Marketing va uning asosiy vazifalari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	35000UZS
Hajmi	88.1KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	28 Aprel 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

47 Sotish

Marketing va uning asosiy vazifalari

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
BUXORO DAVLAT UNVERSITETI
IQTISODIYOT VA TURIZM FAKULTITI
MARKETING VA MENEJMENT KAFEDRASI
“EKONOMIKS” FANIDAN
K U R S I S H I
Mavzu: Marketing va uning asosiy vazifalari
Bajardi: _______ ____ _____ _guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)
Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 23 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
BUXORO-2025 yil
1

KURS ISHI UCHUN TAQRIZ
IQTISODIYOT VA TURIZM FAKULTETI
MARKETING VA MENEJMENT KAFEDRASI
“ ______________________________________ ” fani
Guruh ________________________________________________________
Talaba familiyasi va ismi-
sharifi ____________________________________________
Kurs ishi
mavzusi _______________________________________________________
______________________________________________________________
Kurs ishining
tarkibi ______________________________________________________
______________________________________________________________
Kurs ishi himoyasida talabaga berilgan savollar ro'yxati:
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
Jadval va grafik materialning miqdori (muhim chizmalarning
ko'rsatgichi) :
______________________________________________________________
______________________________________________________________
Kurs ishining ijobiy tomonlari :
______________________________________________________________
______________________________________________________________
Kurs ishining kamchiliklari :
______________________________________________________________
______________________________________________________________
Kurs ishiga qo'yilgan baho
“_______”_______________________________________
Kurs ishi rahbar i: ______________________ ______________________
(imzo) (F.I.Sh)
3

Mavzu: Marketing va uning asosiy vazifalari .
M U N D A R I J A :

Kirish ………………………………………………………… .. … . ……........
I BOB.MARKETINGNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Marketing tushunchasi va uning mohiyati...……………...…….…
1.2.Marketing turlari...........................………............................. ….. .…
II BOB . MARKETINGNING MAQSAD VA VAZIFALARI
2.1 .Marketing funksiyalari va uning faoliyati mazmuni . ………….….…
2.2. Marketing nazariyasi konsepsiyasi va uning evolyutsiyasi … …....
2.3.Marketing 4p,5p hamda 7p…………………………………………………..
Xulosa ... ………… .. ……………………………………………………….… ..
Tayanch iboralar …… … …………………………… ……………… ……… .
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ... ……………… …… ………… . … ..

4

Kirish Zamonaviy odamni hayot faoliyati tovar va h izmatlarni
iste'mol qilinishiga asoslangan. Ularni yaratilishi, ishlab chiqarilishi
va taqsimlanishi va iste'mol qilinishi odamlar ehtiyojlarini
qondirilishini dinamik rivojlanishini ta'minlaydi. Davlat iqtisodida
xizmatlar sohasi va tovar ishlab chiqarish sohasi organik o'zaro bir-
birini to'ldiruvchi tarmoqlar hisoblanadi. Bozor munosabatlariga
o’tish sababli korxona va tashkilotlar oldida yuzaga kelayotgan
qiyinchiliklar ko’p jihatdan korxona rahbar xodimlarining bozor
qonunlari va uni o’rganish usullari bilan yetarlicha tanish emasligi
tufayli paydo bo’lmoqda. To’la xo’jalik hisobi va o’z-o’zini
moliyalashtirish tamoyillariga o’tishda korxona va tashkilotlar ilgari
hech bo’lmagan hodisaga duch keldilar: ular ishlab chiqaradigan
mahsulotga talab yo’q, korxona mutaxassislari esa uni qanday qilib
ichki va jahon bozorlariga chiqarishni bilmaydilar. Shunday qilib,
O’zbekiston bozor iqtisodiyoti sari bormoqda va shu yo’lda ko’p
qiyinchiliklarga duch kelmoqda. Bu muammolarning yechimi ko’p
jihatdan marketingdan qanchalik ijodiy va maqsadli
foydalanishimizga bog’liqdir. Chunki, marketing bozorda
muvaffaqiyatli faoliyat yuritishning jahon tajribasi xazinasi
hisoblanadi. Mamlakatimiz Prezidenti Shavkat Mirziyoev 2017-yil 7-
fevral kungi Farmoni bilan 2017-2021-yillarda O’zbekistonni
rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar
strategiyasini tasdiqladi . Avvalo, ushbu ustuvor yo’nalishlar va
ulardagi amalga oshirilishi nazarda tutilgan vazifalar hamda chora-
tadbirlarning ijrosi bugungi kunning hayotiy va ijtimoiy zarurati
5

ekanligini ta‘kidlash lozim. Shu jumladan milliy iqtisodiyotning
mutanosibligi va barqarorligini ta‘minlash, uning tarkibida sanoat,
xizmatlar ko’rsatish sohasi, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
ulushini ko’paytirish, xizmatlar ko’rsatish sohasini jadal rivojlantirish,
yalpi ichki mahsulotni shakllantirishda xizmatlarning o’rni va ulushini
oshirish, ko’rsatilayotgan xizmatlar tarkibini, eng avvalo,
xizmatlarning zamonaviy yuqori texnologik turlari hisobiga tubdan
o’zgartirish zarurdir. Respublikamizda amalga oshirilayotgan
islohotlarning hozirgi bosqichida iqtisodiyotni erkinlashtirish,
mamlakatni modernizatsiyalash, makroiqtisodiy barqarorlikni
ta'minlash evaziga uzluksiz iqtisodiy o'sishga erishishdek dolzarb
vazifa qo'yilgan. Bu esa o'z navbatida, iqtisodiyotda erishgan
yutuqlarning asosi – bozor iqtisodiyoti, mulk shakllarining
takomillashuvi, iqtisodiyotdagi keskin tuzilmaviy o'zgarishlar, kichik
biznes va xususiy tadbirkorlikning yalpi ichki mahsulotdagi
ulushining ortib borishi bilan baholanmoqda. Respublikada iqtisodiy
islohotlarning hozirgi davrida xizmat ko‘rsatish tashkilotlarida
marketing faoliyatini tashkil qilish va uni samarali boshqarishga
e‘tibor kuchaya bormoqda. Mavzuning dolzarbligi xizmat ko‘rsatish
tashkilotlarida marketing faoliyatini tashkil qilish va uni samarali
boshqarish zarurligidan kelib chiqadi. Bu esa mavzuning
dolzarbligini belgilaydi.
Kurs ishining predmet i . Xizmat ko‘rsatish tashkilotlarida marketing
faoliyatini tashkil qilish va uni samarali boshqarishni o‘rganishdagi
mavjud muammolar va ularni hal etish yo‘llari.
6

Kurs ishning asosiy maqsadi . Xizmat ko‘rsatish tashkilotlarida
marketing faoliyatini tashkil qilish va uni samarali boshqarish
yo‘llarini o‘rganish. Tashkilotlarni boshqarishda va
raqobatbardoshligini ta‘minlashda xizmat ko‘rsatishni rivojlantirish
va istiqbollarini ko‘rib chiqishdan iborat.
Kurs ishining t ark ibiy t uzilishi. Ishning tarkibi,maqsadi va
vazifalariga muvofiq :kirish, mavzuning asosiy mazmuni va
mohiyatini ifodolovchi reja Mark et ingning nazariy asoslari 1-
bobda Marketing tushunchasi va uning mohiyati,Marketing turlari,
To’g’ridan to’gri marketing
Mark et ingning asosiy funk siy alari 2-bobda Marketingda
qo’llaniladigan konsepsiyalar 4p vs 5p hamda 7p mavzu yuzasidan
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan tashkil topgan.
7

1- BOB. MARKETINGNING NAZARIY ASOSLARI
1.1.MARKETING TUSHUNCHASI VA UNING MOHIYAT
Marketing - bu bozorda samarali faoliyat ko’rsatishning
mujassamlashishidir. Bu atama dastlab 1902 yilda AQShda paydo bo’lgan, 20
yildan keyin esa bu atamadan jahonning ko’pgina mamlakatlari foydalana
boshladilar. Marketing ("marketing") - "bozor bilan bog’liq faoliyat" ma'nosini
anglatadi. Lekin bu tushunchaning ma'nosi juda kengdir. "Marketing"
atamasi o'zi ingliz bozoridan kelib chiqqan va "bozor" yoki "bozor"
degan ma'noni anglatadi va zamonaviy, keng ma'noda - bozor
faoliyati. Marketing sifatida ilm-fan sifatida shakllanishi amaliyot
uchun g'ayratli izlanishlar bilan bir vaqtda sodir bo'ldi (va hozir ham
shunday), natijada biz mavzu bo'yicha juda ko'p izlanishlar olib
boramiz, juda ko'p turli xil adabiyotlar, bozorni o'rganish bo'limlari
har bir kichik kompaniya va kompaniya uchun “komut il faut”
sifatida. marketing nima ekanligini va qanday marketing turlari
mavjudligini qisqacha tavsiflashning mutlaqo mumkin emasligini
aytish mumkin. Marketing – ayirboshlash yo’li bilan ehtiyoj va
talablarni qondirishga yo’naltirilgan inson faoliyatining turi,
bozordagi barcha qatnashchilarning o’zaro manfaatlariga
asoslangan harakatlarini, talabni shakllantirish va qondirish uchun
birlashtirishdir. Dunyo amaliyotida marketing birdanida paydo
bo’lgan emas. Bu – ishlab chiqarish va sotishning maqsadi, vazifalari
va rivojlanish uslublariga menedjerlarning ko’p yillik evolyutsion
qarashlari natijasidir. Marketing – murakkab dinamik ko’p qirrali
tushunchadir, bu esa marketingg tamoman universal tavsif berish
mumkin emasligidan dalolatdir. So’ngggi yillarda chop etilgan
8

marketingga doir adabiyotlarda marketingning juda ko’p ta’riflari
berilgan. Ulardan ba’zi birlarini keltirishni lozim topdiq.Taniqli
Amerika olimi – marketolog F.Kotler marketingning ta’rifini
quyidagicha ifodalaydi: Marketing – tovarlarni yaratish, taklif etish va
ayriboshlash asosida ayrim olingan kishi va guruhlarning talab va
ehtiyojlarini qondrishga qaratilgan iqtisodiy va boshqaruv
jarayonidir.Boshqaruv muammolari bo’yicha etakchi nazariyotchi
olimlardan biri Peter Drukkerning ta’rifi esa quyidagicha:
Marketingning maqsadi sotishga qaratilgan harakatlarini yo’q
qilishdan iboratdir. Uning maqsadi xaridorlarni shunday o’rganish va
tushunishdan iboratki, tovar va xizmatlar uning talabiga aynan mos
tushib, pirovardida o’zini-o’zi sotadi.Fransuz marketing maktabida
qo’llaniladigan ta’rif ham Peter Drukker ta’rifiga juda yaqin turadi.
Unga ko’ra: Marketing – bu sotishni ta’minlash va sotuvga tovarlar va
xizmatlarni iste’molchilarning talabiga mos holda chiqarish orqali
ularning talabini qondirish maqsadida o’tkaziladigan chora-tadbirlar
majmuidir.
Amerika Marketing Assotsiatsiyasining 1985 yilda marketingga
bergan ta’rifi esa quyidagicha: “Marketingning mohiyati insonlar va
tashkilotlar talabini qondirish maqsadida tovar va xizmatlar ishlab
chiqarishni rejalashtirish va uni amalga oshirish, narx belgilash,
tovarlar harakati va sotilishni yushtirishdir ”.Keltirilgan ta’riflardan
ko’rinib turibdiki marketing serqirra jarayondir. Shu bilan bir qatorda
marketing yuozor munosabatlari sub’ektlarining biznes falsafasi,
fikrlash strategiyasi va taktikasi faoliyati ekan desak xato qilmagan
9

bo’lamiz. Demak, marketing bir vaqtning o’zida ham mushohada va
ham harakat jarayoni ekan. Hozirgi bozor iqtisodiyoti yuqori
darajaga ko’tarilgan mamlakatlarda marketing tamoyillari oddiy
tovar ishlab chiqarishdan boshlab to murakkab texnologiyagacha
bo’lgan jarayonlarda yaqqol ko’rinmoqda. Bugungi bozor iqtisodiyoti
toboro chuqurlashib borayotgan sharoitda firmalar, korxonlar va
boshqa bozor sub’ektlarining raqobatga bardosh berib, samarali
faoliyat ko’rsatishining birdan-bar yo’li marketing imkoniyatlaridan
keng foydalanish ekanligi hech kimga shubha tug’dirmaydi.Mashhur
iqtisodchi Adam Smit XVIII asrning ikkinchi yarmidayoq o’zining
“Jamiyat boyligi” nomli kitobida ishlab chiqaruvchining
iste’molchining talabini qondirishdan boshqa qayg’usi yo’qdir – deb
yozgan edi.
Marketing atamasi Amerika Qo’shma Shtatlarida XIX asrning
boshlarida vujudga keldi va 50-yillardan boshqaruvning yetakchi
omili sifatida qo’llanila boshladi.Marketing XIX asrning oxiri va XX asr
boshlarida xaridor talabini qondirishga mo’ljallangan,
korxonalarning ishlab chiqarish – sotish , savdo faoliyatlarini tashkil
qilish va boshqarish tizimi sifatida paydo bo’lgan. Ishlab chiqarish va
umuman xo’jalik yuritishga marketing nuqtai nazaridan yondashish
xaridorga ta’sir qilishning xo’jalik jabxalarini o’z ichiga oladi. Bu bozor
uchun bo’lgan raqobat kurashnining o’zaga xos xususiyatlarini
aniqlashga olib keladi. Bozor doirasida sabab-natija aloqalarini tahlil
qilishning maxsus usullari qo’llab , xaridorlar talabi ehtiyoji, didi va
ta’bi to’g’risida axborotlar topib, korxona va tashkilotlar, marketing
10

konsepsiyasi u yoki bu tovarga va xizmatga xarid qiziqishini
shakllantirish uchun iqtisodiy , tashkiliy texnik va ijtimoiy
yo’nalishlarni tashkil qiladi. Ular talabni mumkin bo’lgan rivojlanish
istiqbolini aniqlaydilar, uni maqsadli yo’nalishini shakllantirish uchun
qarorlar qabul qiladilar va ko’rilgan tadbirlar samaradorligini albatta
nazorat qiladilar. Xarid masalaga marketingli yondashishdagi har
tomonlama tahlilning o’ziga xosligi, bozodagi yuz beradigan
jarayonlarni xisobga olishgina emas , balki ishlab chiqarish
korxonalari, tovarlarni yetkazib beruvchi vositachilar, ulgurji va
chakana savdo korxonalari, tovarlarni yetkazib beruvchi vositachilari
ulgurchi va chakana savdo korxonalari va ular bilan bog’liq boshqa
barcha tashkilotlarning bozor bo’g’inlari tizimidagi operativ va uzoq
vaqtga mo’ljallangan aniq maqsadlarini o’zgarishini tahlil qilishdir.
Marketing xo’jalikning ma’lum bir tarmog’iga masalan ishlab
chiqarishga yoki savdoga ta’luqli deb o’ylash notug’ri bo’lur edi. U
bozorga xizmat ko’rsatuvchi barcha xo’jalik sub’ektlarini o’z ichiga
oladi va ulardan birgalikda va yaxlit foydalanilganda, birgalikdagi
faoliyatning so’nggi natijasi uchun umumiy strategik yo’nalishi
mavjud bo’lgan holdagina uning vosita va usullari samarali natija
beradi Bizning iqtisodiyotimiz sharoitlarida kelib chiqqan holda,
bunday natijalar quyidagilar bo’lishi mumkin: bozor va milliy
iqtisodiyot manfaatlaridan kelib chiqqan holda iste’mol tovarlari
shakllantirish, bozor talablari nuqtai nazaridan milliy iqtisodiyotni
iqtiqbolini aniqlash va hakozolar. Marketingli yondashish,
markazdan turib boshqarish va rejalashtirishdan nima farq qiladi?
11

