Matematika o’qitish metodikasining taraqqiyot tarixi hamda uning kelajakdagi takomillashuvi va rivoji - Алгебра - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	66.6KB
Покупки	5
Дата загрузки	13 Октябрь 2023
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Алгебра

Matematika o’qitish metodikasining taraqqiyot tarixi hamda uning kelajakdagi takomillashuvi va rivoji

Купить

1Matematika o’qitish metodikasining taraqqiyot tarixi
hamda uning kelajakdagi takomillashuvi va rivoji
tarixi
Matematika o’qitish metodikasining taraqqiyot tarixi hamda uning
kelajakdagi takomillashuvi va rivoji tarixi ..................................................... 1
Kirish ......................................................................................................................... 2
1- BOB. O’zbekistonda matematika fanini o’qitish metodikasi tarixi va
rivojlanishi ......................................................................................................... 5
1.2. O’zbekistonda matematika fanini o’qitish metodikasini takomillashtirish –
davr talabi .......................................................................................................... 8
1.3. Predmet sifatidagi matematika va uning metodikasi .................................... 11
Umumiy o’rta ta’lim. ............................................................................................. 17
O’rta maxsus va kasb-hunar ta’limi. .................................................................... 17
2- BOB. Matematika o’qitish metodikalari va ularni o’quv jarayoniga tatbiq
etilishi ............................................................................................................... 18
2.1. Hozirgi kunda matematika o’qitishning umumiy metodikasi .................... 18
2.2. Matematika O’qitishning Xususiy Metodikasi ............................................. 23
1. Matematika o’qitishning umumiy metodikasi. .............................................. 24
2. Matematika o’qitishning maxsus metodikasi. ................................................ 24
3. Matematika o’qitishning konkret metodikasi. ............................................... 24
Xulosa ...................................................................................................................... 26

2Kirish
Mamlakatimizda xozirgi paygda yoshlarga ta’lim va tarbiya berishga alohida
e’tibor qaratilmoqda. Ta’lim-tarbiya hamisha jamiyat taraqqiyotining asosi bo’lgan.
Chunki, inson jamiyatdagi barcha munosabatlar, aloqalarning markazida turadi. Fan-
texnika va axborotdagi revolyutsiya inson va uning ilmiy-ma’rifny poten- tsialini
ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning hal qiluvchi omiliga aylantirdi.
Barqaror iqtisodiy o’sishni ta’minlash, xalqaro mexnat taqsimotida munosib
o’rin egallash, milliy iqtisodiyotning raqobat- bardoshligini ta’minlash muammolari
ko’p jihatdan ish kuchining bilimi, malakasi, vaziyatga qarab ish tuta olishiga
bog’liq. Kelajakda erishishimiz lozim bo’lgan buyuk maqsadlarga erishish uchun eng
avvalo yuqori malakali, zamon talabiga javob beradigan mutaxassis kadrlar
tayyorlashimiz kerak.
Matematika fanini rivojlanishini asoslari, boshqa fanlarini rivojlanishi kabi,
insoniyat faoliyatining amaliy ehtiyojlaridan kelib chiqadi. Fanning rivojlanishi bu
ishlab chiqarishning shakllanishi bilan asoslanadi. Matematika,‖ boshqa fanlar kabi,
odamlarning amaliy ehtiyojlari natijasida vujudga keldilar: er maydonining yuzalarini
ulchash, idishlarning sig’imini o’lchash, vaqtni o’lchash va mexanikaning
elementlaridir .
‖ F.Engels.Andi - Dyuring.
Haqiqatan ham matematikaning turli bulimlari real dunyoning fazoviy
formalarini va miqdoriy munosabatlarini o’rganishda o’zining metodlarining turli
tumanligi bilan ajralib tursada, yagonaligi va umumiyligi bilan yaxlit birlashtirib
turadi. Matematika fanining mazmuni quyidagicha;
1) uning rivojlanish jarayonida yig’iladigan - faktlar;
2) faktlar asosida ilmiy tasavvurning shakllanishi - gipoteza. O’z o’rnida
bu tajriba orqali tekshiriladi;
3) faktlar va tajribalar natijalarini umumlashtirish hamda ularni nazariya
va qonunlar ko’rinishiga keltirish;
4) nazariya va qonunlarni o’rganish, matematikani
o’rganishni xarakterlaydigan umumiy yo’nalishlarni ifodalovchi
metodologiyani yaratish.

3Bu elementlar doimo o’zaro aloqadorlikda va rivojlanishdadir.Ana shu
aloqadorlikni va rivojlanishni o’rganish bizlar qanday tarixiy davrga olib borishni
aniqlash ro’yobga kelish sabablarini aniqlash - aynan mana shu matematika
tarixining predmetini ifodalaydi. Shuning uchun matematika tarixi - matematikaning
rivojlanishining qonunlarini o’rganuvchi fandir.
Yuqoridagi aytilganlarga asosan matematika tarixi quyidagi masalalarni hal
qilishi kerak.
Birinchidan - matematikani fan sifatida rivojlanishining haqiqiy mazmuni
yoritilishini. Bularda matematikaning metodlari, tushunchalari va fikrlari qanday
paydo bo’lganligi, ayrim matematik nazariyalar tarixan qanday dunyoga kelgani
yoritilishini. Xalqlarda ma’lum tarixiy davrlarda matematikani rivojlanishini
xarakteri va xususiyatlarini aniqlashni barcha zamondagi ulug’ olimlarning qo’shgan
hissalarini yoritishni hal qilish.
Ikkinchidan - matematika tarixi matematikani turli-tuman aloqalarini
ochishi; jumladan; matematikani odamlarning amaliy ehtiyojlari va faoliyatlari bilan
aloqasini, boshqa fanlar rivojlanishi bilan aloqasini ochish, jamiyatning sotsial va
iqtisodiy strukturasiga va sinfiy kurashlarga ta’sirini ochish, xalqlarning olim
individining, olimlar kollektivining rolini ochishdan iborat.
Uchinchidan - matematika tarixini o’rganish hozirgi zamon matematikasini
mantiqiy mazmunini, rivojlanish dialektikasini va kelajagini to’g’ri tushunishga
yordam berishi kerak.
Matematika juda qadimgi fanlardan biri bo’lib dastlabki bosqichlarda o’zaro
muomala va mehnat faoliyatlari asosida shakllana boshladi. U asta-sekin rivojlana
boshladi, ya’ni faktlar yig’a boshladi.
Matematika metodlarini tabiiy fanlarga tatbiki;
1) U yoki bu hodisani mazmuniga mos keluvchi matematik masalani bayon
etish, ya’ni matematik modelini vujudga keltirish va uni echishning metodini topish;
2) Matematik modelni echish va uning forma va metodlarini
takomillashtirish va mantiqiy kamolotga intilish;
So’ngi yillarda fan va texnikaning jadal rivojlanishi (kibernetika,
hisoblash texnikasi,...) ekonomika, boshqarish sistemasi, psixologiya sohalarda

