• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 54.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 08 Июнь 2025
Расширение docx
Категория Дошкольное и начальное образование

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Matematika darslarida differensial yondashuvning ahamiyati kurs ishi

30asosida aytishim mumkinki, differensial yondashuv zamonaviy ta’lim tizimining ajralmas bir qismiga aylangan.Har bir o‘quvchining individual imkoniyatlarini inobatga olish, ularning bilim olishdagi farqlarini to‘g‘ri baholash va ularga mos metodik yondashuvni tanlash — bu dars samaradorligini oshiruvchi eng muhim omillardandir. Ayniqsa, matematika fanida o‘quvchilarning bilish darajasi, mantiqiy fikrlash tezligi, topshiriqni bajarishga bo‘lgan yondashuvi bir-biridan sezilarli darajada farq qilgani uchun, differensial yondashuv orqali bu farqlarni inobatga olib ishlash o‘ta muhim.Kurs ishi davomida men shuningdek darsda topshiriqlarni tabaqalashtirish, guruhlash, baholash tizimini moslashtirish, interfaol va raqamli metodlardan foydalanish orqali har bir o‘quvchining shaxsiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash mumkinligini angladim. Dars jarayonida faqat kuchli emas, balki sust o‘zlashtiruvchi o‘quvchilar ham muvaffaqiyatga erishishi uchun sharoit yaratish pedagogik faoliyatimdagi asosiy yo‘nalishim bo‘lishi kerakligini his qildim.Shuningdek, differensial yondashuvni amaliyotga tadbiq qilishda o‘qituvchidan katta tayyorgarlik, sabr, izchillik va kuzatuvchanlik talab etilishini tushundim. Aynan shuning uchun ham bu mavzuni o‘rganish men uchun nafaqat ilmiy, balki shaxsiy va kasbiy jihatdan ham juda muhim bo‘ldi.Kurs ishini yozar ekanman, differensial yondashuv faqatgina bir metod emas, balki o‘qituvchining dunyoqarashi, kasbiy yondashuvi va o‘quvchiga bo‘lgan e’tiborning yangi bosqichi ekanligini angladim. Kelajakdagi pedagogik faoliyatimda ushbu yondashuvni doimiy amaliyotimga joriy qilishga intilaman. Chunki har bir bola o‘z imkoniyati bilan qadrli, har bir o‘quvchi individual yondashuvga loyiq. Foydalanilgan adabiyotlar I. Normativ huquqiy hujjatlar 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori. "Ilm-fan va ta’limni rivojlantirish strategiyasi to‘g‘risida" – PQ–4310-son, 2019-yil 29-oktabr. // lex.uz 2 MUNDARIJA Kirish…………………………………………………………….. 1. Differensial yondashuvning nazariy asoslari …………………... 2. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida differensial yondashuvni qo‘llash imkoniyatlari ……………………………………………. 3. Matematika darslarida differensial yondashuvning amaliy qo‘llanilishi ……………………………………………………….. 4. Differensial yondashuvda uchraydigan muammolar va ularni bartaraf etish yo‘llari ……………………………………………... Xulosa ……………………………………………………………. Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………… Kirish 312. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori. "Boshlang‘ich ta’limning davlat ta’lim standartlari haqida" – 2021-yil 9-fevral, № 57. // www.lex.uz 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. “O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” Farmoni. – PF–4947. – Toshkent, 2017-yil 7-fevral. – lex.uz. 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. “Ilm-fan va innovatsiyani rivojlantirishni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashning samaradorligini oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” Qarori. – PQ–4230. – Toshkent, 2019- yil 17-mart. – lex.uz. 5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. “Matematika fanini 2020–2030 yillarda rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida” Qarori. – PQ– 4571. – Toshkent, 2019-yil 7-yanvar. – lex.uz. 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. “O‘zbekiston Respublikasida oliy va o‘rta maxsus ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish to‘g‘risida” Farmoni. – PF–5847. – Toshkent, 2019-yil 8-oktabr. – lex.uz. II.Ilmiy adabiyotlar 1) Abduqodirov A., Qodirova Z. Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasi. – Toshkent: O‘qituvchi, 2020. – 184 b. 2) Azizxo‘jayeva N.N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. – Toshkent: Fan, 2021. – 248 b. 3) Davydov V.V. Rivojlantiruvchi ta’lim nazariyasi. – Moskva: Pedagogika, 1996. – 270 b. 4) Elkonin D.B. O‘quvchilarning intellektual rivojlanish bosqichlari. – Moskva: Znaniye, 2002. – 210 b. 5) G‘ulomov S., Alimova N. Innovatsion pedagogika va ta’lim metodikasi. – Toshkent: TDPU nashriyoti, 2022. – 192 b. 6) Karimova S. Boshlang‘ich ta’limda differensial yondashuvning psixologik asoslari. – Toshkent: Ilm ziyo, 2020. – 112 b. 333. https://eduportal.uz 4. https://en.unesco.org/themes/education 5. https://www.mathplayground.com 6 . https:// a rxiv uz 21metodik va psixologik tayyorgarlikka ega bo‘lishi, sinfni yaxshi bilishi, hamkorlikka tayyor bo‘lishi va doimiy o‘z ustida ishlashi lozim. Rivojlanayotgan o‘quvchilar o‘rtasidagi farqni bartaraf etish emas, balki har birining imkoniyatidan maksimal darajada foydalanish differensial yondashuvning bosh g‘oyasi bo‘lib qoladi. 3. Matematika darslarida differensial yondashuvning amaliy qo‘llanilishi Matematika darslari boshlang‘ich ta’limning eng asosiy va murakkab fanlaridan biri hisoblanadi. Chunki bu darslarda bolalarning faqat bilim doirasi emas, balki mantiqiy fikrlashi, muammoni tahlil qilish qobiliyati, diqqat va xotira, makon va vaqt tushunchalari ham shakllanadi. Shuning uchun aynan matematika fanida differensial yondashuvdan samarali foydalanish zarur hisoblanadi. Bu yondashuv har bir o‘quvchining individual xususiyatlarini inobatga olib, unga mos topshiriq, uslub va metodlar asosida dars tashkil etishni nazarda tutadi. Boshlang‘ich sinf matematika darslarida differensial yondashuvni qo‘llashda eng birinchi qadam – o‘quvchilarni ularning bilim, fikrlash tezligi va faoliyatga bo‘lgan munosabati asosida guruhlashdir. Bunday guruhlash orqali o‘qituvchi o‘z darsida 3 yoki 4 xil darajadagi topshiriqlar tayyorlaydi. Masalan, "ikki xonali sonlarni qo‘shish" mavzusi bo‘yicha A guruhi oddiy misollarni, B guruhi ko‘rsatmaga asoslangan misollarni, C guruhi esa murakkab, so‘zli masalalarni bajaradi. Har bir guruhga mos materiallar, tushuntirishlar va yordam ko‘rinishlari ishlab chiqiladi. Differensial yondashuvda topshiriqlarni moslashtirish muhim o‘rin tutadi. Bu moslashtirishda quyidagi omillar e’tiborga olinadi: misol yoki masalaning murakkablik darajasi, yechimni topish usuli, talab qilinadigan bilimlar hajmi, tushuncha va tafakkur darajasi. Odatda darsda ko‘rsatiladigan bir xil misollar 23matematik darslarda interfaol usullar orqali ham differensial yondashuvni qo‘llash mumkin. Masalan, “Savollar zanjiri”, “Birga – alohida – yana birga”, “Aqliy hujum” usullarida har bir o‘quvchiga mos qatnashish shakli yaratiladi. Ba’zilar javob aytadi, boshqalar yozadi, uchinchilar chizadi. Bu usullar sinfdagi barcha o‘quvchilarning faol ishtirokini ta’minlaydi va ular o‘zlarini teng his qilishadi. 