Информация о документе

Цена 10000UZS
Размер 61.8KB
Покупки 1
Дата загрузки 20 Февраль 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Алгебра

Продавец

Bohodir Jalolov

Matematika o’qitish jarayonida Vatanga muhabbat hissini tarbiyalash

Купить
Matematika o’qitish jarayonida Vatanga muhabbat hissini tarbiyalash Mundarija Kirish. I - bob. Pedagogika nazariyasida vatanparvarlik muammolari 1. Vatanparvarlik tushunchasi 2. Ta’lim jarayonida vatanparvarlikni tarbiyalash masalasi II -bob. O’rta asrlarga oid tarixiy ma’lumotlar asosida vatanparvarlikni tarbiyalash 1. Umumiy o’rta ta’lim maktablari matematika fanlarini o’qitishda 2. vatanparvarlikni tarbiyalash 3. O’rta maxsus, kasb-hunar talimida matematika fanlarini o’qitishda vatanparvarlikni tarbiyalash imkoniyatlari III -bob. O’zbekistonning mustaqillik yillarida erishgan yutuqlari asosida uzluksiz matematika ta’limida vatanparvarlikni tarbiyalash 1. Umumiy o’rta ta’lim maktablari matematika fanlarini 2. Respublikada erishilgan yutuqlarga oid misollar o’qitish imkoniyatlari 3. O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limida matematika fanlarini 4. Respublikada erishilgan yutuqlarga oid misollar asosida o’qitish imkoniyatlari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar 1 Kirish Mavzuning dolzarbligi. O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so’ng ta’lim tizimi ham o’ziga xos rivojlanish yo’liga o’tdi. Bu o’ziga xoslik boy milliy tarix, madaniyat, til, yuksak ma’naviy-axloqiy mazmunga ega bo’lgan milliy qadriyatlar, urf-odatlar asosida hamda dunyodagi rivojlangan davlatlar ta’lim tizimlarining ilg’or jihatlariga tayangan holda ta’lim tizimining milliy modelini yaratishdan iboratdir. Milliy mustaqillikni mustahkamlashning birinchi sharti - har tomonlama rivojlangan, barkamol shaxsni tarbiyalash sanaladi. Mustaqillik yillarida ana shu maqsadda O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’g’risida»gi Qonuni va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» talablari asosida ta’lim tizimi isloh qilinib, o’ziga xos uzluksiz ta’lim tizimi yaratildi. Mazkur tizimning asosi «...O’zbekiston Respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini ta’minlovchi shaxs, jamiyat va davlatning iqtisodiy, ijtimoiy, ilmiy-texnikaviy va madaniy ehtiyojlarini qondiruvchi ustivor soxadir.O’rta maxsus, kasb-xunar ta’limi uzluksiz ta’lim tizimida va shaxsning shakllanishida muhim o’rin tutib, o’quvchilarni ijtimoiy hayot hamda mehnat faoliyatiga tayorlaydi.Ma’lumki, o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi o’quvchilar tomonidan kasbiy bilim, ko’nikma va malakalar bilan bir qatorda umumta’lim fanlari asoslarini o’zlashtirishni ham nazarda tutadi. Bilimlarni puxta o’zlashtirish uchun o’quvchilarda tanqidiy tafakkur, mantiqiy xotira va ijodiy tasavvurni muntazam rivojlantirib borish lozim. Bu borada matematika fani katta imkoniyatlarga ega. Shunday ekan, matematika fanini izchil, bosqichma-bosqich va boshqa fanlar bilan aloqadorlikda o’rganish o’quvchilar mustaqil fikrlash qobiliyatini o’stirishga yordam beradi.O’quvchilarda matematikani o’qitish jarayonida vatanparvarlikni shakllantirish esa bugungi kunda eng dolzarb muammodir.Chunki insonga tarbiya berish, ruhiy ta’sir o’tkazish,juda katta mahoratni talab etadi.Ushbu kurs ishida bugungi kunning asosiy masalasiga aylangan ―Vatanga muhabbat hissini tarbiyalashning usullari va yo’llari’’ ko’rsatib o’tilgan.Kurs ishining I-bobida ―Pedagogika nazariyasida 2 vatanparvarlikni tarbiyalash muammolari yoritilgan.Bobning‖ 1-qismida shaxsga xos bo’lgan vatanparvarlik tuygusi, hamda bu haqida buyuk insonlarning aytgan hikmatli gaplari o’rin olgan. 2-qismida esa ta’lim tizimida vatanparvarlikni o’quvchilar ongida shakllantirishning yo’llari va usullari, hamda ta’lim tizimida bo’layotgan tub islohotlar haqidagi fikrlar o’rin egallagan. Kurs ishining II-bobida esa, O’rta asrlarga oid tarixiy ma’lumotlarga asoslanib vatanparvarlikni tarbiyalash yoritilgan. Bu bobning 1-qismida umumiy o’rta ta’lim maktablarida ‖ matematika o’qitish jarayonida vatanparvarlikni tarbiyalash masalasi ko’rilgan. Bu bobni ochib berishda o’rta asrlarda yashab ijod etgan mashhur matematik olimlarning ishlari, ilm-fan yutuqlari uchun qo’shgan hissasi aks ettirilgan. Ya’ni bu orqali o’quvchilarda milliy g’ururni shakllantirish, yaratuvchanlikka undash va o’quvchilarda o’z-o’ziga nisbatan kuchli motivatsiya hosil qilish orqali fidoiylik va vatanparvarlikni shakllantirish ko’rsatib o’tilgan. 2-qismda esa, o’rta maxsus va kasb–hunar ta’limda vatanparvarlikni shakllantirish aks ettirilgan. Bunda matematika darslarida ham turli vatanparvarlikka oid fikrlarni yuritish, ayniqsa bu yoshdagi o’quvchilarda mustaqil fikrlashni shakllantirish orqali tarbiyalash nazarda tutilgan. III-bobda esa, mustaqilligimizdan keying yillarda ta’lim tizimida bo’lgan o’zgarishlar. Yosh avlodga ko’rsatilayotgan e’tibor va buning qay darajada samara berayotgani haqida, hamda prezidentimizning bu borada aytgan fikrlari o’rin egallagan. Ta’lim tizimida bo’layotgan o’zgarishlar o’quvchilarda Vatanga bo’lgan muhabbatni qay darajada oshiryapti. Mustaqilligimizdan keyin erishilgan yutuqlarimiz, nafaqat ta’lim balki barcha sohadagi yutuqlar asosida matematika darslarini tashkil etish va bu orqali vatanparvarlikni tarbiyalash aytib o’tilgan. Bu bobning 1- va 2- qismlarida ham mustaqillikdan keyin erishgan yutuqlarimiz va buning o’quvchi psixikasiga ta’sir etish darajasi ko’rsatilgan. Demak biz bu kurs ishi orqali o’quvchilarda vatanparvarlikning bir necha samarali usullari haqida so’z yuritamiz. Lekin shuni aytib o’tish kerakki, insonda ruhiy tiniqlikni hosil qilish ancha qiyin masaladir. Lekin biz ta’lim berishning turli usullari bilan bunga erishishga harakat qilamiz. Bu borada biroz qiyinchiliklar bo’ladi. Lekin ta’lim 3 rivojlangani sayin buning imkoniyatlari ochilib boraveradi. Prezidentimiz shuni ta’kidlaydilarki Insonni har tomonlama barkamol qilib tarbiyalash, xalqimizning azaliy orzusi bo’lib ajdodlarimiz ma’rifat, ma’naviyat va madaniyatni qanday qilib yosh avlodga o’rgatish-ularni komillikka yetaklash yo’llari, qonun-qoidalarni muttasil izlaganlar. Bu esa pedagogika fanini maydonga kelishiga sabab bo’lgan. Tarbiyadagi keng ma’noli ta’lim, rivojlanish, ma’lumot bilan boylangan holda barkamol insonni voyaga yetkazishni o’zida mujassamlashtiradi. Qabul qilingan ―Kadrlar tayyorlash milliy dasturi ning milliy modelidagi bosh muddaosi‖ komil inson tarbiyasi, mustaqil fikrlovchi ijodkor shaxsni tarbiyalash masalasidir. Kurs ishining m а qs а di: O’quvchilard а vatanparvarlikni sh а kll а ntirishning o’zig а хо s х ususiyatl а rini t а dqiq qilish. Kurs ishining vаzifаlаri : 1. Vatanparvarlikni o’quvchilar оngigа singdirish оrqаli shахs hаyotidа ijоbiy хususiyatini shаkllаntirish. 2. Shахs ахlоqiy sifаtlаrini shаkllаntirishdа vatanparvarlikni o’rni kаttа ekаnligini kеng оmmаgа hаvоlа etish. 3. O’quvchilarda vatanparvarlikni shаkllаntirish оrqаli ulаrdа shахsgа хоs sifаtlаrni tarbiyalash. 4. O’quvchilarda vаtаnpаrvаrlik tushunchаsini singdirish оrqаli ulаrdа fidоiylik, sаdоqаt vа millаtgа sоdiqlik kаbi sifаtlаrni shаkllаntirish. Kurs ishining ob’ е kti: Umumiy o’rta va kasb-hunar ta’limida matematika o’qitish jarayoni. Kurs ishining pr е dm е ti: O’quvchilard а vatanparvarlikni sh а kll а ntirishning o’zig а хо s х ususiyatl а rini t а dqiq qilish usullari va yo’llari. 4 1 -bob. Pedagogika nazariyasida vatanparvarlik muammolari 1.1Vatanparvarlik tushunchasi Vatanparvarlik- yolgiz O’z vataniga mehr qO’yishdan iboratgina emas. Bu juda katta his-tuyg’udir. Bu — vatan bilan O’zini bir butun deb bilish, uning yaxshi-yomon kunlarida asqatish demakdir. A. N. TOLSTOY Vatanparvar — O’z vatani kamoloti yO’lida, O’z xalqiga muhabbati tufayli ezguliklari tugul, jonini ham ayamaydigan insondir, xalqqa va vatani ozodligi, farovonligi uchun O’zini qurbon qiluvchi insondir. M. OXUNDOV Vatanparvarlikning tarbiyaviy ahamiyati juda katta, bu kishini bashariyat haqidagi g’oyalar bilagt ulg’aytiradigan maktabdir. M. Ye. SALTIKOV-SHCHEDRIN Vatan g’oyasi hamma uchun bir xil manfaatlidir. U halol kishilarda jasorat haqida fikr uyg’otadi, nopok kishilarni esa, O’pgina qabihliklardan saqlaydi. M. Ye. SALTIKOV-SHCHEDRIN Vatan g’oyasi shonli yillarda ham, kundalik hayotda ham uning farzandlariga birdek xos bO’lmog’i zarur, binobarin, bu g’oyani chinakam his etgandagina kishi O’zini grajdan deya hisoblashga haqlidir. M. Ye. SALT IKOV-SHCHEDRIN Vatanparvarlik tantanavor xitoblar va umumiy gaplardan iborat emas, balki u vatanga qizgin muhabbat hissi bilan ortiqcha dabdabalarsiz O’z fikrini bildirish, faqat ezgulikda hayratlanmay, balki muqarrar har yerda, har qanday vatanda ham bO’ladigan yovuzlikni jinidan battar yomon kO’rish demakdir. V. G. BELINSKIY Vatanga muhabbat mavhum tushuncha bO’lmay, tashkilotchilikni, taraqqiyot va madaniyatni talab qiladigan real ruhiy qudratdir. N. TOLSTOY Sof vijdonli kishida vatanparvarlik O’z vatani foydasiga mehnat qilish inttiyoqidan boshqa narsa bO’lmasligi kerak va bu boshqa biron narsadan emas, balki iloji boricha kO’p va xO’p ezgu ishlar qilish istagidan kelib chiqadi. 