4matematikaning roli yanada kuchayib ketdi. Matematika tarixi matematikaning
rivojlanish jarayonida ko’pdan – ko’p yorqin dalillar bilan bir qatorda qorong’u
zulmat davrlarini boshidan kechirganligidan dalolat beradi. Haqiqatdan, ham din
peshvolari din ta’limotiga mos kelmagan har qanday yangilikning yo’q qilishga yoki
bo’g’ishga intilganlar. Faqat ayrim olimlarning katta jasoratigina fanni ilgari siljishi
uchun imkoniyatlar yaratib bergan.
Matematika fanida ilg’or va reaksion kuchlarning kurashi har doim sinfiy
xarakterga ega bo’lib kelgan. Ayniqsa tarixiy va filosofik masalalarda bu yaqqol
ko’rinib turadi .
Demak, matematika tarixini bilish fanni mantiqan va tarixan rivojlanishining
asosiy faktlarini va qonunlarini to’g’ri bilish va talqin qilish imkonini beradi,
sxolostikani bartaraf etadi, ilmiy dunyoqarashni shakllantiradi.

51- BOB. O’zbekistonda matematika fanini o’qitish metodikasi
tarixi va rivojlanishi
1.1. XX asrgacha O’rta Osiyo madrasalarida matematika fanining
o’qitilishi
Matematika fani qadimiy va doimiy navqiron fandir. U kishilik jamiyati
paydo bo’lgandan boshlab rivojlanib, taraqqiy etib kelmoqda. Hozirgi kunda biron bir
soha yo’qki, unga matematika kirib bormagan bo’lsin. Matematikaning bu darajada
yuksalib borayotganligida, albatta, o’tmish ajdodlarimizning, shu jumladan Al-
Xorazmiy, Beruniy, Al-Farg’oniy, Ali Qushchi, Al-Koshiy, Ibn Sino, Ulug’bek va
x.k. larning ham xizmatlari buyuk ekanli1’ini e’tirof etamiz.Matematika fanining paydo bo’lish tarixi qanchalik uzoq davrlarga borib
qadalsa, ushbu fanni o’rganish, uni o’qitilish tarixi ham shu qadar uzoqdir. XV
asrdan XX asrgacha O’rta Osiyo hududi madrasalarida matematikani o’qitish
qanday
am alga oshirilgan? Bu savolga S.A .A xm edo vn ing ―O ’rta O siyod a
m atem atika
tarakk iyoti va un i o’qitish tarixidan‖(―O ’qituv chi‖- 197 7 y)
nom li kitobida ma’lum darajada javob berilgan. Unda keltirilishicha Madrasa
o’sha davrning oliy diniy maktabi hisoblangan. Madrasada diniy bilimlar bilan
birga dunyoviy bilimlar ham berilgan ekan. Madrasada, qatiy dastur va o’quv
rejasi bo’lmasada, mavzular uzoq yillik tartib asosida o’qitilgan. Unda arab tili
grammatikasi, arab tilidagi diniy kitoblar, tibbiyot, geografiya, astronomiya va
X isob ‖
nom i bilan arifm etika, algebra ham da geom etriya ham
o’qitilgan.
O ’rta asr sharq matematiklarining ilmiy asarlari takomillashgan
ko’rinishida madrasada dastur (o’quv-reja) tariqasida qo’llanilgan. Masalan,
Xorazmiy o’zining asarlarida sonlarni yozishning o’nli sistemasini bayon etgandan
keyin sonlarni ikkilantirish va yarimlatishdan boshlab, ildiz chiqarish amali bilan
tugatgan bo’lsa, madrasada ham shu tartibda o’qitilgan. Qolgan mavzular ham
Xorazmiy va undan keyingi o’rta asr matematiklari yozgan asarlar tartibida bayon
etilgan.
Madrasalarda matematikaning o’qitilishi keltirilgan ma’lumotlar asosida
amalga oshirilgan. Madrasada o’qitilgan matematikaning oxirgi qismi arifmetika,

