Marketing asoslari fanining predmeti, mazmuni va vazifalari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	48.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

5 Sotish

Marketing asoslari fanining predmeti, mazmuni va vazifalari

Sotib olish

Mundarija
KIRISH…………………………………………………………………………3
1-BOB. MARKETING ASOSLARI FANINING PREDMETI, MAZMUNI
VA VAZIFALARI …………………………………………………………….8
1.1. “Marketing asoslari” fanining predmeti, ob’ekti va vazifalari ……………8
1.2. Marketing tushunchasi va uning mohiyati .................................................13
2-BOB. MARKETINGNI RIVOJLANISH EVOLYUSIYASI VA
KONSEPSIYASI .............................................................................. ………..19
2.1. Marketingni vujudga kelishi va rivojlanishining asosiy bosqichlari .. …...19
2.2. Marketing nazariyasi konsepsiyasi va uning evolyusiyasi ……………….23
3- BOB. MARKETINGNING FUNKSIYALARI, VAZIFALARI VA
TAMOYILLARI………………………………………………......................29
3.1. Marketing funksiyalari va uning mazmuni ……………………………….29
3.2. Marketingning asosiy vazifalari …………………………………….. …..32
XULOSA VA TAKLIFKAR,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,………….35
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,.37
~ 2 ~

K I R I SH
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning “Mahalliy
eksport qiluvchi tashkilotlarni yanada qo‘llab – quvvatlash va tashqi iqtisodiy
faoliyatni takomillashtirish chora – tadbirlari to‘g‘risida”gi 2017 yil 21 iyunda
qabul qilingan qarorida “...tashqi bozorlarga mahalliy mahsulotlarni olib
chiqishda zamonaviy marketing usullaridan faol foydalanish...”1 alohida
ko‘rsatib o‘tilgan. O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotining yangi sharoitlarida
marketingni ijtimoiy – iqtisodiy roli yanada oshdi. Bu esa, barchadan
marketing tizimini har tomonlama, chuqur o‘rganishni taqozo etmoqda.
Hozirgi vaqtda dunyo bo‘yicha marketingning ikki mingdan ortiq ta’rifi
mavjud. Bu bir tomondan, «Marketing» tushunchasining juda murakkabligi
hamda ko‘p qirraliligidan dalolat bersa, ikkinchi tomondan esa, marketing
bo‘yicha turli oqimdagi juda ko‘p maktablar, biznes guruhlari va jamoatchilik
mavjudligini ko‘rsatadi. Demak, marketingning ta’rifi turli-tuman. Ammo
bundan qat’iy nazar, ulardan ko‘pchiligi marketing - xaridorlarning aniq
guruhlari ehtiyojlarini qondirish, bozor muammolarini echishga har
tomonlama yondashish, ehtiyojlarni ayirboshlash yordamida qondirishga
qaratilgan faoliyat turi ekanligini ifodalaydi, shuningdek, boshqa bir qancha
umumiy qoidalarni qamrab oladi. 2017-2021 yillarda O‘zbekiston
Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha
Harakatlar strategiyasining uchinchi yo‘nalishida kichik sanoat zonalarini
tashkil etish bo‘yicha, “...faoliyat ko‘rsatayotgan erkin iqtisodiy zonalar,
texnopark va kichik sanoat zonalari samaradorligini oshirish, yangilarini
tashkil etish” 2 bo‘yicha ulkan vazifalar belgilangan. Bugungi kunda
davlatimiz rahbari respublikamiz bo‘yicha qaysi hududga bormasin, o‘sha
hududda kichik sanoat korxonalari tashkil etish, ular orqali mahsulot, tayyor
raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarish hajmini oshirish hamda ularni
nafaqat ichki bozorga, balki tashqi bozorlarga eksport qilish zarurligini3
ta’kidlab o‘tdi.
~ 3 ~

Bugungi kunda kichik sanoat zonalarini tashkil etish orqali ishlab chiqarish
hajmini kengaytirish, tovarlar assortimentini kengaytirish orqali kichik sanoat
zonalari korxonalari faoliyatini rivojlantirish, ularda marketing tadbirlarini
amalga oshirish, kichik sanoat zonalari korxonalar faoliyatini samarali
baholash va kelgusida ularning rivojlanish strategiyasini ishlab chiqish muhim
ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, mahsulot ishlab chiqarish korxonalarida
marketing faoliyatini tashkil etish, korxonalar faoliyatini rivojlantirish
bo‘yicha marketing strategiyasini ishlab chiqish muhim o‘ringa egadir.
Yuqoridagilardan xulosa qilib shuni aytish mumkinki, marketing haqidagi
barcha ta’riflar mazmuni, umuman olganda, xaridor va iste’mol sohasini
yaxlit tadqiqot qilishga borib taqaladi. Bu esa, bozor iqtisodiyotidagi raqobat
kurashi sharoitida, korxona ishi sifati bo‘yicha o‘z raqobatchilariga nisbatan,
iste’molchilarni muhtojligini qondirishga yo‘naltirilgan faoliyatda, doimo
ustunlikka erishishni taqazo etadi.
Marketing - bozorda vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlarni
faollashtirish uslublarini, tovarlarni ishlab chiqarish hamda sotish
muammolarini yaxlit, tizimli echish uslublarini, bozorda vujudga keladigan
o‘zgarishlarga tezda moslashish, iste’molchilarga tabaqali yondashish,
raqobatbardosh yangi tovarlarni vujudga keltirish va ularni ishlab chiqarishni
tashkil etish, kon’yunkturani o‘rganish va prognoz qilish hamda ta’sirchan
reklamani rivojlantirish masalalarini o‘rganishni o‘z oldiga maqsad qilib
qo‘ygandir. «Marketing asoslari» fani korxonalar (firmalar)ni bozorda
iqtisodiy maqsadlarga erishish quroli (ya’ni, foyda oladigan bozorlar hissasiga
erishish) sifatida qarashga alohida e’tibor beradi.
Mamlakatimizda marketing haqidagi dastlabki maqolalar o‘tgan asrning
oltmishinchi yillari o‘rtalarida paydo bo‘ldi. To‘g‘ri, u paytdagi barcha
maqolalar tanqidiy ruhda yozilgan edi. Lekin marketingni fan tariqasida
o‘rganish XX asrning saksoninchi yillari oxirida boshlandi. Bozor hamda
~ 4 ~

tovar-pul munosabatlarini astasekin rivojlanishi, ayniqsa, oliy ta’lim
muassasalarining professor-o‘qituvchilaridan bu yo‘nalishda faol harakat
qilishni talab etdi. Shu sababli, iqtisodiyot yo‘nalishlari uchun
mutaxassisliklar tayyorlaydigan oliy o‘quv yurtlari birinchilar qatorida
«Marketing asoslari» fanini o‘rganishga kirishishdi. «Marketing asoslari»ni
o‘rganish hamda o‘qitish imkoniyatlarini ko‘rib chiqish bilanoq, biz bir
qancha muammolarga duch kelamiz. Jumladan, «Marketing asoslari» fani
rivojlangan mamlakatlarda qay darajada o‘rganilayotgan bo‘lsa, shunday
qabul etishga urinamiz. Tabiiyki u holda, biz turli to‘siqlarga duch kelamiz.
Darhaqiqat, iqtisodiyotimiz, salohiyatimiz hamda sharoitlarimiz hali
marketingni u darajada qabul ham eta olmaydi. Chunki, O‘zbekistonda bozor
munosabatlari so‘nggi davrlarda rivojlana boshladi. Shuning uchun ham biz
«Marketing asoslari» fani rivojlanishining boshlang‘ich bosqichlariga ko‘proq
e’tiborni qaratib, uning shunday bosqichlarini topishimiz kerakki, ular
mamlakatimiz iqtisodiyoti faoliyati darjasiga ko‘proq javob bersin.
Yurtdoshlarimiz, shu jumladan, ko‘pgina mutaxassislar marketingdan faqat
bozor tovarlarga mo‘l-ko‘l bo‘lgandagina unumli foydalanish mumkin, deb
hisoblaydilar. Tabiiyki u, bozor normal sharoitda bo‘lganda samaralidir.
Lekin, «Marketing asoslari» fanining bozor munosabatlari endigina
rivojlanayotgan paytdagi ahamiyati juda katta.
Iqtisodiyot, biznes va tijorat sohasi bo‘yicha tayyorlanayotgan
mutaxassisliklar uchun «Marketing» - bozor faoliyatining uslubiy asoslarini
o‘rgatadigan asosiy fan. Marketing eng avvalo, uni o‘rganuvchilarni bozor
faoliyati tizimi sifatida jalb etadi. U korxonalarning bozordagi harakati va
holatini o‘rganadi. «Marketing asoslari» - bu faol assortiment siyosatini, narx,
oldi-sotdi, reklama, iste’molchilarni o‘rganish, tomonlar bilan munosabatlarga
kirishish, tijorat qaltisligini va raqobatchilarni o‘rganadigan fandir.
~ 5 ~