5 N. A. DOBROLYUBOV Vatanga muhabbat, avvalo, unga samimiyat, qizg’inlik bilan, samarali istak bilan ezgulik va ma’rifat tilashdan iboratdir, uning mehrobiga hamma narsani, shirin jonni ham fido etish, undagi barcha yaxshi narsalarga qizgin hamdardlik bildirish hamda uning kamolot yO’liga g’ov tushayotgan narsalarga qahrltg bO’lmoqlikdir. N. A. NEKRASOV Vatanparvar — vatanga xizmat qilayotgan kishidir, vatan esa bu avvalambor xalqdir. N. G. CHERNISHEVSKIY Vatanparvarlik — nomusli va nazokatli tuyg’udir... Muqaddas sO’zlarni ehtiyot qil, vatanga muhabbat xususida duch kelgan joyda og’iz kO’pirtirma. Yaxshisi — uning farovonligi va qudrati yO’lida indamaygina mehnat qil. V. A. SUXOMLINSKIY Yaqin-yaqinlarda ham vatanparvarlik vatandagi barcha yaxshi narsalarni madh etishdan iborat edi; vatanparvar bO’lmoq uchun endi bu narsalar kifoya qilmaydi. Chunonchi, barcha yaxshi narsalarni madh etishga hali bizda mavjud bO’lgan bema’niliklarni ayovsiz fosh qilish va ta’qib etish ham qO’shilgan. Ya. A. DOBROLYUBOV Xalq farovonligi yO’lida har turli usullarni axtarmoq va iloji boricha vatanga zarar yetkazadigan illatlarga barham bermoq kerak. A. KRILOV Vatanparvarlik bizni mahliyo qilib qO’ymasligi kerak; vatanga muhabbat kO’rkO’rona ehtiros emas, balki dono aql faoliyatidir. M. KARAMZIN Bizga ota-onalar, bolalar, yaqin xesh-aqrabolar qimmatlidirlar; lekin muhabbat bobidagi barcha tasavvurlarimiz birgina «Vatan» otli sO’zda mujassamlashgandir. Vatanga nafi tekkudek bO’lsa, —axir qaysi vijdonli odam uning uchun jon bermoqqa ikkilanar ekan? SITSERON 6 Har qalay, eng muhimi vatanga muhabbating, muhabbating va yana muhabbatingdir! Binobarin, shu muhabbat senga kuch-quvvat beradi qolgan hammasini ham osongina hal qilasan. M. Ye. SALTIKOV-SHCHEDRIN Vatan sog’inchi hammaga bir xilda ta’sir qiladi: u O’tmish manzaralarini ideallashtirilgan holda jilolantiradi, uning fazilatlari oshaveradi, kamchiliklari esa vaqt va masofa taqozosi bilan xiralashib boraveradi, oxiri tasavvurimizdan butkul O’chib yO’qoladi. J. SAND Vatanga muhabbat butun dunyoga muhabbat bilan uyg’unlashib ketadi. Bilim nuridan bahramand bO’lgai xalq, bu bilan yonberidagi qO’shnilariga ziyon keltirmaydi. Aksincha, davlatlar qanchalik ma’rifatli bO’lishsa, bir-birlari bilan til topishib, yanada qudratliroq kuchga aylanadilar, olamshumul tafakkur yanada ravnaq topadi. K. GELVESIN Vatanga bO’lgan muhabbatim meni xorijiylar yutug’idan kO’z yumishga majbur qilmaydi. Aksincha, vatanga muhabbatim qanchalik kuchli bO’lsa, vatanimni jahondagi g’aznalar bilan yanada shunchalik boyitgim keladi Bu o’zgаrishlаr eng аvvаlо insоn tаfаkkuridа, uning fikrlаsh tаrzidа ro’y bеrishi muqаrrаr. O’zbеkistоn Rеspublikаsining Prеzidеnti I.А.Kаrimоv milliy istiqlоl mаfkurаsini shаkllаntirish ishining хаyotiy zаrurligi vа dоlzаrbligi hаqidа gаpirаr ekаnlаr, «Milliy g’оya birinchi nаvbаtdа yosh аvlоdimizni vаtаnpаrvаrlik, el- yurtgа sаdоqаt ruhidа tаrbiyalаsh, ulаrning qаlbigа insоnpаrvаrlik vа оdаmiylik fаzilаtlаrini pаyvаnd qilishdеk оlijаnоb ishlаrimizdа mаdаdkоr bo’lishi zаrur» dеb аlоhidа tа’kidlаydilаr. Bu vаzifаlаr birinchi nаvbаtdа kеlаjаkning bunyodkоrlаri bo’lish yosh аvlоdning bilim оlish, yuqоri mаlаkаli kаdrlаr bo’lib o’z yurti vа хаlqigа sidqidildаn хizmаt qilish оzоd yurt rаvnаqi vа bахt-sаоdаti uchun hаlоl mеhnаt qilishgа o’rgаtishni nаzаrdа tutаdi. Zеrо, mustаqillik аynаn fidоiy, o’z Vаtаni mаnfааtlаrigа g’оyat sаdоqаtli yuqоri mаlаkаli kаdrlаrni tаrbiyalаb vоyagа еtkаzishni tаqоzо etаdi. Mustаqillik tаfаkkur qilishning dаstlаbki mеvаlаridаn 7 bo’lib, u jаmiyatning yangilаnishi dаvridа insоn mа’nаviyati vа ruhiyatidа ro’y bеrаyotgаn o’zgаrishlаrning psiхоlоgik tоblаnishini аnglаshgа yordаm bеrаdi. Mustаqil O’zbеkistоndа аmаlgа оshirilаyotgаn ulkаn bunyodkоrlik ishlаri, shахs kаmоlоti uchun yarаtilаyotgаn shаrt-shаrоitlаr, uning o’zligini аnglаb bоrishi vа o’z ustidа mustаqil ishlаgаn tаrzdа rаvnаqi vа Vаtаn tаrаqqiyoti uchun fidоkоrоnа mеhnаt qilish uchun butun iqtidоri, аqli vа shuurini sаfаrbаr etishgа undаydi. Хаlqning vа millаtning jаmiyki оrzu-аrmоnlаrini o’zidа mujаssаmlаshtirgаn, yurаk-yurаgidаn jоy оlgаn, e’tiqоdigа аylаngаn vа оlg’а chоrlаgаn g’оya-milliy g’оyagа аylаnаdi.Vatanparvarlik o’quvchilarda оlаmni bilish, o’zini o’zi аnglаsh, hаyot mа’nоsini tushunish vа turmushdа o’z o’rnini tоpish tаriqаsidа nаmоyon bo’lаdi. SHахs хаyot muоmmаlаri yuzаsidаn qаy yo’sindа mulоhаzа yuritgаn bo’lsа, ulаrning еchimini tоpishgа uzluksiz rаvishdа intilsа, хuddi shu mеzоnlаr bilаn insоnning mа’naviyati o’lchаnаdi.SHuningdek , bu mezonlar o’quvchilarda vatanga muhabbat hisini uyg’otadi.Vatanga muhabbat hissini uyg’otish, shахsiyatpаrаst kishilаr ruhiyatidаgi illаtlаrni bаtаmоm yo’qоtishgа yo’nаltirish hаm jismоnаn, hаm ruhаn sоg’lоm insоnlаrni tаrbiyalаshgа kеng shаrt-shаrоitlаr yarаtаdi.Vatanparvarlikni jаmiyatimizning hаr bir а’zоsi tushunib etishi uchun turli vоsitаlаr yordаmi bilаn uning bаrchа qirrаlаrini yoritib bоrish mаqsаdgа muvоfiqdir. Ta’lim jarayonida o’quvchilarda vatanparvarlikni shаkllаntirishning o’zigа хоs хususiyatlаrini o’rgаnish judа muhim hisоblаnаdi. Vatanga bo’lgan muhabbatni yosh avlodga singdirishda ta’lim tizimida eng avvalo, o’quvchilarga mustaqil fikrlashni o’rgatish kerak. Yosh avlodni tarbiyalash va o’qitish nazariyasi bilan amaliyotning qanday taraqqiy qilib kelaganligini bilmay turib, ta’lim tizimida yangiliklar kiritmay turib va ayniqsa, fikr erkinligini shakllantirmay turib yoshlarni har tomonlama komil inson etib tarbiyalash masalalarini ilmiy ravishda hal qilib bo’lmaydi. Bu ajdodlarimiz tomonidan isbot qilingan ilmiy – nazariy, falsafiy – tarbiyaviy haqiqatdir. Axloqan pok va etuk insonlarni tarbiyalash masalasini muvafaqiyatli hal etishda xalqimizning tarixiy an’analari, ma’naviy boyliklari, ajdodlarimizning bizga 8 qoldirgan ilmiy me’roslari va tarixiy – tarbiyaviy tajribalarini o’rganib chiqish, ularning yutuqlarini hayotga, ta’lim – tarbiya ishlariga tadbiq etishning ahamiyati kattadir. Bu borada O ’ zbekiston Respublikasi Prezidenti A. I . Karimovning qo ’ yidagi so ’ zlari alohida e ’ tiborga loyiqdir . ―Naslu nasabini bilmagan kishi inson sanalmaydi. Necha yillar bizni tariximizdan, dinimizdan, ma’naviy merosimizdan g’ofil etishga urindilar. Ammo biz hurriyatni orzu etishdan, hurriyat uchun kurishishdan charchamadik. Maslagimizni naslu nasabamizni doimo yodda saqladik. Ulug’ bobokalonlarimiz ruhiga, bashariyat tarixi va madaniyati xazinasiga katta xissa qo’shgan ulug’ ajdodlarimizga, ular qoldirgan ulkan merosga munosib bo’lish istagi jamiyatimiz a’zolari orasida keng yoyilishi, har bir fuqaroning ongidan mustahkam joy olishi – bu ham yangi zamonning muhim xususiyatidir . ‖ O’zbek xalqi tarixan ta’lim tarbiya sohasida o’ziga xos dorilfunun yaratgan. Hatto hozirgi o’zbek xalqi yashab turgan zaminda zardushtiylik dini keng yoyilgan davrda ham nekbin pelagogik mafkura hukm surgan. Bu zardushtiylik dinining muqaddas kitobi ―Avesto ning bizgacha etib kelgan ayrim sahifalarida o’z ‖ ifodasini topgan. Biroq islomgacha davr tarbiyashunosligi, fan va madaniyati tarixini yoritish imkoni chegaralangan. Lekin islom va islomdan keyingi mavjud pedagogik qarashlarni, milliy ta’lim–tarbiyaga oid an’analarni, qadriyatlarni, xalq pedagogikasini ilmiy o’rganish, puxta tahlil qilish va hayotga tatbiq etish bugungi kunnnig muhim va dolzarb muammosidir. Ta’kidlab o’tish joizki, xalq pedagogikasini bilmay turib o’quvchilarda yangi ta’lim tizimini isloh qilish biroz qiyinchilik tug’diradi. Yana shu gapni takror aytish kerakki, o’quvchilarga o’z ―men ini shakllantirmay, o’zligini anglatmasak, biz o’z ko’zlagan maqsadimizga ‖ erisha olmaymiz desak mubolag’a bo’lmaydi. 