Bunda korxona va tashkilotlarning ish amaliyotida bozor talabi
umuman hisobga olinmas edi. Marketing esa sotish uchun taklif
qilinayotgan tovarning ham, unga almashinadigan va aholining
turlicha bo’lgan tabaqalarining daromadlarining daromadlari
asoslangan pul oqimining ham aniq manzili bo’lishini talab qiladi.
Marketingli qarorlar qabul qilish korxonalardan bozorga mumkin
qadar moslashishni va davlat iqtisodiy siyosatiga to’liq javob berish
bilan birga, ishlab chiqarishning samaradorligi va foydaliligini
oshirish, mehnat natijalaridan moddiy manfaatdorlikni oshirishga
asoslangan, o’zining rivojlanish strategiyasini ishlab chiqish va
amaliyotga joriy qilishni har vaqt talab qiladi. Nima uchun bunday
qol sodir bo’ladi? Gap shundaki, marketingli yondashuvda qiymat
qonuni va tovar ishlab chiqarishning boshqa iqtisodiy qonunlari
qat’iy amal qiladi. Ana shu asosida faqat bozordagina tovar-pul
almashuvini ta’minlaydi. Ishlab chiqilgan moddiy boyliklar pul
ekvivalentiga almashtirilmas ekan, ijtimoiy takror chiqarish
tugallangan va to’liq bo’lmaydi va yangi ishlab chiqarish davri tsikli
boshlanishi o’z-o’zidan mumkin emas. Eng kam xom-ashyo,
materiallari, mehnat va moliya resurslari sarfi bilan talabni ko’proq,
to’laroq qondirishga imkon beradigan marketing strategiyasining
ma’nosi ham ana shunda.Shunday qilib, marketing usullaridan
foydalanish korxona manfaatlari va maqsadlarini jamiyat
maqsadalari va manfaatlari bilan birlashtiriladi.
12

1.2. Mark et ing t urlari
Aksariyat tadqiqotchilar marketing bu iste'molchilarning talablarini
qondirish va daromadlarni ko'paytirish uchun g'oyalar, mahsulotlar,
xizmatlarni rejalashtirish, amalga oshirish, targ'ib qilish va amalga
oshirish jarayoni ekanligiga qo'shiladilar. Afsuski, ichki voqelikda bu
nazariy mo'llik "yaxshi qiz, ularni gazetada reklama qilsin" tamoyiliga
binoan yollangan sotuvchilarning mavqeiga aylanadi yoki Kotlerning
postulatlari shift bo'lgan professional rahbarlarning samimiy otilishi.
Aslida, qaerga o'girilish kerakligi haqida ko'proq narsa bor.
Marketingning asosiy turlari mahsulot yoki xizmat bozorining holati
bilan bog'liq bo'lib, hatto ko'pchilik uchun tushunarsizdir. Masalan,
ommaviy marketing, ular o'rtasidagi tafovutlarni hisobga olmagan
holda, iste'molchilarning eng keng doirasini maqsad qilib oladi.
Konsentrlangan (maqsadli) marketingni amalga oshirishda
bozorning o'ziga xos segmenti (sport anjomlari, to'y xizmatlari).
Differentsial marketing bir nechta tovar turlarini taklif qilish orqali
bozorning katta qismini egallashni istaganlarga yordam beradi.
Rivojlanayotgan marketing tovarlar yoki xizmatlarga talabni
shakllantiradi, rag'batlantiruvchi marketing unga juda yaqin
joylashgan bo'lsa ham, undagi xizmatlar , tovarlar odatda
iste'molchilar e'tiboridan chetda qolmoqda.
Konversion marketing xaridorning mahsulotga bo'lgan salbiy
munosabatini (mahsulotni yaxshilash, uning narxini pasaytirish
orqali va hokazo) o'zgartiradi, ma'lum bir davrda tovarlar yoki
xizmatlarning hayot aylanishining yo'q bo'lib ketishi davrida talabni
13

“jonlantiradi”. Talab o'zgaruvchan bo'lgan sharoitda (masalan,
mavsumiy tovarlar yoki xizmatlar haqida gap ketganda) sinxron
marketing qo'llaniladi.
Agar vaziyat deyarli mukammal bo'lsa va mahsulot xizmatiga
talab darajasi va tuzilishi taklifga to'liq mos keladigan bo'lsa, qo'llab-
quvvatlanadigan marketing rol o'ynaydi. Va mahsulotingizga talabni
kamaytirish uchun (agar talab taklifdan oshib ketsa, lekin hajmni
oshirishning iloji bo'lmasa) demarketing taklif etiladi. Qarama-qarshi
marketing jamiyat yoki iste'molchi nuqtai nazaridan asossiz bo'lgan
talabni kamaytirish uchun ishlatiladi (masalan, alkogol, tamaki).
Marketingning aniq shakllari va mazmuni korxona faoliyat
xususiyatlaridan, uning ichki imkoniyatlari va tashqi shart-
sharoitlaridan kelib chiqadi. Bu yerda marketing va boshqa hamma
oraliq faoliyat turlarining qo’yilgan maqsadlarga erishish uchun
yagona yo’naltiriladigan jarayonga birlashishi sodir bo’ladi, bu esa o’z
navbatida turli xil marketing turlarining harakatlashini belgilab
beradi.
Marketing turlari o’rtasida muayyan bog’liqlik mavjud. U marketing
jarayonlarini har tomonlama va aniq vaziyatda ko’rib chiqishga
imkon beradi. Shuni hisobga olish kerakki, vazifalarni yechishda
marketologlar bitta emas, balki turli xil marketing turlariga duch
kelishlari mumkin. Talab holatiga qarab sakkizta vaziyatni ajratib
ko’rsatish o’rinlidir. Ulardan har biriga marketingni boshqarish
bo’yicha aniq vazifa mos keladi. Marketing tiplari bozor talabiga va
uning orqasida turadigan iste’molchiga ta’sir etish omili sifatida 20-
14

chizmada keltirilgan. Ular talabga iste’mol qilish paytida inson
organizmiga ta’sir ko’rsatadigan irratsional talabga qarshilik
qilishgacha deyarli ochib beradilar.
Mark et ing t urlarining t asnifl anishi. 1-jadval
Tasnifl ash
belgisi Mark et ing t uri Mark et ing mazmuni
1.Amal qilish
davri 1.1. Strategik marketing Bozorni strategik
segmentlash asosida
firma strategiyasini
shakllantirish, tovarlar
sifatini oshirish, ishlab
chiqarishni rivojlantirish
va raqobatbardoshlik
me’yorlari strategiyasini
prognozlash bo’yicha
ishlarni kompleksi.
1.2. Taktik marketing Bozorni taktik (qisqa
muddatli) segmentlash,
reklama va tovarlar
sotilishini
rag’batlantirish bo’yicha
ishlar kompleksi.
2.1. Jamoatchilik
xususiyatiga ega Maqsadli guruh (yoki
maqsadli guruhlar)
15

2. Amal qilish
sohasi bo’lgan g’oyalar
marketingi tomonidan ijtimoiy
g’oya, harakat yoki
amaliyatni qabul
qilishlariga erishish
maqsadida amalga
oshiriladigan
dasturlarini ishlab
chiqish, hayotga tadbiq
etish va bajarilishini
nazorat qilish.
2.2. Joylar marketingi Alohida joylar,
ob’ektlarning
joylashishiga nisbatan
mijozlarning
munosabatini paydo
qilish, saqlab turish yoki
o’zgartirish bo’yicha
faoliyat.
2.3. Ichki marketing Firma ichida mijozlar
bilan ishlaydigan
xodimlarni o’qitish va
motivlashtirish bo’yicha
amalga oshiriladigan
marketing.
2.4. Tashkilotlar Mazkur firmani
16

marketingi qiziqtiradigan hamm
shaxslar va
tashkilotlarning
munosabatini va xatti-
harakatlarini paydo
qilish, saqlab turish yoki
o’zgartirishga
yo’naltirilgan faoliyat
2.5. Xalqaro (global)
marketing Firmaning xalqaro
miqyosdagi faoliyati.
3.1. Iste’mol marketingi Firmalar va pirovard
iste’molchilar, jismoniy
shaxslar yoki oilalar
o’rtasidagi marketing.
3.2. Industriyalashgan
marketing Ikkita firma (huquqiy
shaxslar) o’rtasidagi
marketing
3.3.Ijtimoiy
marketing Foyda olishni o’z oldiga
maqsad qilib
qo’ymaydigan byudjet
(davlat) tashkilotlari
tomonidan insonlarning
ijtimoiy ehtiyojlarini
17

qondirish bo’yicha
marketing.
4. Faoliyat turi 4.1. Moliyaviy marketing Moliyaviy faoliyat
sohasidagi marketing.
4.2. Innovatsion
marketing Innovatsiyalar, ilmiy-
texnika taraqqiyotining
yutuqlari, nou-xaularni
ishlab chiqish va joriy
qilish sohasidagi
marketing
4.3. Sanoat marketingi Sanoat mahsulotiga
bo’lgan ehtiyojni
qondirish va ishlab
chiqarish sohasidagi
marketing.
4.4. Xizmatlar
sohasidagi marketing Xizmat ko’rsatish
doirasidagi ehtiyojlarni
qondirish marketingi.
5.Ta’sir etish
usuli 5.1. To’g’ri marketing Vositasiz marketing.
5.2.Televizion marketing Televizion ko’rsatuvlarni
qo’llashga assoslangan
marketing
5.3. Pochta orqali
marketing Pochta-aloqa
vositalaridan
foydalanadigan
18

marketing.
5.4. Katolog bo’yicha
marketing Kattaloglardan
foydalangan holda tovar
va xizmatlarni tanlash va
reklama marketingi.
6. Bozorning
rivojlanish
darajasi 6.1.Passiv marketing Talab taklifdan oshgan
sharoitla, iste’molchiga
emas, ishlab chiqarishga
yo’naltirilgan marketing.
6.2.Tashkiliy marketing Sotilishlar konsepsiyasi,
bozorlarni topish va
tashkil qilishga
yo’naltirilgan marketing.
6.3.Faol marketing Taklif talabdan oshgan
sharoitda, raqobat
qonunining faol amal
qilishi sharoitidagi
marketing.
7 .
Marketingning
rivojlanish
darajasi 7.1. Taqsimlovchi
marketing Ishlab chiqarish
tovarlarini taqsimlash
bo’yicha marketing.
7.2. Funksiyaonal
marketing Tovarlarni ishlab
chiqarish va taqsimlash
marketingi.
7.3. Boshqaruvchilik
marketinggi Tovarlarni yaratish
ishlab chiqarish va
19

taqsimlash bo’yicha
marketing.
O’zgaruv chi (k onv ersion) mark et ing – salbiy talabning
mavjudligiga bog’liq bunda bozorning katta qismi mazkur tovar yoki
xizmati inkor qiladi. shuning uchun mazkur holda o’zgaruvchi
marketingning vazifasi bo’lib qandaydir mahsulotga nisbatan
iste’molchilarning salbiy munosabatini ijobiy munosabatga
yo’naltirish, narxni pasaytirish va uni samaraliroq siljitish yo’li bilan
o’zgartirish hisoblanadi. Xorijiy amaliyotda o’zgaruvchi marketingni
tamaki firmalari qo’llaydilar, bunda davlatning sog’liqni saqlash,
ijtimoiy sug’urta idoralari va qo’llaydilar, jamoatchilikning faol xatti-
harakatlari natijasida chekuvchilarning soni keskin kamaymoqda.
Mazkur holda marketingning vazifasi bo’lib talabning paydo bo’lishi
va uni mahsulot taklifi darajasigacha ko’tarishga yordam beradigan
rejani ishlab chiqish hisoblanadi. Tamaki firmalariga kelganda esa,
ular yo’qotgan vaziyatlarini tiklash maqsadida tarkibida kanserogen
moddalar kam bo’lgan sigaretalarning maxsus markalarini ishlab
chiqish va chiqarish, bir vaqtning o’zida siljitish tizimini kuchaytirish
bo’yicha ishlarni olib boradilar.
Rag’bat lant iruv chi mark et ing muayyan tovar va xizmatlarga
talabning yo’qligi kuzatilishi bilan tavsiflanadi. Bu yerda
iste’molchilarning ushbu tovarga nisbatan befarqligi yoki qiziqishi
yo’qligi haqida gap boradi.
Marketing - bu yagona mohiyat, umumiy printsiplar va funktsiyalar
bilan tavsiflanadigan va yakuniy iste'molchilar talabiga binoan ishlab
20

chiqarish va marketingni yo'naltirishga yo'naltirilgan kompaniyaning
boshqaruv faoliyatining yaxlit tushunchasi.
Shu bilan birga, marketing faoliyatining diqqat-e'tiboriga,
shuningdek marketing menejmenti tushunchasini qo'llash sohasi va
ob'ektiga qarab, marketingning har xil turlari mavjud.
Mark e t ing k ont se pt siy asining t uzilishiga bog'liqlik .
Boshqaruv mark e t ingi Bu kompaniyani boshqarishda marketing
kontseptsiyasining ustuvorligini va marketing xizmatini yuqori
menejerlar darajasiga ko'tarishni nazarda tutadi, masalan, uni
barcha ishlarini muvofiqlashtiradigan kompaniyaning vitse-
prezidenti boshqaradi.
X ulq-at vor mark e t ingi asosiy e'tibor iste'molchilar psixologiyasini,
iste'molchilarning xulq-atvorini o'rganishga qaratilgan.
Marketingning ushbu turi mahsulot, maqsad, savdo va aloqa siyosati
ko'rinishida bozorda jiddiy marketing va sifatli tadbirlarni o'tkazishga
qodir bo'lgan yirik, ilg'or kompaniyalar uchun ayniqsa
muhimdir. Birlashtirilgan marketing
bozorga ta'sir ko'rsatish uchun marketing tadbirlarining barcha
tarkibiy qismlarini muvofiqlashtirish va bog'lashga, xususan: tovar,
narx, marketing va kommunikatsiya siyosati va kompaniyaning
global strategik vazifalarini hal etishda ularning ishtiroki
muvozanatiga alohida ahamiyat beradi.
I nnovat sion mark e t ing an'anaviy marketingning etishmasligini,
masalan fan va texnika taraqqiyotidagi sifatli sakrashga asoslangan
yangi mahsulotlarni cheklangan tarzda ishlab chiqarishni bartaraf
21

etadi. Innovatsion marketing fundamental va amaliy ilmiy
izlanishlarga asoslangan ilmiy va texnologik ishlanmalardan kelib
chiqadi, ularning natijalari bozor imtiyozlari va talablarini "elakdan
o'tkazib", keyinchalik ishlab chiqarishga joriy etib, yakuniy
iste'molchilarga taqdim etadi.
To'g'ridan-t o'g'ri mark e t ing tovarlar va xizmatlarni to'g'ridan-to'g'ri
sotish yo'li bilan tavsiflanadi va tegishli mahsulotlarni ishlab
chiqaruvchi va sotuvchi oxirgi iste'molchi bilan bevosita aloqada
bo'lganda, savdo agentlari - sotuvchilar, shuningdek katalog savdosi
va televizion marketing orqali shaxsiy savdo shaklida marketing
faoliyatini tashkil qilishni o'z ichiga oladi.
St rat e gik mark e t ing global strategiyalarni ishlab chiqish va
strategik rejalashtirishni muhim vazifa sifatida belgilaydi. Bu
shuningdek kompaniyaning uzoq muddatli maqsadlariga muvofiq
iste'molchilar talablari va takliflarini yaratish va shakllantirishga va
ushbu maqsadlarni kompaniyaning butun ishlab chiqarish va
marketing faoliyatiga bo'ysunishga yordam beradigan
marketingning faol tomonini mustahkamlaydi.
Ek ologik y ok i mark e t ingning " y ashil" t uri atrof-muhitni muhofaza
qilish talablariga muvofiq bozor va ta'minot muammolarini hal qilish
uchun mo'ljallangan.
I jt imoiy y ok i ijt imoiy -axloqiy mark e t ing Bu nafaqat yakuniy
iste'molchilarning ehtiyojlarini qondirishga, balki butun jamiyat duch
keladigan iqtisodiy va ijtimoiy muammolarni maqbul echishga va
uning uzoq muddatli manfaatlariga rioya qilishga qaratilgan.
22