Iste’mol qimmatiga ega bo‘lgan tovar yoki xizmatni vujudga keltirish va
mijozni unga bo‘lgan ehtiyojini qondirish, bugungi kun marketingi nazariyasi
hamda amaliyotining mohiyatini tashkil etadi. Zamonaviy marketingni
maqsadi, mijozlar ehtiyojini qondirishdan iborat.
Marketing – bugungi kunda eng avvalo, iste’molchilarni qidiruvchi,
yaratuvchi va ushlab qoluvchi fan hamda san’atdir.
Hozirgi kunda, oliy ta’lim muassasalarini bitirib chiqayotgan yoshlarimizga
bozor iqtisodiyoti sharoitida eng zamonaviy bilim va ko‘nikmalarni
«Marketing» fani orqali singdiriladi.
Faqat «Marketing asoslari» fanigina hammamiz uchun juda murakkab
bo‘lgan «raqobat» tushunchasini to‘g‘ri yoritadi. Biz raqobatni tushunib
etishimiz va uning qurshoviga tushganda ham dadil va samarali ishlashni
o‘rganishimiz zarur.
«Marketing asoslari» fani shu bilan bir qatorda iste’molchi xulqini
modellashtirish, tovar sifatini, uning raqobatbardoshligini, rag‘batlantirishni,
reklamani va bozorni chuqur o‘rganadi.
«Marketing asoslari» fani bozorni xo‘jalik faoliyatini sohasi, tashqi muhiti,
ya’ni ularni u erda namoyon bo‘lib, harakat qiladigan joyi sifatida ko‘radi.
SHu tufayli barchamiz bozorni xo‘jalik faoliyatimizning hal qiluvchi sohasi
sifatida qabul qilib, u erda harakat qila olish qobiliyatiga ega bo‘lishimiz
kerak.
Shuni qayd etish lozimki, «Marketing asoslari» bo‘yicha xorijiy tajribani
korxonalarimiz va tashkilotlarimiz amaliyotiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri tatbiq etish
juda cheklangan. Bizning korxonalarimizda marketing funksiyalarini to‘liq
holda, ya’ni bizning korxonalarimiz va rivojlangan xorijiy mamlakatlar
firmalari faoliyati o‘rtasidagi prinsipial farqlar bo‘yicha tatbiq etish mumkin
~ 6 ~

emas. Bu borada masalaga milliy iqtisodiyotimizning o‘ziga xos xusiyatlarini,
mahalliy shart-sharoitlarni hisobga olgan holda yondashish zarur.
«Marketing asoslari» fani keng qirradagi oliy ma’lumotli zamonaviy
raqobatbardosh iqtisodchilarni (marketologlarni) shakllantiradigan asosiy
mutaxassislik fanlaridan biri hisoblanadi. Marketingning bosh vazifasi
talabalarga marketingni asosiy uslublarini va tamoyillarini o‘rgatishdan
iboratdir.
Mazkur darslik uchinchi marta qayta nashr etilmoqda. Avvalgilaridan farqli
ravishda ushbu darslik 13 ta bobdan iborat bo‘lib, unda marketing asosari
fanining predmeti, mazmuni va vazifalari, marketingni rivojlanish
evolyusiyasi va konsepsiyasi, marketing funksiyalari, vazifalari va
tamoyillari, marketing faoliyatini axborot ta’minoti, marketing tizimi va
sohasi, marketing faoliyatini rejalashitirish, talabni qondirishni tadqiq qilish
va prognoz qilish, bozor segmentasiyasi va tovarni bozorda
pozitsiyalashtirish, tovar, narx, sotish va kommunikatsiya siyosatlari, raqobat
va raqobatbardoshlik kabi bob va mavzular qayta ishlandi, tubdan
takomillashtirilgan.
Ushbu darslikning 5,13 - boblarini tayyorlashda Ziyaeva M.M., 4, 12 –
boblarini tayyorlashda dos. Samadov A.N. 2, 6 – boblarini tayyorlashda
kat.o’qit. Sharipov I.B.lar ishtirok etdi.
~ 7 ~

1-BOB. MARKETING ASOSLARI FANINING PREDMETI,
MAZMUNI VA VAZIFALARI
1.1.“Marketing asoslari” fanining predmeti, ob’ekti va vazifalari
Bugungi kunda mamlakatimiz korxona va tashkilotlari faoliyatida
uchraydigan muammolarni, ularda zamonaviy marketing tizimini samarali
tashkil etish orqali echish vazifasi turibdi.
Marketing tizimi korxonalarni bozorda iqtisodiy maqsadlarga erishish quroli
(ya’ni foyda olinadigan bozorlar ulushiga ega bo‘lish) sifatida qarashga
alohida e’tibor beradi.
Marketing strategiyasi - korxona imkoniyatlarining tahlili, maqsadlarni
tanlash, rejalarni ishlab chiqish, marketing chora- tadbirlarini amalga oshirish
va ularni ro‘yobga chiqarishni nazorat qilish jarayonidir.
Zamonaviy sharoitlarda marketing integratsiyalashgan tizimga aylanishi
kerak. Bu degani, tizim faoliyati natijasi yuqori bo‘lishi uchun, u faqatgina
marketing bo‘limi faoliyati bo‘libgina qolmay, u yoki bu darajada
korxonaning barcha bo‘limlarini qamrab olishi lozim. Korxonaning
raqobatdosh bo‘lmog‘i uchun, faqatgina - marketing uning biznes -
strategiyasini harakatga keltiruvchi kuch bo‘lishi kerak.
Marketing tizimi bozorni korxonaning xo‘jjalik faoliyatini sohasi, tashqi
muhiti, ya’ni u uni u erda namoyon bo‘lib, harakat qiladigan joyi sifatida
ko‘radi. SHu tufayli barchamiz bozorni xo‘jalik faoliyatimizning hal qiluvchi
sohasi sifatida qabul qilib, u erda harakat qilish qobiliyatiga ega bo‘lishimiz
kerak.
Hozirgi vaqtda zamonaviy biznesni asosiy muammosi bu tovarlar tanqisligi
emas, balki iste’molchilar tanqisligidir. SHu sababli zamonaviy marketing
tizimining asosiy vazifasi – bu mijozlar uchun zarur bo‘lgan qiymatni
~ 8 ~

(iste’mol qimmatini) yaratish va mijozlar bilan foydali bo‘lgan
munosabatlarni shakllantirishdan iboratdir.
Demak, zamonaviy marketing asoslarini predmeti faqat mijoz uchun oliy
iste’mol qimmatiga ega bo‘lgan tovarni yaratish va mijozlar bilan foydali
munosabatlarni shakllantirishdan iboratdir.
Marketing – bu alohida shaxslar va shaxs guruhlari muhtojligi va
ehtiyojlarini tovarlar hamda iste’mol qimmatlari orqali ayirboshlashga
qaratilgan ijtimoiy va boshqaruv jarayonidir.
Zamonaviy marketing iste’molchilarni hohish va muhtojliklarini aniqlashdan
boshlanib, ushbu korxona qaysi maqsadli bozorlarga samarali xizmat
ko‘rsatib va ajoyib qimmatni taklif etib, ular asosan korxona maqsadli
iste’molchilarini egallab hamda ushlab qolib, shuningdek, sonini
ko‘paytirishga erishish bo‘yicha qaror qabul qilishdir. Agar korxona mazkur
vazifalarni muvaffaqiyatli echsa, u ma’lum miqdordagi bozor ulushiga,
foydaga va mijoz kapitalini egallashga erishadi.
Hozirda O‘zbekistonda raqobat bozori sharoitida korxonalar amaliy
faoliyatining muhim bo‘lagi hisoblangan marketing tizimiga bo‘lgan qiziqish
keskin oshgan. Ammo, shu vaqtgacha ishbilarmonlar, tadbirkorlar orasida va
jamiyatda marketing tizimi to‘g‘risida noto‘g‘ri tushuncha hukmronlik
qilmoqda. Ular marketingni asosiy vazifasi, ishlab chiqarishning mahsulotini
sotishga yordam berish deb biladilar. Haqiqatda esa, hammasi buning aksidir,
ya’ni ishlab chiqarish marketingga yordam berish uchun mavjuddir.
Marketing bu ishlab chiqarilgan mahsulotni engil sotish san’ati emas, balki u
iste’molchiga qimmatli bo‘lgan narsani berib, uni hayotini yaxshilashga
yordam berishdir.
Mahalliy tadbirkorlar marketing tizimi sohasi bo‘yicha etarli bilim va
tajribaga ega bo‘lmaganligi sababli, ular xo‘jalik, tijorat hamda boshqaruv
~ 9 ~