1.2 Ta’lim jarayonida vatanparvarlikni tarbiyalash masalasi Ta’lim jarayonida Vatanga muhbbat hissini uyg’otish pedagoglardan ko’proq mehnat talab qiladi. Negaki, pedagog dars jarayonida o’z fani orqali o’quvchilarda vatanparvarlikni tarbiyalashning samarali, ya’ni natija berish yo’llarini ishlab chiqishiga to’g’ri keladi. Ta’lim tizimida Vatanga muhabbat, iftixor va sadoqat 9 tuyg’ularini shakllantirish uchun ehg birinchi navbatda o’quvchilarda mustaqil fikrlashni hosil qilish zarur. Negaki, azaldan bizga ma’lumki ma’naviyati yuksalgan insonlarga ta’lim–tarbiya berish samarali natija beradi. K а sb-hun а r k о ll е jl а rining t а l а b а l а rid а vatanparvarlikni sh а kll а ntirish mu а mm о si ха r а kt е rg а eg а . Bin о b а rin, t а l а b а l а rda vatanparvarlikni sh а kll а ntirish, ul а rni V а t а n r а vn а qi, yurt о b о dligi v а ха lq f а r о v о nligi yo’lid а fid о k о r о n а m е hn а t qilishg а und а ydi. Shuningd е k, o’quvchilarda o’zi yash а yotg а n j а miyatd а tinchlik v а ха vfsizlikning b а rq а r о r bo’lishi yo’lid а kur а shish, turli mill а t v а el а tg а m а nsub kishil а r o’rt а sid а gi o’z а r о in о qlikning q а r о r t о pishig а o’z ulushini qo’shishg а intilish ko’nikm а l а rining sh а kll а nishi h а md а mill а t v а kili sif а tid а o’z q а drqimm а tini а ngl а b е tishl а rini t а ’minl а ydi. O’quvchilarda vatanparvarlikni sh а kll а ntirish uz о q mudd а tli, tizimli v а izchil yond а shuvni t а l а b etuvchi p е d а g о gik f ао liyat j а r а yonidir. Bu j а r а yon b а rk а m о l sh ах s v а m а l а k а li mut аха ssisni t а rbiyal а sh b о r а sid а gi ijtim о iy m а qs а dni а m а lg а о shirish b о r а sid а gi ya х lit j а r а yonning muhim t а rkibiy qismi s а n а l а di.Shuning uchun ham kadrlar tayyorlash milliy modelining butun mohiyati o’zbek xalqining milliy tarixi, his-tuyg’ulari va hayot tarsi bilan bog’lanib ketgan.Mustaqil O’zbekiston Respublikasida o’ziga xos, takrorlanmas, tarixiy an’analarga asoslangan, hamda bugungi kun talablariga to’la javob bera oladigan kadrlar tayyorlash milliy modeli yaratildi. Vatanparvarlik haqida so’z yuritarkanmiz hurmatli Prezidentimizning «Aql-zakovatli, yuksak ma’naviyatli kishilarni tarbiyalay olsakkina, oldimizga qo’ygan maqsadlarga erisha olamiz, yurtimizda farovonlik va taraqqiyot qaror topadi» degan fikrini uqtirgan holda ma’naviy jihatdan mukammal rivojlangan insonni tarbiyalash, ta’lim va maorifni yuksaltirish, milliy g’oyani ro’yobga chiqaradigan yangi avlodni voyaga yetkazish davlatimizning eng muhim vazifalaridan biri ekanligini qayd etib o’tmoqchimiz. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1997-yil 29-avgust IX sessiyasida, qonuniy zamin bo’lgan "Ta’lim to’g’risida"gi Qonun, "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi" qabul qilindi. .O’zbekiston Respublikasi «Ta’lim to’grisida»gi Qonunining 10 qabul qilinishiga bir qator omillar sabab bo’ldi: birinchidan, biz yashayotgan muhitda ijtimoiy tuzum o’zgarishi bo’lsa, ikkinchidan, ijtimoiy ishlab chiqarish va mulkka bo’lgan munosabat o’zgardi, uchinchidan, eski mafkuraviy qarashlar yangi sharoitga javob bermay qo’ydi, to’rtinchidan, ta’lim muassasalarida olib borilayotgan tadbirlar jahon andozalariga mos ravishda tashkil qilinishni, talabalarga milliy va umuminsoniy qadriyatlar va Vatanga muhabbat hisini singdirib, ularni har tomonlama barkamol, chuqur bilimga ega mutaxassis etib tayyorlashni taqozo etdi. Pedagogika nazariyasi vatanparvarlik bil а n milliy o’zig а хо slik o’rt а sid а gi muv о z а n а tni b е lgil а ydig а n m е z о nl а rni а niql а sh m а qs а did а umumins о niy f а zil а tl а r v а o’zb е kl а rg а хо s х isl а tl а rni t е r а nr о q o’rg а nishg а h а r а k а t qilm о qd а . Shu nuqt а i n а z а rd а n o’quvchilard а vatanparvarlikni sh а kll а ntirishning o’zig а хо s ijtim о iy pedagogik х ususiyatl а ri b о rki, bu b е v о sit а pedagogika v а ul а rning tizimlarida n а m о yon bo’ladi. M а ’lumki b а yn а lmin а l m а d а niyat milliy m а d а niyatl а r yig’indisid а n ib о r а tdir. shubh а siz, madaniyat yig’indisi esa pedagogika nazariyasida insoniy fazilatlar va Vatanga muhabbat hissidan iborat. B а yn а min а l m а d а niyatl а r t а r а qqiy etg а n m а d а niyat riv о jl а nishi uchun esa o’quvchilar ongiga vatanparvarlik, millatga vafodorlik uyg’ongan bo’lishi k е r а k. M а d а niyat ko’rs а tkichl а ri, t о if а l а ri, d а vl а t ch е g а r а l а rig а bo’ysunm а ydi, mint а q а t а nl а m а ydi. Demak bu xususiyatlarni o’quvchilarga turli xil pedagogik nazariyalar asosida singdirishimiz mumkin.H а disl а r butun musulm о n m а ml а k а tl а rid а gi k а bi bizd а h а m yaqin o’tmishimizg а ch а t а rbiyaning а s о si qilib о ling а n. O’zb е k ха lqining milliy а n’ а n а l а rini, uduml а rini, turmush t а rzini sinchikl а b o’rg а nib biz h а disl а rd а k е ltirilg а n ij о biy х isl а tl а rni h о zirgi z а m о n ilg’ о r pedagogikasida vatanparvarlikni shakllantirish uchun qo’llay olishimiz mumkin. O’quvchilarda insonparvarlik va aynan vatanga bo’lgan muhabbat hissini shakllantirish, ayniqsa matematika darslarida bu juda qiyin masaladir. Avvalo bu tuyg’ular shaklllanishi uchun shaxsda quyidagi sifatlar shakllangan bo’lishi kerak. 11 1. О d а miylik – chin ins о ng а хо s f а zil а t bo’lib, bu а ql-z а k о v а t m е v а sidir. Buyuk b о b о miz А lish е r N а v о iy ins о nni s е vishni, uning b ах t s ао d а ti uchun kur а shishni h а yot gult о ji, yuks а k о rzu-umidl а rning eng cho’qqisi, tiriklikning o’lm а s g’ о yasi, yash а shning m а zmuni d е b bil а di. О d а miylikning z а mirid а ya х shilik, s о fdillik, о dillik, m е hr-muh а bb а t, v а f о -s а d о q а t, о qib а t-sh а fq а t, а d о l а tus а h о v а t, insonlarning bir-biriga nisbat yuksak hurmati va mehr-oqibati yot а di 2. Q а n оа tlilik – kishining o’zid а m а vjud bo’lg а n v а o’z imk о ni d а r а j а sid а ishl а b t о pg а n h а l о l m а bl а g’i bil а n kif о yal а nib, о z bo’ls а h а m uning s о zligini his о bg а о lib m а mnuniyat bil а n kun k е chirishidir. Qаnоаtlilik kishigа хоtirjаmlik kеltirаdi. 3. Yaqinlik, do’stоnаlilik – ish yuritishdа, muоmаlаdа bоshqа shахslаrning hаqqi-huquqini, shахsiyatini hurmаt qilish, bоshqа millаtgа mаnsub insоnlаrning urf-оdаti, mаdаniyatini, sаlоhiyatini e’zоzlаsh, o’zigа yaqin birоdаr ko’rib do’stоnа munоsаbаtdа bo’lishlik хislаti. 4. Jоnkuyarlilik, mеhribоnlilik, kuyunchаklik – bоshqаlаr dаrdigа shеrik bo’lish, оtа-оnаgа, еtim-еsirlаrgа, qаriyalаrgа хizmаt qilish, ijtimоiy muhоfаzаishlаridа fаоl qаtnаshish. Mana shu mukammal insonga xos bo’lgan sifatlarnigina inson ongida shakllantirolsak, biz asosiy yutuqqa erishgan bo’lamiz. Boy ma’naviy qadriyatlarimizga munosabatni belgilashda Prezidentimiz I.A.Karimov maqsad, faqat ilmiy madaniy merosni o’rganish emas, balki betakror xazinamizning ilmiy, amaliy tamoyillarini yangi davrga xizmat qiluvchi qirralarini, hikmatlarini ochish, ularni hayotga tatbiq qilishdan iborat ekanligini mustaqilligimizning ilk kunlaridanoq belgilab bergan edilar. Mamlakatimizda ma’naviyat sohasiga alohida e’tibor berilishi, yosh kelajak-avlodni vatanparvarlik ruhida tarbiyalanishi, milliy davlatchiligimizning, milliy mafkuramizning asosini mustahkamlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Prezidentimiz g’oya, mafkura, milliy g’oya, milliy mafkura, ma’naviyat 12 atamalarining etimologiyalarini ochib berdi. U milliy g’oya, milliy mafkura har kungi hayot sharoitlaridan kelib chiqishi bilan birga har bir fuqaroning, davlatning, millatning istiqbolidan kelib chiqishini ko’rsatdi. Negaki, o’z milliy mafkurasi va g’oyasiga ega bo’lgan yurt farzandlari doimo o’z mustaqil fikriga, hayotda yashash yo’nalishiga ega bo’ladi. Ta’lim tizimida aynan matematika darslarini o’tishdan quyidagi maqsadlar ko’zlanadi: b) Tarbiyaviy - O’quvchilarga iqtisodiy, axloqiy, tarbiya berish, ajdodlarimiz - Abu Rayhon Beruniy, Al Xorazmiy, Abu Ali ibn Sinolar va boshqa allomalar qoldirgan ma’naviy merosni o’rganib, o’quvchilarni ma’naviy-madaniy ruhda tarbiyalash; v) Rivojlantiruvchi -O’quvchilar diqqatlarini jalblab, matematik fikrlash qobiliyatini o’stirish, dunyoqarashlarini kengaytirish; d) DTSlarga asosan ta’lim mazmunini majburiy minimumi. Mustaqil O’zbekiston Respublikasida o’ziga xos, takrorlanmas, tarixiy an’analarga asoslangan hamda bugungi kun talablariga to’la javob bera oladigan kadrlar tayyorlash milliy modeli yaratildi. Milliy modelning asosiy maqsadi har tomonlama komil insonni tarbiyalash va shaxs qalbida Vatanga muhabbat hissini uyg’otish. Komil insonni shakllantirish uchun ehg avvalo shaxsga yetarlicha tarbiya va ta’lim berish lozim. Demak ta’lim tizimida vatanparvarlikni shakllantirish uchun boy tariximizni va milliy qadriyatlarimizni bilishimiz zarur. 