6algebra va geom etriya fanlarini am aliyotda tatbiq qiluv chi katt a xa jm da
―M eros
taqsim qilish ‖ dan iborat bo’lib, bu o’rta asr sharq matematiklarining asarlari
asosida tuzilgan, shariat normalariga qarab, merosxo’rlar o’rtasida mulkni
taqsimlashga doir turlicha nomlar bilan aniq xarakterdagi murakkab masalalar hal
qilinadi. Madrasada matematika o’qitishdan ko’zlangan asosiy maqsadlardan biri
meros taqsimlashning ilmiy va amaliy nazariyasini biluvchi mutaxassislar
tayy orlashdan
ibo ratdir, bun day m utaxass is ―Faroziyx on‖ (M eros bo’luv chi)
nom i
bilan ataladi. Tayyorlangan faroziyxonlar mahalliy sud (qozixona) organlarida
meros taqsimlash bilan shug’ullangan.
O’z davrida oliy tipdagi o’quv yurti hisoblangan madrasada matematika
o’qitish formasi, asosan, dars bo’lgan. O’qituvchi talabalarga yangi mavzuni bayon
etgandan so’ng, ularga shu mavzu yuzasidan Madrasa xujrasida ma’lum muddatga
mustaqil ishlash uchun topshiriq beradi. Uning bajarilganligi o’qituvchi tomonidan
tekshirilib, baho qo’yiladi, so’ngra yangi mavzu o’tiladi. Mustaqil ishlar ko’proq
amaliy xarakterga ega bo’lib, talabalar uchun zerikarli: va ularning ko’p vaqtini
olgan. Masalan, birni ketma-ket ikkilantirish bilan 264 gacha davom ettirib, buning
teskarisi 264 dan boshlab ketma-ket yarimlanishni bir chiqquncha davom ettiriladi.
YOki, 20 va undan ortiq xonali sonlardan aniq va taqribiy (ikkinchi, uchinchi,
to’rtinchi va istalgan ko’rsatkichli) ildiz chiqarishga doir juda ko’p miqdorda misollar
yechiladi.
Matematika o’quvchilarda iroda, diqqatni to’plab olishni, qobiliyat va
faollikni, tasavvurini, shaxsning axloqiy sifatlarini (qat’iyatli, aniq maqsadga intilish,
ijodkor, mustaqil, ma’suliyatli, mehnatsevar, intizomli va tanqidiy fikrlash) hamda
o’zining qarash va e’tiqodlarini dalillar asosida himoya qila olish ko’nikmalarini
rivojlantiradi.
Matematikani o’rganish jarayonida inson tafakkurining usul va metodlari
qatoriga induktsiya va deduktsiya, umumlashtirish va aniqlashtirish, analiz va sintez,
abstraktsiyalash, analogiya, tasniflash va sistemalashtirish kabilar qo’shiladi.
Matematikani o’rganishda o’quvchilar o’zlarining fikr, mulohazalarini aniq
va tugal, lo’nda va mazmunli bayon qilishga, matematik yozuvlarni tushunarli,
batartib, bajarish malakalarini egallaydilar.

81.2. O’zbekistonda matematika fanini o’qitish
metodikasini takomillashtirish – davr talabi
O’zbekistonda barcha fanlar kabi matematikani o’qitish metodikasi ham
tubdan takomillashtirildi.
T.N. Qori Niyoziy nomidagi O’zbekiston Pedagogika Fanlari ilmiy tadqiqotinstituti
qoshida ―M aktabd a m atem atika, inform atika va X T asoslarini
o’qitish ‖
bo’limini tashkil etilishi, mazkur fanlarning ko’lami, mazmuni, o’qitish
usullarini tadqiq qilish va maktabga joriy etish ishlari bilan shug’ullanishga olib
keldi.
Ushbu bo’lim dastlab 1940 yilda fizika va matematika sektori tarkibida
tashkil topdi. I.A.Teplov boshchiligida ilg’or tajribani umumlashtirish va uni
ommalashtirish bo’yicha ishlar olib borildi. Keyinchalik 1964-1967 yillarda
A.A.Samig’jonov, 1967-1970 yillarda J. Ikromov, 1971-1978 yillarda N.
G’aybullayev, 1978-1989 yillarda E.Yangiboyeva va E. Turlikulovlar sektorga
rahbarlik qilganlar.
SHu yillar mobaynida sektor xodimlari M. Saxayev, M. Muxamedov, X.
Sodik;ova, N. Gaybullayev, R. Vafoyev, E. Bozorova, E. YAngibosva, M. Raimov,
3. YOkubova, 3. Ibroximova, SH. Odilxujayeva, J. Sultonov va boshqalar davrning
dolzarb muammolari bo’yicha tadqiqotlar olib bordilar. Ularning O’zbekiston, yaqin
xorijiy davlatlar matbuotida bir qator darsliklari, metodik qo’llanmalari,
tavsiyanomalari jumladan, J. Ikromovning «5-sinfda matematika darsligi (dare
ishlanmalari)», 6-sinf uchun «Matematika» o’quv qo’llanmasi,
«Geomstrik isbotlash metodlari», «Maktab matematika tili», «Maktab
matematika lugati», «Stereometrik mashklar sistemayei», «YAngi programma
asosida matematika o’qitish» nomli ishlari, N. Faybullayevning «Maktabda mate-
matikadan ta’limiy praktika» kitobi va 7-sinf «Geometriya» darsligi, E.
YAngiboyevaning 1, 2, 3 va 4-sinflar uchun «Matematika» darsliklari, SH.
Odilxo’jayevaning «Darslik bilan ishlash jarayonida o’quvchilarning mustaqil
faoliyatlarini shakllantirish» va «Bo’sh o’zlashtiruvchi o’quvchilar bilan ishlashda
didaktik materiallardan foydalanish» kabi metodik tavsiyalari nashr qilinadi. 1975-