vazifalarini echishda tor doiradagi yondashuvlardan foydalanmoqdalar. Bu
esa korxonalar faoliyati samaradorligi pasayishiga olib kelmoqda.
Hozirgi vaqtda zamonaviy marketing ko‘p xarajatli tizimga aylandi, shu
tufayli korxonalar bozorni segmentlash masalalariga katta e’tibor qaratishlari
lozim. Avvalgi davrlarda marketing asosiy e’tiborni mahsulotga qaratib,
marketing strategiyasining maqsadi iloji boricha katta miqdordagi
iste’molchilarni jalb etish bo‘lgan bo‘lsa, (ular kim bo‘lishidan qatiy nazar
soni ko‘p bo‘lishi kerak) bugungi kunda esa, asosiy faoliyat
differensiatsiyalashgan ehtiyojlarni qondirishga jalb etilishi lozim (alohida
bozorlar bo‘shlig‘iga yo‘naltirilgan marketing).
Bugungi kunda bozorni segmentlash vositasi orqali aniq iste’molchilar
guruhi bo‘lgan korxona va tashkilotlar barqaror rivojlanmoqda. Ularni
bozorda etakchi pozitsiyani egallashga, bozorni maqsadli segmentlarga
ajratib, har bir mijozning ehtiyojini har tomonlama tadqiq etib, uni maksimal
darajada qondirish yo‘llarini izlab topishlari sabab bo‘lmoqda.
Iste’molchilar ehtiyojlarini maksimal ravishda tadqiq etish va avvaldan bilib
olish uchun, marketing tadqiqotlariga ko‘p xarajat qilishga to‘g‘ri keladi.
Ideal sharoitda iste’molchilarga aynan shu mahsulot yoki uni ishlab
chiqaruvchi korxona (kompaniya) ishqiboziga aylanishi kerak, shundagina uni
mahsulotga nisbatan yuqori darajadagi ishonchi, yondashuvi haqida so‘z
yuritish mumkin: “bugungi kunda barchaga oz bo‘lsada yoqadigan
mahsulotlar uchun bozorlar mavjud emas, faqatgina kimgadir juda yoqadigan
mahsulotlar uchun bozorlar bor”.
Marketing – bu korxonaning asosiy bo‘g‘ini hisoblanib, u quyidagilarga
javob berishi kerak, ya’ni:
-iste’molchilarni qondirilmagan talab va ehtiyojlarini anqlash; -
~ 10 ~

ularning hajmini va potensial foydaliligini son hamda sifat jihatidan baholash;
-shu holat uchun eng maqbul bo‘ladigan maqsadli bozorlarni topish;
-mazkur bozorlar uchun to‘g‘ri keladigan mahsulotlar va xizmatlarni ishlab
chiqarish;
-korxonani barcha xodimlarini mijozni manfaatlarini qondirish yo‘lida xizmat
qilishga yunaltirish.
Marketing – bu korxona faoliyatini belgilab beruvchi haqiqiy falsafadir.
Bugungi kunda marketing bo‘limining bir o‘zi mijozlar bilan foydali
munosabatlarni shakllantira olmaydi, marketing faoliyati bilan korxonaning
barcha bo‘limlari va jamoasi shug‘ullanishi kerak. Marketing korxona
tomonidan qabul qilinadigan quyidagi qarorlarga asosiy ta’sir o‘tkazadi:
-korxona o‘z mijozlari sifatida kimlarni ko‘rishni hohlaydi;
-u mijozlarni qanday ehtiyojlarini qondirishni hohlaydi;
-o‘zini mijozlarini qanday mahsulotlarni va xizmatlarni taklif etmoqchi;
-o‘zining mahsulotlari va xizmatlariga qanday narxlarni belgilamoqchi;
-o‘zining mijozlariga qanday murojaatlarni yo‘llashni va ulardan qanday
murojaatlarni olishni hohlaydi;
-shuningdek, ular bilan qanday hamkorlik munosabatlarini o‘rnatishni
hohlaydi.
Iqtisodiyot, biznes va tijorat sohasi bo‘yicha tayorlanayotgan
mutaxassisliklar uchun “Marketing asoslari”- bozor faoliyatining uslubiy
asoslarini o‘rganadigan asosiy fandir. Marketing avvalo, uni o‘rganuvchilarni
bozor faoliyati tizimi sifatida jalb etadi. U korxonalarning bozordagi harakati
va holatini o‘rganadi.
~ 11 ~

“Marketing” – bu faol assortiment siyosatini, narx, oldi-sotdi, reklama,
iste’molchilarni o‘rganish, tomonlar bilan munosabatlarga kirishish, tijorat
qaltisligi va raqobatchilarni o‘rganadigan fandir.
Faqat “Marketing asoslari” fanigina hammamiz uchun juda murakkab
bo‘lgan “raqobat” tushunchasini to‘g‘ri yoritadi. Raqobatni tushunib etish va
uning qurshoviga tushganda ham dadil va samarali ishlashni o‘rganish zarur.
“Marketing” fani shu bilan bir qatorda iste’molchi xulqini modellashtirish,
tovar sifatini, uning raqobatbardoshligini, rag‘batlantirishni, reklama va
bozorni chuqur o‘rganadi.
Shu sababli, mamlakatimizning barcha oliy ta’lim muassasalari bakalavriat
bosqichining hamma ta’lim yo‘nalishlarida “Marketing asoslari” fanini
o‘qitish maqsadga muvofiqdir.
~ 12 ~

1.2. Marketing tushunchasi va uning mohiyati
Tadbirkorlik faoliyatida qaror qabul qilish va uni ishlab chiqishda
tadbirkorlikning samarali vositasi hamda asosi bo‘lib marketing hisoblanadi
hamda tadbirkorlik faoliyatini boshqarish tizimida, uni tashkil etishda,
rejalashtirish va nazorat qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. «Ay-si-ay»
konserni boshqaruvi raisi Djon Harvi Djons tadbirkorlikda marketingni
o‘rnini tavsiflab shunday deydi, ya’ni «Marketing tadbirkorlikning tayanch
omilidir. Bu nafaqat yoqilg‘i, balki kema komandasidir».
Marketing mazmuni va terminologiyasi yangilanib boradi, lekin ular
boshdan ayirboshlash jarayoni, tovar-pul munosabatlari paydo bo‘lishi, sotish
shakllarini 21 rivojlanishi hamda iste’molchilarni tovar va xizmatlar bilan
o‘zaro harakati bilan bog‘lanadi.
Marketing elementlarining paydo bo‘lishi XIX - asrning o‘rtalariga borib
taqaladi. Bu davrgacha tovarlarni natural ayirboshlashni turli shakllari paydo
bo‘ladi, keyinchalik marketing faoliyatini birinchi elementlari, ya’ni reklama,
narx, sotish kabilarni rivojlanishi kuzatildi.
1902 yildan boshlab AQSHning Michigan, Kaliforniya va Illinoys
universitetlarida marketing fani kiritilib, bu muammolar bo‘yicha ma’ruzalar
o‘qitila boshladi. Keyinchalik marketing assotsiatsiyalari tashkil topdi.
1948 yildan boshlab marketing tovarlar va xizmatlar oqimini ishlab
chiqaruvchidan oxirgi pirovard iste’molchi tomon yo‘naltirilgan xo‘jalik
faoliyatini har xil turlarini amalga oshirish sifatida ko‘rina boshladi.
Marketing tushunchasi bozor sohasini har qanday faoliyati bilan bog‘liqdir,
shu bois marketing so‘zini tarjimasi va kelib chiqishi keltiriladi (ing. market
so‘zi – bozor, ing – faol, faoliyat, harakat ma’nosini anglatadi).
Marketing bu nafaqat falsafa, fikrlash tarzi va iqtisodiy tafakkur yo‘nalishi,
ammo ayrim firma, kompaniya, tarmoq va butun iqtisodiyot bo‘yicha
~ 13 ~