13 II-bob. O’rta asrlarga oid tarixiy ma’lumotlar asosida vatanparvarlikni tarbiyalash 2.1 Umumiy o’rta ta’lim maktablari matematika fanlarini o’qitishda vatanparvarlikni tarbiyalash Inson aqli insoniyat yaratgan turli bilimlarni O’rganish, uni O’zlashtirish asosida doimo rivojlanib boradi. Aqlni yanada rivojlantirmoq uchun inson tO’g’ri fikrmulohaza yuritmog’i darkor. Buning uchun esa aqliy bilish, xususan, mantiqiy bilish usullariga suyanmog’i lozim. Mantiqiy bilish yordamida inson haqiqiy bilimni yolg’ondan ajratadi va noma’lum narsalarni O’rganadi. Mantiqiy usullarni ta’riflash, hukm, xulosa chiqarish, ayniqsa, isbotlash tufayli inson aqliy qobiliyati borgan sari rivojlanib boraveradi. O’quvchini mantiqiy fikrlashga, izlanishga, ijod qilishga, O’z navbatida mustaqil ta’lim olishga, O’z-O’zini rivojlantirishga tayyorlash maktabning asosiy vazifasidir. Mantiqiy fikrlashni shakllantirishga oid olib boriladigan ta’lim jarayonining asosiy mazmuni va mohiyatini ishlab chiqish maqsadga muvofiqdir. O’rta ta’lim maktablarida vatanparvarlikni shaklllantirish ham aynan shu mantiqga borib tutashadi. Vatanparvarlik, pedagogik tushuncha sifatida ta’limning maqsadi va vositasiga birdek tegishlidir. Ya’ni ta’limdan maqsad, avvalo, mantiqiy fikrlaydigan, insoniy fazilatlarni egallagan, o’z Vataniga nisbatan sodiq shaxsni tarbiyalashdan iborat. Bugun ta’lim-tarbiya jarayonini davr talablariga mos ravishda amalga oshirishning eng zarur omili bo’lgan zamonaviy darsning har biri o’quvchi-yoshlar uchun o’ziga xos quvonch doirasiga, har bir ta’lim dargohi esa shodlik maskaniga aylanishi lozim. Xususan, darsga ishonch bilan kelib, o’z o’qituvchisini alohida hurmat va e’zoz bilan kutib olish tuyg’usini shakllantirish bugungi kun ta’lim-tarbiya jarayonining asosiy mezonlaridandir. O’qituvchi dars paytida o’quvchilarga to’g’ri yo’l-yo’riq berib tursa, o’zlashtirishi qiyin bo’lgan bolalar faol ishtirokchiga aylanganini o’zlari bilmay qoladilar. Prezidentimiz alohida ta’kidlaganlaridek, «Agar bolalar erkin fikrlashga o’rganmasa, berilgan ta’lim samarasi past bo’lishi muqarrar. Albatta, bilim kerak. Ammo bilim o’z yo’liga. Mustaqil fikrlash esa katta boylikdir. O’qituvchining 14 bosh vazifasi o’quvchilarda mustaqil fikr yuritish ko’nikmalarini hosil qilishdan iboratligini ko’pincha yaxshi tushunamiz, lekin afsuski, amalda, tajribamizda unga rioya qilmaymiz». O’quvchilarda matematika darslaridan quyidagi natijalar ko’zlanadi: -masalani yechish jarayonida o’quvchilarda mantiqiy fikrlashni rivojlantirishning imkoniyatlarini aniqlash va ulardan foydalanish; - o’quvchilarda nostandart masalalarni turli usullar bilan yechishni ijodiy fikr yurita olish ko’nikmalarini shakllantirish va bu orqali o’ziga nisbatan ishonch, vatanga nisbatan iftixor tuyg’usini shakllantirish; - o’quvchilarda turli xil yangi adabiyotlarni taqdim etish, buning natijasida ta’lim tizimida bo’layotgan rivojlanishni ko’rsatib berish; - o’quvchilarda matematik masala va misollarda to’g’ri yondashuvni ta’minlash va hayotda ham to’g’ri yo’lni tanlashga yo’naltirish; -o’quvchilarda kurashuvchanlik qobiliyatlarini rivojlantirish uchun muhim bo’lgan bilim va ko’nikmalarda dastlabki negizni tashkil etishga imkon yaratish; -misol va masalani yechish jarayonida o’quvchilarda mantiqiy fikrlashni shakllantirish, umumlashtirish, masalalarni mustaqil tuzishi, yechish uchun ma’qul usulning tanlanishi, yechilgan masalaning ko’pchilik o’quvchilarga amaliy qo’llanilishi tushunarli bo’lishiga erishish va bu esa o’quvchilarda egoistlik tuyg’usini yo’qotadi, har xil o’zbekligimizga yot bo’lgan tuyg’ularni o’zida shakllanishiga yo’l qo’ymaydi; -o’qituvchilardan esa darsni qiziqarli o’tish, o’quvchilarni boshqa keraksiz ishlarga o’zlarini chalg’itishga yo’l qo’ymaslik kerak. Chunki barcha yomon illatlar o’quvchilarni bekor va nazoratsiz yurishidan kelib chiqadi. Ijodiy yondashuv o’quvchilarda ruhiy quvvatini oshiradi, fikrlashini kengaytiradi. Boshlang’ich sinfdanoq O’quvchilarni mantiqiy fikrlashga O’rgatish, ularda izlanuvchanlik, ijodkorlikni O’stirish bugungi kunda har bir O’qituvchi oldida turgan muhim vazifalardan biri. Buning asosida ta’lim natijada tarbiya berishimiz hech kimga sir emas. O’qituvchi birinchi navbatda bolalarning 15 bilimlarga qiziqishlarini, mantiqiy qobiliyat – mantiqiy fikrlash, umumlashtirish qobiliyatini, abstraktsiyalashni, tasavvur va hokazolarini, shuningdek, bilim, kO’nikma va malakalarini mustaqil egallash va amalda qO’llay olish imkonini rivojlantirishi kerak. Ayniqsa bu o’rta ta’lim maktablari, ya’ni mantiqiy fikrlashi endi rivojlanib kelyotgan kelajak-avlodga o’rgatish, uni to’g’ri yo’lga boshlash, bizning oldimizda turgan eng dolzarb muammodir. Negaki aynan shu davrlarda o’quvchilar hayotning faqat yengil-yelpi tomonini ko’radi. Bunday vaqtda ta’lim berishdan oldin, aynan matematika darslarida tarbiyaviy jihatdan ko’proq o’rnak bo’ladigan misol va masalarni o’quvchilarga taqdim etish lozim. Inson har tomonlama kamol topishi va farovonligi, shaxs manfaatlarini rO’yobga chiqarishning sharoitlari va mexanizmlarini yaratish, eskicha tafakkur va ijtimoiy xulq-atvor andozalarini O’zgartirish, respublikada amalga oshirilayotgan islohotlarning asosiy maqsadi va harakatlantiruvchi kuchidir. Demak mamlakatimizda olib borilayotgantub islohotlar, aynan ma’naviy komillikka erishgan shaxslarni tarbiyalash uchun. Xalqning boy zamonaviy madaniyati, iqtisodiyot, fan, texnika va texnologiya sohasidagi yutuqlari asosida mutaxassislar tayyorlashning mukammal tizimini shakllantirish O’zbekiston taraqqiyotining muhim shartidir. Prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlaganidek: «… bugungi kunda oldimizga qO’ygan buyuk maqsadlarimizga, ezgu- niyatlarimizga erishishimiz, jamiyatimizning yangilanishi, hayotimizning taraqqiyoti va istiqboli amalga oshirilayotgan islohotlarimiz, rejalarimizning samarasi taqdiri – bularning barchasi, avvalombor, zamon talablariga javob beradigan yuqori malakali, ongli mutaxassis kadrlar tayyorlash muammosi bilan chambarchas bog’liqligini barchamiz har jabhada doimo birdek anglab yetmoqdamiz» 1 . O’qituvchilar darslarini muammoli izlanish usulidan foydalangan holda tashkil etmoqlari kerak. Negaki hayotda inson oldida juda ko’p qiyinchiliklar bo’ladi. Agar matematika darslarida hosil qilinadigan muammoli vaziyatlarni hal qila olsagina, o’quvchida mustaqil fikrlash uyg’onadi. To’g’ri masala yoki misolni 1 Karimov I.K. Barkamol avlod O‗zbekiston taraqqiyotining poydevori.-T.:Sharq, 1997,5-b. 16 hayotga har doim ham tadbiq qilish mumkin emasdir, lekin bu orqali hosil qilingan muammoni hal qila olish qobiliyati shakllanadi. Biz esa mustaqil fikrlay oladigan o’quvchilarni shakllantirgan bo’lamiz. KTMD talablaridan kelib chiqib, faqat bilim berish bilan chegaralanmasdan, O’quvchilarga O’quv jarayoniga ijodiy yondoshishni O’rgatishlari lozim. Ta’lim jarayonida O’quvchining mantiqiy fikrlashini faollashtirish zarur. Ularni evristik muammoli vaziyatlarga tortish, tanqid, gumon holatlarini muhokama qilish, ulardagi muammolarni mustaqil holda topish va ularni yechish uchun O’z loyihalarini tuzish va himoya qilish O’quvchilar tafakkurining ma’nodor va unumdor bO’lishiga xizmat qiladi. Biron bir muammoni turli usullarda mushohada yuritib yechish orqali O’quvchining mantiqiy fikrlashi ortadi, ular ijodiy izlanish, erkin fikrlash, narsa va hodisalarni taqqoslash, guruhlash, umumlashtirish hamda hukm va xulosalar chiqarishni O’rganadi. O’quvchida mustaqillik, ijodkorlik, zehnlilik, maqsadga intiluvchanlik, muammolarni osonlik bilan hal qilish kabi xislatlar tarbiyalanadi. Buning natijasida o’quvchilarda kurashuvchanlik, qiziquvchanlik, vatanparvarlik tuyg’ulrini shakllantirgan bo’lamiz va bunga to’laqonli erishishimiz mumkin. Mantiqiy va mustaqil fikrlashni rivojlantirish oson ish emas. Uning shakllanishiga yordam beruvchi muayyan O’quv sharoitlarini hisobga olish kerak. Buning uchun: -O’quvchilarga fikr yuritish uchun imkoniyat berish; -turli-tuman g’oya va fikrlarni qabul qilish; -O’quvchilarning O’quv jarayonidagi faolligini ta’minlash; -har bir O’quvchining mantiqiy fikr yuritishga qodir ekanligiga O’zlarida ishonch hissini uyg’otish; -ijodiy fikrlashning yuzaga kelishini qadrlash lozim. Shu munosabat bilan O’quvchilar: -O’ziga ishonchni orttirish va O’z fikri hamda g’oyalarining qadrini tushunish; -O’quv jarayonida faol ishtirok etish; turlicha fikrlarni e’tibor bilan tinglash; -O’z hukmlarini shakllantirishga hamda undan qaytishga tayyor turishi lozim. 