985 yillarda ilmiy tadqiqotlar olib borib R. Vafoyev, E. Bozorova, E. YAngiboyeva,
J.Sultonov, K, Ostonovalar nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildilar.
Bo’lim xodimlari yillar davomida institut tomonidan o’tkazilgan va tashkil
etilgan qator pedagogik o’qishlarda, shuning bilan bir qatorda 1994 yili
«O’zbekiston Respublikasi davlat ta’lim standartlarini ishlab chiqish
muammolari» yuzasidan o’tkazilgan ilmiy-amaliy anjumanda, 1999 yilda o’tkazilgan
«YAngi pedagogik texnologiyalar (muammolar, yechimlar)» ilmiy-amaliy
anjumanida hamda institut tomonidan nashrdan chiqqan barcha ilmiy to’plamlarda
o’z maqolalari bilan faol qatnashdilar.
Bu yillar mobaynida bo’limda 100 dan ortiq aspirantlar, ilmiy tadqiqotchilar
tahsil oldilar. Professorlar J. Ikromov, N. G’aybullayev ko’plab yosh olim va
olimalarga tadqiqot sirlarini o’rgatib, O’zbskistonda ta’lim nazariyasi va
metodikasini ko’tarishda faol qatnashadigan yuqori malakali kadrlar etib
yetishuvlariga o’z hissalarini qo’shdilar.
Bo’limda 3 ta fan doktori, 42 dan ortiq fan nomzodi kamol topdi. Bulardan
S. Alixonov D. Ulug’xo’jayev, K. Ostonov, M.Barakaev va boshqalar shular
jumlasidandir. 1995-98 yillarda bo’lim fizika, astronomiya, matematika, informatika,
mehnat ta’limi nazariyasi va metodikasi deb nomlanib, unga professor B.
Mirzaaxmedov rahbarlik qildi.
Bugungi kunda yangi darsliklar, metodik qo’llanmalar, o’quvchilar bilimiga
qo’yiladigan talablarni ishlab chiqish bo’limning asosiy vazifasiga aylandi.199 7
yil tarixg a m aorif yili bo’lib kirdi. ―Ta’lim to’g’risida»gi Q onun ,
«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi
‖ tasdiqlangach, institutda, xususan bo’limda
umumiy o’rta maktablar uchun davlat ta’lim standarti, maxsus o’rta ta’lim
muassasalari uchun DTS, dasturlar ishlab chiqildi. Ushbu xujjatlarni hayotga joriy
etish ishlari boshlab yuborildi. Bu vazifalarni bajarish asosan professorlar J. Ikromov,
A.Abduqodirov, pedagogika fanlari doktori M. Tojiyev, pedagogika fanlari nomzodi
E.Yangiboeva, ilmiy xodimlar SH. Yunusova va M. Divanovalar zimmasiga tushdi.
Matematika o’quv fani uchun tajriba-sinov maydoni sifatida Vazirlar Mahkamasining
Qarori bilan Xorazm viloyati Urganch shaxridagi 16-
m aktab, ―Inform atika va
hisob lash
texn ikasi asoslari‖ o’quv fani bo’yicha tajriba- sinov maydoni sifatida

10Namangan viloyat Namangan tumanidagi 8-maktab belgilandi. Shu bilan bir qatorda
Qoraqalpog’iston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi, Toshkent shahar xalq ta’limi
bosh boshqarmasi, barcha viloyatlar xalq ta’limi boshqarmalarining buyrug’i bilan
respublikaning turli xududlarida qo’shimcha tarzda 14 ta umumiy o’rta ta’lim
maktablarida matematika hamda informatika va XTdan tajriba- sinov ishlari
o’tkazildi. Sinov-tajriba ishlarini o’tkazishda ishchi guruhi raisining o’rinbosari
pedagogika fanlari doktori M. Tojiev va ekspert sifatida ilm iy xod im
SH .Y unu sova
ishtirok etdi. Bo’lim da ―Fan va texn ika davlat qo ’m itasi‖ning
―Ta’lim ni
bo shqarishn ing algoritm ik- kom pyu ter tizimining didaktik va metodik
asoslari mavzusi bo’yicha ilmiy-tadqiqot ishlari
‖ olib borilmoqda.
1998 yildan bo’limga rahbarlik qilib kelayotgan yosh olim pedagogika
fanlari doktori M. Tojiyev va fidoyi xodimlardan SH. Yunusova, M. Divanova
hamda professor A. Abduqodirov, professor D. V. Manesvich, akademik ULL K.
Farmonov oliy toifali o’qituvchi K.Tulaboyev davlatimiz mustaqilligini
mustahkamlash uchun munosib yoshlarni tarbiyalashda o’z hissalarini qo’shib
kelmoqdalar.
O’zbekiston mustaqillikni qo’lga kiritgandan boshlab mamlakatda ta’limni
tubdan isloh qilish zarurati tug’ildi. 1997 yilda qabul qilingan "Ta’lim to’g’risidagi
Q onun ‖
va ―K adrlar tayy orlash m illi y dasturi‖ga ko’ra O ’zbekistonda ta’lim tizim i
qayta ko’rildi.
Hozirgi kunda mamlakatimizda maktab matematika kursi darsligi va o’quv
qo’llanmalari SH.A.Alimov, M.A. Mirzaaxmedov, A.A.Raximqoriyev va boshqalar
tomonidan yaratilgan bo’lib, ulardan amalda foydalanilmoqda.
Matematika o’qitish metodikasini tuzilishiga ko’ra ikki bo’limga ajratib,
o’rganiladi. Ular:
1) Matematika o’qitishning umumiy metodikasi . Bunda matematika
fanining maqsadi, mazmuni, formasi, metodlari pedagogika va psixologiya
qonunlari hamda didaktik prinsiplar asosida ochib beriladi.
2) matematika o’qitishning xususiy metodikasi da esa matematika o’qitish
jarayonida umumiy metodikaning qonun va qoidalarini aniq bir mavzu materiallariga
tatbiq qilish yo’llari ko’rsatiladi. SHu xususidagi ilmiy-tadqiqot ishlar hozirgi davrda