9 Matematika darslarida differensial yondashuvni samarali tashkil qilish uchun o‘quvchilarning tayanch bilim darajasini aniqlashga asoslangan boshlang‘ich diagnostika o‘tkaziladi. Bu test, suhbat yoki oddiy mashqlar asosida bo‘lishi mumkin. Quyida birinchi sinf darajasiga mos boshlang‘ich misollarni ko‘ramiz: A guruhi (sust o‘zlashtiruvchilar): – 3 + 2 = ? – 5 – 1 = ? – 1 dan 5 gacha sanang. B guruhi (o‘rtacha o‘zlashtiruvchilar): – 7 + 4 = ? – 10 – 6 = ? – Eng katta ikki xonali sonni yozing. C guruhi (ilg‘or o‘quvchilar): – 12 + 8 – 5 = ? – (15 – 9) + 6 = ? – Uchta toq sonni ketma-ket yozing va ularning yig‘indisini hisoblang. Bu misollar dars davomida har xil darajadagi o‘quvchilarning aqliy faoliyatini faollashtirish uchun ishlatiladi. Har bir o‘quvchi o‘z imkoniyatiga mos topshiriqni bajarar ekan, o‘zini muvaffaqiyatli his qiladi. So‘zli masalalarning tabaqalashtirilgan shakli: 9 Sattorova G. Boshlang‘ich ta’limda innovatsion metodlar va yondashuvlar. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2023. – 176 b. 16doirasida 3 yoki 4 xil yondashuv rejalashtiriladi: biri ko‘proq tushuntirishga tayangan; biri – ko‘rgazmali vositalar asosida; yana biri – amaliy topshiriqlar orqali; va eng murakkab shakli – mustaqil tahlil va loyiha faoliyatiga asoslangan bo‘ladi. Bu o‘quvchilarga o‘z imkoniyatlariga qarab mavzuga yondashishga erkinlik beradi. Darsni tashkil etishda differensial yondashuvni qo‘llash uchun eng ko‘p tavsiya etiladigan usullardan biri — topshiriqlarni tabaqalashtirishdir. Bu usulda o‘quvchilar darajasiga qarab A, B va C turdagi mashqlarni oladilar. Masalan, A darajadagi topshiriqlar – asosiy, oddiy; B darajadagi topshiriqlar – analiz talab qiluvchi; C darajadagi topshiriqlar esa yuqori tafakkur, ijodkorlik va sintezga asoslangan bo‘ladi. O‘qituvchi har bir o‘quvchining oldingi natijalariga qarab u uchun mos turdagi mashqlarni beradi yoki o‘quvchi o‘zi tanlash huquqiga ega bo‘ladi. Shu tarzda tuzilgan topshiriqlar differensial yondashuvning yuragi bo‘lib, o‘quvchilarni o‘z darajasida mustaqil ishlashga, o‘zini baholashga, va rivojlanishiga xizmat qiladi. O‘quvchi doimo o‘ziga qulay darajadagi topshiriqni tanlab, asta-sekin yuqoriroq bosqichga ko‘tariladi. Bu yondashuv bolani haddan ortiq qiyinchilikdan yoki zerikishdan saqlaydi, u doimo o‘ziga mos o‘rganish muhitida bo‘ladi. Aynan shu tarzda bola o‘z bilimini ongli ravishda o‘zlashtiradi. Bundan tashqari, differensial yondashuvni darsning barcha bosqichlarida qo‘llash mumkin: kirish bosqichida faollashtiruvchi savollar har xil darajada beriladi; asosiy bosqichda topshiriqlar tabaqalashtiriladi; mustahkamlash bosqichida esa har kimga o‘z bilim darajasiga mos misollar, savollar yoki matnlar taqdim etiladi. Masalan, matematika darsida “ikki xonali sonlarni qo‘shish” mavzusida ilg‘or o‘quvchilarga og‘zaki misollar berilishi mumkin, o‘rta darajadagilarga yozma misollar, sust o‘zlashtiruvchilarga esa ko‘rgazmali vositalar asosida (masalan: sharchalar, chizg‘ich) mashqlar taklif qilinadi. 13oshirish, balki ularning ijtimoiy va shaxsiy sifatlarini shakllantirish, mustaqil fikrlash, muloqotga kirisha olish, tanqidiy fikr yurita olish ko‘nikmalarini ham rivojlantirishga xizmat qiladi. Shu sababli, differensial yondashuvning nazariy negizlarini chuqur tahlil qilish har bir pedagog uchun zarur bo‘lib, zamonaviy ta’lim sifatining kafolatlaridan biri hisoblanadi. 2. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida differensial yondashuvni qo‘llash imkoniyatlari Boshlang‘ich sinf — bu o‘quvchining ta’limga ilk kirib kelish bosqichi bo‘lib, uning keyingi bilim olish jarayoni va shaxsiy shakllanishi uchun asosiy poydevor bo‘lib xizmat qiladi. Bu bosqichda o‘quvchilarning fikrlash qobiliyati endi shakllanayotgan bo‘ladi, shuningdek, emotsional, ijtimoiy va jismoniy rivojlanish holatlari ham bir xil emas. Shu sababli, aynan boshlang‘ich ta’limda differensial yondashuvdan foydalanish dolzarb va zarur hisoblanadi. Har bir o‘quvchining o‘ziga xos qobiliyatlari, o‘zlashtirish darajasi va didaktik ehtiyojlarini hisobga olish orqali ta’lim jarayoni yanada samarali va barqaror bo‘ladi. 6 Boshlang‘ich ta’limda differensial yondashuvni tatbiq etishning eng birinchi imkoniyati — bu o‘quvchilarning psixologik va bilish xususiyatlarini to‘g‘ri aniqlash bilan bog‘liq. Odatda, 1–4-sinflarda o‘quvchilar orasida bilish faoliyatida katta farqlar bo‘ladi. Ba’zilar diqqatni yaxshi jamlay oladi, boshqalari esa ko‘proq ko‘rsatmaga muhtoj. Kimdir mustaqil ishlay oladi, boshqasi esa guruh yordamiga ehtiyoj sezadi. Bu farqlarni aniqlash uchun o‘qituvchiga metodik vositalar – kuzatuv varaqalari, psixologik testlar, mashqlarni individual tahlil qilish, suhbatlar o‘tkazish orqali ma’lumot to‘plash tavsiya etiladi. 6 Karimova S. Boshlang‘ich ta’limda differensial yondashuvning psixologik asoslari. – Toshkent: Ilm ziyo, 2020. – 112 b. 3Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Zamonaviy ta’lim jarayonida o‘quvchilarning individual imkoniyatlarini inobatga olgan holda bilim berish talab etilmoqda. Har bir o‘quvchining qobiliyati, o‘zlashtirish darajasi, qiziqishlari va tafakkur tezligi har xil bo‘lgan sharoitda, ularni bir xil o‘qitish uslubida ta’lim olishga majbur etish ta’lim samaradorligini pasaytiradi. Ayniqsa, matematika darslari mantiqiy fikrlash, muammoni hal qilish, ketma- ketlikda ishlash kabi yuqori kognitiv qobiliyatlarni talab qilganligi sababli, bu jarayonda differensial yondashuv zarur hisoblanadi. Har bir o‘quvchiga uning o‘ziga xos imkoniyatlari asosida yondashish darsda faol ishtirok etishini, mavzuni mustahkamlashini va ijobiy natijalarga erishishini ta’minlaydi. Differensial yondashuv – bu o‘quvchilarning o‘ziga xosligini hurmat qilgan holda, bilim, ko‘nikma va malakalarni ularning rivojlanish darajasiga mos tarzda shakllantirish usulidir. Bugungi kunda bu yondashuv ko‘plab mamlakatlar ta’lim siyosatining markaziga aylangan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ta’lim sifatini oshirishga doir qabul qilingan farmon va qarorlarida ham har bir o‘quvchining individualligini hisobga olgan holda o‘qitish ta’kidlab o‘tilgan. Aynan shu nuqtai nazardan olib qaralganda, boshlang‘ich sinf matematika darslarida differensial yondashuvni tadqiq qilish muhim ilmiy-amaliy dolzarblik kasb etadi. Bu nafaqat nazariy jihatdan, balki o‘qituvchi amaliyotida ham o‘z aksini topadigan yo‘nalishdir. Shuningdek, har bir bolaning o‘ziga xos didi, dunyoqarashi, tajribasi bo‘lishini inobatga olish orqali ularning o‘qishga nisbatan motivatsiyasi ortadi. Shu bois, kurs ishining mavzusi ta’limda samaradorlikni ta’minlash, o‘quvchining qobiliyatiga mos yondashuvlarni shakllantirishda beqiyos ahamiyatga ega. 1 Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Differensial yondashuv masalasi ilm-fan rivojlanishi bilan bir qatorda, pedagogik tadqiqotlarda ham 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-4312-son qarori “Ilm-fan va ta’limda innovatsiyalarni joriy qilish chora-tadbirlari to‘g‘risida”. – 2019-yil 5-aprel. 