17 Turli fikrni diqqat bilan eshitishi uni mulohaza bilan, o’ylab fikr yuritishini ko’rsatadi. Matematika mustaqil fan sifatida vujudga kela boshlaganda uning bundan keyingi rivojlanishiga matematik bilimlarning o’zi ham ta’sir eta boshladi. Shulardan ba’zilarini qayd etib o’taylik. 1) Nyutonning (differensial va integral hisobining ilk qadamlari) funksiyalarni hisoblash usuli darhol mexanikani masalalarini hal qilishni umumiy metodi darajasigacha ko’tarildi. 2) Lagranj algebraik tenglamalarni radikallarda hal kilish muammosini izlaganda tenglama ildizlarini ―gruppalash masalalarini qaragan edi. Keyinroq‖ esa E. Galua gruppalar nazariyasini rivojlantirib, yuqoridagi muammoni hal etdi. So’ng XIX asrda A. Keli gruppaga ta’rif berdi. S. Li esa uzluksiz gruppalar nazariyasini yaratdi.1890 yilda Е . S. Fedorov gruppalar nazariyasi kristollografiyaga tatbiq etdi. Hozirda esa gruppalar nazariyasi kvant fizikasining ilmiy quroliga aylangan. Bulardan ko’rinadiki matematika nafakat o’z-o’zini rivojlantiradi, balki boshqa fanlarning rivojlanishiga va aksincha boshka fan yutuqlari asosida o’zi ham rivojlanadi.XIX-asrga kelib qarashlar yanada o’zgardi. Bazi olimlar o’rta asrlardagi ta’lim timiga o’zgartirish kiritishni taklif qilib chiqdi. Ta’limni samarali amalga oshirish va o’quvchilarda vatanparvarlik tuyg’ularini shakllantirish bo’yicha olib borilgan tadqiqotchilardan V. S. Filinovaning ta’kidlashicha, matematikani o’qitish samaradorligini oshirish g’oyalari va nazariyalarning rivojlanishi uchta asosiy yo’nalish bo’yicha amalga oshmokda: 1) maktabda o’rganadigan matematikaning har bir sohasi bo’yicha bilimlarni chuqurlashtirish; 2) ushbu sohalar o’rtasidagi aloqalarni mustahkamlash; 3) matematikani o’quv predmeta sifatidagi bir butunligini ta’minlash. 18 A. Baydakning ko’rsatishicha, o’rta asrlarda matematika o’qitish jarayonining o’ziga xos xususiyati shundan iboratki, avval o’zlashtirilgan bilimlar ta’lim metodlari o’rtasida aloqalorni o’rnatish natijasida rivojlanib borishgan. 2.2 O’rta maxsus, kasb-hunar talimida matematika fanlarini o’qitishda vatanparvarlikni tarbiyalash imkoniyatlari Akademik litsey o’quvchilarning imkoniyatlari va qiziqishlarini hisobga olgan holda ularning jadal intellektual rivojlanishi chuqur, sohalashtirilgan, tabaqalashtirilgan, kasbga yo’naltirilgan ta’lim olishlarini ta’minlash maqsadida davlat ta’lim standartlariga muvofiq o’rta maxsus ta’lim beruvchi, yuridik maqomga ega ta’lim muassasasidir. Akademik litseylarda o’quvchilar o’zlari tanlab olgan ta’lim yo’nalishi (gumanitar, tehnika, agrar va boshqa sohalar) bo’yicha bilim saviyalarini oshirish hamda o’zlarida fanni chuqur o’rganishga qaratilgan maxsus kasb-hunar ko’nikmalarini shakllantirish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Akademik litseylar asosan oliy o’quv yurtlari qoshida tashkil etiladi. Kasb- hunar kollejlari esa o’quvchilarning muayyan kasb-hunarga moyilligi, layoqatlari, bilim va ko’nikmalarini chuqur rivojlantirish, ularning tanlangan yo’nalishlar bo’yicha bir yoki bir necha zamonaviy kasb sirlarini egallash imkonini beradi. Kasb-hunar kolleji o’quvchilarning kasb-hunarga moyilligi, bilim va ko’nikmalarini chuqur rivojlantiruvchi, tanlab olingan kasb-hunar bo’yicha bir yoki bir necha ixtisosni egallash imkonini yaratish maqsadida tegishli davlat ta’lim standartlari doirasida o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limini beruvchi, yuridik maqomga ega ta’lim muassasasidir. Kasb-hunar kollejlari yangi tipdagi ta’lim muassasalari bo’lib, ularning jihozlanganlik darajasi, pedagogik tarkibning puhta tanlanganligi, shuningdek, o’quv jarayonining zamonaviy tehnika va tehnologiyalar yordamida tashkil etilishi alohida e’tiborga loyiq. 19 Akademik litsey va kasb-hunar kollejlarining bitiruvchilariga davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi diplomlar beriladi. Ushbu diplomlar asosida bitiruvchilar ta’limning keyingi bosqichlarida o’qishni davom ettirish yoki egallangan ixtisos va kasb-hunar bo’yicha mehnat faoliyati bilan shug’ullanish huquqini qo’lga kiritadilar. O’quvchilar qaysi sohaga aynan yo’naltirilgan bo’lmasin, baribir hammada Vatanga nisbatan muhabbat va insoniylik tuyg’usini shakllantirish asosiy masala bo’lib qolaveradi. O’rta asrlarga oid tarixiy ma’lumotlar asosida matematika fanini o’qitishda o’quvchilar ongida vatanparvarlik tuyg’usini umumiy o’rta ta’limda shakllantiramiz, o’rta maxsus, kasb –hunar talimida uni tarbiyalaymiz. Buning uchun o’sha davrlarda matematikada erishilgan yutqlarni bugungi kundagi yutuqlar uyg’unlashtirib o’tish maqsadga muvofiq. Masalan o’rta asrlarga amalga oshirilgan matematikadagi yangiliklarni aytib o’tamiz. Ya. S. Brodskiy, L. A. Katolrves, A. L. Pavlovlar o’rta maxsus ta’lim muassasalarida matematik ta’lim samaradorligini oshirishga ta’sir etuvchi asosiy omil sifatida: 1. Ta’lim olishning birinchi va ikkinchi bosqichlarida muntazam ravishda ta’lim yo’nalishlarini hisobga olgan holda rejalashtirilgan bilimlarni tekshirish va nazorat o’tkazish; 2. Matematikani o’qitishda nazorat qilish tiziminy takomillashtirish va uni davlat standarta darajasida amalga oshirish; 3. Texnik, iqtisodiyot, gumanitar va boshqa mutaxassisliklar bo’yicha matematikadan o’quv-metodik adabiyotlar majmuasini yaratish zarurligini ko’rsatgan. Bizning fikrimizcha, matematik ta’lim samaradorligini oshirish muammosining hal etilishi to’g’ridan-to’g’ri o’qituvchining o’quvchilarga matematik predmetlarda matematik bilimlarning yaxlitligi va xilma-xilligini qay darajada ochib berishiga bog’liq. Pedagogik omil ta’lim mazmuni, uni yetkazib berish va o’quvchilarning o’zlashtirish darajasiga taalluqli. Bu uchta komponent birinchi navbatda ta’lim 20 mazmuniga: tanlangan material, ya’ni nimani o’qitishga, uni qanday ketmaketlikda, uzviylikda joylashtirish va bayon etishga bog’liqligini qayd etib o’tish lozim. Matematikani o’qitish jarayonida vatanparvarlikni tarbiyalsh uchun ta’limni strukturalash lozim. Ta’lim mazmunini tanlash va strukturalash ma’lum bir uzviylikka asoslanadi va u alohida e’tiborga loyiqdir. Sababi, o’quv materiali qay tartibda va qanday dastur asosida bayon etilsa, o’quvchi ongi va tafakkurida xuddi shunday tartibda mujassam bo’ladi. Ta’lim mazmunida uzviylikni ta’minlash muayyan fanning o’quv dasturi, darsligida o’z ifodasini topgandagina o’quv materialini yetkazib berish haqida so’z yuritish mumkin. Muayyan bilimlarni yetkazib berish esa, o’sha fanning metodikasi, uning eng samarali usullarni tanlashiga bog’liq. Ta’lim samaradorligi ko’p sondagi ta’lim elementlaridan biri bo’lganligi sababli, unga bir butun, yaxlit yondashish talab etiladi. O’qitishning samarali usullarini tanlash o’qituvchining bilim saviyasi, o’z vazifasini ma’suliyat bilan bajarishiga bog’liqligi ma’lum. Demak, ta’limni vatanparvarlashtirishni ta’minlashda o’qituvchi muhim o’rin tutib, u ta’lim samaradorligini ta’minlovchi javobgar shaxs hisoblanadi. Bu borada P. Musayev «Sir emaski, dasturlar va darsliklar har qancha ilmiy-metodik jihatdan puxta ishlanmasin, uni amaliyotga joriy etuvchi o’qituvchi bilimsiz, kasbiy noshud bo’lar ekan, risoladagidek dastur tugul, darslik ham ahamiyatsiz, jonsiz bir narsa bo’lib qoladi»-deb aytib o’tadi. 21 III -bob. O’zbekistonning mustaqillik yillarida erishgan yutuqlari asosida uzluksiz matematika ta’limida vatanparvarlikni tarbiyalash. 