Hududlar bo'yicha marketing turlari.
I chk i mark e t ing Bu bir mamlakat ichida tovarlar va xizmatlarni
sotish muammolari bilan bog'liq va uning milliy chegaralari bilan
cheklangan.
Ek sport mark e t ingi kompaniyaning marketing faoliyati sohasidagi
vazifalar va vazifalarning murakkablashishi bilan bog'liq, chunki u
yangi tashqi savdo bozorlarini qo'shimcha tadqiq qilishni, tashqi
savdo xizmatlari va tarmoqlarini yaratishni va boshqalarni o'z ichiga
oladi.
I mport mark e t ing bu ba'zi bir iqtisodchilar tomonidan tan olingan,
boshqalar buni rad etishadi, chunki bu tovarlarni bozorga olib
chiqish texnologiyasi, muvaffaqiyatli savdoni tashkil etish va
samarali marketing bilan bog'liq emas. Menimcha, marketing
marketingi mavjud bo'lishga haqlidir, chunki u xaridlarni yuqori
samarali ta'minlash uchun bozor tadqiqotlarining maxsus shaklini
o'z ichiga oladi.
Tashqi savdo mark e t ingi tashqi savdo ob'ektlariga nisbatan
marketing faoliyatining eksport va import turlarini uning ob'ekti
sifatida belgilaydi.
X orijiy ilmiy va t e xnik mark e t ing ilmiy va texnik faoliyat natijalarini
sotish va sotib olishning o'ziga xos xususiyatlariga - patentlar va
litsenziyalarga, bu marketing ishining mohiyatini sezilarli darajada
o'zgartiradi va litsenziyalangan va patent materiallarini sotish uchun
tayyorlash bilan bog'liq bo'lib, tegishli mamlakatlarning patent
huquqi yo'nalishlarini o'rganish vazifalari va boshqalar.
23

To'g'ridan-t o'g'ri xorijiy inve st it siy alar mark e t ingi Unda xorijiy
investitsiya faoliyati shart-sharoitlarini o'rganish, yangi korxona va
uning savdo faoliyati imkoniyatlarini chuqurroq va har tomonlama
tahlil qilish, shuningdek, bosh kompaniyaning manfaatlarini ifoda
etuvchi, ammo u joylashgan xorijiy mamlakat qonunlariga muvofiq
faoliyat ko'rsatadigan kompaniya tomonidan tashqi bozorda savdoni
tashkil etishning o'ziga xos xususiyatlari kiradi.
Tashqi iqt isodiy mark e t ing Xususiyat sifatida nafaqat tashqi savdo,
balki tashqi iqtisodiy hamkorlik (ilmiy, texnikaviy, sanoat va
boshqalar) shakllarini ham ko'rib chiqadi.
X alqaro mark e t ing U marketingni rivojlantirishda yangi bosqichni,
xususan, chet elda, uchinchi mamlakatlarda ro'yxatdan o'tgan milliy
korxonalar (yoki milliy kompaniyalar tomonidan boshqariladigan)
yoki o'z mamlakatidagi xorijiy kompaniyalar tomonidan
mahsulotlarni sotish bilan bog'liq holda amalga oshiradi.
K o'p millat li mark e t ing U etkazib berish vazifalarining o'ziga xos
xususiyati bilan ajralib turadi va asosan ko'pgina mamlakatlarning
bozor hududlarini qamrab olgan ko'p millatli kompaniyalarga xosdir.
Global mark e t ing Bu global va global miqyosdagi yirik firmalar va
transmilliy korporatsiyalarning marketing faoliyati bilan bog'liq
bo'lib, standartlashtirilgan marketing dasturlariga muvofiq milliy
chegaralar va hududlardan qat'iy nazar global bozorlarni
rivojlantirish va shakllantirish strategiyalarini o'z ichiga oladi.
Talabga qarab mark et ing t urlari .
aylantirish - salbiy, salbiy talabni ijobiy tomonga aylantirish;
24

ijodiy - ma'lum bir vaqt oralig'ida biron bir mahsulotga bozor talabi
bo'lmasa, talabni yaratish;
rag'batlantiruvchi - past darajadagi talabning ortishi;
takrorlash - agar talab pasaysa, jonlantiruvchi talab;
sinxromarketing - o'zgaruvchan talabni barqarorlashtirish;
qo'llab-quvvatlovchi - maqbul talabning saqlanishini ta'minlash;
demarketatsiya - keraksiz yuqori talabni kamaytirish;
qarshi - odamga qarshi, ijtimoiy xususiyatga ega bo'lgan tovarlarga
bo'lgan talabni tugatish.
Mark et ing t urlari , farq qiladi, ammo ularning barchasi korxonaning
rentabelligi va rentabelligini oshirishning asosiy maqsadiga ega.
Quyida men sizning e'tiboringizga har qanday biznes muhiti uchun
marketingning 50 ta turini keltiraman. Qulaylik uchun ularni umumiy
xususiyatlarga ko'ra alohida guruhlarga ajratdim. Giperhavola
tomonidan ta'kidlangan ta'riflar bosilishi mumkin va maqsadlari,
vazifalari va batafsil misollari bilan batafsil tavsiflangan.
Kontseptsiya ma'lum sabablarga ko'ra bo'lmagan yoki juda kam
talab mavjud bo'lgan hollarda qo'llaniladi. Bunday holda, ishlab
chiqaruvchi talabni oshirish yoki iste'molchilarning mahsulotga
nisbatan salbiy munosabatini o'zgartirish uchun barcha choralarni
qo'llaydi. Bunga misol qilib atrof-muhitni ifloslantiradigan yoqilg'i
avtomobillari elektr mashinalari bilan almashtiriladigan avtomobil
segmentini keltirish mumkin, ular odamlarning atrof-muhitga
bo'lgan mas'uliyatining oshishi va atrof-muhitga bo'lgan e'tibor
tufayli yaqin kelajakda an'anaviy mashinalar bilan jiddiy
25

raqobatlasha oladilar. Shunday qilib, benzin va dizel avtomobillarini
ishlab chiqaruvchilar bugungi kunda benzinga alternativa bo'lib
xizmat qiladigan va o'z mahsulotlariga talabni pasaytirishga yordam
beradigan bio-yoqilg'ini ishlab chiqish va sotish to'g'risida o'ylashlari
kerak.
Rag'bat lant iruv chi - mahsulot yoki xizmatga talab bo'lmagan
hollarda qo'llaniladi. Bunday holda, yakuniy foydalanuvchining
ehtiyojlarini aniqlash va identifikatsiyalash ularni qanday sifatlarni
qondirishi mumkinligini aniqlash va ushbu ma'lumotni
foydalanuvchiga etkazish uchun amalga oshiriladi.
Riv ojlanmoqda - bu tur ishlab chiqaruvchining yashirin yoki
shunchaki shakllangan talabga javobini anglatadi. Ushbu strategiya
ishlab chiqaruvchi doimiy ravishda auditoriyaning ehtiyojlarini tahlil
qilib, shu ma'lumotlarga asoslanib, o'z taklifini o'zgartiradi va ishlab
chiqadi va shu bilan foydalanuvchi uchun tendentsiyani
shakllantiradi.
- Onlayn reklama uchun qo'llaniladigan tushuncha. Pastki chiziq
shundaki, foydalanuvchiga bir qator sabablarga ko'ra o'zi
qiziqtirgan, ammo sotib olmagan narsalarning reklamasi ko'rsatiladi.
Qisqa vaqt ichida unga mavzu yoki yo'nalishdan qat'i nazar, u tashrif
buyuradigan boshqa saytlarda ushbu taklifning reklamasi namoyish
etiladi. Shunday qilib, reklama beruvchi bemalol o'z taklifini eslaydi
va mahsulot tanlashni aniqlashga yordam beradi. Bunday reklama
foydalanuvchini bezovta qilmaydi, chunki u uning manfaatlariga mos
keladi.
26

- mavsumiylik yoki boshqa omillar ta'sirida yuzaga kelishi mumkin
bo'lgan talab o'zgarishini ushlab turishga qaratilgan chora-tadbirlar.
Bu ma'lum bir talab sharoitida mahsulot qatorini kengaytirish, yangi
bozor segmentlarini izlash yoki mahsulot narxini pasaytirish yoki
reklama tadbirlarini o'tkazish orqali talabni ushlab turish bo'lishi
mumkin.
- bu yetakchi mavqeini saqlab qolish maqsadida tariq mahsulotiga
to'liq qondirilgan sharoitda qo'llaniladi. Asosan, tadbirlar majmui
tebranishlar yoki o'zgarishlarga o'z vaqtida javob berish uchun
iste'molchilarning xohish-istaklaridagi o'zgarish dinamikasini
o'rganishga va raqobatchilarning faoliyatini tahlil qilishga qaratilgan.
Demark et ing - talabni kamaytirishga qaratilgan chora-tadbirlar,
tashkilot yoki kompaniya. Bunday ehtiyoj vaziyatning o'zgarishi yoki
talabning mavsumiy o'sishi natijasida yuzaga kelishi mumkin, bu esa
talabni to'liq qondira olmaydigan ishlab chiqarish quvvatlarining
haddan tashqari yuklanishiga olib keladi. Bunday talab vaqtinchalik
omillar ta'sirida yuzaga keladi va ishlab chiqarish hajmining o'sishi
zarar qilmaydi va bunday sharoitda talabni ushlab turuvchi,
boshqaruvchi yoki yo'naltiruvchi demarketlash qo'llaniladi.
Qarama-qarshi - ishlab chiqaruvchining etkazib berishiga talabni
kamaytirish uchun ishlatiladi, bu jamoatchilikka zarar etkazishi
mumkin. Bu sog'lom turmush tarzini targ'ib qiluvchi va iste'mol qilish
yoki suiiste'mol qilishdan kelib chiqadigan zararni ta'kidlaydigan
chora-tadbirlar majmui bo'lishi mumkin. Marketingning ushbu turi
ko'pincha davlat yoki ijtimoiy dasturlarning bir qismi sifatida
27

ishlatiladi. Kamdan kam hollarda, ushbu yondashuv raqobatchilar
tomonidan ishlatilishi mumkin.
Global - tashkilotning marketing maqsadlari butun dunyoni yagona
bozor sifatida qamrab olganda strategiya turi. Bunday harakatlar
faqat yirik brendlar va eng yirik jahon bozorlarida etakchi mavqega
ega tashkilotlarga nisbatan qo'llaniladi. Bunday "titanlar" global
bozor uchun yagona global aloqani, narxlarni va reklama
strategiyasini ishlab chiqadi, bu dunyoning istalgan joyida
mintaqaviy yoki madaniy moslashuvga ehtiyoj sezmasdan amal
qiladi. Boshqacha aytganda, kampaniyaning maqsadi va maqsadi
tushunarli va har qanday mamlakatda aks sado beradi.
Ek sport qilish - marketing strategiyasini tanlash va uni mahalliy
bozorga moslashtirishga ta'sir qilishi mumkin va ta'sir qilishi
mumkin bo'lgan hududiy, madaniy, milliy, diniy, lingvistik va boshqa
farqlarni hisobga olgan holda xalqaro bozorlarda reklama va
marketing.
Geomark et ik a - Bu savdo nuqtalarining geografik holatini o'rganish
va tahlil qilish. Bunday harakatlar va ma'lumotlar ma'lum bir
mamlakatda yoki mintaqalarda tarqatishni kuchaytirish to'g'risida
qaror qabul qilishga yordam beradi, savdo nuqtalarining mumkin
bo'lgan imkoniyatlariga javob beradi, yuzaga kelishi mumkin bo'lgan
qiyinchiliklarning sabablarini, shuningdek, qiziqqan mintaqaning
iqlimiy va madaniy xususiyatlarini aniqlaydi. Geomarketika
tadqiqotlarisiz, yangi savdo bozorlariga kirishda kutilmagan holatlar
xavfi yuqori, bu esa istalgan natijaga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin.
28

Hududiy - ma'lum bir hududga (mamlakat, shahar, viloyat ...)
nisbatan qo'llaniladigan targ'ibotga bozor munosabati.
Tomoshabinlar orasida mahsulot sifatida zarur qiymatni
shakllantirish va talabga ta'sir ko'rsatadigan ma'lum bir imidjni
yaratishga qaratilgan harakatlar.
Hududiy mark et ing - Hududiy manfaatlarni himoya qilishga va
jug'rofiy joylashuvning afzalliklarini oshirishga qaratilgan strategiya.
Ushbu kontseptsiyani mamlakatlar yoki mintaqalarda ko'rib chiqish
mumkin. Bunday holda, mamlakat o'zining raqobatdosh
ustunliklarini aniqlashi, ularni maqbul tarzda namoyish qilishi va
reklama strategiyasini ishlab chiqishi kerak bo'lgan mahsulot
vazifasini bajaradi.
Qo'llanish sohasi bo'y icha mark et ingning quy idagi t urlari
farqlanadi:
Fik r mark et ing - bu asosan ijtimoiy g'oyalarni yoki ijtimoiy
normalarni yaratishga qaratilgan jarayon. Ushbu turdagi faoliyat
ma'lum global vazifalarni hal qilishi yoki xatti-harakatlar yoki hayot
qoidalarini yaratishi mumkin. Atrof muhitning ifloslanishi va plastik
chiqindilarni qayta ishlash muammosi keskinlashgani sababli,
chiqindilarni organik va noorganik turlarga ajratish g'oyasi bunga
misol bo'la oladi.
Shaxsiy - foydalanuvchi (tovar sifatida) yoki foydalanuvchi mahsulot
yoki xizmat bilan bog'lashi kerak bo'lgan kampaniyaning birinchi
shaxsini targ'ib qilish. Bular birinchi shaxsning ma'lum bir tasvirini va
qiyofasini yaratishga qaratilgan harakatlar. Marketingning ushbu
29

turi, klassik model singari, tinglovchilarning ehtiyojlarini o'rganishni
va ularga mos keladigan tasvirni yaratishni anglatadi.
Siy osiy - siyosat sohasida raqobat uchun standart marketing
yondashuvlaridan foydalanish. Asosiy e'tibor jamiyatdagi ijtimoiy-
siyosiy kayfiyatni aniqlash va tahlil qilish, o'zaro ta'sir va ta'sir
o'tkazish uchun to'g'ri yondashuvni topishdir.
Y ashil - ishlab chiqarishni atrof-muhitga salbiy ta'sirini
minimallashtirish maqsadida tabiatga g'amxo'rlik qilib, ekologik toza
mahsulotni yaratishga qaratilgan harakatlar. Ushbu yondashuv katta
va kichik ishlab chiqaruvchilar uchun ham amal qiladi. Birinchisi,
tabiatni saqlash uchun mijoz oldidagi ijtimoiy mas'uliyatiga,
ikkinchisi esa organik har bir narsaning sog'liq uchun maksimal
foydasiga qaratishi mumkin.
Ek ologik - ishlab chiqarish va iste'mol qilishning barcha
bosqichlarida atrof-muhitga minimal darajada salbiy ta'sir
ko'rsatadigan foydalanuvchilarning talab va ehtiyojlarini qondirish.
Shunday qilib, ishlab chiqaruvchi atrof-muhit haqida qayg'uradigan
va tabiat va iqlimning global muammolaridan xabardor ekologik
brendning imidjini yaratadi.
Ijt imoiy axloqiy - bozorda etakchi mavqeni saqlab qolish yoki
ma'lum bir segmentni saqlab qolish uchun ishlab chiqaruvchining
mahsulot sifatini yaxshilashga qaratilgan majburiy choralari.
Ommaviy iste'mol sharoitida iste'molchi sifatiga va ta'siriga e'tibor
qaratiladi. Agar mahsulot oxirgi foydalanuvchiga salbiy ta'sir
ko'rsatsa, jamoatchilikning bosimi ostida ishlab chiqaruvchi sifatni
30