11keng qamrovli amalga oshirilmoqda.
1.3. Predmet sifatidagi matematika va uning metodikasi
Hozirgi butun xalq xo’jaligi va ijtimoiy hayotni qayta qurish davri
texnikaning eng takomillashgan vositalarini talab etadi. Bunga esa faqat fan bilan
ishlab chiqarishning mustahkam o’zaro hamkorligi asosidagina erishish mumkin.
Xususan, texnika taraqqiyoti matematik olimlarimiz oldiga nazariy jihatdan ishlanib
chiqilishi zarur bo’lgan bir qator masalalarni qo’yadi. Bu masalalarning hal etilishi
o’z navbatida matematika fanining rivojlanishiga, yangi muvoffaqiyatlarga
erishishiga sabab bo’ladi.
Texnika va fanning hamkorlikda bunday jadal rivojlanishi yosh avlod –
bo’lajak ishlab chiqarish kadrlari va ilm muxlislaridan fan yutuqlarini turmush
talablariga ko’ra foydalana olish darajasida o’zlashtirishni talab etadi.
Ma’lumki, oliy o’quv yurtlarida matematika o’qitishdan kutilgan maqsad
talabalarni matematikaning asosiy apparatlari bilan hamda nazariy va amaliy
masalalarni echish uchun zarur bo’lgan matematikaning elementlari bilan
tanishtirishdan, yangiliklarni mustaqil o’rganib, uning tadbiqlarini o’zlashtira bilishga
o’rgatishdan, talabalarning mantiqiy fikrlash qobiliyatini o’stirishdan, matematik
izlanishlarga va muhandislik masalalarni matematik tilga ko’chirishdan iborat.
Bu maqsadlarga muvoffaqiyatli erishish uchun kurash – intilish o’z navbatida
matematika fanini o’qitish metodikasini takomillashtirish masalasini keltirib
chiqaradi. Matematikani o’qitish metodikasi matematika fani, psixologiya va
pedagogika fanlari bilan bog’liqdir. Uning zimmasiga predmet sifatidagi
matematikaning mazmunini aniqlash va uni o’rganuvchilar tomonidan nisbatan engil
o’zlashtirishni ta’minlashdek vazifa yuklatiladi.
Yuqoridagi jumladan predmet sifatidagi matematikani hatto oliy o’quv
yurtlarida ham ravshan ajrata olish lozimligi kelib chiqadi.
Predmet sifatidagi matematika (o’quv predmeti) – bu aslida sun’iy yaratilgan
va aniq printsiplar asosida tashkil qilingan ilmiy faktlar va nazariyalarning hamda
maxsus tanlab olingan misol va masalalarning sistemasidir.
Bu sistema talabalarga ilmiy faktlar va nazariyalarni tanishtirish maqsadida
amaliyot talablari asosida, aniq pedagogik qoidalarga rioya qilgan holda yaratiladi.

12Xususan, predmet sifatidagi matematika iloji boricha ko’p faktlarni bayon
qilishga intilmay, balki oldiga qo’yilgan maqsadga javob beradigan faktlarning zarur
bo’lganini o’z ichiga oladi. So’ngra predmet sifatidagi matematika, agar programma
aralash fanlar sohasiga kirishni talab qilsa birgina fan doirasida cheklanishi shart
emas.
Shunday qilib, predmet sifatidagi matematika zamonaviy fan taraqqiyoti
jarayonida yaratilgan faktlarni maxsus o’qitish muassasasi talabiga ko’ra, u erdagi
talabalarning bilimi va fikrlash qobiliyatini hisobga olgan holda, yorita bilishi kerak.
Matematika predmeti figuralar va kattaliklar haqida gapiradigan
bo’lsa, o’qitish metodikasi ularga odamlar nuqtai nazaridan yondoshadi.
Metodikaning maqsadi o’sha figura va kattaliklarni o’rganish talabalarga qanday
holda manzur bo’lishini, ularda qanday holda qiziqish uyg’ota olishini o’rganishdan
iborat bo’lishi lozim. Chunki shu figura va kattaliklarni o’rganishga talabalar
qiziqsalargina predmetni katta muvoffaqiyatlar bilan o’zlashtirishlari mumkin.
Yuqorida aytilganlardan metodikaning maqsadi qisqa vaqt ichida iloji boricha
to’liq bilimlar sistemasini berishdan va talabalarning fikrlash qobiliyatlarini o’stira
olishdan iboratdir.
Ma’lumki, matematika fanini o’qitishda 2 xil matematik fikrlashlar mavjud:
1-toifadagilar chuqur abstraktsiyaga ega bo’lgan shaxslar bo’lib, ular matematikani
kasb sifatida qabul qilsalar, 2-toifadagi kishilar esa boshqa fanlarni vakili sifatida
matematikadan samarali foydalana oladilar. Keng ma’noda barcha shaxslar
matematikadan ma’lum bir doiradagi bilimlarga, o’z kasbi, sotsial holatiga ko’ra ega
bo’lishini tabiiy talab deb qaralgan. Shu bois matematikani o’qitish muammolari
ham, mos uslubiyat va didaktikani yaratish muammolari ham turlicha va hatto davr
va ta’lim tizimlariga bog’liq. Masalan, ta’lim tizimidagi olmoncha modelda
talabalardan barcha sohalar bo’yicha mumkin qadar chuqur va atroflicha bilim talab
etilgan bo’lsa, boshqa, aytaylik AQSh modelida, ixtisoslikka yo’naltirilgan chuqur
bilimlarni shakllash birinchi navbatda talab etiladi.
Hozirgi kunga kelib modelning qanday bo’lishidan qat’iy nazar ta’lim tizimi
pedagogik va axborot texnologiyalariga tayanganligi uchun bu talablar yangi sayqal
olgan.

13Ta’lim tizimiga axborot va kompyuter texnologiyalarining joriy etilishi
matematika fani imkoniyatlarini va ta’sir doirasini kengaytirib yubordi. An’anaviy
tarzdagi faoliyatlar – o’quv-axborot, o’quv-o’yinlar, tajriba-tadqiqot faoliyatlari,
mustaqil faoliyatlar qatoriga bevosita talabalarning kompyuter oldidagi o’quv
faoliyati kelib qo’shiladi. Talabaning kompyuter oldidagi o’quv faoliyati esa yangi
informatsion texnologiyalari, jumladan, tarmoq texnologiyalariga tayanganligi
sababli unga abstrakt tushunchalarni chuqurroq anglash, nazariy bilimlarni puxta
o’zlashtirish va amaliy ko’nikmalarni qamrovli tarzda shakllantirish imkonini
yaratadi. Bu imkoniyatni bir tomondan, avvalo o’qituvchini dastlabki didaktik
ishlanmalari yaratsa, ikkinchi tomondan, yuqori darajadagi multimedia
texnologiyalariga asoslangan dasturlar majmuasi ta’minlaydi. Ma’lumki, rivojlangan
mamlakatlardagi etakchi OTMlarida bu masala bosqichma-bosqich muvoffaqiyatli
hal etilib kelinmoqdaki, natijada kurschilar fan, ta’lim tizimi, texnologik jarayonlarda
talabalik davrida olgan bilimlarini bevosita tadbiq qila olishlari bilan ajralib
turadilar.
Bugungi kunda oliy ta’limda mazmun va sifatni yangilashga alohida e’tibor
qaratilmoqda. Ta’kidlash joizki, axborotlashgan ta’lim tizimi yo’lga qo’yilayotgan bir
vaqtda o’qitishdagi o’quvchi-talaba oldiga qo’yilayotgan barcha muammolar
(muammoli savollar, topshiriqlar, muammoli boshqotirmalar va sh.k.) kompyuter
vositasi yordamida, aniqrog’i turli dasturiy muhitlar yordamida o’z echimini
topavermaydi. Ya’ni, kompyuter, axborot texnologiyalari qanchalik kuchli vosita
bo’lmasin, an’anaviy texnologiyalarni, shuningdek, o’qituvchi o’rnini egallay
olmaydi va o’z navbatida qo’yilgan muammo echimini topib bera olmaydi. Shuni
nazarda tutgan holda aytish mumkinki, har qanday bilim, har qanday yangilik
o’quvchi-talabaning izlanishlari, har qanday muammoni echimlarini topishda chu qur
va
atroflicha fikr yu ritib, ijod iy yondo shishlari natijasida ―kashf‖
qilinsagina o’quv jarayoni o’z samarasini ko’rsatadi.
Umuman olganda, ta’lim tizimidagi, xususan oliy ta’lim tizimidagi mavjud
muammolar va kamchiliklarga qaramasdan tizimda olib borilayotgan
axborotlashtirish jarayoni juda tez sur’atlarda amalga oshirilmoqda. Natijada
sohadagi muammolar bosqichma-bosqich o’z echimini topib bormoqda.