3.1 §Umumiy o’rta ta’lim maktablari matematika fanlarini Respublikada erishilgan yutuqlarga oid misollar o’qitish imkoniyatlari. O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so’ng turli sohalarda o’zgarishlar kiritildiO’zbekistonning mustaqillik yillarida erishgan yutuqlariga asoslanib o’tishda eng birinchi ta’lim tizimida bo’lgan o’zgarishlardan o’quvchilarni xabardor qilib turish lozim. Natijada o’quvchilarda intilish kuchayadi. Ayniqsa, ta’lim tizimida Respublikasi Kadrlar tayyorlash milliy dasturi va «Ta’lim to’g’risida» gi qonunning qabul qilinishi (1997 yil, 29 avgust) va ularda mamlakatimiz ta’lim tizimini isloh qilishning asoslari, tamoyillari va bosqichlarini belgilab berganligini alohida ta’kidlash lozim. Milliy mustaqillik g’oyalari singdirilgan bu tarixiy hujjatlar muvaffaqiyatli amalga oshirilmoqda. Buning natijasida rivojlangan mamlakatlar ta’lim tizimini o’rganishga ham keng yo’l ochildi, iqtidorli yosh olimlarimiz va talabalar «Ustoz» va «Umid» jamg’armalari orqali rivojlangan xorijiy mamlakatlarning nufuzli oliy o’quv yurtlarida ta’lim olishdek baxtga muyassar bo’lmoqdalar. O’z navbatida xorijiy mutaxassislar ham mamlakatimiz ta’lim tizimida ro’y berayotgan islohotlarni o’rganib, ularga ijobiy baho bermoqdalar. Bu kabi o’zaro aloqalar o’z navbatida mamlakatimiz ta’lim tizimiga rivojlangan mamlakatlardagi ilg’or pedagogik texnologiyalarni o’z milliy qadriyatlarimiz nuqtai nazaridan tahlil qilib, o’quv jarayoniga joriy etishni ham taqozo qilmoqda. Zero, bu kabi amaliy ishlar mamlakatimiz ta’lim tizimini jahon ta’lim standartlari bilan integrasiyalashuvining asosiy belgilaridan biri bo’lib hisoblanadi. Shuning uchun ham, O’zbekiston Respublikasi Kadrlar tayyorlash milliy dasturining ikkinchi bosqichida «o’quv-tarbiyaviy jarayonini ilg’or pedagogik texnologiyalar bilan ta’minlash» alohida ko’rsatib o’tilgan. Bo’limlar 22 mazmunini yoritishda AQSHda yaratilgan va YUNESKO tomonidan ma’qullanib 30 ga yaqin rivojlangan mamlakatlar (Angliya, Yaponiya, Janubiy Koreya, Malaziya va h.k.) ta’lim tizimida muvaffaqiyatli qo’llanilayotgan pedagogik texnologiyaning mohiyati, uning odatdagi o’qitish usullaridan farq qiluvchi jihatlari, O’zbekiston ta’lim tizimiga uni joriy etishning ahamiyati, test topshiriqlari shakllari, ularni tuzish hamda pedagogik texnologiyaning tamoyillari va qoidalari, o’quv materialini to’la o’zlashtirish g’oyasini vujudga kelishi va uning amalga oshirish usullari bayon etilgan. Har bir mavzuga oid mustaqil ta’lim uchun topshiriqlar va turli shakldagi nazorat testlari berilgan. Tuzilgan test topshiriqlari faqatgina o’zlashtirishni nazorat qilibgina qolmay, balki o’rgatuvchi (o’qituvchi) funksiyani ham bajaradi. Chunki, bu test topshiriqlarini yechish jarayonida mavzularni mustaqil ravishda o’zlashtirishga ham erishiladi. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» ning asosiy tarkibiy qismlarini shaxs, davlat va jamiyat, uzluksiz ta’lim, fan va ishlab chiqarish tashkil etib, ular o’zaro bog’liq holda namoyon bo’ladi. Mazkur qonun va dasturni ro’yobga chiqarish ta’lim tizimini tubdan qayta qurishni, ya’ni xalq ta’limi taraqqiyotining konseptual qoidalarini qayta ko’rib chiqishni va uni qisqa vaqt ichida ijobiy hal qilishni taqozo etadi. Bu vazifalarni hal etilishi ishlab chiqishi lozim bo’lgan dastlabki ma’lumotlar cheklangan bo’lib yoki boshlang’ich axborot juda katta hajmi bo’lgan holda ham iloji boricha maksimal aniqlikka erishish talab etilmoqda. Biroq pedagogika ta’limiga yangi axborot texnologiyalarini joriy etishning hozirgi saviyasi zamon talablariga javob bermayapti va bu yo’nalishdagi ishlarni yanada kengroq davom ettirishni davr taqozo etmoqda. Buning ustiga, umum ijtimoiy axborot almashinuvi muammosi pedagogik ta’limi amaliyotida o’z aksini hali yaxshi topmadiki, natijada ta’limning boshqa sohalari, jumladan umumiy o’rta ta’lim, kasb-hunar kollejlari, akademik liseylarni xalq xo’jaligi bilan integrasiyalashuvi qiyinlashmoqda. Davlatimiz istiqboli, bozor iqtisodiyoti qonunlariga asoslangan jamiyat qurish sohasidagi ishlarning samaradorligi yuqori malakali, yuksak ma’naviyatli, 23 rivojlangan mamlakatlar darajasida, raqobatbardosh mutaxassislar tayyorlash, barkamol avlodni shakllantirish muammosi bilan uzviy bog’liq. Prezidentimiz I. A. Karimov tashabbusi bilan ishlab chiqilib, Oliy Majlisning IX sessiyasida qabul qilingan ―Kadrlar tayyorlash milliy dasturi , ―Ta’lim to’g’risidagi qonun ,‖ ‖ Vazirlar Mahkamasining umumiy o’rta ta’lim, akademik liseylar va kasb-hunar kollejlarini tashkil etish haqidagi va boshqa qarorlari ana shu maqsadlarni ro’yobga chiqarishga qaratilgan. Kadrlar tayyorlash va ta’lim tizimidagi, o’quv-tarbiya ishlari sohasidagi muammolarni izchillik bilan, bosqichma-bosqich hal etish yo’llari va vositalari yuqorida tilga olingan davlat xujjatlarida belgilab berilgan, Prezidentimiz I. A. Karimovning asarlari, nutqlari, savol-javoblarida tobora oydinlashtirilmoqda. Xalqning boy zamonaviy madaniyati, iqtisodiyot, fan, texnika va texnologiya sohasidagi yutuqlari asosida mutaxassislar tayyorlashning mukammal tizimini shakllantirish O’zbekiston taraqqiyotining muhim shartidir. Prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlaganidek: «… bugungi kunda oldimizga qO’ygan buyuk maqsadlarimizga, ezgu- niyatlarimizga erishishimiz, jamiyatimizning yangilanishi, hayotimizning taraqqiyoti va istiqboli amalga oshirilayotgan islohotlarimiz, rejalarimizning samarasi taqdiri – bularning barchasi, avvalombor, zamon talablariga javob beradigan yuqori malakali, ongli mutaxassis kadrlar tayyorlash muammosi bilan chambarchas bog’liqligini barchamiz anglab yetmoqdamiz » 1 . O’qituvchilar darslarini muammoli izlanish usulidan foydalangan holda tashkil etmoqlari kerak, KTMD talablaridan kelib chiqib, faqat bilim berish bilan chegaralanmasdan, O’quvchilarga O’quv jarayoniga vatanparvarlikni ham O’rgatishlari lozim. Sh ах s m а ’n а viyati, t а rbiyasi, dunyoq а r а shi – а s о s а n о il а d а n b о shl а n а di. Milliy ifti хо r tuyg’usi d а stl а b f а rz а ndl а rimizg а b о b о l а r o’giti, о t а ibr а ti, о n а m е hri о rq а li singdiril а di. О il а sini s е vg а n, yaqinl а rini e’z о zl а g а n t а rbiyal а nuvchi sh ах s h е ch q а ch о n V а t а nig а q а rshi bo’lm а ydi, uni s е v а di, а rd о ql а ydi, k е l а j а gi uchun 1 Karimov I.K. Barkamol avlod O‗zbekiston taraqqiyotining poydevori.-T.:Sharq, 1997,5-b. 24 kur а sh а di. Milliy ifti хо r tuyg’usi, а vv а l а mb о r, o’zb е k о il а sid а gi t а rbiya а n’ а n а l а ri v а ul а rni t а k о mill а shtirish, milliy q а driyatl а rimizni turmush t а rzining а jr а lm а s bo’l а gig а а yl а ntirish, o’z а r о mul о q о td а Sh а rq о n а m а d а niyat v а z а m о n а viy sh а kll а rni uyg’unl а shtirish, ха lqimizg а о t а -m е r о s m е hn а t t а rbiyasi, uning f а r о v о n h а yotning а s о si sif а tid а q а drl а nishig а erishish о rq а li sh а kll а nib b о r а di. О t а - о n а о il а d а b о l а ning nim а ish bil а n shug’ull а nishi, q а nd а y kit о bl а rg а qiziqishi, q а nd а y filml а r t о m о sh а qilishi, q а nd а y musiq а g а qiziqishi, k а sb t а nl а shd а gi intilishl а ri k а bi h а r а k а tl а rini kuz а tib, ul а rni n а z о r а t qilib, m а sl а h а tl а r b е rib b о rishi l о zim bo’l а di. Bu o’rind а о t а - о n а ning s а v о d хо nlik d а r а j а si h а m in о b а tg а о linishi k е r а k bo’l а di. О il а viy mun о s а b а tl а r d о ir а sid а milliy urf- о d а tl а rimiz v а а n’ а n а l а rimizni h а yotimizg а singdirish, b о l а l а rimizd а q а driyatl а rimizg а m е hr-muh а bb а t uyg’ о tish, V‖ а t а n о st о n а d а n b о shl а n а di , -d ‖ е g а n purm а ’n о hikm а tning m а g’zini ch а qish, fid о iylikni singdirishning q а nd а y n а tij а l а rg а о lib k е lishi, b а rk а m о llikk а erishg а n f а rz а ndimiz о il а sining yuzini yoriq qilishi k а bi tushunch а l а rning m а ’n о sini, а vv а l о , о t а - о n а l а rimiz а ngl а b е ts а l а r, b о l а l а rimiz bil а n t а ’lim mu а ss а s а l а rid а ishl а sh о s о nr о q k е ch а di. Sh ах s m а ’n а viyati, t а rbiyasi, dunyoq а r а shi – а s о s а n о il а d а n b о shl а n а di. Milliy ifti хо r tuyg’usi d а stl а b f а rz а ndl а rimizg а b о b о l а r o’giti, о t а ibr а ti, о n а m е hri о rq а li singdiril а di. О il а sini s е vg а n, yaqinl а rini e’z о zl а g а n t а rbiyal а nuvchi sh ах s h е ch q а ch о n V а t а nig а q а rshi bo’lm а ydi, uni s е v а di, а rd о ql а ydi, k е l а j а gi uchun kur а sh а di. Milliy ifti хо r tuyg’usi, а vv а l а mb о r, o’zb е k о il а sid а gi t а rbiya а n’ а n а l а ri v а ul а rni t а k о mill а shtirish, milliy q а driyatl а rimizni turmush t а rzining а jr а lm а s bo’l а gig а а yl а ntirish, o’z а r о mul о q о td а Sh а rq о n а m а d а niyat v а z а m о n а viy sh а kll а rni uyg’unl а shtirish, ха lqimizg а о t а -m е r о s m е hn а t t а rbiyasi, uning f а r о v о n h а yotning а s о si sif а tid а q а drl а nishig а erishish о rq а li sh а kll а nib b о r а di. О t а - о n а о il а d а b о l а ning nim а ish bil а n shug’ull а nishi, q а nd а y kit о bl а rg а qiziqishi, q а nd а y fil’ml а r t о m о sh а qilishi, q