yaxshilashga va ijtimoiy javobgarlik strategiyasini tanlashga majbur
bo'ladi, aks holda bu ulushni yo'qotishiga yoki bozordan butunlay
chiqib ketishiga olib kelishi mumkin.
Ijt imoiy - ijtimoiy mas'uliyatli brend imidjini yaratishga qaratilgan
harakatlar majmui. Ko'pincha, ushbu yondashuv iste'molchilar bilan
hissiy aloqani kuchaytirish va kampaniyaning muhim ijtimoiy
muammolarga hamdardligini va har tomonlama ularning echimiga
hissa qo'shishini yoki ahamiyatli bo'lgan asosiy qadriyatlarga
yo'naltirilganligini namoyish qilish uchun bozorda etakchi mavqega
ega bo'lgan katta kampaniyalar va sodiq auditoriyalar tomonidan
qo'llaniladi. qadrlamoq
Bozorni qamrab olish st rat egiy asiga muv ofi q:
Farqlangan - Bu bozorning har bir segmenti uchun alohida echimni
yaratishdir. Ushbu strategiya bitta mahsulotni emas, balki brendni
ommalashtirish uchun qo'llaniladi. Bunday yondashuv yanada to'g'ri
deb hisoblanadi, chunki bozorning har bir segmenti uchun talab va
aniq ehtiyojlarga javob beradigan noyob moslashtirilgan echim
namoyish etiladi.
Massasi - kundalik foydalanishda bo'lishi mumkin bo'lgan o'rtacha
bozor narxlarida iste'mol tovarlari ishlab chiqarish. Asosiy maqsad
ishlab chiqarish xarajatlarini minimallashtirish va uskunadan
maksimal foyda olish uchun ishlab chiqarishning ommaviy va keng
ko'lamli turidir. Ushbu strategiya qisqa muddatli rejalarni tuzishda
asosli bo'lib, etakchi mavqeini uzoq muddatli ushlab turishni
anglatmaydi.
31

Maqsad - ishlab chiqaruvchi tomonidan bozor segmentini sinflarga
bo'lish, o'zlari uchun mo'ljallangan farqlarni aniqlash va har bir sinf
uchun alohida joylashish. Ushbu yondashuv yuqori raqobat
sharoitida va bozorning keng doirasi sharoitida, mahsulotingizning
afzalliklariga e'tibor berish va bozorning boshqa ishtirokchilari
orasida ajralib turish uchun qo'llaniladi.
Farqlanmagan - bozorning barcha segmentlari talab va
ehtiyojlarini qondiradigan ommaviy iste'mol mahsulotini yaratishga
qaratilgan strategiya. Ushbu strategiya mahsulotning
raqobatbardosh narx afzalliklarini va har bir segment uchun xos
bo'lgan iste'molchilarning xohish-istaklarini izlashga va ular uchun
mahsulot echimini yaratishga nisbatan arzon narxlarni o'z ichiga
oladi.
Konsent rlangan - mahsulotning raqobatbardosh ustunliklari va
sotishning o'ziga xos taklifiga e'tibor qaratish va alohida bozorlarda
yoki uning segmentlarida brendning mavqeini mustahkamlashga
qaratilgan strategiya. Mahsulot va bozor ulushini tahlil qilib, ishlab
chiqaruvchi uning kuchli tomonlarini aniqlab, ularni takomillashtirish
va kuchaytirishga harakat qilishi mumkin.
Mik ro mark et ing - bu bitta yoki ikkita bozor segmentlarida yoki
hatto ma'lum bir foydalanuvchilar segmentida marketing
harakatlarining aniq yo'naltirilganligiga ega bo'lgan bitta korxona
miqyosidagi faoliyat. Bu ommaviy iste'molga aylanmaydigan yuqori
darajada ixtisoslashgan tovarlar bo'lishi mumkin va ishlab
32

chiqaruvchi o'zining bozor segmentida sodiq va uzoq muddatli
munosabatlarni o'rnatishda asosiy ahamiyat kasb etadi.
Birgalik da - tovarlarni va xizmatlarni ishlab chiqaruvchi tashkilotlar
yoki ishlab chiqaruvchilarni yuqori darajadagi bozor ulushini qo'lga
kiritish yoki egallashga imkon beradigan yuqori raqobat sharoitida
yagona maqsad sifatida birlashtirish. Boshqacha aytganda, bu ishlab
chiqaruvchi kuchlarning yig'indisi, shuningdek moliyaviy xarajatlarni
mahsulotni ilgari surishda mutanosib ravishda taqsimlash.
Hodisalarni oldindan sezish dav ri bilan.
Tak t ik - global rivojlanish yo'lidagi korxonaning qisqa muddatli
maqsadlari. Ushbu jarayon savdo nuqtalarini yoki mijozlarni
topishga, savdo rejalarini va sotish hajmlarini bajarishga, kutilmagan
qiyinchiliklarni va boshqa kundalik vazifalarni hal qilishga qaratilgan
bo'lib, ularsiz kelajakda istalgan natijaga erishilmaydi.
St rat egik - ishlab chiqaruvchining uzoq muddatli maqsadlari va
kelajakda mahsulot sifatini yaxshilash yoki o'zgartirish,
foydalanuvchining talab va ehtiyojlarini qondirish uchun aniq
harakatlar rejasi, o'zingizni raqobatchilardan ajratib, o'z
pozitsiyangizni saqlab qolish imkonini beradigan marketing usullari.
Birlasht irilgan - mahsulotni ushbu jarayonlarga moslashtirish va
yangilash maqsadida iste'molchining kelajakdagi ehtiyojlarini va
ularning o'zgarishi tendentsiyalarini tahlil qilish va aniqlashga
qaratilgan tashkilotning harakatlari. Tomoshabinlarning ehtiyojlarini
va uning afzalliklarini tushungan holda ishlab chiqaruvchi
33

iste'molchilar talablaridan oshib, innovatsiyalar tendentsiyasini
yaratishi mumkin.
Innov at sion - doimiy ravishda iste'molchining qiziqishini saqlab
turadigan va o'zgaruvchan ehtiyojlarini qondiradigan mahsulotni
modernizatsiya qilish va yangilash bo'yicha echimlar va g'oyalarni
izlash. Ushbu yondashuv nafaqat mavjud mahsulotga, balki
mahsulotning yangi noyob echimini yaratishga ham tegishli bo'lishi
mumkin.
Sinov - ishlab chiqarishni to'liq miqyosda ishga tushirishdan oldin
mahsulotlarning sinov partiyasini ishlab chiqarish. Harakatlar
to'plami mahsulot, narx, qadoqlash, tarqatish kanallari,
iste'molchilarning xohish-istaklarini tahlil qilishga qaratilgan.
Tashkilotlar ichidagi marketing.
Ichk i - xodimlarning tashkilotga, mahsulotga va kompaniyaga
sodiqligini ichki qurilishi. Yuqori malakali kadrlarni olish uchun ish
beruvchilar o'rtasida yuqori raqobat sharoitida xodimlar va ish
beruvchilar o'rtasidagi munosabatlarni marketing tamoyillariga
binoan ishlab chiqarish odatiy hol bo'lib, unda pozitsiya mahsulot va
xodim iste'molchi hisoblanadi. Ishlab chiqaruvchi (ish beruvchi)
o'zining barcha sa'y-harakatlarini sifatli mehnat sharoitlarini
ta'minlash, ularni yaxshilash va xodimlar bilan uzoq muddatli
munosabatlarni o'rnatishga yo'naltiradi. o'zaro bog'liq marketing
Aloqa mark et ingi - mahsulotni yaratish jarayonidan tortib to oxirgi
foydalanuvchiga qadar bo'lgan barcha aloqalar bilan uzoq muddatli
munosabatlarni yaratish. Ushbu harakatlarning zarurligini tushunish
34

kerak, chunki tinglovchilarning sadoqati ko'plab omillarga bog'liq,
shu jumladan etkazib berish tezligi, to'g'ri tashkil etilgan logistika,
peshtaxtadagi tovarlarning pozitsiyasi va chakana savdo
tarmoqlarida xizmat ko'rsatish darajasi. Shunday qilib, asosiy
maqsad sheriklar bilan yaqin va foydali o'zaro munosabatlarni
yaratishdir.
Ishlamoqda - mahsulotni sotishdan tortib to oxirgi xaridorga qadar
qisqa muddatli muammolarni hal qilishga qaratilgan klassik
marketing aralashmasi doirasidagi ishlab chiqaruvchining taktik
harakatlari. Bunday harakatlar chakana savdo tarmoqlarini qidirish,
logistika, iste'molchilarning imtiyozlarini o'rganish va ularning
ehtiyojlarini qondirishni o'z ichiga oladi.
Vaqt mark et ingi - mahsulot ishlab chiqarish yoki bozor raqobati
sharoitida vaqtinchalik resursdan samarali va oqilona
foydalanishning barcha mumkin bo'lgan usullarini topishga
qaratilgan harakatlar. U qo'shimcha imkoniyatlarni aniqlaydigan va
ishlab chiqarish hajmini oshiradigan ishlab chiqarish quvvatlarining
yukini tahlil qilishi mumkin. Mahsulotni mijozga raqobatchilardan
tezroq etkazib berishga imkon beradigan va qo'shimcha foyda
keltiradigan logistika modelini qidiring. Ushbu yondashuv ishlab
chiqarishda ishtirok etadigan barcha biznes-jarayonlar uchun
qo'llanilishi mumkin.
Boshqa asosiy marketing turlari kabi:
Bir-biriga bog'langan - Marketingning o'zaro ta'sirini ishning yagona
mexanizmi sifatida tavsiflovchi atama. Ushbu harakatlar tashkilot
35

ichida ham to'planishi mumkin, va uning darajasidan tashqarida,
tarqatish va savdo ofislari bilan aloqa o'rnatish orqali amalga
oshiriladi. Jarayon tashkilot, ishlab chiqarish yoki kompaniya ichidagi
aloqa aloqalarini yaratishga qaratilgan bo'lib, barcha bo'limlar
jarayonlar, har bir bosqichdagi mumkin bo'lgan qiyinchiliklar,
shuningdek ularning ta'sir natijasi va javobgarlik darajasini aniq
tushunishlari uchun.
Virusli - brendni namoyish etishning nostandart usullari va uning
maqsadli auditoriya bilan aloqasi. Rag'batlantirishning bu usuli
doimiy hissiy aloqalarni va birlashmalarni yaratishga qaratilgan.
Virusli marketing klassik reklamalarga qaraganda arzonroq deb
hisoblanadi, chunki foydalanuvchilar o'zlari videoni do'stlari bilan
baham ko'rishadi va uni reklama sifatida ham tushunmasliklari
mumkin. Ko'pgina hollarda, bu gap to'g'ri bo'lishi mumkin, ammo
"virus" g'oyasini sifatli o'rganish, uni amalga oshirish va "ekish" katta
investitsiyalarni talab qilishi mumkin.
Int erfaol - real vaqt rejimida oxirgi foydalanuvchi bilan to'g'ridan-
to'g'ri o'zaro aloqa. Xulqning ushbu modeli reklama kampaniyasi,
rebrending, yangilik yoki mahsulotning o'zgarishi haqida
auditoriyadan tezkor javob olishga, shuningdek ehtiyoj va istaklarni
tinglashga imkon beradi. Ushbu vositadan mohirona foydalanish
sizga bozor pozitsiyasini saqlab qolish yoki etakchilikka erishish
imkonini beradi.
Birlasht irilgan - ma'lum sohalarga yoki raqobatdosh ustunliklarga
e'tibor bermasdan, marketingning barcha vositalari va usullaridan
36

foydalangan holda reklama usullari. Ushbu strategiya sizga muqobil
marketing harakatlariga e'tibor bermasdan, ularni rag'batlantirish va
diqqatni jalb qilishning eng samarali usullarini aniqlashga imkon
beradi.
Ijodiy - Brendning bozor mavqeini yaxshilash va mustahkamlash
uchun nostandart marketing echimlarini izlash. Ushbu taktika iloji
boricha o'ylab topilgan va ko'p yillik tajriba va marketing
tadqiqotlariga asoslanishi kerak. Ushbu harakatlarning maqsadi -
foydalanuvchini hayratda qoldirish va raqobatchilar uchun
kutilmagan va kutilmagan qadam tashlash.
- minimal sarmoyaviy sarmoyaga ega mahsulotni ilgari surishga
qaratilgan harakatlar majmui. Asosiy maqsad - cheklangan reklama
byudjeti, nostandart bo'lib, auditoriya e'tiborini jalb qilish va fikr-
mulohazalar va sotuvlarni iloji boricha tezroq olish. Ushbu
yondashuv ko'pincha katta reklama beruvchilar bilan raqobatlasha
olmaydigan kichik ishlab chiqaruvchilar va kampaniyalar tomonidan
qo'llaniladi.
To'g'ridan-t o'g'ri - Mahsulot yoki xizmatning oxirgi foydalanuvchisi
bilan vositachilarsiz aloqa. Ushbu yondashuv ikkala B2B va B2C
modellarida ishlatilishi mumkin. Bunday sxema kichik va o'rta biznes
uchun foydali bo'lishi mumkin, bu sizga mijozning fikr-
mulohazalarini olishga imkon beradi va marketing tadqiqotlariga pul
tejaydi.
Tov ar - mahsulotni marketing faoliyatining asosiy ob'ekti sifatida
batafsil tahlil qilish. Turi, sifati, tashqi ko'rinishi va yakuniy
37

mahsulotga ta'sir qiluvchi barcha omillarni o'rganish. Bundan
tashqari, aktsiyalar yoki maxsus takliflar orqali savdoni
rivojlantirishga qaratilgan harakatlar ham bo'lishi mumkin.
2-BOB. MARKETINGNING MAQSAD VA VAZIFALARI
2.1. Marketing funksiyalari va uning faoliyati mazmuni
Marketing konsepsiyasini olib borish uchun marketing funksiyalarini
amalga oshirish orqali xal etiladi. Marketing funksiyalari 6 ta guruhga b о ‘linadi:
1. marketing tadqiqotlari;
2. mahsulot assortimenti ishlab chiqarish sohasini rivojlantirish;
3. sotish va taksimot funksiyasi;
4. tovarni siljitish;
5. narxni tashkil etish funksiyasi;
6. marketing - menedjment funksiyasi.
Marketing tadqiqotlari funksiyasida xalkaro bozorni tahlil etish; sotish
bozorini tadqiq etish; iste’molchi ehtiyojlarini tadqiq etish; marketing
operatsiyalarini о ‘rganish; axborot tuplash va kayta ishlash; marketing-miks
kompleksini tadqiqqilish; raqobatlarni о ‘rganish; benchmarketing; talabni va
sotishni bashorat qilish va boshqalar urganiladi.
Tahliliy funksiyada tashki muxit omillari, bozor, uning elementlari va
holati, iste’molchilar, bozorni t о ‘zilishi, tovar va tovarni t о ‘zilishi, shuningdek
firmaning ichki muxiti tahlil kilinadi. Bunda firma rahbariyati tomonidan
nazorat kilinadigan omillar -texnologik jarayon, moliya axvoli, tashkiliy
t о ‘zilish, bozorni tanlash va boshqalar hisobga olinadi.
Tashki muxit omillariga iste’molchilar, raqobat xukumat, iqtisodiyot,
texnologiya, mustakil ommaviy axborot vositalari kabi nazorat kilinmaydigan
omillar kiradi.
Mahsulot yaratish funksiyasi orqali marketing faoliyatida yangi
mahsulotlarni yaratish, yangi mahsulotlar ishlab chiqarishni tashkil etish, ishlab
38