14Aytish mumkinki, kadrlar tayyorlash tizimi talablari asosida zamon talabiga
javob beradigan raqobatbardosh, yuqori malakali mutaxassislar tayyorlashda ta’lim
jarayoniga axborot texnologiyalarini qo’llash orqali erishish mumkinligi hayotiy
zaruriyat deb qarash mumkin.
Mustaqillik e’lon qilingan (1991 yil 1 sentyabr) dastlabki yillardanoq
O’zbekiston hukumati ta’limga ustivor soha sifatida e’tibor berib kelmoqda.
O’zbekiston Respublikasining ta’lim sohasida aniq va ravshan hamda ilmiy
asoslangan davlat siyosati mavjud bo’lib, u insonparvarlik va demokratik
tamoyillarga asoslanadi hamda har bir fuqaroning bilim olishi O’zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasida qonuniylashtirilgan.
Mustaqil Respublikamizda xalq ta’limi tizimi mazmunini yangilash va yangi
ijtimoiy muhit sharoitida uni yanada rivojlantirish zarur edi. Chunki huquqiy,
iqtisodiy, ma’naviy sohalarda olib borilayotgan islohotlarda asosiy maqsad ham
barcha fuqarolarning hayotini ijtimoiy himoyalash, ularning turmush sharoitini
yaxshilash, ma’naviy jihatdan yuksaltirish, eng muhimi, ozod va obod Vatan, erkin
va farovon hayot barpo etishdan iboratdir.
Ana shu maqsadni amalga oshirish borasida Respublikamiz hukumati xalq
ta’limi tizimini tubdan isloh qilishni va milliy kadrlarga bo’lgan ehtiyojni tobora ortib
borayotganligini hisobga olib ta’lim tizimini ham yangilashni taqozo etar edi. Shu
maqsadda 1997 yil 29 avgustda O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1Xsess iyasida
―Ta’lim to’g’risida‖ Q onu n ham da ―K adrlarni tayy orlash m illi y
dasturi ‖
keng muhokama qilindi va tasdiqlandi. O ’zbekiston Respublikasi
―Ta’lim
to’g’risida‖gi Q onu n va ―K adrlar tayyorlash milliy dasturi . ‖
―Ta’lim
to’g’risida‖gi Q onu n ta’lim , tarbiya fuqarolar kasbiy
tayy orgarligi
va har bir fuqaroning ilm olish konstitutsion huquqini ta’minlash kabi
qator dolzarb vazifalarni belgilab berdi.
Respublikamiz bugungi kunda tubdan yangi davlat bo’lib, unda har bir
siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy sohadagi islohotlar ham yangi ta’lim tizimida
bosqichma-bosqich olib borishni nazarda tutadi. Zero, ta’lim sohasidagi islohotlar
ham
yang i bo sqichm a-bo sqich o’tish tam oyiliga asoslang andir. ―K adrlar tayy orlash
milliy dasturi
‖ ham uzluksiz ta’lim tizimini isloh qilishning tashkiliy, ilmiy va

15metodik asosi bo’lib hisoblanadi. Milliy dasturning asosiy maqsadi uzluksiz ta’lim
tizimini rivojlantirish bo’lib, u ijodiy va mustaqil fikrlovchi, tafakkuri rivojlangan,
erkin shaxsni shakllantirish bilan barcha sohalarda raqobatbardosh kadrlar
tayyorlashni kafolatlash bilan ahamiyatlidir.
Shunga ko’ra, mamlakatimizda mustaqillikning dastlabki yillaridanoq boy
madaniyatimizni tiklash va uni rivojlantirish, ta’lim tizimini takomillashtirish, uni
zamon talablariga javob bera oladigan jahon andozalari darajasiga ko’tarish
maqsadiga e’tibor berib borilmoqda.Ta’lim
sohasida ―Ta’lim to’g’risida‖ Q onu n qabul qiling anligi, 199 6—
1997
yildan boshlab birinchi sinflarda o’qishning lotin yozuviga asoslangan yangi
alifboda dastur, qo’llanma, dasrliklarning yaratilganligi — bu ta’lim sohasida
qo’yilgan dastlabki odimlar edi.
O’tgan davrda yangi turdagi ta’lim muassasalari tashkil etildi. Oliy o’quv
yurtlari qoshida litseylar ochildi. Qobiliyatli o’quvchilar chet ellarda ta’lim ola
boshladi. O’qituvchilar xorijiy davlatlarda bo’lib, ilg’or tajribalarni o’rganib kela
boshladilar.
Oliy maktab sohasida test usuli joriy etildi. Viloyatlardagi pedagogika
institutlari universitetlarga aylantirildi, chet el mutaxassislari respublikamiz o’quv
muassasalariga jalb etildi.
―M ahalla‖,
―K am olot‖, ―Sog’lom avlod uchun ‖, ―N uroniy‖,
―U lug ’bek‖,
―Um id‖
jam g’arm alari ham ta’lim sohasini rivojlantirishg a
hiss alarini
qo’shmoqdalar.
Mustaqillik yillarida Oliy ta’lim sohasida ham islohotlarni o’tkazish talab
qilina boshladi. Bularning barchasi hisobga olinib, 1997 yil mart oyida Vazirlar
Mahkamasining farmoyishiga muvofiq, ta’lim tizimini isloh etilish, kadrlar
tayyorlash jarayoniga zamon talabi darajasida o’zgartirishlar kiritish maqsadida
m axsus
kom iss iya tuzildi va natijada ―K adrlar tayy orlash m illi y dasturi‖ ham da
―Ta’lim
to’g’risida‖ Q onu n O liy M ajlis sess iyasida qabul qilindi.
Bu ikki hujjatga binoan ta’lim tizimi isloh qilishni bosqichma-bosqich
amalga oshirish nazarda tutiladi:

16Birinchi bosqich — o’tish davri. 1997—2001 yillar. Bu yillarda yangi talab
doirasida pedagog kadrlar tayyorlash, ta’lim standartlarini yaratish, o’quv dasturlari
ustida ishlash, umumta’lim maktablarini qayta qurish, o’rta maxsus va kasb-hunar
bilim yurtlari tizimiga zamin tayyorlash va uzluksiz ta’lim tizimiga asos solish.
Ikkinchi bosqich — 2001—2005 yillarga mo’ljallanadi. Bu davrda milliy
dasturni to’liq amalga oshirish mo’ljallanadi. Uning ba’zi g’oyalari va qoidalariga
o’zgartirishlar kiritilish ham ko’zda tutilgan.
Uchinchi bosqich — 2005 yil va undan keyingi yillar bo’lib, islohot
tajribalari tahlil etilib, umumlashtiriladi hamda kadrlar tayyorlash tizimi
takomillashtirilib, rivojlantirilib boriladi.―Ta’lim
to’g’risida‖gi Q onung a asosan Ta’lim O ’zbekiston
Respublikasi
ijtimoiy taraqqiyot sohasida ustuvor deb e’lon qilindi.
Ta’lim sohasidagi davlatning asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat:
- Ta’lim va tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakterida ekanligi;
- Ta’limning uzluksiz va izchilligi;
- Umumiy o’rta, shuningdek o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limining
majburiyligi;
- O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limining yo’nalishini: akademik litsey va
kasb-hunar kollejida o’qishni tanlash ixtiyoriyligi;
- Ta’lim tizimining dunyoviy xarakterda ekanligi;
- Davlat standartlari doirasida ta’lim olishning hamma uchun ochiqligi;
- Ta’lim dasturlarini tanlashga yagona va tabaqalashtirilgan yondashuv;
- Bilimli bo’lish va iste’dodni rag’batlantirish;
- ta’lim tizimida davlat va jamiyat boshqaruvini uyg’unlashtirish.
Xalq ta’limining asosiy bo’g’ini — uzluksiz ta’limi tizimini tashkil etadi.
2. O’zbekiston Respublikasida ta’lim tizimi.
O’zbekiston Respublikasida quyidagi uzluksiz ta’lim tizimi asos qilib olingan.
Bola shaxsini sog’lom va etuk o’qishga tayyorlash maqsadini ko’zlaydi.
Mazkur ta’lim uch yoshdan olti-etti yoshgacha oilada, bolalar bog’chasida va mulk
shaklidan qat’iy nazar, boshqa xil ta’lim tashkilotlarida olib boriladi.

17Umumiy o’rta ta’lim.
Umumiy o’rta ta’lim quyidagi bosqichlarga bo’linadi:
Boshlang’ich ta’lim (I-IV sinf) Umumiy o’rta ta’lim (I-IX sinflar)
Boshlang’ich ta’limda umumiy o’rta ta’lim olish uchun zarur bo’lgan
savodxonlik, bilim va ko’nikmalar asoslari shakllantiriladi. Birinchi sinfga bolalar 6
—7 yoshdan qabul qilinadi.
Umumiy o’rta ta’limda bilimlarni zarur hajmi beriladi. Bolalarda mustaqil
fikrlash, tashkilotchilik qobiliyati va amaliy tajriba ko’nikmalari rivojlantiriladi.
Kasbga yo’naltiradi, ta’limning navbatdagi bosqichiga yordam beradi.
Ixtisoslashtirilgan maktalar ham tashkil etilishi va bolalar qobiliyati,
iste’dodga ko’ra bunday maktablarda ta’lim olishi mumkin.
O’rta maxsus va kasb-hunar ta’limi.
Har bir yigit-qiz umumiy o’rta ta’limga ega bo’lgandan so’ng akademik litsey
yoki kasb-hunar kollejida o’qishni ixtiyoriy ravishda tanlashi mumkin. Bu ta’lim
muassasalarida o’qish muddati uch yildan kam bo’lmaydi.
Litsey va kollejlar egallangan kasb-hunar bo’yicha ishlash huquqini beradi
va hamda ish yoki ta’limni navbatdagi bosqichda davom ettirishi uchun asos
bo’ladigan maxsus, kasb-hunar ta’lim beradi.