25C guruhi: – “Agar har bir kvadratning tomon uzunligi 4 sm bo‘lsa, uning perimetrini hisoblang.” – 3 xil shaklni o‘lchab, yuzasini aniqlang. Bu turdagi misollar orqali o‘quvchilar abstrakt-geometrik tafakkurni turlicha darajada o‘zlashtiradilar. Baholashni differensiallashtirish namunasi: Har bir o‘quvchi quyidagi mezonlar asosida baholanadi: O‘quvchi guruhi Baholash mezoni Rag‘bat turi A (sust) Oddiy misollarni to‘g‘ri bajarsa – 5 ball Yulduzcha belgisi, "Ajoyib!" B (o‘rtacha) 80% to‘g‘ri natija – 5 ball Sticker, “Barakalla!” C (ilg‘or) 100% to‘g‘ri yechim, mantiqiy izoh – 5+ ball “Yil o‘quvchisi” belgisi Bu shakldagi rag‘batlantirishlar o‘quvchilarning ichki motivatsiyasini oshiradi, ayniqsa sust o‘zlashtiruvchilar o‘z ustida ko‘proq ishlashga intiladi. Raqamlar asosida differensial test misollari: A guruhi (vizual asosli): – 5 ta yulduzcha bor. 3 tasi olib tashlandi. Nechta qoldi? B guruhi (yig‘indi topish): – 8 + 4 = ? – 12 – 5 = ? C guruhi (kompleks): – 7 + (5 – 2) = ? – Agar 1 kg olma 6 000 so‘m bo‘lsa, 3 kg qancha turadi? Har bir misolda o‘quvchining bilimi bilan birga tafakkur darajasi, amaliy yechimga qobiliyati ham sinovdan o‘tadi. Amaliy topshiriq: 327) L.S. Vygotskiy. Pedagogik psixologiya. – Moskva: Pedagogika, 1991. – 320 b. 8) Mirzaahmedov B. Matematika o‘qitish metodikasi (1–4 sinflar uchun). – Toshkent: “Noshir”, 2019. – 215 b. 9) Sattorova G. Boshlang‘ich ta’limda innovatsion metodlar va yondashuvlar. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2023. – 176 b. 10) Sayfutdinova M. Matematika fanini o‘qitishda differensial yondashuv. // “Xalq ta’limi” jurnali, 2022, №5. – B. 37–42. 11) Xamidova G. Boshlang‘ich ta’limda individual yondashuv metodlari. – Samarqand: Zamonaviy ta’lim, 2020. – 108 b. 12) Yusupov I. Boshlang‘ich sinflarda matematika darslarida differensial yondashuvni qo‘llash imkoniyatlari. // “Pedagogik izlanishlar” jurnali, 2021, №2. – B. 20–25. III. GAZETA, JURNAL, XORIJIY ADABIYOTLAR 1) PISA xalqaro baholash dasturi natijalari va metodikasi – www.pisa.oecd.org (2020-yilgi tahliliy hisobotlar) 2) Halilova D.I. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan mantiqiy fikrlashni rivojlantirish. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2022. – 132 b. (45–70-betlar) 3) Sharipov S.S. Raqamli texnologiyalar asosida matematika darslarini tashkil etish. – Buxoro: BDU, 2023. – 116 b. (55–82-betlar) 4) Xalq ta’limi vazirligi tomonidan tasdiqlangan 1-sinf “Matematika” darsligi. – Toshkent: “Yangi avlod”, 2022. – 160 b. 5) Normurodova M.K. Fanlararo integratsiyada son tushunchasini o‘rgatish. – Qarshi: QarDU, 2019. – 105 b. (60–91-betlar) Foydalanilgan internet saytlar ro‘yxati 1. https://xtv.uz 2. https://president.uz 29murakkabroq bo‘lishi boshqalarda norozilik uyg‘otishi, o‘zini kamsitilgan yoki qadrsiz his qilishiga olib kelishi mumkin. Bunday holatda o‘qituvchi darsga yetarlicha pedagogik did bilan yondashishi, topshiriqlar murakkablik darajasi bo‘yicha emas, faqat turlicha shakllarda taqdim etilayotganini tushuntirishi, har bir bola o‘z yo‘nalishida harakat qilayotganini doim eslatib turishi kerak.O‘ninchi muammo — o‘qituvchining ortiqcha yuklanishi. Har bir dars uchun 3 yoki 4 xil topshiriq variantlarini tayyorlash, sinfdagi bolalar haqida alohida qayd yuritish, monitoring olib borish katta vaqt va kuch talab qiladi. Shu bois, bu jarayonni engillashtirish uchun metodik qo‘llanmalar bazasi, elektron tahlil vositalari (masalan, elektron kundaliklar, baholash tizimlari) keng joriy etilishi lozim. Differensial yondashuvni boshlang‘ich sinfda samarali amalga oshirish uchun o‘qituvchiga bilim, motivatsiya, resurs, yordam va hamkorlik zarur. Har bir yuqoridagi muammo aniq strategik yondashuv bilan bosqichma-bosqich bartaraf etilishi mumkin. Bu orqali darslar mazmunli, o‘quvchilar o‘zini qadrlangan va imkoniyatga ega shaxs sifatida his qilgan ta’lim muhiti yuzaga keladi. Xulosa Ushbu kurs ishini bajarish davomida men matematika darslarida differensial yondashuvning nazariy asoslari, uni boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida qo‘llash imkoniyatlari, amaliy usullari va bu jarayonda uchraydigan muammolar haqida chuqur bilimga ega bo‘ldim. O‘rganilgan manbalar, kuzatishlar va tajribalar 1OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI Boshlang‘ich ta’lim fakulteti “Boshlang‘ich ta’lim” bakalavr yo‘nalishi Boshlang‘ich ta’lim metodikasi kafedrasi “Matematika o‘qitish metodikasi” fanidan KURS ISHI Mavzu: Matematika darslarida differensial yondashuvning ahamiyati Bajardi: Boshlang'ich ta'lim yo'nalishi 513-guruh talabasi Egamqulova Kamola Kurs ishi rahbari: Xolmonov U . JIZZAX – 202 5 22emas, balki har bir guruhga alohida yo‘naltirilgan topshiriqlar taqdim etiladi. Masalan, “7 + 5” misolini sust o‘quvchi ko‘rgazma (shar, doira) orqali bajarsa, o‘rta darajadagi o‘quvchi og‘zaki yechadi, ilg‘or o‘quvchi esa “7 + 5 = 12” misolini umumlashtirib, shunga o‘xshash misollar ketma-ketligini yaratadi. Amaliyotda differensial yondashuvni tashkil qilishda darsning strukturaviy bosqichlari ham moslashtiriladi. Darsning boshlanish bosqichida barcha o‘quvchilar bilan umumiy faoliyat olib boriladi – savol-javob, mantiqiy mashqlar, qiziqarli masalalar. Asosiy bosqichda esa differensial yondashuv asosida topshiriqlar taqsimlanadi. Mustahkamlash bosqichida esa har bir guruh o‘z darajasidagi mashqlarni bajaradi, o‘qituvchi esa jarayonni nazorat qiladi. Bu shaklda dars o‘quvchilarga qulay, mantiqan izchil va samarali kechadi. Matematika darslarida differensial yondashuvni qo‘llashda ko‘rgazmali vositalardan foydalanish ham katta ahamiyatga ega. Sust o‘quvchilar uchun sonli chizmalar, magnitli kartochkalar, geometrik shakllar, o‘yinchoqlar asosida misollar tushuntirilsa, ilg‘or o‘quvchilarga esa formulalar, sxemalar, umumlashtirish jadvallari asosida topshiriqlar taqdim etiladi. Bu turli darajadagi o‘quvchilar uchun bir xil mavzuni o‘zlashtirishda qulaylik yaratadi. Differensial yondashuv darsga rag‘batlantirish elementlarini ham olib kiradi. Har bir o‘quvchi o‘z darajasida topshiriqni bajargani uchun baholanadi. Masalan, o‘ta oddiy misolni to‘g‘ri yechgan sust o‘quvchi ham, murakkab masalani bajargan ilg‘or o‘quvchi ham ijobiy baho oladi – bu ularning o‘zlari bilan solishtirilgan muvaffaqiyatidir. Bu usul darsda o‘ziga ishonchni mustahkamlaydi, rag‘bat uyg‘otadi va ijobiy raqobat muhitini shakllantiradi. Dars jarayonida differensial yondashuv asosida turlangan topshiriq kartochkalari yoki masala varaqalari ishlatiladi. Masalan, 3 xil rangda topshiriq varaqalari tayyorlanadi: yashil – oddiy misollar, sariq – murakkab misollar, qizil – mantiqiy masalalar. Har bir o‘quvchi o‘z imkoniyatiga qarab kartochka tanlaydi yoki o‘qituvchi tomonidan tanlab beriladi. Bu orqali dars individuallashtiriladi, biroq sinfda umumiy harakat saqlanadi.Shuningdek, 5sinf o‘qituvchilari, metodistlar va oliy ta’lim muassasalarida tahsil olayotgan talabalar uchun tayanch ilmiy manba bo‘lib xizmat qiladi. Ayniqsa, har bir o‘quvchining rivojlanish tezligi, bilish qobiliyati, muloqot shakli va mustaqil ishlash ko‘nikmalariga qarab individual yondashuvni shakllantirish pedagogik yondashuvlar ichida eng zamonaviy va samarali usul hisoblanadi. Amaliy ahamiyati jihatidan esa, kurs ishida ishlab chiqilgan tavsiyalar va metodik echimlar