chiqarish sohasia tovar raqobatdoshligi va sifatni boshqarish, shuningdek tovar
siyosatini ishlab chiqish masalalari xal etiladi.
Sotish funksiyasi orqali tovarni taksimlash va sotish siyostaini ishlab
chiqish, sado-taksimot tarmog‘iorqali sotuvni tashkil etish, yuk tashishni va
omborga jaylashtirishni tashkil etish, tovar oborotini aniqlash, taksimot tizimini
fizik oqimlarini nazorat qilish va sotishni tahlil etish urganiladi.
Tovarni siljitish funksiyasi natijasida sotishni rag‘batlantirish va reklama
siyosatini ishlab chiqish; sotishni rag‘batlantirishni samarali instrumentlarini
asoslash; tovarni siljitish tug‘risida multimedia texnologiyalarini asoslash; ichki
firma reklamasini tashkil etish; sotuv ishlarini rag‘batlantirish; pablik
rileyshnzni tashkil qilish va boshqalar tulik urganiladi.
Narxni tashkil etish funksiyasi orqali narxni shakllanish strategiyasi va
taktikasini ishlab chiqish; sotuvni xar bir bozori uchun xar bir mahsulot uchun
yashash davrini turli bosqichlarida narx matritsasini t о ‘zish; joriy narxlar
о ‘zgarishi mexanizmini t о ‘zish; raqobatchi narxini tahlilqilish; yangi mahsulot
uchun narx belgilash kabilar xal etiladi.
Marketing-menedjment funksiyasi esa marketingni boshqarishni tashkil
etish; nazorat qilish, marketing xizmatini tashkiliy t о ‘zilishini ishlab chiqish,
marketing faoliyati tizimida boshqaruv qarorlarini optimallashtirish, audit,
marketing xizmati faoliyati samaradorligini baholash kabilarni о ‘rganadi.
Marketing funksiyalari firmani boshqa funksiyalari, ya’ni ishlab chiqarish,
kadrlar, moddiy texnika ta’minoti, moliyaviy, buxgalteriya hisobi funksiyalari
bilan birga amalga oshiriladi.
Marketing funksiyasini firmani boshqa funksiyalaridan farki shundan iboratki,
marketing funksiyasi firmalar, uning iste’molchilari, mijozlari о ‘rtasida
ayirboshlash jarayonini amalga oshirish va tashkil etishga qaratilgandir. Shuning
uchun xam marketing funksiyasi doimo о ‘zgarib boradigan ehtiyojdagi talabni
shakllanishi va yaratilishi, rivojlanishida javobgarlikka egadir. Marketing
maqsadi ishlab chiqarishni xaridor ehtiyojiga moslashtirib, talab va atklifni
muvozanatiga erishgan holda uni tashkil etgan narx, tashkilotlarga yukori foyda
39

keltirishdir. Bunga erishish uchun marketing quyidagimuhim vazifalarni xal
etishi lozim:
 xaridorlar ehtiyojini о ‘rganish va aniqlash;
 narxning faoliyatini xaridorlar ehtiyojiga moslashtirish;
 avvalo talab va taklif tug‘risida olingan ma’lumotlar asosida bozorni
о ‘rganish;
 tovarlar reklamasini tashkil etish, xaridorlarni tovarlarni sotib olishga
kizikishini orttirish;
 tovar yaratuvchi yoki uni sotuvchi narx tadqiqotlarini amalga oshirish
uchun ma’lumotlar tuplash va tahlilqilish;
 tovarni bozoga chiqarishdagi barcha xizmatlar tug‘risida ma’lumotlar
olish;
 tuldiruvchi tovarlar va о ‘rnini bosuvchi tovarlar tug‘risida axborot yigish;
 tovarlarga bulgan talabni istikbollash, ularni amlaga oshirishni nazorat
qilishdan iboratdir.
Marketingni bosh vazifasi korxonaning mavjud va potensial
imkoniyatlarini baholash va amalga oshirish hamda bozorda talab va taklifni
muvofiqlashtirish maqsadida imkoniyatlarni aniqlashdan iborat.
Marketingni vazifalari quyidagi chizmada berilgandir.
40МАРКЕТИНГ
МАХСУЛ ОТЛАРНИ
СОТИШМахсулотларни
ишлаб чикариш
Сифат
Харажатлар
Куйиладиган
талаблар Бозорга таъсир
утказиш чоралари
Сотувни ташкил
этиш
Савдо
РекламаБозорни урганиш
Талаб
Таклиф

2.2 . Marketing nazariyasi konsepsiyasi va uning
evolyutsiyasi
Konsepsiya-lotincha “conception”-so‘zidan olingan bo‘lib, tizim yoki biror
sohaga oid qarashlar, tamoyillar tizimi, dalil (fakt) va hodisalarni tushunish,
anglash va izohlashning muayyan usuli, asosiy nuqtayi nazar ma’nosini
anglatadi5 . Keng ma’noda konsepsiya so‘zi u yoki bu faoliyatning samarali
amalga oshirilishi uchun zarur bo‘lgan qarashlar tizimi, deb tushuniladi. Firma
konsepsiyasi - firmaning asosiy faoliyat yo‘nalishi, g‘oyalari, tadbirkorlik
falsafasi, iste’molchi talabi asosida mahsulot ishlab chiqarish istiqboli
yo‘nalishidir. Konsepsiya komponentlari g‘oya, strategiya, instrumentariy va
maqsaddan iborat. Shu nuqtayi nazardan marketing konsepsiyasi tashkilotning
ilmiy asoslangan g‘oyasi, loyihasi hisoblanib tadbirkorlikni amalga oshirishda
korxonaning samarali strategiyasini ham anglatadi. Marketing konsepsiyasini
o‘zlashtirish oson bo‘lmadi. Marketing konsepsiyasini birinchilardan bo‘lib
Procter & Gamble qabul qildi. Procter & Gamble kompaniyasi 1837 - yilda ikki
tadbirkorning birgalikda ish olib borish to‘g‘risidagi kelishuv asosida tashkil
etilgan edi. Kompaniya asoschilari Uilyam Procter kompaniyaga asos
solinganga qadar shamlar ishlab chiqargan bo‘lsa, Djeyms Gambl esa sovun
ishlab chiqargan. Kompaniya o‘zining 1- million dollarlarini 1859-yilda ishlab
topdi. AQShdagi fuqarolar urushi davrida kompaniya shimolliklar armiyasiga
sovun va sham yetkazib berish uchun katta davlat buyurtmasini qo‘lga kiritdi.
Procter & Gamble kompaniyasi taniqli savdo markalari va brendlarini sotib olish
evaziga muttasil kengayib bordi. 2003-yilda Germaniyaninig soch bo‘yoqlari
ishlab chiqaruvchi mashhur WELLA kompaniyasi sotib olindi. 2005-yilda
Gilette kompaniyasini sotib oldi. Raqobatda Unileverni yutib, o‘zining sohasi
bo‘yicha yirik kompaniyaga aylandi. Raqobat juda katta edi, yutib chiqishning
yagona bir yo‘li mijozni qanoatlantirish edi. Marketing konsepsiyasini tatbiq
41

qilgan menejer uchun mijozni qanoatlantirish - bu foyda olish yo‘lidir, yani
shior «Mijoz nuqtayi nazari bilan ishla». Keyinchalik, turli sanoat sohalari –
metall, ko‘mir, qog‘oz, shisha – kompaniyalari ham marketing konsepsiyasini
qabul qila boshladi. 5 “O’zbekiston
milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti. Toshkent 2003-y.23-bet. 18
Xizmat ko‘rsatish sohalari juda sekinlik bilan marketing konsepsiyasini qabul
qildi. Marketing konsepsiyasini o‘zlashtirish oson bo‘lmadi. «Banklar bank
xodimlari uchun qulay bo‘lgan bir necha soat ochiq, mijozlar uchun qulay
paytda yopiq bo‘ladi. Tushlik paytida va soat 16 dan keyin yopiq bo‘ladi.
Mijozni qanoatlantirishga ketadigan xarajatlar va xarajat talab qilmaydigan
harakatlar talab qilinadi. Marketing konsepsiyasi korxonaning amaldagi yoki
rejalashtirilayotgan faoliyatining strategik tahlili asosida ishlab chiqilishi kerak.
Uni ishlab chiqish quyidagi bosqichlardan iborat: • Ichki va tashqi muhitning
strategik tahlili. • Korxona va marketing faoliyatining maqsadlarini aniqlash. •
Marketing strategiyasiniasoslash. • Kutilgan natijaga erishish uchun tegishli
marketing usullarini tanlash. Marketing va tadbirkorlik borasida jahon amaliyoti
marketing evolyutsiyasida quyidagi konsepsiyalarni asoslab ko‘rsatdi: 1. Ishlab
chiqarish. 2. Tovar. 3. Sotuv. 4. An’anaviy. 5. Ijtimoiy – etik. 6. O‘zaro ta’sir
marketingi. Bugun boshqaruvda marketing faoliyati bilan shug‘ullana borib, bir
qancha konseptual yondashuvlarni qo‘llash mumkin: ishlab chiqarishni va
tovarni mukammallashtirish, tijorat kuchlarini jadallashtirish, iste’molchilarga
yo‘naltirilgan marketing yondashuvi, ijtimoiy-etik marketing. Marketing
konsepsiyalarining rivojlanishi bozorning rivojlanish bosqichlariga mos keladi.
Tavsiya qilingan konsepsiyalar barcha davlatlar uchun etalon yoki norma bo‘lib
xizmat qiladi, degan fikr noto‘g‘ri. Marketing evolyutsiyasi har bir
mamlakatdagi bozor munosabatlarining rivojlanish bosqichiga, tadbirkorlik
faoliyatining tashkil etilganligiga qarab turlicha bo‘lishi va konsepsiyalar ham
o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lishi mumkin. Marketingning korxona ishlab
chiqarish, savdoga oid faoliyatini boshqarish tizimi sifatida rivojlanish tarixi
bozorning rivojlanishi bilan mustahkam bog‘liq. 19 1.3- jadval Marketing
42

konsepsiyasi evolyutsiyasi Yillar Konsepsiya Yetakchi g‘oya Asosiy xattharakat
Bosh maqsad 1860- 1920- yil Ishlab chiqarish konsepsiyasi Nimani ishlab
chiqara olsam, shuni ishlab chiqaraman Tannarx, ish unumdorligi Ishlab
chiqarishni takomillashtirish, sotuv hajmining o‘sishi, foydani
maksimallashtirish 1920- 1930- yil Tovar konsepsiyasi Sifatli mahsulotlarning
ishlab chiqarilishi Tovar sistemasi Tovarning iste’mol xususiyatlarini
takomillashtirish 1930- 1950 - yil Sotuv konsepsiyasi Sotuv tarmoqlarini
rivojlantirish, sotuv kanallarini ko‘paytirish Sotuv sistemasi Tijorat ishlarini
intensivlash, sotuvni rag‘batlantirish, harakatini jadallash 1950- 1980- yil
An’anaviy marketing konsepsiyasi Xaridorga kerak narsani ishlab chiqarish
Marketing – miks kompleksi, iste’molchini o‘rganish Maqsadli bozorlarda
iste’mol ehtiyojlarini qondirish 1980- 1995- yil Ijtimoiy etik marketing
konsepsiyasi Jamiyat talablariga zid kelmagan iste’molchiga kerak va zarar
yetkazmaydigan mahsulotni ishlab chiqarish Marketing– miks kompleksi,
ijtimoiy va ekologiya muhitini himoya qilgan holda tovar va xizmatlar ishlab
chiqarish Maqsadli bozor segmentlarini inson ehtiyojlarini, moddiy energetik va
boshqa resurslarni, atrof- muhitni himoya qilgan holda qondirish 1995 yildan
Toki hozirga qadar O‘zaro – ta’sir marketingi konsepsiyasi Iste’molchilarni va
biznes hamkorlarni qoniqtiradigan mahsulot va xizmat turlarini ishlab chiqarish
Muvofiqlashtirish integratsiya, tarmoqli tahlil, marketing– miks (4P) kompleksi
Iste’molchilarning talablarini qondirish, hamkorlar va davlat manfaatlarini
tijorat va notijorat jarayonlarida o‘zaro ta’sirini muvofiqlashtirish 20 Bozordagi
talab va taklif orasidagi nisbatning o‘zgarishi bozor munosabatlari uchun
xarakterli bo‘lib, firmalarning tovar ishlab chiqarishdan sotish, so‘ngra esa
xaridorga va jamiyatga yetkazishgacha bo‘lgan faoliyatning boshqaruvida urg‘u
berilishining aralashib ketganligi bilan kuzatilar edi. XX asr davomida
marketingning boshqa boshqaruv konsepsiyalari paydo bo‘ldi. Marketing
konsepsiyasi – bu bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish va sotish
faoliyatini boshqarish haqidagi ilmiy asoslangan tasavvurlar tizimidir. 1. Ishlab
chiqarishni mukammallashtirish konsepsiyasi. Bozor rivojlanishining
43

boshlang‘ich bosqichida (AQSh va G‘arbiy Yevropa mamlakatlari uchun o‘tgan
asrning 20 – 40 –yillari) tovarga bo‘lgan talab taklifdan ortadi, tovar tanqisligi
yuz beradi, xaridorlar tovar qidirib, o‘zaro raqobatlashadilar, ishlab chiqaruvchi
– sotuvchilar mustahkam pozitsiyani egallaydilar (sotuvchilar bozori). Bunday
sharoitlarda tadbikorlarning kuchi ishlab chiqarishni rivojlantirishga
(ratsionalizatsiyasiga), juda bo‘lmaganda, bunday bozor munosabatlarida uncha
qiyin bo‘lmagan savdoga yo‘naltiriladi, potensial iste’molchilarni jalb etish esa
hozircha ularning e’tiboridan chetda qoladi. Shuning uchun bu davr
manketingning passiv davri, deb ataladi. Bu yerda gap ishlab chiqarish yoki
tovarga yo‘nalganlik haqida ketmoqda. Ishlab chiqarishni mukammallashtirish
konsepsiyasi bilan mos holda xaridorlar keng tarqalgan va narxlari uncha
qimmat bo‘lmagan tovarlarga intiladilar, deb hisoblanadi, binobarin,
boshqaruvga doir o‘z kuchlarini ishlab chiqarishni mukammallashtirishga
qaratishlari zarur. Bu konsepsiya ikki vaziyatga to‘g‘ri keladi. Birinchisida
tovarga bo‘lgan talab taklifdan ortib ketadi. Bunday hollarda rahbariyat ishlab
chiqarishni oshirish yo‘llarini izlashi kerak bo‘ladi. Ikkinchisi – tovar tannarxi
o‘ta yuqori va uni pasaytirish zarur, buning uchun esa mahsuldorlikni oshirishga
to‘g‘ri keladi. Ishlab chiqarishni mukammallashtirish konsepsiyasi mavjud
assortimentdagi ishlab chiqarish hajmini oshirishga yo‘naltirilgan. Bu dastlabki
konsepsiya hozirgi kunda ham qo‘llaniladi. Firmaning asosiy e’tibori mahsulot
hajmini ko‘paytirishga qaratilgan bo‘lib, bozor tor assortimentdagi tovarlarga
to‘yinadi. Bunday sharoitda iste’molchi o‘z talabini bozor taklifiga qarab
shakllantiradi. Bu konsepsiya asosan quyidagi hollarda qo‘llaniladi: 21 • Real va
potensial iste’molchilarning ko‘pchiligi cheklangan sotib olish qobiliyatiga ega
bo‘lsa. • Ma’lum tovarga talab taklifdan yuqori bo‘lsa, bunday holda o‘rinbosar
tovar bo‘lmagani uchun xaridor bor tovarni sotib olishga majbur. • Agarda
mahsulot tannarxi yuqori bo‘lsa, ko‘p hajmda ishlab chiqarish tannarxni
birmuncha kamayishiga olib keladi, korxona ma’lum bir tovari bilan bozorda
o‘z ulushini egallaydi. Bu konsepsiyaning asosiy maqsadi ishlab chiqarish
bo‘lib, aynan shu tovarga talab yuqori, taklif esa kam bo‘lgan vaqtda uni sotish
44