amaliyot faoliyati hamdir. AQSH va boshqa xorijiy davlatlar iqtisodiy
adabiyotlarida marketing ta’rifini ko‘p turlari mavjuddir. Eng keng tarqalgan
marketing ta’rifi, u Amerika marketing assotsiatsiyasi tomonidan berilgan
bo‘lib, uning mazmuni quyidagichadir, ya’ni «Marketing» shunday
jarayondan iboratki, uning yordamida o‘ylangan g‘oya rejalashtiriladi va
amalga oshiriladi, narxlar tashkil etiladi, g‘oyalar, tovarlar va xizmat
ko‘rsatishlar harakati va sotishni, ayrim shaxslar va tashkilotlarni maqsadlari
ayirboshlash yordamida qondiriladi».
Marketingga olimlar turlicha ta’rif berganlar. Rossiyalik olim
I.K.Belyaevskiy shunday degan: «Marketing – bu bozorni o‘rganish va
tartibga solish, boshqarish tizimidir». Taniqli evropalik marketolog Jan-Jak
Lamben esa marketingga shunday ta’rif beradi: «Marketing tashkilotlar va
kishilarni hohish va ehtiyojini tovarlar va xizmatlarni erkin raqobatli
ayirboshlashni ta’minlash yo‘li orqali qondirishga yo‘naltirilgan ijtimoiy
jarayondir», «Marketing – bu bir vaqtning o‘zida biznes 22 falsafasi va faol
jarayondir». Igor Mann fikricha, “marketingning asosiy vazifasi – bu
mijozlarni o‘zlashtirish va ushlab qolishdir. Nuqta” deb ko‘rsatgan. SHarl
Degol esa, “Har doim eng qiyin yo‘lni tanlang – unda siz raqobatchilarni
uchratmaysiz” degan fikrni ilgari surgan. Zinov Davidov esa, “men hech
qachon marketing bilan shug‘ullanmaganman. Men faqat o‘z mijozlarimni
yaxshi ko‘rganman” degan fikrni bildirgan. A.Soliev fikricha, marketing
falsafasi talablari shundan iboratki, tadbirkorlik faoliyati yoki biznes hatti –
harakatini faqat iste’molchiga qaratish lozim.
Ushbu ta’riflardan shuni aytish mumkinki, marketing – bu bozorni
o‘rganish, u orqali iste’molchilarga ta’sir etishdan iboratdir.
Talab bilan taklifni o‘zaro ta’siri - bu alohida shaxslar yoki guruhning
xohishehtiyojlarini uzluksiz qondirish jarayoni bo‘lib hisoblanadi. Bu jarayon
o‘z navbatida, shunday ijtimoiy-iqtisodiy kategoriyalarni o‘zaro ta’siriga
~ 14 ~

asoslanadi, ya’ni ularga muhtojlik, ehtiyoj (xohish), talab, xarid qilish
(ayirboshlash, bitim) va aniq tovar va xizmatlarni iste’moli (ishlatilishi)
kiradi.
Marketingni asosiy kategoriyalari, uning tushunchasi, mohiyatini aniqlashga
imkon beradi.
Muhtojlik – kishini biron bir narsani etishmasligini his etishidir.
Ehtiyoj – individ shaxsning madaniy darajasiga asosan maxsus shaklga
muhtojlikdir. Talab – bu xarid quvvatiga ega bo‘lgan ehtiyoj.
Talab – mavjud, potensial hamda xohish talabiga bo‘linadi.
Tovar – bu ehtiyojni yoki muhtojlikni qondira oladigan hamda bozorga
e’tiborni tortish, sotib olish, ishlatish yoki iste’mol qilish maqsadida taklif
etilgan barcha narsalardir.
Ayirboshlash – biron bir shaxsdan o‘ziga kerakli bo‘lgan ob’ektni olish
uchun, uning evaziga boshqa narsani taklif etadi.
Marketingni mohiyati tovarni ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish albatta
iste’molchiga, talab, ishlab chiqarish imkoniyatlarini mo‘ljallashdan iborat.
Marketingni vazifasi nafaqat talabni qondirishdan iborat va aksincha unga
shunday ta’sir ko‘rsatish kerakki, u taklifga mos kelsin.
Hozirgi davrda jahon adabiyotida marketingga berilgan ikki mingdan ortiq
ta’rif bor. Mutaxassislar o‘rtasida marketingning takror ishlab chiqarish
jarayonida ishtiroki masalasida yagona fikr yo‘q. Hozir ko‘pgina chet ellik
marketologlar zamonaviy marketing tushunchasi ishbilarmonlikka kiradigan
faoliyatni o‘z ichiga olmog‘i kerak deb hisoblaydilar. Boshqalari esa bunday
izohlarni tanqid qilib, ayriboshlashning hamma turlari ham marketing tusiga
ega emasligini va marketing prinsiplarini hamma vaziyatlarga ham tatbiq qilib
bo‘lmasligini ta’kidlaydilar. Marketingga ta’rif berishda bunday xilma-
~ 15 ~

xillikning sababi bor. Birinchidan, marketing konsepsiyasi mazmuni bozor
iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish usuli rivojlanishi bilan o‘zgarib keldi
va uning mohiyatini aks ettirdi, ikkinchidan, boshqarish tizimida
marketingdan foydalanish maqsadlari, xususiyatlari, miqyosiga qarab, undagi
tashkiliy qismlarning ahamiyati va boshqaruv tizimidagi ahamiyati o‘zgarib
boradi. Bundan tashqari, mutaxassislar marketingni biznes xizmati va
falsafasi tarzida baholaydilar. Xizmat sifatida marketing ishlab chiqarish,
savdo, reklama, texnika xizmati ko‘rsatish va boshqa sohadagi tadbirlar
majmuidan iborat. Falsafa sifatida esa marketing - bu jamiyat ishlab chiqarish
munosabatlariga daxldor ijtimoiy-iqtisodiy konsepsiyadir.
«Marketing» tushunchasini murakkabligi uni falsafiy, iqtisodiy, boshqaruv
va yuridik jihatlarini ko‘rish zarurligiga olib keldi.
Marketing falsafiy ma’noda fikrlash tarzini mujassamlashtiradi.
Umuman olganda marketingga quyidagicha ta’rif berishimiz mumkin:
Marketing - ehtiyoj va muhtojlikni ayirboshlash orqali qondirishga qaratilgan
inson faoliyatining turidir. Marketing vujudga kelishining asosiy sabablaridan
biri bu ishlab Bozor Ehtiyoj Marketingni asosiy kategoriyalari Tovar yoki
xizmat Qondirilganlik Ayirboshlash chiqarish hajmining ortib borishi, yangi
tarmoqlarning vujudga kelishi, tovar turlarining ko‘payishi va tadbirkorlar
o‘rtasida mahsulotni sotish muammosining vujudga kelishidir.
Hozirgi vaqtda firma, korxona kompaniyalar avvalgi davrlarda
uchratilmagan juda qattiq raqobat kurashiga to‘qnashmoqdalar. Bu kurashda
g‘olib chiqish uchun, ular iste’molchilarni egallashi va o‘zlarining
raqobatchilaridan ustun kelishlari zarur. Buning uchun ular o‘z faoliyatida
tovar va sotish falsafasini emas, balki marketing va iste’molchi falsafasini
qo‘llashlari kerak.
~ 16 ~

Bugungi kunning zamonaviy bozorlarida muvaffaqiyatlarga erishayotgan
firmalar tovarlarni yaratuvchi emas, balki iste’molchilarni yaratuvchi
strategiyasini ishlab chiquvchi va foydalanuvchi haqiqiy ustalardir.
Demak, zamonaviy firmalar faoliyati bozorga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak,
ya’ni ular bir vaqtning o‘zida diqqat bilan o‘zining iste’molchilarini va
shuningdek, raqobatchilarini kuzatib borishlari kerak. Bu yangilikning
asosiyda shunday g‘oya yotadi. Zamonaviy marketing – eng avvalo,
iste’molchilarni qidiruvchi, yaratuvchi va ushlab qoluvchi fan hamda
san’atdir.
Zamonaviy marketing – bu bozor raqobati sharoitida bozorni kompleks
tadqiq etish orqali, iste’molchilarni real talab, ehtiyojlarini maksimal
qondirishga qaratilgan xo‘jalik faoliyatini boshqarishni tashkil etish tizimidir.
Marketingni asosiy maqsadi – iste’molchini, ya’ni xaridorni vujudga
keltirishdir.
Marketing asosida bozorni har taraflama o‘rganish yo‘nalishlarining
asosiylaridan quyidagilarni ko‘rsatib o‘tish zarur:
•talabni o‘rganish;
•bozor tarkibini aniqlash;
•tovarni o‘rganish; •raqobat sharoitlarini tadqiq qilish;
•sotish shakli va uslublarini tahlil etish.
Marketing quyidagilarni o‘rgatadi: •bozorni o‘rganishni; •uni taqsimlashni;
•tovarlarni joylashtirishni; •marketing siyosatini olib borishni;
•tovar siyosatini;
•narx siyosatini;
~ 17 ~