boshlang‘ich sinf matematika darslari amaliyotida bevosita qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan vositalar sifatida xizmat qiladi. Tadqiqot doirasida darsni differensial rejalashtirish, topshiriqlarni tabaqalashtirish, baholash mezonlarini o‘zgartirish hamda o‘quvchini o‘z darajasida rag‘batlantirishga oid aniq metodik ko‘rsatmalar beriladi. Bu o‘z navbatida o‘qituvchining kasbiy kompetensiyasini oshirish, darsni samarali tashkil etish, shuningdek, har bir o‘quvchining shaxsiy yutuqlarini qo‘llab-quvvatlash imkonini beradi. Shuningdek, differensial yondashuvni amaliyotga tadbiq etish orqali o‘quvchilarning darsga bo‘lgan qiziqishi ortib, bilimni o‘zlashtirish darajasi sezilarli darajada yaxshilanadi. Mazkur ish orqali boshlang‘ich ta’limda zamonaviy yondashuvlarni joriy etish bo‘yicha real va foydali takliflar ishlab chiqiladi. Kurs ishi mavzusining obyekti Boshlang‘ich ta’lim jarayoni, xususan, matematika darslarining o‘quvchilarga ta’sirini tashkil etish tizimi ushbu kurs ishining obyektini tashkil etadi. Kurs ishi mavzusining predmeti Matematika darslarida differensial yondashuvdan foydalanish jarayoni, usullari va ularning ta’lim sifatiga ta’siri ushbu ishning predmetidir. Kurs ishi mavzusining maqsadi – matematika darslarida differensial yondashuvning ilmiy-metodik asoslarini o‘rganish, uning o‘quvchilarning bilim darajasiga ta’siri va o‘qitish samaradorligini oshirishdagi o‘rnini tahlil qilishdan iborat. 28Beshinchi muammo — baholash tizimi yetarlicha differensiallashmagan. Ko‘plab maktablarda o‘quvchilar hali ham yagona mezon asosida baholanmoqda. Bunday baholash zaif o‘quvchilarda motivatsiya yo‘qolishiga, kuchli o‘quvchilarda esa zerikishga olib keladi. Baholashda individual yutuq asosida mezonlar belgilanishi, har bir bola o‘z-o‘zi bilan solishtirib baholanishi lozim. Shuningdek, portfoliolar, yutuq jurnallari, o‘zini-o‘zi baholash varaqalari kabi vositalar tatbiq etilishi zarur. Oltinchi muammo — ota-onalarning noto‘g‘ri tushunchasi. Ba’zida ota- onalar differensial yondashuvni noto‘g‘ri talqin qilib, farzandlari boshqalar bilan bir xil dars olmayapti deb norozilik bildiradi. Yoki o‘qituvchining topshiriqlarni darajaga qarab farqlashini noto‘g‘ri baholaydi. Buni oldini olish uchun maktab rahbariyati va o‘qituvchi ota-onalarga doimiy tushuntirish ishlari olib borishi, sinf yig‘ilishlarida yondashuvning maqsadi va foydasini tushuntirishi, ota-onalarni ham pedagogik jarayonga jalb qilishi kerak. Yettinchi muammo — motivatsiya yetishmovchiligi. Ba’zi o‘quvchilar o‘z bilim darajasi past bo‘lgani uchun o‘zini sinfdoshlaridan orqada sezadi va bu ularda darsga bo‘lgan qiziqishni yo‘qotadi. Yechim sifatida o‘quvchilarni o‘z yutuqlari bilan solishtirish, kichik muvaffaqiyatlarni e’tirof etish, har bir yutuqni rag‘batlantirish orqali ichki motivatsiyani oshirish mumkin. Masalan, sust o‘zlashtiruvchi o‘quvchi darsda o‘z darajasida 3 ta misolni to‘g‘ri bajargani uchun rag‘batlantirilsa, bu uning keyingi darslarga ishtiyoqini kuchaytiradi. Sakkizinchi muammo — qiziqarli materiallar va vositalar yetishmasligi. Ko‘p hollarda darsliklar va topshiriqlar bolani jalb qilmaydi, ayniqsa, ilg‘or o‘quvchilar uchun zerikarli ko‘rinadi. Buni bartaraf etish uchun darslarga interfaol o‘yinlar, loyiha ishlari, grafik topshiriqlar, onlayn testlar, interaktiv platformalar (masalan, Kahoot, Wordwall, Quizizz)ni tatbiq etish zarur. Bu vositalar differensial yondashuvni ko‘ngilochar, qiziqarli va motivatsion shaklda olib borishga xizmat qiladi.To‘qqizinchi muammo — o‘quvchilarning o‘zaro solishtirilishi. Darsda bir o‘quvchining topshirig‘i boshqasidan 4alohida o‘rin egallagan. Bu borada birinchi bo‘lib ilmiy asoslangan yondashuvlar Rossiya psixologiya maktabi vakillari tomonidan ishlab chiqilgan. Jumladan, L.S. Vygotskiy “yaqin rivojlanish zonasi” tushunchasini ilmga kiritgan holda, har bir o‘quvchining hozirgi imkoniyatlari va kelgusidagi rivojlanish salohiyati orasidagi farqni aniqlash muhimligini asoslab bergan. V.V. Davydov esa o‘quvchilarning mustaqil fikrlashini shakllantirishda differensial yondashuvning ta’sirini ko‘rsatgan. O‘zbekistonlik olimlar – A.Qodirov, S.Xoldorov, G.Sattorova va boshqalar ham boshlang‘ich ta’limda individual yondashuvni tadqiq qilishgan. Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tomonidan ham bu yondashuv targ‘ib qilinmoqda. Shuningdek, boshlang‘ich sinflar uchun mo‘ljallangan darslik va metodik qo‘llanmalarda differensial yondashuv elementlari aks ettirilmoqda. Biroq aynan matematika darslariga oid o‘quvchilarni guruhlarga ajratish, bilim darajasiga mos topshiriqlar tuzish, baholash tizimini differensiallash kabi yo‘nalishlar hali yetarlicha chuqur tadqiq etilmagan. Shuningdek, o‘quvchilarning ilg‘or, o‘rta va sust o‘zlashtiruvchi toifalariga mos metodik tavsiyalarni shakllantirish ehtiyoji mavjud. Bu holat mavzuni yanada kengroq va chuqurroq ilmiy izlanishlar orqali yoritishni taqozo qiladi. Natijada, ushbu kurs ishi orqali mavjud bo‘shliqlarni to‘ldirish, amaliyotda foydali bo‘ladigan takliflar ishlab chiqish ko‘zda tutilgan. Shu jihatdan olganda, mavzuning o‘rganilganlik darajasi yetarli bo‘lmagan va bu yo‘nalishda qo‘shimcha tadqiqotlar zarur bo‘lgan sohaga kiradi. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Ushbu kurs ishining nazariy ahamiyati, birinchi navbatda, matematika darslarida differensial yondashuvning ilmiy-metodik asoslarini chuqur tahlil qilish va ularni nazariy jihatdan asoslab berish imkoniyatidadir. Tadqiqotda ta’lim psixologiyasi, pedagogik texnologiyalar va metodika fanlari nuqtai nazaridan differensial yondashuvga oid konsepsiyalar umumlashtirilib, pedagogik muhitga moslashtirilgan holda yoritiladi. Bu nazariy izlanishlar kelgusida boshlang‘ich 8Differensial yondashuvning nazariy asoslari ta’limda shaxsga yo‘naltirilgan yondashuv bilan ham chambarchas bog‘liq. Har bir o‘quvchi shaxsiy ehtiyojlari, bilim va tajriba zaminida rivojlanadi. Bu esa darsda bir xil metodlar emas, balki individual, ko‘p variantli, moslashtirilgan metodlar tizimini talab qiladi. Masalan, bir o‘quvchi uchun ko‘proq amaliy mashqlar berish kerak bo‘lsa, boshqasi uchun ijodiy, mantiqiy fikrlashga undovchi topshiriqlar muhim bo‘ladi. Shuning uchun differensial yondashuv ta’limning shaxsga yo‘naltirilgan modeliga asos bo‘lib xizmat qiladi. Nazariy jihatdan differensial yondashuvning metodologiyasi quyidagi prinsiplarni o‘z ichiga oladi: individuallik prinsipi, rivojlantiruvchi ta’lim prinsipi, motivatsion yondashuv, metakognitiv nazorat va refleksiya. Har bir prinsip o‘z navbatida o‘qituvchidan bilimlarni faqat berish emas, balki o‘quvchining ongli va faol ishtirokini tashkil etish, o‘quvchini shaxs sifatida rivojlantirishni ta’minlashni talab qiladi. Differensial yondashuvning nazariy asoslari, shuningdek, rivojlantiruvchi ta’lim konsepsiyasi bilan ham uyg‘unlashadi. Rivojlantiruvchi ta’lim — bu o‘quvchiga tayyor bilimlarni berish emas, balki uni izlanishga, mustaqil fikrlashga, muammo yechishga o‘rgatishdir. Bunday ta’limda o‘qituvchi faqat bilim manbai emas, balki yo‘lboshchi, maslahat beruvchi, motivator va rivojlantiruvchi sifatida namoyon bo‘ladi. Differensial yondashuv bu konsepsiyaga xizmat qilib, har bir o‘quvchining kuchli va kuchsiz tomonlarini aniqlash, kuchli tomonlarini rivojlantirish, zaif tomonlarini mustahkamlashga qaratiladi. 