muammo emas. Rejali iqtisodiyot davrida ko‘proq shu konsepsiya ishlatilgan,
lekin juda katta seriyalarda tor assortimentda mahsulotlar iste’molchilarning
bunday tovarlarga nisbatan talabini pasayishiga va tovarlarning peshtaxtalarda
turib qolishiga sabab bo‘ldi. Shunday bo‘lishiga qaramasdan, bu konsepsiya o‘z
vaqtida Genri Fordning avtomobil zavodida juda katta daromad keltirdi. U katta
hajmda ommaviy avtomobillar seriyasini ishlab chiqarib avtomobil sanoatini
rivojlantirdi. Uning qora rangdagi o‘rta hol amerikalikning hamyoniga to‘g‘ri
keladigan avtomobillarini 1908 – 1927-yillarda T-modeli nomi ostida chiqarib
shu yillarda 15 mln.dan ortiq avtomobil sotilishiga erishdi. Katta partiyalarda
shu modeldagi avtomobillarni chiqarib ommaviy iste’molchilarni shakllantirdi.
Qora rang o‘sha vaqtda eng arzon va tez quruvchi bo‘yoq bo‘lgani uchun
G.Ford shu rangdan foydalanib, mahsulot tannarxini pasayishiga erishgan va
katta daromad ko‘rgan. O‘z mahsulotlarini har xil qilish haqidagi takliflarga
G.Ford hazil qilib, mijozlarga xohlagan rangdagi avtomobilni berish mumkin,
faqat bitta shart bilan: u qora bo‘ladi, degan gapi uchun sal bo‘lmasa “tuzoqqa”
tushay dedi, chunki raqobatchilari yangi boshqaruv konsepsiyasini o‘zlashtirib,
avtomobillarning turli modelini taklif qila boshladilar. Keyinchalik ishlab
chiqarishni takomillashtirish konsepsiyasi qo‘llanilib, unda tovarlarning yangi
modellari, texnologiyalari, assortimentlari yaratilishiga katta e’tibor qaratildi. 2.
Tovarni mukammalashtirish konsepsiyasi. Iste’molchilarni o‘rganish, ular
xohish, ehtiyojlarini, zaruratini, sotib olish imkoniyatlarini tahlil qilish asosida
yangi tovarlar, o‘rinbosar tovarlar, innovatsion tovarlar ishlab chiqarish bu
konsepsiyaning asosiy maqsadidir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobatning
kuchayishi firma va kompaniyalarni 22 shu konsepsiyaga asoslanishlarini taqozo
etadi. Bu konsepsiya juda ko‘p hollarda yaxshi natijalar keltirsada, ba’zi
hollarda kutilgan natijaga erishmaslik hollari ham uchrashi mumkin. Yangi
tovarning afzalligi, narxi, uning naflilik darajasi, ilgarigi tovardan farq qiluvchi
xususiyatlari iste’molchini qoniqtirishi zarur. Iste’molchilar yuqori
ekspluatatsiya xossalariga ega bo‘lgan yuqori sifatli tovarlarga moyilligini
ta’kidlaydi, demak, tashkilot o‘z energiyasini tovarni doimiy mukammal
45

quvvatlashtirishga qaratishi zarur bo‘ladi. Shu bilan “marketing
shabko‘rligi”dan qochish uchun ushbu mahsulot iste’molchilarga shu holicha
kerak emas, o‘z muammolarini qandaydir mahsulot yordamida hal qilish uchun
kerakligini hamisha yodda tutish shart. Mukammallashtirilgan mahsulot
iste’molchilar uchun avvalgilariga nisbatan katta iste’mol qiymatini
(iste’molchining tovar sotib olish xarajatiga nisabatan foydasi) berishi kerak. 3.
Bozorning rivojlanishining navbatdagi bosqichida (50-60-yillar), ya’ni talab va
taklif nisbatan teng bo‘lganda, xaridorlar talab qiladigan tovarlar bozorda doimo
sotila boshlaydi, korxonani boshqarishda savdoga doir yondashuv amalga
oshadi. Bu davrda marketing savdo ustidan g‘olib keladi. Sotuvchining
vazifasiga raqobatchilarni emas, aynan xaridorlarni tovarlarni sotib olish uchun
qator rag‘batlantirish chora-tadbirlarini amalga oshirish kiradi. Buning uchun
sotuvchi o‘z mahsulotlarini reklama qilish, uning savdosini rag‘batlantirish
uchun qo‘shimcha xarajatlar qilishi kerak bo‘ladi. Bunday vaziyatda agar savdo
va rag‘batlantirish sohasida sezilarli harakatlar amalga oshirilmasa, xaridorlar
korxonaning mahsulotlarini yetarli miqdorda sotib olmaydilar, degan tasdiqqa
asoslanadigan tijorat kuchlarini intensifikatsiyalash (jadallashtirish) boshqaruv
konsepsiyasi (savdo konsepsiyasi) yo‘nalishi o‘z o‘rniga ega bo‘ladi. Ko‘plab
firmalar mahsulotlarini o‘tkazishda qiyinchilikka uchragach, ushbu
konsepsiyaga moslasha boshlaydilar, ularda qayta ishlab chiqarish belgilari
paydo bo‘ladi. Shuning uchun bunday marketing agressiv (tajavvuzkor)
marketing nomini olgan. Savdoda muammolarga uchragan kompaniyalarning
maqsadi – jamiyat ehtiyojmand bo‘lgan tovarlarni ishlab chiqarish emas, avval
ishlab chiqarilgan tovarlarni sotish bo‘lib qoladi. Tijorat ishlarini
intensivlashtirish yoki sotuv konsepsiyasining asosiy maqsadi - firma ishlab
chiqargan mahsulotlarni samarali sotishga yo‘naltirilgan xatti-harakatlardan
iborat. 23 Marketingning sotuvni rag‘batlantirish, reklama, targ‘ibot, turli
aksiyalar e’lon qilish orqali iste’molchilarni o‘ziga jalb etish va ishlab
chiqarilgan mahsulotlarni samarali sotish - konsepsiyaning falsafasidir. Har bir
xaridor firmaning mijoziga aylanishi uchun marketologlar ulardan
46

so‘rovnomalar o‘tkazish orqali tovar haqidagi fikrlarini, tovar bahosini, ularni
qoniqtirishi yoki narxning yuqoriligi haqida fikrlarini inobatga olgan holda
firma keyingi faoliyatini rejalashtiradilar. Ko‘p hollarda bozorni o‘rganmay
mahsulot ishlab chiqargan firma bozorda to‘yinish hosil bo‘lgan tovarni ishlab
chiqargani uchun sotishda qiynalib, mazkur konsepsiyani qo‘llashi kerak. F.
Kotler bu konsepsiya samarasini quyidagicha asoslaydi: • Xaridorlar o‘z
manfaatlarini himoyalanishini biladilar. • Xariddan qoniqmagan xaridorlar tezda
bu hissiyotni unutadilar. • Bunday xaridorlar o‘z fikrlarini boshqa xaridorlar
bilan bo‘lishmaydi. • Xariddan qoniqmagan xaridor jamoat tashkilotlariga,
masalan, iste’molchilar huquqini himoya qiluvchi qo‘mitaga shikoyat bilan
murojaat qilmaydi, chunki chegirma bilan tovarni sotib oladi va h.k. •
Chegirmalar va aksiyalar davrida juda ko‘p potensial xaridorlar firma mahsuloti
xaridoriga aylanadilar. Shunday bo‘lishiga qaramasdan, bu konsepsiya firma
tomonidan iste’molchilar xohishi – talabi inobatga olinmasdan ishlab
chiqarilgan mahsulotlarni sotishga yo‘naltirilganligi uchun uning hayotiylik
davri uzoq emas. 3. An’anaviy marketing konsepsiyasi. Bozor rivojlanishining
navbatdagi bosqichida (60-70-yillar) tovarga bo‘lgan taklif talabdan ortib ketishi
vaziyati yuz beradi (xaridorlar bozori): xaridorlar taklif qilinayotgan juda ko‘p
turdagi va rang-barang (har xil) tovarlarga duch kelishadi, ular tovarlarni
bemalol tanlab, erkin xarid qila oladilar. Shu tariqa ishlab chiqaruvchi nisbatan
tobelik holatiga tushib qoladi, chunki u ko‘plab boshqa korxonalar bilan
raqobatlasha borib, xaridorlarning didini anglab olishi, kelgusi talablarini
shakllantirish maqsadida ularga ta’sir o‘tkaza olishi zarur bo‘ladi. Savdo “tor
joy”ga aylanib qolgan vaziyatda ko‘plab korxonalar faoliyatini boshqarish
iste’molchiga, bozor shartlariga moslashishga va ularga faol ta’sir etishga
yo‘naltirilgan bo‘ladi. Marketingning iste’mol konsepsiyasi mohiyati ana
shundan iborat. 24 Marketingning iste’molchilarga oid konsepsiyasi tashkilot
maqsadlariga yetishning garovi iste’molchilar talabini o‘rganish va ularning
qondirilishini raqobatchilarga nisbatan samaraliroq usulini ta’minlashdir, deb
ta’kidlaydi. Marketingning iste’molchilarga oid konsepsiyasi - savdo
47

konsepsyasiga o‘xshash, biroq u iste’molchilar muammolarining anchagina
qismini hal qilishiga to‘g‘ri keladi. Savdo konsepsiyasi mahsulot savdosini
(sotishni) rag‘batlantirish bo‘yicha tadbirlar vositasida sotish hajmini
ko‘paytirish hisobiga foyda (daromad) olishni ko‘zda tutadi. Marketingning
iste’molchiga oid konsepsiyasi xaridorlar talablarini qondirish yo‘li bilan foyda
(daromad) olishdan kelib chiqadi. Savdoning asosiy maqsadi – ishlab
chiqarilgan tovarni realizatsiya qilish, marketingning maqsadi esa talabni
o‘rganish, yaratish va ularga mos holda tovar chiqarishdir. An’anaviy marketing
konsepsiyasi tub ma’noda sotuvni intensivlashtirish konsepsiyasi mohiyatini
o‘zgartirishga qaratilgan. Marketing konsepsiyasi avvalambor, iste’molchi talab
va ehtiyojlariga yo‘naltirilganlikdan, konsepsiyaning maqsadi – real va potensial
iste’molchilarni aniqlash, talabini o‘rganishdan iborat. Marketing konsepsiyasi
firmalarni quyidagilarga rioya qilishga undaydi: • Sotiladigan narsani ishlab
chiqarishga. • O‘z tovarini emas, balki xaridorni sevishga. • Tovar sotish bilan
emas, balki ehtiyoj va talabni qondirishga. • Bozor talablarini o‘rganib, so‘ngra
ishlab chiqarish hajmlarini oshirishga. • Iste’molchilarning tez o‘sib borayotgan
talablariga moslashish va egiluvchan ishlab chiqarishni tashkil etishga. •
Firmaga raqobatning ta’sirini o‘rganishga, tashqi omillarning ta’sirini
baholashga. Potensial iste’molchilarga ko‘ra uzoq muddatga mo‘ljallangan sotuv
jarayoni, bu - iste’molchi bilan muloqot, uning fikrini bilish, tovardan
qoniqqanlik darajasini aniqlashdan iborat. Chunki firma xaridor talabini
qoniqtirib foyda oladi, uning rentabelligi, raqobatbardoshligi tovar orqali
xaridorni o‘z iste’molchisiga aylantiradi. An’anaviy marketing konsepsiyasi
muntazam ravishda iste’molchilarni yangi talab va ehtiyojlarining o‘sishiga
sabab bo‘lsa, firma katta foyda ketidan quvishga intilib, boshqa narsalarga
e’tiborni susaytirishi, o‘z manfaatlarini jamiyat manfaatlaridan ustun qo‘yishi
mumkin. 25 Amerika marketologi T.Levitt savdo va marketing konsepsiyasini
quyidagicha ajratadi: “Savdo bo‘yicha tijorat kuchlari – bu sotuvchi ehtiyoji
bo‘yicha jamlanganlik, marketing esa xaridorlar ehtiyojlariga jamlanganlik.
Savdo bo‘yicha tijorat kuchlari – bu sotuvchining o‘z tovarlarini naqd pulga
48

aylantirish bo‘yicha ehtiyojlari haqida qayg‘urish (harakat qilish), marketing esa
– bu mijozlar ehtiyojlari haqida tovarlar va ushbu tovarlarni yaratish, yetkazib
berish va iste’moli bilan bog‘liq qator omillar vositasida qayg‘urish (harakat
qilish)”. Menejmentning yetakchi nazariyachilaridan biri P.Druker ta’kidlaydiki:
“Marketingning maqsadi mijozni shunchalik bilish va tushunishki, tovar yoki
xizmat uning talabalariga aniq mos kelsin va o‘zini o‘zi sotsin”.6 Biroq,
iste’molchilarning joriy istak-xohishlari va ularning uzoq muddatli manfaatlari
mos kelmaydi. Yoki jamiyatning alohida a’zosi xohishi hamisha ham uning
atrofidagi odamlar yoki umuman, jamiyat istagiga mos kelavermaydi. Masalan,
odamlar chekib, o‘zlari va atrofidagilarga zarar yetkazadilar. Marketingning
iste’mol konsepsiyasi bu ziddiyatni hal qila olmaydi. Tabiiy resurslar
yetishmasligi, kimyoviy va biotexnologik mahsulotlarning qo‘llanilishi,
insoniyat yashash manzillari muhitining ifloslanishidan aholining jismoniy va
axloqiy salomatligi yomonlashuvi bilan bog‘liq muammolar paydo bo‘ldi va bu
muammoni ham marketingning iste’mol konsepsiyasi hal qilishga qodir emas.
“Hayot sifati – bu nafaqat iste’mol tovarlari va xizmatlarining miqdori va sifati,
shuningdek, insonning yashash muhiti sifati hamdir. Jamoatchilik va davlat
organlari tashkilotlarni atrof-muhit va jamiyatga nisbatan mas’uliyat bilan
harakatlanishga chaqirmoqda va buni talab qilmoqda. Shu bois 80-yillarning
boshlaridan marketingning evolyutsiyasi marketingning ijtimoiy — etika
konsepsiyasi paydo bo‘lishi va tadbirkorlar tomonidan uning o‘zlashtirilishi
bilan davom etdi. Bu konsepsiyada tashkilotning vazifasi iste’molchilardan
aniqlangan talablarni raqobatchilarga nisbatan samaraliroq, bir vaqtning o‘zida
iste’molchilar va jamiyatning umumiy manfaatlarini hisobga oladigan vositalar
bilan qondirish, deya ta’kidlanadi. U marketing siyosati doirasida uch omilning
bog‘lanishni talab qiladi: firma foyda (daromad)lari, iste’molchilar talablari va
jamiyatning uzoq muddatli manfaatlari. Kompaniyaning jamiyat farovonligi
haqida qayg‘urishi uning raqobatbardoshligini oshirishning qudratli omili
bo‘ladi. Masalan, banklardan birining o‘z missiyasi sifatida ovoza bo‘lishi – u
“qora” biznes (mo‘yna yoki tamaki sanoati savdosi bilan shug‘ullananuvchi)
49