•taqsimot siyosatini;
•siljitish (yo‘naltirish) siyosatini;
•yuksalish, qo‘shimcha xizmatlarni (Plus) - (bunga marka, sotishdan keyingi
xizmat, kafolat va texnik yordam, etkazib berish, assortiment, shaxsiy
iste’mol va boshqalarni kiritish mumkin).
Marketing korxonalarning bozorda ishlash uslubi, bozor metodologiyasi
bo‘lib, iste’molchilar va ularning talab istaklarini o‘rganish, ularga mos
tovarlar yaratish, narx belgilash, tovarlarni etkazib berish, taqdim etish, sotish,
xizmat ko‘rsatishni uyushtirish usullari, vositalari, tartib-qoidalari majmui
hisoblanadi. Bularning hammasi birinchi asosiy maqsadga talab bilan taklifni
o‘zaro muvofiqlashtirishga xizmat qiladi.
~ 18 ~

2-BOB. MARKETINGNI RIVOJLANISH EVOLYUSIYASI VA
KONSEPSIYASI
2.1.Marketingni vujudga kelishi va rivojlanishining asosiy bosqichlari
Marketingni asosiy elementlarini tashkil topishi – bozorni tadqiq qilish va
tahlil etish, narxni tuzilishi tamoyili; servis siyosati –Sayrus Makkormek nomi
bilan bog‘lanadi. 1902 yildan boshlab AQSHning (Michigan, Kaliforniya,
Illinoys) universitetlarida marketing muammolari bo‘yicha («Tovarlar
marketingi», «Marketing uslublari» fanlari va boshqalar) fanlar kiritilib,
ma’ruzalar o‘qitila boshladi.
1926 yilda AQSHda marketing va reklama milliy uyushmasi tashkil topdi,
keyinchalik uning negizida Amerika marketing jamiyati barpo etildi, bu
jamiyat 1973 yilda Amerika marketing uyushmasi nomini oldi. Bir oz
keyinroq bunday uyushma va tashkilotlar G‘arbiy Evropa mamlakatlari va
Yaponiyada ham paydo bo‘ldi. Xalqaro marketing tashkilotlari - Evropa
marketing va ijtimoiy fikr tadqiqotlari jamiyati, Xalqaro marketing
federatsiyasi, Evropa Akademiyasi va shunga o‘xshashlar yuzaga keldi.
O‘tgan asrning 60-yillar o‘rtasida eng yirik Amerika korporatsiyalarining
barchasi o‘z xo‘jalik faoliyatida marketingning asosiy talablarini qo‘llay
boshladi. G‘arbiy Evropa va Yaponiyada marketing g‘oyalari AQSHga
qaraganda sustroq joriy qilindi. Ammo 60-yillarning oxiriga kelib ular
marketing amaliyotini tezkorlik bilan o‘zlashtirishga kirishdilar va bunda
muhim yutuqlarga erishdilar.
Amerika modeli bo‘yicha marketing faoliyati birinchi navbatda korxonani
maqsad va vazifalariga erishishga qaratiladi hamda ikkinchi navbatda esa
iste’molchilarni ehtiyojini qondirishga qaratiladi.
Yapon modeli bo‘yicha marketing faoliyati eng avvalo iste’molchilarni
hohish – ehtiyojini qondirishi kerak.
~ 19 ~

Yapon marketingining asosiy maqsadi – iste’molchiga xizmat qilish,
Amerika marketingi uchun esa, maqsadga erishish uchun hamma vositalardan
foydalanish mumkin.
Marketing an’anaviy savdo usullaridan farqli o‘laroq aniq maqsadlarni
ko‘zlaydi, xo‘jalik vazifalarini esa yaqqol ifodalaydi; korxona shunday sifatli
mahsulot tayyorlashi lozimki, uni sotish qulay bo‘lsin. Darhaqiqat, mahsulot
ishlab chiqarilgani bilan u albatta foyda keltiradi degan ma’noni hali aslo
bildirmaydi. Ilgari xo‘jalik rahbarlarining vazifasi asosan jami resurslarni
ishlab chiqarish talablari bilan muvofiqlashtirishdan iborat edi, ya’ni korxona
o‘zi xohlagan mahsulotni ishlab chiqarar va hamma e’tiborini uni sotishga
qaratar edi. Marketingning maqsadi esa bozorning mavjud va kelgusida
ehtimol tutgan imkoniyatlarini aniqlash hamda sifat jihatidan to‘g‘ri
baholashdan, so‘ngra unga tayanib, butun kuchini o‘z mahsulotiga qiziqish va
ehtiyojni kuchaytirishga, xaridorga mahsulotni, shuningdek ko‘rsatiladigan
tegishli ximat turini tanlash imkonini yaratgan holda, mahsulotni sotishga
qaratishdan iborat.
Zamonaviy marketingni davri o‘tgan asrning 1995 yillaridan boshlandi.
SHu davrdan boshlab marketing – murakkab ijtimoiy – iqtisodiy jarayon
sifatida o‘rganilmoqda.
Hozirgi vaqtda AQSH va rivojlangan mamlakatlarda marketing masalalari
bo‘yicha juda ko‘p tadqiqot firmalari faoliyat olib bormoqda. SHuningdek,
marketing muammolarini tadqiq qilishni tijorat boshqaruvi asosida
universitetlar ham, savdosanoat assotsiatsiyalari, davlat tashkilotlari va
xizmatlari ham shug‘ullana boshladi.
1972 yilda F. Kotler mikromarketing va makromarketing tushunchalarini
asoslab beradi. 1976 yilda Shelbi Xant marketing ayirboshlash jarayoni
haqida ilm hisoblanishini ko‘rsatdi.
~ 20 ~

XX asrning 80-yillar oxiri 90-yillar boshlarida marketingni globallashtirish
jarayoni kuzatildi. SHuningdek, 1990 yilda Avstraliyaning Kanberra shahrida
«Marketing – bu hamma narsa», «Marketing biznesni anglatadi» shiori ostida
global marketing bo‘yicha Xalqaro konferensiya bo‘lib o‘tdi.
Hozirgi davrda jahon iqtisodiyotida sanoat davri axborot davriga o‘rin
bo‘shatib bermoqda. Bu jahonning barcha rivojlangan davlatlarida
kuzatilmoqda. Tez o‘zgaruvchan bozor sharoitlari, narxsiz raqobat
usullarining rivojlanishi, ishlab chiqarish yuksak darajada chaqqon
moslashuvchan, yakka iste’molchiga mo‘ljallangan, hajmi kichik bozor
sohalari, bozor segmentlari va ayrim «so‘qmoq»larning ko‘pligi unga xos
xususiyatlardir. Ayni paytda ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi shunday
darajaga etdiki, bir bozorning oraliq segmentlarida bo‘sh makon juda kam
qoladi. Natijada bozor raqobati yanada shiddatli tus oladi. Ammo bu jarayon
narx omili negizida emas, balki raqobatning yanada takomillashgan usul va
shakllari paydo bo‘lishi natijasida yuz beradi.
Tovarning «hayotiy sikli» misli ko‘rilmagan darajada qisqaradi. Hozirgi
davrda etakchi yapon elektron firmalari bozorga o‘rtacha har uch oyda bir
marta mikrosxemalarning yangi turini chiqaradi. Mahsulotlar assortimentning
xilma-xilligi ortdi, bir xil buyumlarni ko‘plab ishlab chiqarish kamaydi, ya’ni
to‘p-to‘p qilib uyub tashlash tajribasidan voz kechilmokda. Tovar sifatiga ega
bo‘lgan mahsulotlar mazmuni o‘zgardi. Endi yaxshi mahsulot chiqarish
bilangina ish bitmaydi, raqobatga dosh berish uchun sotuvdan keyingi
darajasini, firma ko‘rsatadigan qo‘shimcha servis xizmatlari sifatini tubdan
yaxshilash zarur.
Korxonalar xarajatlarini oddiy kamaytirish yo‘llarini o‘ylabgina qolmay,
ayni paytda tovarlarni sotish va o‘tkazish, daromadlarni muttasil ko‘paytirish
sohalariga ko‘proq e’tibor berishga majbur. Mahsulot sotishga yangi bozorlar,
muayyan afzalligi tufayli mahsulot o‘ziga jalb etadigan yangi xaridorlarni
~ 21 ~

qondirish lozim. Bu ishlarni hozirgi zamon marketingiga tayanibgina amalga
oshirish mumkin. Korxonaning omon qolishi iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy,
kon’yunktura-tijorat, ijtimoiy va boshqa axborotlarni o‘z vaqtida olishi kabi
omillardan ustalik bilan foydalanish natijasida ta’minlanadi.
~ 22 ~