3 Shu o‘rinda, differensial yondashuvni faqat o‘quvchilarni “yaxshi” va “yomon” deb ajratish bilan tenglashtirish noto‘g‘ri yondashuv bo‘ladi. Aksincha, bu yondashuv har bir o‘quvchining ehtiyojini tushunish, uni o‘z holatida qabul qilish va shunga qarab metodik ishlarni tashkil etishni bildiradi. 3 Azizxo‘jayeva N.N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. – Toshkent: Fan, 2021. – 248 b. 24A guruhi: – Ali 3 olma oldi. Onasi yana 2 ta olma berdi. Ali necha olma oldi? B guruhi: – Xurshidning 5 donadan iborat 3 qutisi bor. U jami nechta dona olma yig‘di? C guruhi: – Bir qutida 12 olma bor edi. 5 tasi yeyildi, yana 3 tasi qo‘shildi. Endi qutida nechta olma bor? Yuqoridagi misollar ko‘rsatadiki, sonlar, harakatlar soni, amal turlari va tafakkur darajasi har bir guruhga mos tarzda tanlangan. Tabaqalashtirilgan jadval orqali mustahkamlovchi mashqlar: Guruh Topshiriq turi Misol yoki masala A Bir amalli, ko‘rgazmali asosli misol 2 + 3 = ? (sonli chizma bilan) B Ikki amalli, yozma shakldagi misol 10 – 2 + 4 = ? C So‘zli masala, tahlilni talab etuvchi “O‘quvchilarga 15 kitob berildi. 6 tasi qaytarildi. Keyin yana 3 tasi olib kelindi. Nechta kitob bor?” Bu mashqlar orqali har bir o‘quvchi bilimini mustahkamlaydi, o‘z fikrlash tezligiga mos rivojlanadi. Geometrik shakllar mavzusidagi tabaqalashtirilgan topshiriqlar: A guruhi: – To‘g‘ri to‘rtburchakni ko‘rsat. – Qaysi shakl dumaloq? B guruhi: – Uchtalik shakllarni sanab chiqing. – Kvadrat bilan to‘g‘ri to‘rtburchakning farqini ayting. 26O‘quvchilar dars oxirida quyidagi topshiriqlar asosida o‘z darajalariga qarab uyga vazifa olishadi: A guruhi: “Rangli doiralar yordamida 3 + 2 misolini chizib tushuntiring.” B guruhi: “5 dan 10 gacha bo‘lgan sonlarni ketma-ket yozing va ularni 2 ga bo‘ling.” C guruhi: “Masala tuzing: do‘konda 2 turdagi shokolad bor edi. Har biridan 4 tadan oldingiz. Jami qancha bo‘ldi? Masala matnini yozing va yeching.” Bu uyga vazifalar har bir o‘quvchining real imkoniyatlarini hisobga olgan holda tuzilgan. Matematika darslarida differensial yondashuv asosida raqamli vositalarni qo‘llash imkoniyati ham keng. “MathGames”, “Quizizz”, “Wordwall”, “LiveWorksheets” kabi ilovalar orqali o‘qituvchi har bir o‘quvchiga onlayn tarzda individual test, misol, masala yoki o‘yinli topshiriq yuboradi. Ilovaning avtomatik tahlil funksiyasi orqali o‘qituvchi darhol o‘quvchilarning yutuq va kamchiliklarini ko‘radi. Shu asosda keyingi darslarda differensial rejalashtirish amalga oshiriladi. 4. Differensial yondashuvda uchraydigan muammolar va ularni bartaraf etish yo‘llari Zamonaviy ta’limda differensial yondashuv keng qo‘llanilayotgan bo‘lsa- da, uni amaliyotda to‘laqonli joriy etishda qator muammolar mavjud. Bu muammolarni tizimli o‘rganmasdan turib, yondashuvning samaradorligiga erishish qiyin. Boshlang‘ich sinflarda differensial yondashuvni qo‘llashda o‘qituvchi, o‘quvchi, darsliklar, metodik vositalar, ota-onalar bilan bog‘liq qiyinchiliklar doimo uchrab turadi. Quyida ana shunday asosiy muammolar va ularni yechish yo‘llari batafsil yoritiladi. Birinchi navbatdagi muammo — o‘qituvchining tayyorgarlik darajasi yetarli emasligidir. Ko‘plab boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari differensial yondashuvning nazariy asoslarini bilgan bo‘lsa-da, amaliyotda uni qanday qo‘llashni, qaysi metodlarni tanlashni, topshiriqlarni qanday tabaqalashtirishni 17Baholash ham differensial yondashuvda alohida o‘rin tutadi. Har bir o‘quvchini bir xil mezon bilan emas, balki uning shaxsiy yutuqlari, ilgari erishgan natijalari bilan solishtirish orqali baholash kerak. Bu – kriterial baholash printsipiga mos keladi. Masalan, ilgari 3 ta misolni to‘g‘ri yecha olgan o‘quvchi keyingi darsda 4 ta topshiriq bajargan bo‘lsa, bu o‘zining oldingi natijasidan yuqori hisoblanadi va ijobiy baholanadi. Bu esa bolada muvaffaqiyat hissini uyg‘otadi, o‘ziga ishonch va darsga bo‘lgan ijobiy munosabatni kuchaytiradi. Zamonaviy boshlang‘ich ta’limda raqamli texnologiyalar differensial yondashuvni qo‘llashda katta imkoniyat yaratmoqda. Interaktiv doskalar, mobil ilovalar, onlayn platformalar (Kundalik, LearningApps, Wordwall, Quizizz) orqali har bir o‘quvchiga individual topshiriq yuborish, test natijalarini avtomatik kuzatish, yutuq va kamchiliklarni aniqlash mumkin. Misol uchun, bir xil mavzu bo‘yicha 3 xil murakkablikdagi testlar yaratiladi va o‘quvchilarga QR-kod orqali o‘z darajasiga mos variant beriladi. O‘qituvchi esa platforma orqali kim qanday darajada bajarganini darhol kuzatishi mumkin. Raqamli texnologiyalar yordamida differensial yondashuv faqat darsda emas, balki uyga vazifa topshirish, mustaqil ishlash, takrorlash va baholash bosqichlarida ham keng qo‘llaniladi. Bu jarayonlarda multimedia materiallari, interaktiv taqdimotlar, audiomateriallar orqali turli tipdagi o‘quvchilarning ehtiyojlari qondiriladi. Ayniqsa, vizual va audial o‘quvchilar uchun bu vositalar muhim ahamiyatga ega. Dars jarayonida foydalanilgan bunday texnologiyalar bolaning qiziqishini oshirib, ularni o‘z-o‘zini boshqarishga o‘rgatadi. Bundan tashqari, darslarda rolli o‘yinlar, sahnalashtirish, dramatizatsiya elementlarini qo‘llash orqali ham differensial yondashuv amalga oshiriladi. Har bir o‘quvchiga rollar topshirilganda ularning psixotipi, temperamenti, faolligi hisobga olinadi. Bir bola harakatchan va ijodiy bo‘lsa, boshqasi xotirjam va tahliliy fikrlovchi bo‘lishi mumkin. Har ikkalasi uchun darsdagi ishtirok shakli 10Pedagogik nuqtai nazardan differensial yondashuvni amalga oshirishning asosiy bosqichlari mavjud: o‘quvchining shaxsiy xususiyatlarini aniqlash, guruhlash, mos metodlar va materiallarni tanlash, differensial topshiriqlar ishlab chiqish, va individual baholash. Ushbu bosqichlar ketma-ketlikda amalga oshirilsa, ta’lim jarayoni samarali kechadi. Masalan, darsni rejalashtirish jarayonida o‘quvchilarni uch guruhga ajratish mumkin: ilg‘or, o‘rta va qiyinchilik bilan o‘zlashtiruvchilar. Bu guruhlar uchun turli darajadagi topshiriqlar tuzilib, o‘zlashtirishga mos uslubda yondashiladi. Metodik jihatdan qaralganda, differensial yondashuv o‘quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirishga qaratilgan. Dars davomida turli metodlar — guruhlarda ishlash, juftlikda fikrlash, loyiha usuli, muammoli vaziyatlar yaratish, test va interfaol o‘yinlar orqali bilimlarni mustahkamlash mumkin. Har bir metod individual yondashuvga xizmat qiladi. Masalan, ko‘proq vizual tasavvurga ega o‘quvchilar uchun grafik, jadval va sxemalardan foydalanish samarali bo‘lsa, eshitish orqali yaxshiroq o‘zlashtiradiganlar uchun og‘zaki tushuntirishlar, audio materiallar ko‘proq foyda beradi. Nazariy asoslarda differensial yondashuvning yana bir muhim elementi — motivatsiyani shakllantirishga qaratilgan faoliyatdir. Har bir o‘quvchida darsga bo‘lgan qiziqishni uyg‘otish oson emas, ammo