а nd а y musiq а g а qiziqishi, k а sb t а nl а shd а gi intilishl а ri k а bi h а r а k а tl а rini kuz а tib, ul а rni n а z о r а t qilib, m а sl а h а tl а r b е rib b о rishi l о zim bo’l а di. Bu o’rind а о t а - о n а ning s а v о d хо nlik d а r а j а si h а m in о b а tg а о linishi k е r а k bo’l а di. О il а viy mun о s а b а tl а r d о ir а sid а milliy 25 urf- о d а tl а rimiz v а а n’ а n а l а rimizni h а yotimizg а singdirish, b о l а l а rimizd а q а driyatl а rimizg а m е hr-muh а bb а t uyg’ о tish, V‖ а t а n о st о n а d а n b о shl а n а di , -d ‖ е g а n purm а ’n о hikm а tning m а g’zini ch а qish, fid о iyliknisingdirishning q а nd а y n а tij а l а rg а о lib k е lishi, b а rk а m о llikk а erishg а n f а rz а ndimiz о il а sining yuzini yoriq qilishi k а bi tushunch а l а rning m а ’n о sini, а vv а l о , о t а - о n а l а rimiz а ngl а b е ts а l а r, b о l а l а rimiz bil а n t а ’lim mu а ss а s а l а rid а ishl а sh о s о nr о q k е ch а di. 3.2 O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limida matematika fanlarini Respublikada erishilgan yutuqlarga oid misollar asosida o’qitish imkoniyatlari. Ta’lim pedagogik tizimlarining rivojlanish tendentsiyasi. Dunyoda shunday ta’lim tizimi yuzaga kelganki, uni kO’pchilik ―qO’llab turuvchi, ta’minlovchi, yordamchi O’qitish deb ataydilar. U odamni kundalik muammolarni hal etishga ‖ tayyorlashga asoslangan bO’lib, shaxsning faoliyati va hayot tarzini qO’llab turish uchun mO’ljallangan . H. A. Nasimov, M. E. Rahimovalar o’rta maxsus, kasb- xunar ta’lim muassasalarida o’qitiladigan matematika fani dasturlarini kasb-hunar kollejlari va akademik litseylarning ta’lim yo’nalishlari bo’yicha bir-biriga moslashtirishni taklif etadilar. Masalan, iqtisodiyot yo’nalishidagi akademik litsey dasturlari bilan iqtisodiyot litsey dasturlari bir-biriga yaqinlashtirish (ajratilgan soatlarni hisobga olgan holda) hamda ushbu ta’lim yo’nalishlarining o’ziga xos xususiyatlarini o’quv dasturi, rejasi va yaratiladigan darslik va qo’llanmalarda hisobga olish maqsadga muvofiqligi ko’rsatilgan. Ayni vaqtda ―innovatsion ‖ (yangilik kiritish) ta’limni tashkil etishga alohida ahamiyat berilmoqda. Mazkur ta’limning quyidagi O’ziga xos xususiyatlar mavjud: 1) bu oldindan kO’ra bilish, ya’ni, O’quvchinini avvalgi va hozirgi tajribasi asosida O’qitish emas, balki uni uzoq kelajakni mO’ljallashga O’rgatishdan ibora bO’lib, O’quvchi ijtimoiy hayot va kasbiy faoliyatda tahmin qilish, kO’zlash, modellashtirish va loyihalashtirish amalga oshira olishi zarur; 26 2) O’quvchining hamkorlikda ta’lim olish va muhim qarorlarni qabul qilish (lokal va xususiydan tortib dunyoni, madaniyat, svilizatsiya rivojlanishini hisobga olishdan global muammolarni hal etish) da faol ishtirok etishini ta’minlash; O’quvchilarda mustaqillikdan keyingi yillarda erishgan yutuqlarimiz haqida so’z yuritish bilan bir qatorda, ularni ham mana shu yutuq va imkoniyatlardan foydalanishga undash lozim. Mana shu yutuqlarimizdan biri masofaviy ta’limdir. U natijasida o’quvchilar rivojlangan davlatlar ta’limidan xabardor bo’lishi va bu orqali o’z dunyoqarashini kengaytirishi mumkin. Keyingi yillarda masofaviy ta’lim (lotincha distantia – masofa) – masofadan turib O’qitish keng rivojlanmoqda. Masofaviy O’qitish – ta’lim texnologiyasi bO’lib, unga kO’ra O’quvchi qayerda va qanday holatda bO’lishidan qat’iy nazar muayyan ta’lim muassasasi ta’lim dasturini O’rganish imkoniyatiga ega bO’ladi. Bu maqsadni amalga oshirishda zamonaviy axborot texnologiyalari: darsliklar va boshqa bosma nashrlar, O’rganilayotgan materialni kompyuter telekommunikatsiyalari orqali uzatish, videotasmalar, munozaralar va seminarlar O’tkazish, regional va milliy televideniya, hamda radio orqali O’quv dasturlarini namoyish etish, kabelli televideniya va ovozli pochta, ikki tomonlamali videokonferensiyalar, telefon orqali qayta aloqa bilan bir tomonlama videotranslyatsiya va boshqalarning xizmatiga tayaniladi. Masofali O’qitish O’qituvchilarga vaqtini tejashda qulaylik yaratadi, asosiy faoliyatidan ajralmagan, jumladan uzoq rayonlarda yashovchilarga O’qish imkonini yaratadi, O’quv fanlari erkin tanlanadi, fan, ta’lim va madaniyat mashhur namoyondalari bilan munosabatlar imkonini beradi. O’quvchi va O’qituvchilarning faol O’zaro munosabatlari, mustaqil ishlashni faollashtirish va O’quvchilarning mustaqil bilim olish ehtiyojlarini qoniqtirishga xizmat qiladi. Jahon pedagogik fani va amaliyotida ta’limni tashkil etishning turli shakllari mavjud. Jamiyat rivojining har bir yangi bosqichi ta’limni tashkil etishga O’z ta’sirini O’tkazadi. Dars jarayonini to’g’ri tashkil etish ham o’quvchilar ruhiyatiga 27 ijbiy ta’sir ko’rsatadi. Negaki, o’quvchilar fikr doirasini past bo’lib qolishi ham aynan shu dars jarayonida zerikib qolishdandir. Matematik ta’limni vatanparvarlashtirishni ta’minlashda ushbu fanning boshqa umumta’lim fanlari bilan aloqadorligini ta’minlash ham samarali natijalarni kafolatlaydi. Matematika fanining boshqa umumta’lim fanlari bilan aloqadorligini ta’minlash muammosi ham bir guruh olimlar tomonidan o’rganilgan bo’lib, ularning fikricha, fan mazmuni va o’qitish metodikasining kasbiy fanlar bilan aloqadorligini o’rnatishda moslashtirish va boshqarishning metodik tomonlari sifatida aloqadorlikning tizimli-mantiqiy, tushunchaviy-lingvistik, politexnik va kasbga yo’naltiruvchi jihatlari yotadi. O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari oldiga mantiqiy va mustaqil fikrlay oladigan, ijodiy faol mutaxassislarni tayyorlash masalasini qo’ymoqda. Bo’lajak mutaxassislarda bunday sifatlar shakllanishi va rivojlanishida matematika fani cheksiz imkoniyatlarga ega. Buning uchun esa, o’z navbatida ta’lim turi bosqichlarida matematikani o’qitishda ta’limning eng samarali shakl, usul, vositalari va texnologiyalaridan foydalanishni, ta’lim bosqichlari o’rtasida uzviylik ta’minlanishiga erishishni taqozo etadi. Pedagogika sohasidagi manbalarda vatanparvarlik tushunchasiga berilgan turlicha ta’riflar asosida o’rta maxsus, kasb-hunar va oliy ta’lim muassasalarida matematikani o’qitishda vatanparvarlik muammosini hal etish yo’llari aniqlandi va uni ta’minlash uchun dars jarayonida o’qituvchi tomonidan o’qitishning samarali usullarini tanlash hamda didaktik jihatdan loyihalash zarur.Bugungi kunda jamiyatimiz hayotida ro’y berayotgan tub o’zgarishlar uzluksiz ta’lim muassasalari, shu jumladan o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari oldiga mantiqiy va mustaqil fikrlay oladigan, ijodiy faol mutaxassislarni tayyorlash masalasini qo’ymoqda. Bo’lajak mutaxassislarda bunday sifatlar shakllanishi va rivojlanishida matematika fani cheksiz imkoniyatlarga ega. Buning uchun esa, o’z navbatida ta’lim turi bosqichlarida matematikani o’qitishda ta’limning eng samarali shakl, 28 usul, vositalari va texnologiyalaridan foydalanishni, ta’lim bosqichlari o’rtasida uzviylik ta’minlanishiga erishishni taqozo etadi. Mustaqillik yillarida O’zbekiston Respublikasida ta’lim jamiyat va davlatning Boy ma’naviy, ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy rivojlanishi asosi deb e’lon qilindi. Ta’limning maqsadi mustaqil fikrlaydigan, ma’naviy-axloqiy jihatdan etuk, barkamol har tomonlama rivojlangan shaxsni tarbiyalashdan iborat. O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limning umumiy vazifalari quyidagilardan iborat: - aholi milliy-madaniy ehtiyojlarini qoniqtirish, jismoniy va ma’naviy sog’lom avlodni tarbiyalash; - O’quvchilar tomonidan ijtimoiy va ishlab chiqarish talablari bilan belgilanadigan bilimlar tizimini O’zlashtirilishini ta’minlash; - ularda ilmiy dunyoqarash, siyosiy, iqtisodiy, huquqiy madaniyat, ijodiy, erkin fikrlash kO’nikmalarini shakllantirish, ularning mustaqil bilimlarini oshirib borishi; - yoshlarda Vatanga muhabbat, vatanparvarlik, fuqarolik dunyoqarashi, insoniy qadr-qimmat, demokratik O’zini boshqarishda ishtirok etish, shuningdek, O’z harakatlari uchun javobgarligini yuzaga keltirish. Ana shu umumiy vazifalar bir qator alohida masalalardan iborat bO’ladi. Ular O’quv fanlari mazmunida uyg’unlashtiriladi. O’zbekiston Respublikasi 1991 – yil 31-avgustda millatimiz kelajagida unutilmas hodisa, ya’ni ―O’zbekiston Respublikasining mustaqilligi ni qo’lga kiritdi. Aynan shu vaqtdan boshlab‖ millatimiz o’z tarixini qaytadan tiklay va kelajagini qura boshladi. Bu borada prezidentimizning ― Jamiyatimiz hayotida shunday davrlar bo’ladiki, o’z umrini yashab bo’lgan