2.2.Marketing nazariyasi konsepsiyasi va uning evolyusiyasi
Marketing konsepsiyasi (marketing faoliyati konsepsiyasi) – bu shunday yo‘l
yoki yondashuvki, uning asosida korxona o‘zining marketing faoliyatini
yurgizadi.
Marketing konsepsiyasi rejalashtirilayotgan va amalga oshirilayotgan firma
faoliyatining strategik tahlili asosida ishlab chiqiladi. Marketing
konsepsiyasini ishlab chiqish odatda quyidagi bosqichlarni qamrab oladi:
• ichki va tashqi muhit strategik tahlilini amalga oshirish;
• marketing faoliyati va korxonaning maqsadlarini aniqlash;
• marketing strategiyasini aniqlash;
• rejalashtirilayotgan natijalarga erishish maqsadida marketing faoliyati
elementlarini tanlash.
Marketing konsepsiyasi ishlab chiqarish va taklif etilayotgan tovarlarga
bo‘lgan talabni rivojlanish darajasiga bog‘liqligi jihatidan evolyusion
taraqqiyot bosqichini kechdi.
Marketing konsepsiyasi haqida quyida rasm va jadvallarda ma’lumotlar
berilgan. Marketing va tadbirkorlik sohasida dunyo ilmi va amaliyoti
marketing evolyusiyasida quyidagi konsepsiyalarni asosladi va tavsiya etdi:
• ishlab chiqarishni takomillashtirish konsepsiyasi;
• tovar yoki xizmatni takomillashtirish konsepsiyasi;
• sotishni (tijoratni) faollashtirish konsepsiyasi;
Marketing kontsepsiyalari ishlab chiqarishni takomillashtirish konsepsiyasi
tovar yoki xizmatni takomillashtirish konsepsiyasi sotishni (tijoratni)
faollashtirish konsepsiyasi sof marketing konsepsiyasi ijtimoiy yo‘naltirilgan
marketing konsepsiyasi o‘zaro aloqaviy marketing konsepsiyasi Bu
~ 23 ~

boshqaruv falsafasidir. U esa, tovar ishlab chiqaruvchilarga is’temolchilarning
ehtiyojlarini qondirish natijasida foyda olishlari uchun yordam beradi. Buning
uchun har kuni va uzoq muddat davomida quyidagilarga diqqat e’tiborni jalb
etish lozim:
• Tadbirkorlik faoliyatini faollashtirishga;
• bozorga;
• is’temolchilarning maqsadli guruhlariga;
• bosh strategik maqsadlarga.
• sof marketing konsepsiyasi;
• ijtimoiy yo‘naltirilgan marketing konsepsiyasi;
• o‘zaro aloqaviy marketing konsepsiyasi
Ko‘rsatib o‘tilgan marketing konsepsiyalari har bir mamlakat uchun
standart, norma yoki qoida sifatida ko‘rilmasligi kerak. Marketing
evolyusiyasi har qaysi mamlakatda o‘zini xususiyatlari va bozor
munosabatlari rivojlanish darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Biroq marketingni paydo
bo‘lishi bilan bog‘liq jahon tajribasi hamda bozor munosabatlarini rivojlanishi
aniq mamlakatlarda tadbirkorlik faoliyatini tatbiq etish bozor munosabatlarini
shakllantirishga ishlatilishi mumkin ekanligi foydali hisoblanadi. Bundan
tashqari marketingni rivojlanishida mashhur umumiy tendensiya
– e’tiborni tovar ishlab chiqarishdan iste’molchiga, uning xohish va
ehtiyojlariga qaratish talab etiladi.
Birinchi davr - «ishlab chiqarishni takomillashtirish konsepsiyasi» -
«mahsulot ustunligi» tarzida belgilanadi, bunda eng muhim masala yaxshi
tovar ishlab chiqarish va uni xaridorga arzon narxlarda sotish deb hisoblanadi.
Konsepsiya shiori - «imkoni boricha ko‘proq tovar ishlab chiqar, chunki
bozor talabi cheksiz».
~ 24 ~

Tovarni takomillashtirish konsepsiyasi iste’molchi e’tiborini tovarga,
uning sifatiga va narxiga qaratishni talab etadi. Iste’molchilar o‘xshash
tovarlarni sifatlarini boshqa firmani shunday tovarlari bilan solishtirib
ko‘radilar. Bu konsepsiyani ko‘pincha kompaniya, firma, tashkilotlar,
shuningdek, notijorat tashkilotlar ham ushlab turadilar. Biroq tovar
konsepsiyasi muvaffaqiyat keltiravermaydi.
Keyingi davr «sotishni (tijoratni) faollashtirish konsepsiyasi» nomini
oldi. Bunda firmaning mahsulotini «mana tovar tayyor, kelavering va
savdolashing» shiori bilan sotishni mo‘ljallash birinchi o‘ringa chiqadi. Tovar
va savdo marketinggi konsepsiyalari mahsulot ishlab chiqarish hali seriyali,
ya’ni yalpi tus olmagan davrda maydonga kelgan edi. Tovarlarning yangi
turlari va xillari hisobiga yuqori darajada foyda qo‘lga kiritilar edi, sababi
mohiyat e’tibori bilan cheksiz talabga ega bo‘lgan bozorda bu tovarlarga
nisbatan talab benihoya katta edi.
XX – asrning 50 - yillarida boshqarish konsepsiyasining ilk asosini sotish
hajmi, ishlab chiqarish va muomala xarajatlari darajasi, daromad, foyda va
boshqa ko‘rsatkichlarni uzoq muddatli o‘zgarishlarini aniqlash tahlil qilindi.
SHunga ko‘ra bozordagi ish faoliyatini bir yildan besh yilgacha moslashtirish
ko‘zda tutilgan.
Marketing rivoji tarixida o‘tgan asrning 50-yillari muhim bosqich bo‘ldi.
Ortiqcha mahsulot ishlab chiqarish tangligi ko‘rinib qoldi. Marketing - ishlab
chiqarishni bozor talabiga moslashtirish konsepsiyasi, uning asosini
iste’molchiga - «bozor ustunligi»ga mo‘ljal olish tashkil etdi. Marketing
boshqaruvining bozor konsepsiyasi yanada rivojlandi.
Sof marketing konsepsiyasi o‘tgan asrning 50-yillari o‘rtalaridan boshlab
marketing bozor konsepsiyasi tarzida boshqarishda firmaning faqat bozor
strategiyasini emas, balki ishlab chiqarish strategiyasini ham belgilaydigan
etakchi vazifaga aylandi. Marketing xizmati firmaning asosiy boshqarish
~ 25 ~

markazi, bozor, ishlab chiqarish, ilmiy-texnika va moliyaviy faoliyati
masalalari bo‘yicha axborotlar va tavsiyalar manbai bo‘lib qoldi. Marketing
xizmati ijtimoiy talab va bozor kon’yunkturasi holati hamda o‘zgarishlarini
batafsil tahlil qilish asosida u yoki bu tovarni ishlab chiqarish zarurati,
istiqboli va foydadorligi, ishlab chiqarish dasturlarini moddiy-texnika
jihatlaridan ta’minlash imkoniyatlari to‘g‘risidagi masalalarni hal etadi.
XX asrning 60-yillariga kelib bozordagi o‘zgarishlarga qarab strategik
rejalashtirishni amalga oshirish masalasi ilgari surildi va hal qilindi.
O‘tgan asrning 70-yillarga kelib, marketingning shunday konsepsiyasi ishlab
chiqildiki, u iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlar hayotiga mustaqil
kirib bordi.
Mamlakat xo‘jalik sub’ektlari ichki faoliyatida yaxlit organizm tarzida va
firma ichidagi rejalashtirishda ham markaziy o‘rinni marketing egalladi. Bu
bozor iqtisodiyotiga qaratilgan strategik boshqarishning yangi shakli bo‘lib, u
eng ko‘p foyda olish maqsadida tovarlarni uzluksiz ravishda ishlab
chiqaruvchilar Ishlab chiqarish Tovarlar Oldi-sotdi va sotishni ragbatlantirish
Sotish xajmini ko'paytirish hisobiga foyda olsh Bozor Xaridorlar ehtiyoji
Marketing chora-tadbirlari kompleksi Xaridorlar extiyojini qondirish orqali
foyda olish iste’molchiga xarajat qildiradigan, korxonani ishlab chiqarish va
sotishni tahlil qilish ko‘p kamrovli tushunchadir.
Mahsulotlar ko‘rinishi va texnologiyasi qisman o‘zgartirilgan holda ko‘plab
ishlab chiqarishlar boshlandi. Raqobat kurashining asosiy shakli narx
raqobatiga aylandi. SHuning uchun keyingi yillarda xarajatlarni kamaytirish,
samarador texnologiyalarni joriy etish yo‘lida doimiy kurash olib borish
muvaffaqiyat garovi bo‘lib qoldi. Ijtimoiy yo‘naltirilgan marketing
konsepsiyasi - bu konsepsiya korxonaning vazifasi yakka shaxslarning
talabini o‘rganish, tahlil qilish va bu talablarni samarali qondirishdan, ayni
~ 26 ~