Маркетинг . ООО « Феникс », 20 14 г . 26 bilan bog‘liq kompaniya bilan ish olib
borishdan bosh tortgan etikali bank bo‘lgani ushbu bankni keng jamoatchilik
tomonidan ijobiy faoliyati tan olinishini ta’minlaydi. 4. Ijtimoiy-etik marketing
konsepsiyasi yangi davr konsepsiyasi bo‘lib, firma nafaqat iste’molchini, balki
atrof-muhit va jamiyat manfaatlarini ko‘zlagan holda faoliyat yuritishi ko‘zda
tutiladi. Batafsilroq tushuntiradigan bo‘lsak, masalan, firma iste’molchi xohishi
va talabidan kelib chiqib, mahsulot ishlab chiqardi, ammo ishlab chiqarish
jarayonida juda ko‘p chiqindilarni oqar suvga yoki atrof - muhitga tashlab zarar
keltirdi. Aynan bunday noxush holga qarshi ijtimoiy-etik marketing
konsepsiyasi ishlab chiqildi, shuning uchun barcha tovar va xizmat turlarini
taklif etuvchilar bu konsepsiyaga rioya qilishlari shart. Ijtimoiy-etik konsepsiya
esa iste’molni ratsionallashtirish, ishlab chiqarishni gumanizatsiyalash va atrof-
muhit ekologik sofligini saqlash aynan shu konsepsiyaning falsafa va
maqsadidir. F.Kotler bu konsepsiyani qo‘llashning shartlarini quyidagilardan
iborat, deb ta’kidlaydi. • Firmaning asosiy maqsadi xaridorlarning turli
talablarini qondirishda jamiyat mafaatlariga mos holda bu vazifani bajarishga
yo‘naltirishdan iborat. Masalan, tungi klublarni, kazino kabi jamiyat
manfaatlariga zid keluvchi va qonunan man etilgan xizmat turlarini taklif etish
va h.k. • Firma muntazam ravishda izlanishda bo‘lib xaridorlar uchun yangi,
zamonaviy, barcha yoshdagi iste’molchilarning talabini inobatga olgan holda
innovatsion tovarlarni yaratishi zarur. • Iste’molchi bilan doimiy ravishda
aloqada bo‘lish orqali ularning potensial ehtiyoj va talablarini qondirish.
Marketing konsepsiyalarining yuqorida keltirilgan tavsiflanishi bilan birga
boshqa marketolog olimlarning ham bu borada o‘z fikr va mulohazalari mavjud.
Masalan, S. Kolomiytsev marketing konsepsiyalarining 4 bosqichini ajratib
ko‘rsatadi. 1- Tijorat yoki sotuv marketingi. 2- Funksional marketing. 3-
Marketing bozor konsepsiyasining boshqaruvi sifatida. 4-Axborotlashgan
marketing. Bu tavsifda axborotlashgan marketing yangi bosqich bo‘lib,
iqtisodiyotning globallashuvi sharoitida juda muhim hisoblanadi. Axborotlar
oqimining o‘sishi firmaga o‘z faoliyati 27 jarayonida juda ko‘p omillarni
50

nazarda tutgan holda o‘z istiqbol rejasini, strategiya va taktikasini ishlab
chiqishini talab etadi.
2.3. Marketing 4P , 5P hamda 7p
Marketing 4P
Klassik marketing o z ichiga 4 yo nalishni jamlaydi, Mahsulot (Product), Narxʻ ʻ
(Price), Savdo kanali (Place) va Reklama (Promotion). Bu majmua “4P“, yoki
Marketing Mix deb ataladi va marketologlar isteʼmolchilarni qoniqtirish
yoʻlidagi bosh qotirishi zarur boʻlgan asosiy “tashvish“lar hisoblanadi.
4Pni bittalab koʻrib chiqamiz:
1-P, Product (mahsulot) - assortiment xilma-xilligi, mahsulotning
muqovasi/qadogʻi, etiketkasi, xususiyatlari, xizmat koʻrsatish,
yetkazib berish. Bularni hammasini isteʼmolchiga moslab doimo
yaxshilab borish kerak.
2-P, Price (narx) - sotuvchi va xarid qiluvchilarning foydalari
koʻzlangan holda narx belgilash, turli vaziyat va guruhlar uchun
alohida chegirmalar oʻrnatish.
3-P, Place (savdo kanali) - savdo joylarini (doʻkon, internet, ijtimoiy
tarmoq) va distributorlarni tanlash.
4-P, Promotion (reklama) - reklamaning turli koʻrinishlari, savdoni
rivojlantirish uchun maxsus tadbirlar, aksiyalar tashkil etish,
jamoatchilik va alohida shaxslar bilan aloqalar oʻrnatish.
Marketing xodimlari javob topishi kerak boʻlgan asosiy savollar
shular, Product qanday koʻrinishda boʻladi (sutni korobkada yoki
butilkada sotamiz, qaysi rangda, nomi nima), Price qancha boʻladi,
Placelarni tanlash kerak (korzinkada sotamizmi, alohida doʻkon
51

ochamizmi, yoki internet-doʻkon orqali) va Promotion qaysi kanallar
orqali amalga oshiriladi (tashqi reklama, internet, PR, joylarda
aksiyalar).
Savollarga topilgan javob kompaniya strategiyasining asosiy qismi
boʻladi. Mohir ishbilarmonlar bu ishlarni prezentatsiyalarga,
hujjatlarga yozib epaqayiga keltirib qoʻyishadi. Lekin eng kamida
javoblarni ogʻzaki aytib chiqib aniq-aniq qilib olish kerak. Keyin
qoʻshimchalar/oʻzgartirishlar kiritiladi.
Biznes yoʻnalishlar koʻpaygani sari, marketologlar Marketing Mixni
yangi “P“lar bilan toʻldirib kelishgan. 4Pdan tashqari 5-6-7 va 9P
komplekslar mavjud. Klassik 4P bilan qoniqmaganlar, oʻz
strategiyalarida qoʻshimcha Plardan foydalanishadi: Tarixda oʻz
nomini qoldirmoqchi boʻlgan marketolog yangi terminlar, yangi Plar
qoʻshishga harakat qilib koʻradi. Shuning uchun va boshqa
sabablarga koʻra oxirgi yillarda “4P“ ga yana koʻp “P“lar qoʻshilmoqda:
Purchase (xarid) - isteʼmolchining xarid jarayoni. Xarid jarayoni narx
yoki qadoqdan-da muhimroq boʻlgan holatlarda, bu yoʻnalish ustida
qattiq ishlash kerak boʻladi.
Process (jarayon) - marketingning javobgarligi ostidagi
protseduralar, jarayonlar yigʻindisi. Koʻproq B2B sohada kerak.
chunki ishlab chiqaruvchi oʻz mahsuloti isteʼmolchiga qadar yetib
borish jarayonini soddalashtirishi, uning ustida ishlashi kerak.
Package (qadoq) - qadoq, aslida 4Pdagi Product(mahsulot)ga taʼluqli
boʻlsa ham, lekin ayrim kompaniyalar qadoqni alohida yoʻnalish
sifatida koʻrishadi.
52

People/personal (insonlar) - Marketing Mixda People deb
isteʼmolchining xarid qilishiga taʼsir qila oladigan odamlar koʻriladi.
Masalan, xodimlar, yoki isteʼmolchilarning oʻzi.
Physical evidance (jismoniy sharoit) - xizmat koʻrsatiladigan yoki
mahsulot xarid qilinadigan joy va sharoit. Masalan, mehmonxonalar
bu yoʻnalishni kuchaytirishlari kerak.
5P Mark e t ing
Marketing bu - foyda
Keling, marketing tarixi va uning rivojlanish bosqichlarini o'tkazib
yuboramiz va ta'rif uchun ma'lumotnomalarga murojaat
qilamiz: "Marketing - sotuvni ta'minlash, tovarlarni ishlab
chiqaruvchidan iste'molchigacha targ'ib qilishga qaratilgan tovarlar va
xizmatlar bozorida tadqiqot va faoliyatni tashkil etish" .
Amalda qanday qo'llash juda zerikarli va tushunarsiz, biz quyidagi
iboralarni keltiramiz: Marketing - bu foyda olish uchun to'g'ri
mahsulotni to'g'ri joyda, to'g'ri narxda, to'g'ri yo'l bilan taklif qilish
ilmi (yoki san'ati).Oxirgi satrlardan nima uchun tadbirkor
marketingni tushunishi kerak - "foyda olish uchun" Marketingda
5P tamoyili nima? Keling, alohida iboralar uchun to'liq ta'rifni tahlil
qilaylik va marketing aralashmasini olamiz. Bunday holda, biz uning
klassik 4P variatsiyasidan emas, balki yanada rivojlangan 5P dan
foydalanamiz va ushbu kokteylning keyingi modifikatsiyasini ko'rib
chiqamiz.
Shunday qilib, 5P (Mahsulot, odamlar, narx, joy, reklama):
Mahsulot . Biz iste'molchiga taklif qiladigan mahsulot yoki xizmat
53

haqida qaror qabul qilamiz. Bu nima bo'ladi? Mahsulot qanday
formatda bo'ladi? U suyuq, yopishqoq, qattiq yoki gazsimon
bo'ladimi? Mahsulot qanday dizaynga ega bo'ladi va u qanday
funksiyalarga ega?"Qanday bema'nilik?!" - sen aytasan. "Va men
qurilish yoki non ishlab chiqarish bilan shug'ullanayotganim va
menga marketing bilimi kerak emasligi aniq.Ammo bu etarli emas!
Faraz qilaylik, muhandis innovatsion mahsulot - uchuvchisiz
transport vositasini yaratdi. Bu texnologiya olami uchun haqiqiy
zarba.Ammo bizning innovatsiyamiz to'g'ri dasturni topa olmasak,
mezzaninada chang to'plashi mumkin. Bizning xizmatimiz yoki
mahsulotimizni qaysi sous ostida taqdim etishni tushunish uchun
bozorni o'rganish kerak. Odamlar . Shunday qilib, siz ajoyib
mahsulotni o'ylab topdingiz. Lekin asosiy maqsad foyda olish
ekanligini eslaymiz. Bu mahsulotni kimga sotamiz? Hech
bo'lmaganda, maqsadli auditoriyani ijtimoiy-demografik xususiyatlar
bo'yicha segmentatsiyalashimiz kerak. Yaxshisi, xulq-atvor
xususiyatlari. Qimmatbaho mashinalarni sevuvchilarning xatti-
harakati ortida qanday mantiq bor? Ular qayerda dam olishadi? Ular
nima yeydi? Ular bo'sh vaqtlarida qanday kitoblarni o'qiydilar? Ular
nimadan nafas olishadi? Narxlash. Rossiyalik marketologlar
tomonidan haqiqatdan ham kam baholangan jihat. Biz ajoyib
mahsulotni tayyorlashga, ajoyib tomoshabinni topishga tayyormiz ...
Va biz narxni shiftdan olamiz. Biz prodamping qila olamiz yoki biz
haddan tashqari baholay olamiz va darhol o'zimizni konfor sinfi deb
ataymiz.Ammo narxlash - bu narx omillari, siyosiy muhit va boshqa
54

ko'p narsalarni o'z ichiga olgan butun bir fan.Muxtasar qilib
aytganda, narx kompaniyaning rentabelligini ta'minlashi, xaridor
uchun qiziqarli bo'lishi va shu bilan birga mahsulot mavjudligini va
uning sotilishini kamaytirilmaydigan darajada saqlashga imkon
berishini yodda tutishingiz kerak. Joy . Agar mahsulot, uning narxi va
maqsadli auditoriyaga ega bo'lsak, daromad olish uchun juda oz
narsa qoladi. Siz biror joyga mahsulot yoki xizmatni joylashtirishingiz
kerak.Bu sizning maqsadli auditoriyangiz uchun mavjud bo'lgan
sotuv joyi .Nima tanlash kerak - chakana savdo tarmog'i yoki onlayn-
do'konlar? Oflayn do'konni qanday qilib to'g'ri tashkil qilish kerak?
Tovarlarni qanday tartibga solish kerak? Kompaniyaning veb-sayti
qanday bo'lishi kerak? Tashrifchilar undagi ma'lumotni qanday qabul
qilishadi, bu ular uchun qulaymi?
Mark et ingda 7P nima? Kichik biznes egasi yoki marketing menejeri
uchun qanday qilib noyob savdo taklifini yaratish yoki kerakli
mijozlarga erishishni bilish qiyin bo'lishi mumkin , ayniqsa raqamli
marketing orqali veb kabi yangi platformalarda . Yaxshiyamki,
marketingning yetti tamoyili sizga marketingni rejalashtirishda
foydalanish uchun asos va maqsadli bozoringizga samarali erishish
uchun muhim strategiyani beradi. Bundan tashqari, marketing
kampaniyalaringiz orqali muvaffaqiyatli reklama qilish uchun to'g'ri
auditoriyaga erishish uchun kundalik marketing qarorlarini qabul
qilish jarayonida aralash elementlarni ko'rib chiqishingiz mumkin.
Marketing aralashmasining 7 ta elementi: 1. Mahsulot (yoki xizmat)
Sizning mijozingiz faqat bitta narsaga qiziqadi - mahsulotingiz yoki
55

xizmatingiz ular uchun nima qilishi mumkin. Shu sababli,
mahsulotingizni eng yaxshisiga aylantirishga pul tiking va mahsulot
qatoringizni shunga mos ravishda optimallashtiring. Ushbu
yondashuv "mahsulotga asoslangan marketing" deb ataladi.
Marketing aralashmasida mahsulotni ko'rib chiqish siz sotmoqchi
bo'lgan narsaning barcha jihatlarini o'z ichiga oladi. Bularga
quyidagilar kiradi: Dizayn Sifat Xususiyatlari Variantlar Paket Bozorda
joylashishni aniqlash Muvaffaqiyatli mahsulot marketingining beshta
komponenti mavjud bo'lib, ular sotuvchilar e'tiborga olishlari kerak:
Yo'ldan keting . Mahsulotingiz yoki xizmatingiz o'z-o'zidan sotilsin.
Iste'molchilarni o'zlari uchun uning qiymatini bilib olishlari uchun siz
taklif qilayotgan narsalarni sinab ko'rishga marketing
harakatlaringizni yo'naltiring. Mutaxassis bo'ling (mijozlaringiz
bo'yicha) . Mijozlaringizning ehtiyojlarini bilib oling va mahsulotingiz
qiymatini etkazish uchun ushbu bilimlardan foydalaning. Har doim
yordam bering . Maqsadli mijozlaringizning ehtiyojlariga javob
beradigan va ular sizdan sotib olish ehtimoli ko'proq bo'lgan
ma'lumot beruvchi kontent yaratish orqali o'zingizni ittifoqchi
sifatida belgilang. (Bu kontent marketingi deb ham ataladi.) Haqiqiy
hikoyalarni baham ko'ring . Baxtli mijozlarni o'z tajribalari bilan
o'rtoqlashishga va boshqalarga brendingizni nima uchun qadrlashini
aytishga undash. Mahsulot haqida fikrlashni rivojlantirish .
Mahsulotingizni qanday sotish haqida o'ylashdan oldin unga e'tibor
qarating. Rivojlanishga sarmoya kiriting va qolganlari mahsulot
sifatiga g'amxo'rlik qiladi. 2. Narx Ko'pgina omillar narxlash
56