individual yondashuv orqali bunga erishish mumkin. O‘quvchi o‘z bilim darajasiga mos topshiriqni bajara olganida, o‘ziga bo‘lgan ishonchi ortadi. Bu esa darsga qiziqishni, bilim olishga bo‘lgan ehtiyojni kuchaytiradi. Ta’lim jarayonida muvaffaqiyat hissini boshdan kechirgan bola o‘zini qadrlay boshlaydi, bu esa uning shaxsiy rivojlanishida hal qiluvchi omil bo‘ladi. Bundan tashqari, differensial yondashuv orqali darsda teng imkoniyatlar yaratish imkoniyati ham paydo bo‘ladi. Odatda sinfda barcha o‘quvchilar bir xil vazifani bajarmoqchi bo‘lsa-da, ba’zilar tezroq o‘zlashtiradi, ba’zilar esa ko‘proq vaqt talab qiladi. Agar o‘qituvchi faqat o‘rtacha darajaga yo‘naltirilgan darsni tashkil etsa, ilg‘or o‘quvchi zerikadi, qiyin o‘zlashtiruvchi esa umuman 18bir xil bo‘lmasligi kerak. Aynan differensial yondashuv bu farqlarni inobatga olib, o‘quvchilarni imkon qadar tabiiy shaklda rivojlantirishga xizmat qiladi. Ahamiyatli jihati shundaki, boshlang‘ich sinfda differensial yondashuvni joriy qilish uchun yuqori darajadagi texnik jihozlar talab etilmaydi. Hatto oddiy jadvalli testlar, rangli kartochkalar, rasmlar, masala kartochkalari, raqamli kvizlar, 3 xil murakkablikdagi daftar sahifalari orqali ham darsni tabaqalashtirish mumkin. Bunda o‘qituvchining kuzatuvchanligi, didaktik malakasi va ijodiy yondashuvi muhim bo‘ladi.differensial yondashuv boshlang‘ich ta’limda ta’lim-tarbiya sifatini oshirish, har bir o‘quvchini o‘z darajasida rivojlantirish va ularning bilim olish jarayoniga ongli yondashishini ta’minlashda beqiyos imkoniyatlarni yaratadi. Dars jarayonida bu yondashuvni tizimli ravishda amalga oshirgan o‘qituvchi o‘z ishida yuqori natijaga erishadi, o‘quvchilar esa o‘zlarini qadrlangan, e’tirof etilgan va erkin his etgan holda o‘qishga intiladi. Differensial yondashuvni boshlang‘ich sinfda samarali amalga oshirish, bir qarashda oddiy tuyulgan bo‘lsa-da, amaliyotda o‘ziga xos murakkabliklarga ega. Bu yondashuvning to‘laqonli ishlashi o‘qituvchining o‘z kasbiga bo‘lgan yondashuvi, didaktik tayyorgarligi, kuzatuvchanligi va psixologik saviyasiga bevosita bog‘liq. Har bir o‘quvchining bilish darajasi, his-tuyg‘usi, ijtimoiy xulq-atvori, oilaviy muhiti va sog‘lig‘i ham ta’limga ta’sir ko‘rsatadi. O‘qituvchi ushbu ko‘rsatkichlarning barchasini hisobga olib harakat qilgandagina differensial yondashuv chinakam samarali bo‘lishi mumkin. Shu nuqtai nazardan qaralganda, birinchi muhim omil — o‘qituvchining metodik tayyorgarligi. U sinfdagi o‘quvchilarni kuzatib, ular haqidagi ma’lumotlarni tizimlashtirib, guruhlash mezonlarini aniqlay olishi kerak. Bu ishni bajarmasdan turib, o‘quvchilarga individual yondashuvni yo‘lga qo‘yish mumkin emas. O‘qituvchi har bir bolaning yutuqlari, zaif tomonlari, qiziqishlari va imkoniyatlarini bilmasa, dars jarayonida ularni yoritib berish imkoniyatiga 15Amaliy jihatdan olib qaralganda, differensial yondashuvni boshlang‘ich sinfda joriy etish uchun oddiy metodik vositalar yetarli. Masalan, o‘quvchilarga 3 xil murakkablikdagi bir xil mavzuga oid topshiriqlar taqdim etish: biri oson (standart), biri o‘rtacha murakkablikda (tushunchalarni umumlashtirish), biri esa yuqori darajadagi tahliliy topshiriq (ijodiy fikrlashga undovchi). Har bir o‘quvchi o‘z imkoniyatiga qarab ulardan birini tanlaydi yoki o‘qituvchi tomonidan moslashtirilgan topshiriqni oladi. Bu uslub o‘quvchilarni tenglashtirish emas, balki o‘z darajasida muvaffaqiyatga erishishini ta’minlaydi. Shuningdek, differensial yondashuvni qo‘llashda darsdan tashqari faoliyat — to‘garaklar, yakka tartibda mashg‘ulotlar, o‘yinli darslar, interaktiv ta’lim shakllari orqali ham yaxshi natijalarga erishish mumkin. Ayniqsa, rasm chizish, musiqaga quloq solish, robototexnika, matematik mantiqiy o‘yinlar kabi qiziqarli faoliyatlar orqali bolada o‘ziga xos qobiliyatlar namoyon bo‘ladi. Bu faoliyatlar o‘quvchilarning ehtiyojlariga moslashtirilgan holda tashkil etilsa, differensial yondashuv o‘z samarasini beradi. Boshlang‘ich sinfda differensial yondashuvni qo‘llashda ota-onalar bilan hamkorlik ham muhim rol o‘ynaydi. Ota-onalarga bolaning individual rivojlanish sur’atlari haqida muntazam axborot berish, uyda bajariladigan topshiriqlarni moslashtirish, bolani rag‘batlantirish bo‘yicha tavsiyalar berish o‘qituvchining asosiy vazifalaridandir. Chunki o‘quvchilarning psixologik holati, uy muhiti va motivatsiyasi o‘zaro bog‘liq bo‘lib, ularning sinfdagi holatiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir qiladi. Shunday qilib, o‘quvchilarning rivojlanish darajasini doimiy kuzatish, ularni mos metodlar bilan ta’limga jalb etish, bolani rivojlanish yo‘lida qo‘llab-quvvatlash boshlang‘ich bosqichda differensial yondashuvni samarali amalga oshirish imkonini beradi. Differensial yondashuvni amaliy jihatdan sinfdagi dars jarayonida to‘g‘ri qo‘llash uchun avvalo o‘quv rejasini moslashtirish zarur. O‘qituvchi har bir darsni tuzishda nafaqat umumiy o‘quv maqsadlarini, balki o‘quvchilarning individual ehtiyojlarini ham inobatga olishi kerak. Masalan, bir dars mavzusi 6Kurs ishi mavzusining vazifalari differensial yondashuvning nazariy asoslarini tahlil qilish; boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining individual xususiyatlarini aniqlash mezonlarini o‘rganish; matematika darslarida differensial yondashuvni rejalashtirish va tashkil etish usullarini ko‘rsatish; amaliyotda uchraydigan muammolarni aniqlash va yechim taklif etish; raqamli texnologiyalar orqali differensial yondashuv samaradorligini oshirish yo‘llarini aniqlash. Kurs ishi mavzusining metodlari Kurs ishida quyidagi ilmiy tadqiqot usullari qo‘llanildi: ilmiy adabiyotlar tahlili; kuzatish va pedagogik eksperiment; taqqoslash, umumlashtirish va xulosa chiqarish; anketalash va suhbat o‘tkazish. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, 4 bo’lim , xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 14Differensial yondashuvning ikkinchi katta imkoniyati – bu o‘quvchilarni guruhlarga ajratish asosida ta’limni tashkil etishdir. Boshlang‘ich sinflarda bu guruhlash uch asosiy mezon bo‘yicha amalga oshiriladi: bilim darajasi, bilish uslubi va ijtimoiy-emotsional rivojlanish holati. Misol uchun, kuchli o‘zlashtiruvchi, o‘rta darajadagi va yordamga muhtoj o‘quvchilar uch xil guruhda ko‘rib chiqiladi. Har bir guruhga mos murakkablikdagi topshiriqlar tayyorlanadi. Kuchli o‘quvchilarga murakkabroq, mustaqillikka asoslangan topshiriqlar, o‘rta darajadagilarga ko‘rsatmaga asoslangan mashqlar, sust o‘zlashtiruvchilarga esa yordamchi vositalar va vizual ko‘mak bilan ishlanadigan topshiriqlar taqdim etiladi. 