paytda umuman jamiyat butunligini saqlash va mustahkamlashdan iborat deb
qaraydi.
Ijtimoiy-yo‘naltirilgan marketing konsepsiyasi boshqarishning bozor
konsepsiyasiga nisbatan kuchayib borayotgan ekologik muammolar, tabiiy
resurslarning etishmasligi, umumjahon inflyasiyasi, ijtimoiy xizmat
sohalarining g‘arib holati tufayli bu dastur bizning zamonamizga to‘g‘ri
kelishiga bildirilgan shubhalar avj olib turgan pallada maydonga keldi.
Dastlab firmalarning bozor munosabatlaridagi faoliyati asosan foyda
olishgagina qaratildi. Keyinchalik ular xaridor ehtiyojlarini qondirishning
strategik ahamiyatini anglab etdilar va natijada bozor marketinggi
konsepsiyasi paydo bo‘ldi. Bugungi kunga kelib, ular biror muhim ishga qo‘l
urishdan oldin, jamiyat manfaatlari haqida ham o‘ylay boshlaydilar. Ijtimoiy
yo‘naltirilgan marketing bozor ishtirokchilaridan marketing siyosati doirasida
uch omilni o‘zaro bog‘liglikda qarashni talab etadi, bu omillar - firma foydasi,
xaridor ehtiyojlari va jamiyat manfaatlari. Bu quyidagi 2.4-rasmda o‘z
ifodasini topgan.
Marketingni o‘zaro aloqaviy konsepsiyasi. Marketingni o‘zaro aloqaviy
konsepsiyasining asosiy g‘oyasi xaridorlar bilan boshqa oldi-sotdi jarayoni
qatnashchilari o‘rtasidagi munosabatlar (kommunikatsiya)dan tashkil topadi.
Marketingni o‘zaro aloqasi samarali kommunikatsiya, shaxsiy muloqotlar
ahamiyatini oshiradi. Marketingni o‘zaro aloqasi kommunikatsiyani kengroq
jihatda
– kompaniya(firma) bilan uning sheriklari o‘rtasidagi daromad olib keluvchi
xohlagan o‘zaro aloqasi sifatida ko‘radi.
Savdo, keyinchalik sanoatda marketingni faol qo‘llanish jarayoni o‘tish davri
iqtisodiyotining xususiyatlari bo‘lib hisoblanadi. XXI asrning 2008 yilida
iqtisodiyoti rivojlangan davlatlarda moliyaviy inqirozning vujudga kelishi
~ 27 ~

natijasida moliya bozorlari xizmatlarida marketing tizimini keng qo‘llash
ahamiyati yanada ortdi.
Marketing evolyusiyasi marketing konsepsiyasini, shaklini va elementlarini
o‘zgarishi bilan kuzatiladi.
Marketing konsepsiyasi - bu korxonalar faoliyatini boshqaruv falsafasidir. U
esa, tovar ishlab chiqaruvchilarga iste’molchilarning ehtiyojlarini qondirish
natijasida foyda olishlari uchun yordam beradi.
Buning uchun har kuni va uzoq muddat davomida:
• tadbirkorlik faoliyatini faollashtirishga;
• bozorga;
• iste’molchilarning maqsadli guruhlariga;
• bosh strategik maqsadlarga e’tiborni jalb etish lozim.
~ 28 ~

3-BOB. MARKETINGNING FUNKSIYALARI, VAZIFALARI VA
TAMOYILLARI
3.1. Marketing funksiyalari va uning mazmuni
Marketing konsepsiyasini mazmuni marketing funksiyalarini amalga
oshirish orqali hal etiladi. Marketing funksiyalari quyidagi guruhlarga
bo‘linadi:
• marketing tadqiqotlari;
• mahsulot assortimenti ishlab chiqarish sohasini rivojlantirish;
• sotish va taqsimot funksiyasi;
• tovarni siljitish;
• narxni tashkil etish funksiyasi;
• marketing-menejment funksiyasi.
1,Marketing tadqiqotlari funksiyasida :
•xalqaro bozorni tahlil etish;
•sotish bozorini tadqiq etish;
•iste’molchi ehtiyojlarini tadqiq etish;
•marketing operatsiyalarini o‘rganish;
•axborot to‘plash va qayta ishlash;
•marketing-miks kompleksini tadqiq qilish;
•raqobatlarni o‘rganish;
•benchmarking;
~ 29 ~

•talabni va sotishni prognoz qilish va boshqalar o‘rganiladi.
Tahliliy funksiyada tashqi muhit omillari, bozor, uning elementlari va
holati, iste’molchilar, bozorni tuzilishi, tovar va tovarni tuzilishi, shuningdek
firmaning ichki muhiti tahlil qilinadi. Bunda firma rahbariyati tomonidan
nazorat qilinadigan omillar- texnologik jarayon, moliyaviy ahvoli, tashkiliy
tuzilish, bozorni tanlash va boshqalar hisobga olinadi.
Tashqi muhit omillariga iste’molchilar, raqobat hukumat, iqtisodiyot,
texnologiya, mustaqil ommaviy axborot vositalari kabi nazorat
qilinmaydigan omillar kiradi.
2. Mahsulot yaratish funksiyasi orqali marketing faoliyatida yangi
mahsulotlarni yaratish, yangi mahsulotlar ishlab chiqarishni tashkil etish,
ishlab chiqarish sohasiga tovar raqobatdoshligi va sifatni boshqarish,
shuningdek tovar siyosatini ishlab chiqish masalalari hal etiladi.
3. Sotish funksiyasi orqali tovarni taqsimlash va sotish siyosatini ishlab
chiqish, savdo-taqsimot tarmog‘i orqali sotuvni tashkil etish, yuk tashishni va
omborga joylashtirishni tashkil etish, tovar aylanmasini aniqlash, taqsimot
tizimini fizik oqimlarini nazorat qilish va sotishni tahlil etish o‘rganiladi.
4. Tovarni siljitish funksiyasi natijasida sotishni rag‘batlantirish va
reklama siyosatini ishlab chiqish; sotishni rag‘batlantirishni samarali
vositalarini asoslash; tovarni siljitish to‘g‘risida multimedia texnologiyalarini
asoslash; ichki firma reklamasini tashkil etish; sotuv ishlarini rag‘batlantirish;
pablik rileyshnzni tashkil qilish va boshqalar to‘liq o‘rganiladi.
5. Narxni tashkil etish funksiyasi orqali narxni shakllanish strategiyasi va
taktikasini ishlab chiqish; sotuvni har bir bozori uchun har bir mahsulot
uchun yashash davrini turli bosqichlarida narx matritsasini tuzish; joriy
narxlar o‘zgarishi mexanizmini tuzish; raqobatchi narxini tahlil qilish; yangi
mahsulot uchun narx belgilash kabilar hal etiladi.
~ 30 ~

6. Marketing - menejment funksiyasi esa marketingni boshqarishni tashkil
etish ; nazorat qilish , marketing xizmatini tashkiliy tuzilishini ishlab chiqish ,
marketing faoliyati tizimida boshqaruv qarorlarini optimallashtirish , audit ,
marketing xizmati faoliyati samaradorligini baholash kabilarni o ‘ rganadi .
Marketing funksiyalari firmani boshqa funksiyalari , ya ’ ni ishlab chiqarish ,
kadrlar , moddiy texnika ta ’ minoti , moliyaviy , buxgalteriya hisobi
funksiyalari bilan birga amalga oshiriladi .
Marketingning funksiyalari xo ‘ jalik yurituvchi sub ’ ektlarning boshqa
funksiyalaridan farqi shundan iboratki , marketing funksiyalari xo ‘ jalik
yurituvchi sub ’ ektlar , uning iste ’ molchilari , mijozlari o ‘ rtasida ayirboshlash
jarayonini amalga oshirish va tashkil etishga qaratilgandir . Shuning uchun
ham marketing funksiyalari doimo o ‘ zgarib boradigan ehtiyoj hamda talabni
shakllanishi , yaratilishi va rivojlanishiga ta ’ sir etadi .
~ 31 ~

3.2. Marketingning asosiy vazifalari
Marketing - bozorda vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlarni
faollashtirish uslublarini , tovarlarni ishlab chiqarish hamda sotish
muammolarini yaxlit , tizimli echish uslublarini , bozorda vujudga keladigan
o ‘ zgarishlarga tezda moslashish , iste ’ molchilarga tabaqali yondashish ,
raqobatbardosh yangi tovarlarni vujudga keltirish va ularni ishlab chiqarishni
tashkil etish , kon ’ yunkturani o ‘ rganish va prognoz qilish hamda ta ’ sirchan
reklamani rivojlantirish masalalarini o ‘ rganishni o ‘ z oldiga maqsad qilib
qo ‘ ygandir .
Bunga erishish uchun marketing quyidagi muhim vazifalarni hal etishi
lozim:
• xaridorlar ehtiyojini o‘rganish va aniqlash;
• narxning faoliyatini xaridorlar ehtiyojiga moslashtirish;
• talab va taklif to‘g‘risida olingan ma’lumotlar asosida bozorni o‘rganish;
• Sifat
• Xarajatlar
• Qo’yiladigan talablar Bozorga ta’sir o‘tkazish choralari
• Sotuvni tashkil etish
• Savdo
• Reklama Bozorni o‘rganish
• Talab
• Taklif
• tovarlar reklamasini tashkil etish, xaridorlarni tovarlarni sotib olishga
qiziqishini orttirish;
~ 32 ~