modeliga ta'sir qiladi. Brendlar mumkin: Yuqori sifatli taklif haqida
taassurot qoldirish uchun mahsulotni raqobatchilardan yuqori
baholang. Raqobatchilarga o'xshash mahsulot narxini belgilang va
keyin boshqa brendlarda mavjud bo'lmagan xususiyatlar yoki
afzalliklarni qidiring. Olomon bozorga kirish yoki qiymatga
asoslangan iste'molchilarni jalb qilish uchun mahsulotni
raqobatchilardan past baholang. Brend ma'lum bo'lgandan keyin
narxni oshirishni rejalashtiring yoki yangilangan modelning
qiymatini ta'kidlash uchun uni pasaytiring. Paketlar yoki aksiyalarni
yanada jozibador qilish uchun yuqori asosiy narxni belgilang. Narx
strategiyangiz bilan nimaga erishmoqchi ekanligingizni va narxlash
marketing strategiyangizning qolgan qismi bilan qanday ishlashini
ko'rib chiqing.Mahsulotlarni sotishda o'zingizga so'rashingiz kerak
bo'lgan ba'zi savollar: Qo'shimcha haq evaziga qimmatroq
versiyalarni taklif qilasizmi? Xarajatlarni darhol qoplashingiz kerakmi
yoki pastroq narxni talab qilib, uni o'sishga investitsiya sifatida qabul
qila olasizmi? Aktsiyalarni amalga oshirasizmi? Odamlar sizning
sifatingizga shubha qilmasliklari uchun narxni qanchalik past
tushirishingiz mumkin? Xaridorlar sizni haddan tashqari qimmat deb
o'ylamasdan, narxingizni qanchalik baland ko'tarishingiz mumkin?
Sizni qimmatbaho yoki premium brend deb bilishadimi? 3.
Rag'batlantirish Rag'batlantirish - bu jamoatchilik ko'proq e'tibor
beradigan marketing aralashmasi. Bunga televizor va bosma
reklama, kontent marketingi, kuponlar yoki rejalashtirilgan
chegirmalar, ijtimoiy media strategiyalari , elektron pochta
57

marketingi, displey reklamasi, raqamli strategiyalar, marketing
kommunikatsiyalari, qidiruv marketingi, jamoatchilik bilan aloqalar
va boshqalar kiradi. Ushbu reklama kanallarining barchasi butun
marketing aralashmasini mijozlar bazasi uchun yagona tajriba
yaratadigan yagona ko'p kanalli strategiyaga bog'laydi. Mana bir
nechta misollar: Xaridorlar do'konda reklamalarni ko'rishadi va
narxlarni tekshirish va sharhlarni o'qish uchun smartfonlaridan
foydalanadilar. Ular brendning veb-saytini ko'zdan kechiradilar,
bunda mahsulotning o'ziga xos xususiyatiga e'tibor qaratilgan.
Brend ushbu xususiyatga bag'ishlangan sharhlarni so'radi. Ushbu
sharhlar yuqori baholangan sharh saytlarida paydo bo'ladi. Mijozlar
mahsulotni sotib oladi va siz savdo avtomatizatsiyasi bilan rahmat
elektron pochta xabarlarini yuborasiz . Bu kanallardan birgalikda
foydalanish usullari: Mavjud barcha kanallarni bilganingizga ishonch
hosil qiling va maqsadli auditoriyangizga erishish uchun ulardan
maksimal darajada foydalaning. Shaxsiylashtirilgan marketingga
o'tishni qabul qiling. Reklama harakatlaringizni mijozlaringizning
xatti-harakatlariga qarab segmentlarga ajrating. Turli aktsiyalarga
javobni tekshiring va marketing xarajatlaringizni shunga mos
ravishda moslang. Esda tutingki, reklama bir tomonlama ko'cha
emas. Mijozlar sizdan ularning manfaatlariga e'tibor berishingizni va
kerak bo'lganda ularga yechim taklif qilishingizni kutishadi. 4. Joy
Mahsulotingizni qayerda sotasiz? Mahsulotingiz va narx
qarorlaringizga ta'sir qilgan bir xil bozor tadqiqotlari sizning
joylashuvingizga ham ta'sir qiladi, bu jismoniy joylashuvdan
58

tashqarida. Joylashuvga oid ba'zi fikrlar: Odamlar mahsulotingizni
qayerdan izlaydilar? Ular uni qo'llarida ushlab turishlari kerakmi?
O'zingizning elektron tijorat veb-saytingizdan mijozlarga to'g'ridan-
to'g'ri sotish orqali ko'proq sotuvga erishasizmi yoki xaridorlar sizni
uchinchi tomon bozorlarida qidiradimi? Mijozlaringiz xarid
qilayotganda ular bilan to'g'ridan-to'g'ri muloqot qilishni xohlaysizmi
yoki uchinchi tomon mijozlarga xizmat ko'rsatish bilan bog'liq
muammolarni hal qilishni xohlaysizmi? 5. Odamlar Odamlar sizning
mijozingiz bilan, hatto bilvosita aloqada bo'lgan har bir kishini
nazarda tutadi, shuning uchun nafaqat mijozlarga xizmat ko'rsatish
va sotishda emas, balki barcha darajadagi eng yaxshi odamlarni
yollaganingizga ishonch hosil qiling. Xodimlaringiz mijozlaringizga
to'g'ri ta'sir qilishiga ishonch hosil qilish uchun nima qilishingiz
mumkin: Marketing miks strategiyangizni amalga oshirishi uchun
marketologlaringizning malakasini rivojlantiring. Kompaniya
madaniyati va brend shaxsiyati haqida o'ylab ko'ring.
Mahsulotlaringiz yoki xizmatlaringizni loyihalash va rivojlantirish
uchun mutaxassislarni yollang. Haqiqiy aloqalarni yaratadigan va
shaxsiy darajada sodiqlikni ilhomlantiradigan mijozlar bilan
munosabatlarni boshqarish yoki CRMga e'tibor qarating. 6.
Qadoqlash Kompaniyaning qadoqlari gavjum bozorda yangi mijozlar
e'tiborini tortadi va sodiq mijozlarga qo'shimcha qiymat beradi.
Qadoqlashning siz uchun yaxshiroq ishlashini ta'minlashning ba'zi
usullari: Farqlash uchun dizayn.Yaxshi dizayn odamlarga
brendingizni bir qarashda tanib olishga yordam beradi va u
59

mahsulotingizning ayrim xususiyatlarini ham ta'kidlashi mumkin.
Misol uchun, agar siz shampunlar qilsangiz, turli xil soch turlarini
belgilash uchun qadoqdagi turli ranglardan foydalanishingiz
mumkin. Qimmatli ma'lumotlarni taqdim eting . Sizning qadoqlash
mahsulotingizni tanishtirish yoki brendingizni yaxshilash uchun eng
zo'r joy. Mijozlaringizni hayratda qoldirish va xursand qilish uchun
aniq ko'rsatmalar yoki kutilmagan elementni qo'shing. Ko'proq
qiymat qo'shing . Mijozlaringiz kutganidan oshib, ularga tish
shifokoridan bepul tish cho‘tkasi, tom yopish ustasidan bepul baho
yoki sartaroshdan bepul uslublar bo‘yicha qo‘llanma kabi yaxshi
mo‘ljallangan brend qo‘shimchalarini bering. 7. Jarayon Mijozlarning
tajribasi bilan kesishadigan jarayonlarga ustuvor ahamiyat bering.
Jarayonlaringiz qanchalik aniq va izchil bo'lsa, xodimlaringiz ularni
shunchalik muammosiz bajara oladi. Agar sizning xodimlaringiz
navigatsiya tartib-qoidalariga e'tibor qaratishmasa, ular mijozlarga
ko'proq e'tibor berishadi, bu esa shaxsiy va istisno mijozlar
tajribasiga bevosita ta'sir qiladi. Bu erda ko'rib chiqilishi kerak
bo'lgan ba'zi jarayonlar: Sizning asosiy tarqatish kanalingizda
logistika tejamkormi? Sizning rejalashtirishingiz va etkazib berish
logistikangiz qanchalik samarali? Sizning uchinchi tomon chakana
sotuvchilaringiz muhim paytlarda zaxiralari tugashi mumkinmi?
Stressli davrlarni engish uchun xodimlaringiz yetarlimi? Tovarlar
saytingizdan xavfsiz yetkazib beriladimi? Agar biron bir jarayon
haqida bir nechta mijoz shikoyati olsangiz, nima noto'g'ri
ketayotganini aniqlang va uni qanday tuzatish kerakligini aniqlang.
60

Xulosa Marketing miksingizni ishlab chiqing va uni asosiy marketing
faoliyatingizga kiriting. Marketing miksini loyihalashda har bir
element boshqalarga qanday ta'sir qilishini ko'rib chiqing,
iste'molchilaringiz uchun yagona brendni yaratish uchun,
foydalanuvchi tajribasidan mahsulotingizning qabul qilingan
qiymatigacha. Mahsulot narxi uning marketing strategiyasini qanday
o'zgartirishi, texnik xususiyatlar narxga qanday ta'sir qilishi va
odamlaringiz jarayonlarni qanday boshqarishi haqida o'ylab ko'ring.
61

X ulosa
Kurs ishi yakunida quyidagi xulosaga kelamiz. Xizmat ko‘rsatish
tashkilotlarida marketing faoliyatini tashkil qilish va uni samarali
boshqarishda marketing xaridorga u xohlaydigan narsani ta‘minlab,
bunda oqilona narxni belgilab va tovarlarni unga qulay bo‘lgan joyda
va kerakli miqdorda xarid qilish imkoniyatini berish orqali
muvaffaqiyatga erishish mumkinligiga hammani ishontiradi. Keng
ma'noda, nodavlat notijorat tashkilotidagi marketing faoliyati yoki
ijtimoiy marketing - bu tashkilotning maqsadli auditoriyasi
ehtiyojlarini unga ma'lum bir narxda notijorat mahsulotni taklif qilish
orqali qondirishga qaratilgan faoliyat. Ma'lum bir joy va ma'lum bir
aloqa komponenti bilan. Keng ma'noda, har qanday tashkilotning
marketing faoliyatining mohiyati bir xil. Nodavlat notijorat
tashkilotida u o'ziga xos xususiyatlarga ega. Shubhasiz, marketing
har qanday tashkilotga, xususan, nodavlat notijorat tashkilotiga o'z
faoliyatining maqsad va vazifalarini tushunish va to'g'ri
shakllantirish, shuningdek, kompaniyaning ichki va tashqi muhiti
bilan eng maqbul o'zaro ta'sir qilish usullarini topish imkonini beradi.
Uning faoliyati: maqsadli auditoriya, mahalliy aholi, davlat organlari,
62

hamkorlar, donorlar, xalqaro tashkilotlar, tashkilot xodimlari va
boshqalar Yuqoridagi fikrlarga xulosa qilib, xizmat ko‘rsatish
tashkilotlarida marketing faoliyatini tashkil qilish va uni samarali
boshqarish bo‘yicha quyidagi takliflarni berishimiz mumkin .
1.Xizmat ko‘rsatish tashkilotlarida marketing faoliyatini tashkil qilish
va uni samarali boshqarishda xorijiy kompaniyalar marketing
faoliyatini o‘rganib chiqib, katta yutuqlarga erishgan
kompaniyalarning ish tajribasini bizni mamlakatimiz korxonalari
faoliyatida qo‘llash kerak.
2. Xizmat ko‘rsatish tashkilotlarida marketing faoliyatini tashkil qilish
va uni samarali boshqarishda yangi innovatsion texnologiyalarni ish
jarayoniga tatbig‘ qilish va unumli foydalanish kerak.
3. Marketing faoliyatini tashkil qilish va uni samarali boshqarishda
bank o’z maxsulot va xizmatlarini raqobatbardoshligini ta‘minlashi,
sifatini yaxshilashi kerak.
4. Xizmat ko‘rsatish tashkilotlarida marketingni samarali
boshqarishda mahsulot reklamasining ahamiyati katta o‘rin tutadi.
Buning uchun reklama faoliyatini amalga oshirishda
innovatsiyalardan, oxirgi fan-texnika yutuqlaridan to‘laqonli
foydalanish zarur
TAYANCH IBORALAR:
Marketing izlanishlari strategiya va taktikasini boshqarish - bu muammolar
ustuvor darajasida bo‘lmog‘i lozim.
Tor ma’noda marketing dasturi (biznes reja) - xujjat bo’lib, korxonaning
bozorda aniq faoliyat ko’rsatish tamoyilini ifodalaydi.
63

Marketing dasturi kengroq ma’noda esa - korxona imkoniyatlarini bozor
talablariga moslashtirishga yo’naltirilgan taxlil, rejalashtirish va nazorat kilish
jarayoni deb karaladi. Marketing dasturlari qisqa muddatli(bir yilgacha), urta
muddatli (5 yilgacha) va uzoq muddatli (10 yilgacha va undan ko’proq) bo’ladi.
Marketing dasturi - korxona biznes-rejasining muhim qismi . Bevosita
marketing dasturini tuzishdan oldin marketingning turli bloklarini qamrab
oluvchi bir qator masalalar aniqlanib olinadi.
Marketing dasturi marketing kompleksi - tadkikotlari va firmani o’z
imkoniyatlarini baxolash asosida tuziladi
Muddatiga karab marketing dasturlari qisqa, o’rta va uzoq muddatli turlarga
bo’linadi.
Qamrab olayotgan vazifasiga qarab oddiy yoki maqsadli dasturlarga bo’linadi.
Kompaniyaning raqobatchilik afzalliklarini tovar bo’yicha, narx darajasi,
ko’rsatilayotgan xizmat assortimenti, sotish kanalining maradorligi,
kommunikatsiya siyosatining xozirgi sharoitga mos kelishi va uning markasini
potentsial xaridorlar urtasida mashxurligi buyicha tavsiflash mumkin.
Foy dalanilgan adabiy ot lar
1. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha
harakatlar strategiyasi to‘g‘risida‖gi O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni.
2. Jalolov J.,Hotamov I., Ahmedov I., ―Zamonaviy tashqi iqtisodiy
faoliyat asoslari‖, TDIU, -Toshkent, 2019, - 270 b.
3. Soliev A., Buzrukxonov S. Marketing, Bozorshunoslik. Darslik. –T.:
76 Iqtisod-Moliya, 2018.- 424 b.
4. Zaynutdinov SH.N. ―Menejment‖. O‘quv qo‘llanma./ - Т .: Cho‘lpon,
2014. - 320 bet
64

5. Qosimova D. S., Menejment nazariyasi. Darslik.T.: ―Tafakkur -
Bo'stoni‖, 2018. - 336 с
6. Ziyavtidinova N. M., O'rinov Y. M., Menejment. O'quv qo'llanma.T.:
―Tafakkur -Bo'stoni‖, 2019. - 312 с
7. A.Coliev. S.Buzrukhonov. Marketing,o‘quv qo‘llanma 2017 yil
8. J.Jalolov, I.A.Ahmedov,I.S.Xotamov, A.O.Ergashev.Marketing
tadqiqotlari. o‘quv qo‘llanma. 2017 yil
9. Kotler P., Armstrong G., Marketing asoslari. 15-nashr. Darslik.
―Pearson Education Limited‖ nashriyoti. 2014 yil
10. . Xomitov K.Z., Raximov A.A. Bank marketing va menejmenti.
Toshkent. ―Ilm-ziyo‖-2015 yil.
11. Marketing bozor iqtisodiyoti asosi P Nosirov 2020.doc
12. Interaktiv va raqamli marketing O’quv qo’llanma Toshkent
2020.pdf
13. Marketing asoslari N.Mo’minov, F.Azimova , O.Shmugin . pdf
14. Marketing F.T.Bazarova Toshkent “iqtisod-moliya” 2015

Int ernet say t lari
1. www.google.com
2. www.uza.uz
3. www.mf.uz
4. www.ziyonet.uz
5. www.Wikipedia.org
65

6. www.Texnoman.uz
7. www.arhiv.uz
66

Marketing va uning asosiy vazifalari kurs ishi

Sotib olish