7 Bundan tashqari, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun differensial yondashuvda ko‘p modalitetli (ko‘rgazmali, eshituv asosidagi, amaliy) metodlar qo‘llash alohida ahamiyatga ega. Chunki bu yoshdagi bolalar ko‘proq konkret fikrlashga asoslangan bo‘lib, abstrakt tushunchalarni qabul qilishi qiyin. Shu bois, turli ko‘rinishdagi materiallar – rasmlar, sxemalar, o‘yinlar, maxsus kartochkalar, multimedia vositalari yordamida turli tipdagi o‘quvchilarning ehtiyojini qondirish mumkin. Bu vositalar nafaqat tushunchani osonlashtiradi, balki o‘quvchining o‘ziga xos qobiliyatini namoyon qilishiga ham yordam beradi. Differensial yondashuvni qo‘llashda boshlang‘ich ta’lim dasturining moslashuvchanligi ham katta ahamiyatga ega. Mavjud davlat ta’lim standartlarida qat’iy chegaralar belgilanmagan bo‘lib, bu o‘qituvchiga darsni rejalashtirishda erkinlik beradi. Ayniqsa, individual yondashuv, faollashtiruvchi topshiriqlar, mustaqil ishlar, loyiha ishlari, interfaol o‘yinlar orqali har bir bolaning kuchli tomonlarini rivojlantirish imkoniyati mavjud. Dars rejasi tuzishda o‘qituvchi asosiy o‘quv maqsadlariga yetgan holda, o‘quvchilarning darajalarini hisobga olgan holda topshiriqlarni tabaqalashtirishi lozim. 7 Mirzaahmedov B. Matematika o‘qitish metodikasi (1–4 sinflar uchun). – Toshkent: “Noshir”, 2019. – 215 b. 11orqada qolib ketadi. Shuning uchun differensial yondashuv orqali har bir o‘quvchiga kerakli murakkablikdagi topshiriqlar beriladi. Bu esa o‘quvchilar o‘rtasidagi rivojlanish tafovutini qisqartirishga xizmat qiladi.Shuningdek, differensial yondashuvni amalga oshirishda baholash tizimi ham muhim o‘rin tutadi. An’anaviy baholashda o‘qituvchi barcha o‘quvchilarning ishini bir xil mezon bilan o‘lchaydi. Bunday baholash zaif o‘quvchilar uchun demotivatsiyaga olib keladi. Ammo differensial baholashda o‘quvchining individual yutuqlari, rivojlanish sur’ati, oldingi natijalari bilan solishtiriladi. Bu o‘quvchiga “men bugun o‘zimdan kuchli bo‘ldim” degan ijobiy psixologik holatni taqdim etadi. Bu esa bilim olishga yanada ko‘proq turtki beradi. Differensial yondashuvning nazariy asoslari bo‘yicha tizimli jadval № Ko‘rsatkich / Asosiy mezon An’anaviy yondashuv Differensial yondashuv 1 Ta’limga yondashuv “Hamma uchun bir xil” “Har kimga – uning imkoniyatiga ko‘ra” 2 Dars tashkil etilishi O‘qituvchiga yo‘naltirilgan O‘quvchiga yo‘naltirilgan 3 O‘quvchilarning roli Passiv qabul qiluvchi Faol ishtirokchi, fikrlovchi 4 Dars mazmuni Standart dars rejasi Turli darajadagi topshiriqlar bilan boyitilgan 5 O‘qitish usullari Umumiy va yagona metodika Individual yondashuv, tabaqalashtirilgan metodlar 6 Guruhlash tamoyili Sinf – yagona guruh Bilim darajasi asosida kichik guruhlarga ajratish 7 Baholash tizimi Yagona mezonlar asosida Shaxsiy yutuqlarni hisobga oluvchi 9Bu, o‘z navbatida, bolada o‘ziga nisbatan ishonch, darsga bo‘lgan qiziqish va ijobiy munosabatni shakllantiradi. Differensial yondashuv nafaqat bilim berishda, balki tarbiya jarayonida ham muhim ahamiyatga ega. Chunki har bir bola individual psixologik xususiyatga ega: ba’zilar extiyotkor, boshqalar esa faol va tashabbuskor; kimdir vizual, boshqasi esa eshitish orqali o‘rganadi. Ushbu farqlarni inobatga olish ta’lim samaradorligini oshirishda hal qiluvchi omil bo‘lib xizmat qiladi. Shuning uchun ham differensial yondashuvning nazariy asoslarini chuqur tushunish har bir zamonaviy pedagog uchun zaruriy ehtiyojdir. Differensial yondashuvni yanada chuqurroq tushunish uchun uning shakllanish tarixiga ham nazar tashlash lozim. Tarixiy jihatdan olganda, bu yondashuv 20-asrning o‘rtalaridan boshlab faol shakllana boshlagan. Bunda asosiy sabab sifatida o‘quvchilarning bir xil dastur asosida o‘qitilayotgan bo‘lsa-da, ularning bilim olish ko‘rsatkichlarida katta tafovutlar kuzatilishi bo‘ldi. Ilmiy-pedagogik tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, har bir o‘quvchi ma’lumotni o‘z qobiliyati, ilgari olgan tajribasi va aqliy rivojlanish darajasiga ko‘ra qabul qiladi. Shu nuqtai nazardan, ularni faqat standart reja asosida o‘qitishning yetarli emasligi aniqlandi. 4 Shu bilan birga, differensial yondashuvni shakllantirishda ilg‘or ta’lim tizimlarining tajribasi muhim rol o‘ynagan. Xususan, Finlyandiya, Germaniya, Yaponiya kabi mamlakatlar maktab tizimida har bir o‘quvchining yoshi, rivojlanish sur’ati, ijtimoiy holati, qiziqishlari va ehtiyojlari inobatga olinadi. Ularda o‘qituvchilar har bir o‘quvchiga nisbatan turlicha metodik yo‘llar bilan yondashadi. O‘zbekiston Respublikasi ta’lim tizimida ham so‘nggi yillarda “shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim”, “ijodiy rivojlanish modeli” kabi konsepsiyalar asosida differensial yondashuvga e’tibor kuchaymoqda. 4 G‘ulomov S., Alimova N. Innovatsion pedagogika va ta’lim metodikasi. – Toshkent: TDPU nashriyoti, 2022. – 192 b. 71. Differensial yondashuvning nazariy asoslari Differensial yondashuv — bu pedagogik jarayonda har bir o‘quvchining individual imkoniyatlarini hisobga olgan holda ta’lim-tarbiya berish tamoyilidir. Bu yondashuvning nazariy asosi shundan iboratki, o‘quvchilarning bilim darajasi, qiziqishlari, rivojlanish sur’ati, mustaqil fikrlash qobiliyati turlicha bo‘lishi tabiiy hisoblanadi. Shu sababli, ularga bir xil yondashuvdan foydalanish pedagogik jihatdan samarali emas. Differensial yondashuvning asosiy g‘oyasi — har bir o‘quvchining imkoniyatiga mos yondashuv ishlab chiqish, shu orqali darsni individuallashtirish va shaxsiy rivojlanishni qo‘llab- quvvatlashdir. 2 Bu yondashuvning nazariy ildizlari L.S. Vygotskiy, A.A. Leontev, V.V. Davydov, D.B. Elkonin kabi mashhur pedagog va psixologlarning asarlarida aks etgan. L.S. Vygotskiy tomonidan taklif qilingan “yaqin rivojlanish zonasi” konsepsiyasi differensial yondashuvga asos bo‘la oladi. Bu nazariyaga ko‘ra, bola mustaqil bajara oladigan ishlar bilan kattalar yoki tengdoshlar yordami orqali bajara oladigan ishlar orasidagi farq — yaqin rivojlanish zonasi deb ataladi. O‘qituvchi bu zonani aniqlab, bolaga individual yondashgan holda, uni o‘z rivojlanish bosqichida bosqichma-bosqich yuqorilashiga yordam beradi. A.A. Leontev esa har bir o‘quvchining faoliyatida motiv va maqsadlar o‘rtasidagi uyg‘unlikni saqlash orqali uni ta’lim jarayoniga faol jalb etish zarurligini ko‘rsatgan. Bu yondashuv differensial metodning asosiy komponentlaridan biridir, chunki o‘quvchining motivatsiyasi shaxsiy ehtiyojlari bilan bog‘liq bo‘lib, uni tushunmagan o‘qituvchi to‘g‘ri yo‘naltirishga erisha olmaydi. Shuningdek, V.V. Davydov differensial yondashuvni o‘quvchilarni guruhlarga ajratish, ularga mos topshiriqlar ishlab chiqish va baholash tizimini ham individuallashtirish orqali amalga oshirishni taklif qilgan. 2 Abduqodirov A., Qodirova Z. Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasi. – Toshkent: O‘qituvchi, 2020. – 184 b. 12 moslashtirilgan 8 O‘quvchilar o‘zlashtirishidagi farqlar Ko‘pincha inobatga olinmaydi E’tiborga olinadi va rivojlantiriladi 9 Darsga tayyorgarlik Umumiy dars rejasi asosida Har bir o‘quvchining xususiyatlariga asoslanadi 10 Psixologik yondashuv O‘quvchilar ruhiyati umumiy qabul qilinadi Har bir bolaning psixotipi e’tiborga olinadi 11 Ijtimoiy-emotsional rivojlanish Kam e’tibor qaratiladi Rivojlanish muhitiga alohida ahamiyat beriladi 12 Metodik asoslar Darslik va o‘quv qo‘llanmalar bilan cheklangan Metodik vositalar moslashtiriladi, erkin tanlanadi 13 Rivojlantiruvchi ta’lim konsepsiyasi bilan uyg‘unlik Cheklangan darajada To‘liq mos keladi, asosiy yo‘nalishlardan biri Boshqa tomondan, differensial yondashuv o‘qituvchidan katta mas’uliyat va tayyorgarlik talab qiladi. Bu yondashuvni amalga oshirish uchun o‘qituvchi sinfdagi har bir bolaning qobiliyati, xarakteri, bilim darajasi, mustaqil ishlash ko‘nikmasi, tahliliy fikrlashi va hissiy holati haqida ma’lumotga ega bo‘lishi kerak. Shu maqsadda darsdan tashqari vaqt mobaynida testlar, suhbatlar, kuzatishlar, psixologik kartalar, nazorat ishlari yordamida o‘quvchilar haqida to‘liq ma’lumotlar yig‘iladi. Bu esa darsni samarali tashkil etishga xizmat qiladi. 