eski tuzum qonun-qoidalarini yangicha asosda o’zgartirish ,barcha sohalarda keng ko’lamli islohotlarni amalga oshirish zarurati eng muhim ehtiyoj, kerak bo’lsa, hayot- mamot masalasi sifatida kun tartibiga chiqadi. Bundan ‖ ko’rinib turibdiki yurt boshimiz yurtimizdagi barcha sohalarda bo’lgan tub islohotlarni oldindan ko’ra olganlar desak mubolag’a bo’lmaydi.Ta’lim tizimini tubdan isloh qilish Vatan ravnaqida qanchalik muhim o’ringa ega? Bu savolga javob berish uchun dastlab Prezidentimizning Oliy Majlis XII sessiyasida aytgan quyidagi fikrini keltirishimiz o’rinlidir: « Eng avvalo bizning ta’lim tizimiga 29 bo’lgan munosabatimizni ham tubdan o’zgartirish kerak. Ta’lim islohati bizni demokratik o’zgarishlar, yangi jamiyat barpo etish yo’lidan dadil yetaklovchi, barchamizni harakatlantiruvchi ichki kuch bo’lmog’i zarur. Har birimizga besh barmoqday ayon bo’lsinkim, ta’lim-tarbiya tizimini o’zgartirmasdan turib, odamlar ongini, demakki uiarniturmush tarzini ham o’zgartirish mumkin emas . ‖ Respublikamiz mustaqillikka erishgach ijtimoiy tuzum o’zgardi. Ijtimoiy tuzumning o’zgarishi shu tuzumning maqsadi, vazifalariga mos keladigan va uni amalga oshiradigan kadrlar tayyorlash vazifasini qo’ydi. Demak, ta’lim - tarbiyaning tashkiliy - uslubiy asoslarini yaratish davr talabi bo’lib qoldi. Ana shu davr talabiga muvofiq barkamol avlodni tayyorlab voyaga yetkazishning qonuniy asosi bo’lmish "Ta’lim to’g’risida"gi qonun, "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi" qabul qilindi. XXI asrda ijtimoiy - iqtisodiy munosabatlar rivojida inson aql zakovati va ma’naviyati asosiy muvofiqlashtiruvchi, rivojlantiruvchi omil va vosita ekanligi tobora namoyon bo’lmoqda. Shuning uchun insonparvarlik bozor iqtisodiyoti asosida huquqiy, demokratik davlat, erkin fuqarolik jamiyati qurilishining bosh tamoyili sifatida maydonga chiqdi. O’zbekiston Respublikasining "Ta’lim to’g’risida"gi qonunida ta’lim davlatimiz ijtimoiy taraqqiyoti sohasida ustuvor deb e’lon qilinishi pedagogika fani zimmasiga juda katta mas’uliyatli ulug’vor vazifalarni yukladi. Juda boy ilmiy, ma’naviy, madaniy, diniy merosimiz qayta tiklana boshlandi. Buni matematika fanidan erishilgan yutuqlar bilan isbotlash mumkin. Har bir mustaqil fan o’zining predmeti va metodologik asoslariga egadir. Jumladan, maetmatika fan sifatida shakllanib, o’zining predmetiga ega. Boshqa fanlar kabi matematika ham fan sifatida paydo bo’lar ekan, u avvalo jamiyatning talab va ehtiyojlari asosida vujudga keldi. Shu sababli tarbiya jarayonini matematikani ham ijtimoiy hayotning ajralmas qismi deb qarashMust а qillik kishil а r milliy g’ururini о shirib, uni ха lq, V а t а n, а jd о dl а r 30 хо tir а si о ldid а gi m а s’uliyatni his qilishd е k m а zmun bil а n b о yitm о qd а . Bund а y sh а r о itd а o’zb е k ха lqining must а qilligid а n f ах rl а nish, j а miyatd а о z о d, f а r о v о n v а erkin h а yotni yar а tish yo’lid а m е hn а t qilish, f ао llik ko’rs а tish, j а h о n h а mj а miyati t о m о nid а n ilm-f а n, t ех nik а yutuql а ri, ilg’ о r t ех n о l о giyal а rd а n f о yd а l а nish fid о iylikni sh а kll а ntir а dig а n, riv о jl а ntir а dig а n о mill а rdir. Bu es а , o’z n а vb а tid а , ko’p jih а td а n o’sib k е l а yotg а n yosh а vl о dning kuchi, s а l о hiyati, bunyodk о rlik f ао liyatini b е lgil а ydi, ul а rni s о g’l о m milliy g’urur, fid о iylikni sh а kll а ntirish uchun tinm а y izl а nishg а s а f а rb а r et а di. Bu s а f а rb а rlik v а milliy ifti хо rni o’sib k е l а yotg а n yosh а vl о dd а q а r о r t о ptirish uchun о liy t а ’lim tizimi k а tt а imk о niyatl а rg а eg а . CHunki bugungi kund а ushbu m а sk а nl а rd а o’zb е k ха lqining o’tmishi, а jd о dl а rning b о y m а ’n а viy m е r о si, bugungi bunyodk о rlik f ао liyati k е ng ko’l а md а o’rg а tilm о qd а . Milliy ifti хо r tuyg’usi milliy m а nsublikni chuqur а ngl а sh, uni e’z о zl а shg а m а ’n а viy-ruhiy jih а td а n k е lib chiqq а n ehtiyoj m а hsulidir. Milliy ifti хо r, eng а vv а l о , o’zligini а ngl а sh, milliy r а vn а qni t а ’minl а sh yo’lid а gi ха ttih а r а k а t, o’z mill а ti istiqb о li о ldid а m а s’ullikning b е qiyos n а mun а sidir. Milliy ifti хо r tuyg’usig а eg а bo’lg а n h а r bir kishi o’z mill а ti o’tmishini ya х shi bilg а n, q а drl а y о lg а n v а а yni p а ytd а uni yangich а sh а r о itl а r, h о l а tl а rd а b о yitib b о r а dig а n b а rk а m о l sh ах sdir. Shu bil а n bir q а t о rd а o’sib k е l а yotg а n yosh а vl о d b о shq а mill а tl а r milliy а n’ а n а l а ri, s а n’ а ti v а m а d а niyatini hurm а t qilish q о biliyati, ul а rni а ngl а sh s а l о hiyatig а eg а bo’lm о g’i l о zim. T а l а b а l а rd а milliy ifti хо rni sh а kll а ntirish ul а r о ngig а mill а t t а qdiri, buguni v а ert а ngi kunig а ish о nch, u t о m о nid а n yar а tilg а n m а d а niyatd а n f ах rl а nish, uni а sr а sh v а b о yitish yo’lid а m е hn а t qilish g’ о yal а rini singdirishd а n ib о r а t. Milliy g’urur, ifti хо r h а md а milliy o’zlikni а ngl а sh tuyg’ul а ri n е gizid а quyid а gi f а zil а tl а r ko’zg а t а shl а n а di: 31 32 Xulosa Men ―Matematikani o’qitish jarayonida Vatanga muhabbat hissini tarbiyalash mavzusida kurs ishi yozish mobaynida,o’quvchilarga ta’lim berish‖ jarayonida qaysi usullar yordamida, ularda o’z millatiga ,xalqiga sadoqat,milliy g’urur va Vatanga muhabbat hissini tarbiyalash mumkinligini yoritishga harakat qildim.Bu kurs ishini yozish davomida shuni angladimki, o’quvchilarda vatanparlik tuyg’usini shakllantirish oila, shuni barobarida esa albatta umumiy o’rta ta’lim maktablari va o’rta maxsus kasb-hunar kollejlari o’qituvchilarining oldida turgan muhim masala ekan.Nafaqat pedagoglar balki butun dunyoda ham bu dolzarb masalalardan biridir. Ulkan iqtisodiy o’zgarishlar yuz berayotgan hozirgi davrda matematikaning ahamiyati yanada oshdi, shuning uchun ham matematik ta’lim katta ijtimoiy ahamitga ega. Respublikamiz hukumati yoshlarga ta’lim va tarbiya berish tizimini takomillashtirish, ta’lim va tarbiyani turmushning oshib borayotgan talablari darajasiga yetkazish vazifasini birinchi qo’ydi. Prezidentimizning chiqargan qarorlarida eng avvalo, ta’lim-tarbiya berishni oilamizdan, televideniya va radiolarda qo’yiladigan eshittirishlardan boshlanishi kerakligi haqida aytib o’tdilar. Darhaqiqat o’quvchilarimizning hozirgi kunda asosiy vaqtlarini jalb qilayotgan telefon apparatlarida ham turli xil o’yinlardan ko’ra, vatanparvarlikka oid dastur joylashtirilganda edi, qilinayotgan sa’yharakatlarimiz ko’proq samara berardi. Biz ta’lim jarayonining barcha bosqichlarida, barcha yo’nalishlarida asosiy e’tiborimizni o’quvchilarning tarbiyasiga qaratsak, maqsadga muvofiq bo’ladi.Buning uchun esa,o’z ajdodlarimiz ishlaridan na’munalar, nafaqat ilm-fan sohasida balki ijtimoiyiqtisodiy sohalardagi yutuqlarimiz haqida o’quvchilarni ogoh etib turish ham, ularda vatan ravnaqidan g’ururlanish va o’zining ham hissasini qo’shishga intilish shakllanishiga sabab bo’ladi desak mubolag’a bo’lmaydi.Bunday usullarni ushbu kurs ishimda yoritishga harakat qildim.Demak, ikkilanmay shuni aytishim mumkinki,o’quvchilarda vatanparvarlikni biroz bo’lsada shakllantirsak, tarbiya va ta’lim berishni osonlashtiramiz deyolamiz.Vatanga muhabbat hissini 33 o’zimizda shakllantirish uchun eng birinchi navbatta tarbiya uchun kerakli hislatlar shakllantira olishimiz kerak. Ushbu kurs ishini yozish mobaynida shunday xulosaga keldimki, yurtimizda ham eng birinchi navbatda kelajak avlodga etibor, unda insonparvarlik va vatanparvarlikni shakllantirish asosiy vazifa bo’lib turibdi. Bunga erishilyapti ham. Buni isboti sifatida davlatimizda ta’lim tizimida bo’layotgan o’zgarishlarni keltirishimiz mumkin. 34 Foydalanilgan adabiyotlar 1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutiyasi: XII chaqiriq O’zbekiston Respublikasining Oliy Kengashining XI sessiyasida 1992-yil 8-dekabrda qabul qilingan. - T.: O’zbekiston, 1999. - 37 b. 2. "Ta’lim to’g’risida"gi qonun // Barkamol avlod - O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. - T.: SHarq, 1998. - B. 20-29. 3. "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi" // Barkamol avlod - O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. - T.: SHarq, 1998.- B.31-63. Internet saitlar 1. www.bilim.uz 2. www.pedagog. 3. www.tdpu.uz 4. www.pedagog.uz 35

Matematika o’qitish jarayonida Vatanga muhabbat hissini tarbiyalash

Купить