• tovar yaratuvchi yoki uni sotuvchi narx tadqiqotlarini amalga oshirish
uchun ma ’ lumotlar to ‘ plash va tahlil qilish ;
• tovarni bozorga chiqarishdagi barcha xizmatlar to‘g‘risida ma’lumotlar
olish;
• to‘ldiruvchi tovarlar va o‘rnini bosuvchi tovarlar to‘g‘risida axborot
yig‘ish;
• tovarlarga bo‘lgan talabni istiqbollash, ularni amalga oshirishni nazorat
qilishdan iboratdir.
Marketingni bosh vazifasi korxonaning mavjud va potensial imkoniyatlarini
baholash va amalga oshirish hamda bozorda talab va taklifni
muvofiqlashtirish maqsadida imkoniyatlarni aniqlashdan iborat . Marketing
yoki tadbirkorlik faoliyati aniq natijaga erishish maqsadida amalga oshiriladi.
Marketingni asosiy maqsadlari firmaning asosiy maqsadlari bilan o‘zaro
aloqadordir.
Korxonaning asosiy maqsadi Maqsadlar Ko ‘ rsatkichlar Bozorni egallash
Bozor ulushi , aylanma , tovarni roli va ahamiyati , yangi bozorlarni qamrab
olish Rentabellik Foyda , aylanmaga nisbatan rentabellik , shaxs kapitalini
rentabelligi , umumiy kapitalni rentabelligi Moliyaviy barqarorlik Kreditga
layoqatligi , likvidligi , o ‘ z - o ‘ zini moliyalashtirish darajasi , kapitalni tuzilishi
Ijtimoiy maqsadlar Ish bilan qoniqish , daromad darajasi va ijtimoiy himoya ,
ijtimoiy integratsiya , shaxsiy rivojlanish Bozordagi pozitsiya va prestij
Mustaqilligi , imij , siyosiy sharoitga munosabati , jamiyatni tan olishi
Firmaning asosiy maqsadlariga quyidagilar kiradi:
• bozorni egallash;
• rentabellik ;
• moliyaviy barqarorlik ;
~ 33 ~

• ishlab chiqarishni ijtimoiy omillarini ta ’ minlash ;
• bozordagi mavjud va prestijni tashkil tatbiq mustahkamlash.
Marketing maqsadlari tahlili unga erishish bo‘yicha asosiy vazifalarni
shakllantirishga imkon beradi. Meffert 1986 yilda 3 ta o‘zaro bog‘liq
marketingni kompleks vazifalarini ajratib ko‘rsatadi: 1. Talabni tartibga
solish bilan bog‘liq bo‘lgan bozor faoliyatiga kiruvchi vazifalar. 2. Firma
yoki korxona sohasiga taalluqli vazifalar. 3. Tashqi muhit va jamiyat
tashkilotlari bilan bog‘liq masalalar. Marketing vazifalari natijasida
marketing jarayonini barcha bosqichlariga mos keluvchi marketing
funksiyalari shakllanadi va doimo tartibga solib boriladi.
~ 34 ~

XULOSA VA TAKLIFKAR
Marketing umumiy asoslari, bir kompaniya yoki tashkilotning
mahsulotlarini yoki xizmatlarini sotish va xarid qiluvchilarni jalb qilishga
qaratilgan strategiyalar va amaliyotlar to'plamidir. Marketing umumiy
asoslari shu jumladan quyidagilarni o'z ichiga oladi:
1. Mijozni tushunish: Marketing umumiy asoslari, mijozlar va ularning
talablari va xohishlari haqida tushuncha berishdan iboratdir. Bu, mahsulot
yoki xizmatni kim uchun ishlab chiqarish kerakligini, qanday reklama
qilishni va narxni aniqlashni o'z ichiga oladi.
2. Mahsulotni rivojlantirish: Marketing umumiy asoslari, mahsulot yoki
xizmatning rivojlanishi va yangilanishi uchun strategiyalarni belgilashni o'z
ichiga oladi. Bu strategiyalar, yangi mahsulotlar ishlab chiqish, mavjud
mahsulotlarni yangilash va xizmatlarni rivojlantirishni o'z ichiga oladi.
3. Reklama: Marketing umumiy asoslari reklama strategiyalarini
belgilashdan iboratdir. Bu reklama strategiyalari, turli turlarda reklama
vositalaridan foydalanish, reklama materiallarini ishlab chiqish va reklama
kampaniyalarini tashkil qilishni o'z ichiga oladi.
4. Narxni aniqlash: Marketing umumiy asoslari, narxni aniqlash va sotish
strategiyalarini belgilashdan iboratdir. Bu strategiyalar, mahsulot yoki
xizmatning narxini aniqlash, chegirmalar va chegirma kampaniyalari tashkil
qilishni o'z ichiga oladi.
5. Mijozlar bilan aloqalar: Marketing umumiy asoslari, mijozlar bilan
aloqalar va ularga xizmat ko'rsatishni belgilashdan iboratdir. Bu aloqalar,
mijozlar bilan bog'lanish, ularning talablari va xohishlari haqida ma'lumot
olish va ularning qiziqtirgan savollarga javob berishni o'z ichiga oladi.
~ 35 ~

Marketing umumiy asoslari, kompaniya yoki tashkilotning sotish va xarid
qiluvchilarni jalb qilish uchun muhimdir va muvaffaqiyatli marketing
strategiyalari tashkil etishda juda muhim ahamiyatga ega.
~ 36 ~

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1 Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг
“ Маҳаллий экспорт қилувчи
ташкилотларни янада қўллаб – қувватлаш ва ташқи иқтисодий
фаолиятни такомиллаштириш чора – тадбирлари
тўғрисида”ги қарори Халқ сўзи, 2017 йил 22 июнь, №123
2 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги
“2017-2021 йиллардаги Ўзбекистон
Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича
ҳаракатлар стратегияси” тўғрисидаги
ПФ-4947-сонли Фармони. – Ўзбекистон Республикаси қонун
ҳужжатлари тўплами, 2017 й. www . lex . uz .
Мирзиёев Ш.М. Халққа хизмат қилиш, одамларнинг манфаатларини
таъминлаш-раҳбарлар
фаолиятининг асосий мезонидир. - // Халқ сўзи, 2017 йил 13 апрель,
№73 (6767)
3. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси –Т.: Ўзбекистон, НМИУ,
2014.
4. Ўзбекистон Республикасининг “Рақобат тўғрисида”ги Қонуни.
Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2012 й., 1-сон.
5 . Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги
“2017-2021 йиллардаги Ўзбекистон Республикасини
ривожлантиришнинг
~ 37 ~

бешта устувор йўналиши бўйича ҳаракатлар стратегияси” тўғрисидаги
ПФ-
4947-сонли Фармони. – Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари
тўплами,
2017 й. www . lex . uz .
6. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ташқи савдо соҳасида
бошқарув тизимини такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги
Фармони. - // Халқ сўзи, 2017 йил 15 апрель, № 75 (6769).
7. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон
Республикаси
хусусийлаштирилган корхоналарга кўмаклашиш ва рақобатни
ривожлантириш
Давлат қўмитасини ташкил этиш тўғрисида”ги Фармони. - // Халқ сўзи,
2017
йил 19 апрель, № 77 (6771).
8. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон
Республикаси
Президенти ҳузуридаги тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқлари ва
қонуний
манфаатларини ҳимоя қилиш бўйича вакили институтини таъсис этиш
тўғрисида”ги Фармони. - // Халқ сўзи, 2017 йил 5 май, № 90 (6784).
9 . Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 20 апрелдаги
~ 38 ~

"Олий таълим тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари
тўғрисида"ги
Қарори. - // Халқ сўзи, 2017 йил, 21 апрель, № 79 (6773).
10 . Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 2 майдаги
"Ўзбекистон стандартлаштириш, метрология ва сертификатлаштириш
агентлиги фаолиятини такомиллаштириш чора-тадбирлари
тўғрисида"ги
Қарори. - // Халқ сўзи, 2017 йил, 2 май, №86 (6780).
~ 39 ~

MARKETING ASOSLARI FANINING PREDMETI, MAZMUNI VA VAZIFALARI Kurs ishi

Sotib olish