5 Differensial yondashuvning nazariy asoslari ta’limda insonparvarlik g‘oyalariga, shaxsiy yondashuvga, rivojlantiruvchi ta’lim tamoyillariga asoslangan. Bu yondashuv nafaqat o‘quvchilarning bilim olish darajasini 5 G‘ulomov S., Alimova N. Innovatsion pedagogika va ta’lim metodikasi. – Toshkent: TDPU nashriyoti, 2022. – 192 b. 19ega bo‘lmaydi. Bu bilimlar doimiy tahlil, diagnostika va o‘z ustida ishlash orqali shakllanadi. Differensial yondashuvda muhim bo‘lgan ikkinchi masala — resurslar yetishmovchiligi. Ko‘p hollarda boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi turli darajadagi topshiriqlarni o‘zi ishlab chiqishga majbur bo‘ladi. Bu esa vaqt va mehnat talab etadi. Shuningdek, ko‘rgazmali vositalar, testlar, o‘quv materiallari, audiovizual resurslar yetishmasa, bu yondashuvning amaliyotdagi samarasiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli, ta’lim muassasalari o‘qituvchilarni differensial yondashuvga mo‘ljallangan dars materiallari bilan ta’minlashi zarur. Uchinchi muhim jihat — sinfdagi o‘quvchilar soni. Agar sinfda 35–40 nafargacha o‘quvchi bo‘lsa, ularning har biriga individual e’tibor qaratish jismonan imkonsiz bo‘lib qoladi. Ideal holat – 20–25 o‘quvchidan iborat sinf, bunda o‘qituvchi har bir o‘quvchining rivojlanishini kuzatib borishi, topshiriqlarni moslashtirishi, baholash va tahlil jarayonini amalga oshirishi mumkin. Aks holda, faqat kuchli yoki o‘rta darajadagi o‘quvchilar faol bo‘lib qoladi, sust o‘zlashtiruvchilar esa rivojlanishdan chetda qoladi. Differensial yondashuvni boshlang‘ich sinfda qo‘llashda o‘qituvchi ko‘p hollarda psixolog va motivator rolini ham bajaradi. O‘quvchilarda darsga bo‘lgan ishonch, qiziqish, o‘z kuchiga bo‘lgan ishonch bo‘lmasa, hatto eng yaxshi metodlar ham samarasiz bo‘ladi. Shu sababli, o‘qituvchi bolani rag‘batlantiruvchi, ishtirok etishga undovchi, uning hissiyotini tushunuvchi va unga do‘stona munosabatda bo‘luvchi pedagog bo‘lishi kerak. Bu jihat boshlang‘ich bosqichda ayniqsa muhim, chunki bola maktab haqida birinchi taassurotni shu bosqichda shakllantiradi. Differensial yondashuvni kengroq imkoniyatlar bilan boyitish uchun jamoaviy hamkorlik zarur. O‘qituvchi yakka holda emas, balki sinf rahbari, maktab psixologi, metodist, ota-onalar bilan hamkorlikda harakat qilsa, ancha yuksak natijalarga erishiladi. Masalan, psixologik kartalar orqali o‘quvchilarning emotsional va aqliy rivojlanishi haqida ma’lumot olish, ota- 27yetarlicha o‘zlashtirmagan. Bu esa sinfda individual yondashuvni amalga oshirishda to‘siq bo‘ladi. Ushbu muammoni bartaraf etish uchun o‘qituvchilarni maxsus malaka oshirish kurslari, treninglar va seminarlar orqali doimiy ravishda o‘rgatish lozim. Har bir maktabda differensial yondashuvga ixtisoslashgan metodist bo‘lishi ham foydali bo‘ladi. Ikkinchi muammo — darsliklar va o‘quv metodik qo‘llanmalarning standartga yo‘naltirilgani. Amaldagi darsliklar ko‘pincha yagona sxematik uslubda tuzilgan bo‘lib, turli bilim darajasiga ega o‘quvchilarga moslashmagan. Ayniqsa, sust o‘zlashtiruvchilar va ilg‘or o‘quvchilar uchun bu darsliklar yetarli emas. Bunday holatda o‘qituvchining o‘zi qo‘shimcha topshiriqlar ishlab chiqishga majbur bo‘ladi. Yechim sifatida, har bir mavzu uchun murakkablik darajasi bo‘yicha 3-4 xil variantdagi topshiriqlarni o‘z ichiga olgan qo‘llanmalar ishlab chiqish, elektron materiallar bazasini yaratish zarur. Uchinchi muammo — vaqt tanqisligi. Differensial yondashuv o‘qituvchidan har bir o‘quvchining individual rivojlanishini kuzatib borishni, har biri uchun alohida topshiriqlar tayyorlashni, mustaqil ishlarga rahbarlik qilishni talab qiladi. Ayni paytda, dars uchun ajratilgan 35-40 daqiqa bunday murakkab yondashuvni to‘liq amalga oshirish uchun yetarli emas. Bu muammoni hal qilish uchun darslarda kichik guruhlar asosida ishlash, vaqtni tejovchi tezkor metodlardan foydalanish, darsdan tashqari mashg‘ulotlar (to‘garaklar, yakka tartibdagi ishlar) orqali o‘quvchilarning kamchiliklarini to‘ldirish tavsiya etiladi. To‘rtinchi muammo — sinfdagi o‘quvchilar sonining ko‘pligi. Aksariyat maktablarda sinflarda 30-35 nafar o‘quvchi mavjud. Har bir bola bilan individual ishlash, ularni guruhlarga ajratish va mos metodlarni tanlash o‘qituvchi uchun ancha murakkab jarayon. Buni yengillashtirish uchun maktablarda sinf hajmini kamaytirish, katta sinflarda yordamchi pedagog (koordinator, psixolog, assistent) jalb etish kerak. Shu bilan birga, guruhlarda ishlash metodikasi ustida alohida o‘qitish lozim. 20onalardan bolaning uy sharoiti va qiziqishlari haqida axborot yig‘ish, shuningdek, metodistlar yordamida moslashtirilgan dars materiallari ishlab chiqish orqali differensial yondashuv yanada kuchaytiriladi. Bundan tashqari, differensial yondashuvning imkoniyatlarini oshirishda inklyuziv ta’lim tajribalari ham muhimdir. Chunki ayrim sinflarda imkoniyati cheklangan bolalar, til o‘rganishda qiynalayotganlar yoki ijtimoiy jihatdan noqulay sharoitga ega o‘quvchilar bo‘lishi mumkin. Ularga nisbatan alohida metodik yondashuv, moslashtirilgan topshiriqlar, qo‘shimcha vaqt berish, vizual ko‘maklar bilan ta’lim berish differensial yondashuvning eng amaliy ifodasidir. Shu sababli, o‘qituvchi inkluziv metodlarni ham o‘z faoliyatiga tatbiq eta olishi lozim. 8 Amaliy tajribalar shuni ko‘rsatadiki, boshlang‘ich sinfda differensial yondashuv orqali o‘quvchilarda barqaror o‘sish dinamikasi kuzatiladi. Bu – o‘quvchining har oyda yoki har chorakda bilim darajasida ko‘tarilish, mustaqil ishlash ko‘nikmasi ortishi, darsga bo‘lgan qiziqishning oshishi kabi o‘zgarishlarda namoyon bo‘ladi. O‘qituvchi bu o‘zgarishlarni maxsus kuzatuv jurnali yoki portfoliolar orqali hujjatlashtiradi. Har bir o‘quvchining yutuqlari grafik yoki jadval shaklida aks ettiriladi. Bu esa bolaning individual rivojlanishini izchil boshqarishga yordam beradi.Shuningdek, o‘quvchilarning o‘zaro ta’siri ham differensial yondashuv doirasida tartibga solinishi mumkin. Kuchli o‘quvchilar sust o‘zlashtiruvchilarga yordam beruvchi sifatida jalb etiladi. Bu orqali kuchli o‘quvchida liderlik va muloqot ko‘nikmalari shakllansa, sust o‘zlashtiruvchi o‘ziga yaqinroq tengdoshidan tushuncha olib, o‘zlashtirishga erishadi. Bu — tengdoshlardan o‘rganish metodikasi (peer learning) deyiladi. Bu metod ayniqsa yosh bolalarda juda samarali, chunki bola bola bilan erkinroq muloqot qiladi.Boshlang‘ich sinfda differensial yondashuvni samarali joriy etish uchun o‘qituvchi keng dunyoqarashga, yuqori 8 Mirzaahmedov B. Matematika o‘qitish metodikasi (1–4 sinflar uchun). – Toshkent: “Noshir”, 2019. – 215 b.

Matematika darslarida differensial yondashuvning ahamiyati

Купить