182- BOB. Matematika o’qitish metodikalari va ularni o’quv jarayoniga
tatbiq etilishi
2.1. Hozirgi kunda matematika o’qitishning umumiy metodikasi
Matematika so’zi qadimgi grekcha - mathema so’zidan olingan bo’lib, uning
ma’nosi «fanlarni bilish » demakdir . Matematika fanining o’rganadigan narsasi
(ob’ekti) materiyadagi mavjud narsalarning fazoviy formalari va ular orasidagi
miqdoriy munosabatlardan iborat. Hozirgi davrda matematika fani shartli ravishda
ikkiga ajraladi.
1) elementar matematika, 2) oliy matematika.
Elementar matematika ham mustaqil mazmunga ega bo’lgan fan bo’lib, u
oliy matematikaning turli tarmoqlaridan, ya’ni nazariy arifmetikadan, sonlar
nazariyasidan, oliy algebradan, matematik analizdan va geometriyaning mantiqiy
kursidan olingan elementar ma’lumotlar asosiga qurilgandir.
Oliy matematika fani esa real olamning fazoviy formalari va ular orasidagi
miqdoriy munosabatlarni to’la hamda chuqur aks ettiruvchi matematik qonuniyatlarni
topish bilan shu qo’llanadi.
Elementar matematika fani maktab matematika kursining asosini tashkil
qiladi. Maktab matematika kursininng maqsadi o’quvchilarga ularning psixologik
xususiyatlarini hisobga olgan holda matematik bilimlar sistemasi ma’lum usulda
(metodika) orqali o’quvchilarga etkaziladi. (Metodika so’zi grekcha so’z bo’lib,
«yo’l» degan ma’noni beradi). Matematika metodikasi pedagogika va
didaktika fanining asosiy bo’limlaridan biri bo’lib, jamiyatimiz taraqqiyoti darajasida
ta’lim maqsadlariga mos keluvchi matematikani o’qitish, o’rganish qonuniyatlarini
o’rganadigan mustaqil fandir. Matematika metodikasi ta’lim jarayoni bilan bog’liq
bo’lgan quyidagi uch savolga javob beradi:
1. Nima uchun matematikani o’rganish kerak?
2. Matematikadan nimalarni o’rganish kerak?
3. Matematikani qanday o’rganish kerak?
Matematika metodikasi haqidagi tushuncha birinchi bo’lib shveytsariyalik
pedagog - matematik G.Pestalotsining 1803 yilda yozgan «Sonni ko’rgazmali

19o’rganish» asarida bayon qilingan. XVII asrning birinchi yarmidan boshlab
matematika o’qitish metodikasiga doir masalalar bilan rus olimlaridan akademik
S.E.Gurev (I760-I8I3), XVIII asrning birinchi va ikkinchi yarmidan esa
N.I.Lobachevskiy (I792-I856), I.N.Ulyanov (I83I-I886). L.N.Tolstoy (I828-I9IO) va
atoqli metodist-matematik S.I.Shoxor-Trotskiy (I853-I923), A.N.Ostrogradskiy va
boshqalar shug’ullandilar va ular matematika faniga ilmiy nuqtai-nazardan qarab,
uning progressiv asoslarini ishlab chiqdilar. Masalan, A.N.Ostrogradskiy
Keyinchalik matematika o’qitish metodikasining turli yo’nalishlari bilan
N.A.Izvolskiy, V.M.Bradis, S.E.Lyapin, I.K.Andronov, N.A.Glagoleva,
I.Ya.Dempman, A.N.Barsukov, S.I.Novoselov, A.Ya.Xinchin, N.F.Chetveruxin,
A.N.Kolmogorov, A.I.Markushevich, A.I.Fetisov va boshqalar shug’ullandilar.
1970 yildan boshlab maktab matematika kursining mazmuni yangi dastur
asosida o’zgartirildi, natijada uni o’qitish metodikasi ham ishlab chiqildi. Hozirgi
dastur asosida o’qitilayotgan maktab matematika fanining metodikasi bilan
professorlardan V.M.Kolyagin, J.Ikromov, R.S.Cherkasov, P.M.Erdniev,
N./aybullaev, T.To’laganov, A.Abduqodirov va boshqa metodist olimlar
shug’ullanmoqdalar. Matematika o’qitish metodikasi pedagogika institutlarining III-
IV kurslarida o’tiladi. U o’zining tuzilishi xususiyatiga ko’ra shartli ravishda uchga
bo’linadi:
1. Matematika o’qitishning umumiy metodikasi. Bu bo’limda matematika
fanining maqsadi, mazmuni, formasi, metodlari va uning vositalarining metodik
sistemasi, pedagogika, psixologiya qonunlari hamda didaktik printsiplar asosida
ochib beriladi.
2. Matematika o’qitishning maxsus metodikasi. Bu bo’limda matematika
o’qitish umumiy metodikasining qonun va qoidalarining aniq mavzu materiallariga
tadbiq qilish yo’llari ko’rsatiladi.
3. Matematika o’qitishning aniq metodikasi. Bu bo’lim ikki qismdan iborat:
1). Umumiy metodikaning xususiy masalalari;
2). Maxsus metodikaning xususiy masalalari.
Masalan, VI sinfda matematika darslarini rejalashtirish va uni o’tkazish
metodikasi deyilsa, bu umumiy metodikaning xususiy masalasi bo’lib hisoblanadi.

20O’rta maktablarda matematika o’qitishning maqsadi quyidagi uch omil bilan
belgilanadi:
1. Matematika o’qitishning umumta’limiy maqsadi.
2. Matematika o’qitishning tarbiyaviy maqsadi.
3. Matematika o’qitishning amaliy maqsadi.
Matematika o’qitishning umumta’limiy maqsadi o’z oldiga quyidagi
vazifalarni qo’yadi:
a) O’quvchilarga ma’lum bir dastur asosida matematik bilimlar tizimini
berish. Bu bilimlar tizimi matematika fani to’g’risida o’quvchilarga etarli darajada
ma’lumot berishi, ularni matematika fanining yuqori bo’limlarini o’rganishga
tayyorlashi kerak. Bundan tashqari, dastur asosida o’quvchilar o’qish jarayonida
olgan bilimlarining ishonchli ekanligini tekshira bilishga o’rganishlari, ya’ni
isbotlash va nazorat qilishning asosiy metodlarini egallashlari kerak.
b) O’quvchilarning og’zaki va yozma matematik bilimlarini tarkib
toptirish.
Matematikani o’rganish o’quvchilarning o’z ona tillarida xatosiz so’zlash, o’z
fikrini aniq, ravshan va lo’nda qilib bayon eta bilish malakalarini o’zlashtirishlariga
yordam berishi kerak. Bu degan so’z o’quvchilarning har bir matematik qoidani o’z
ona tillarida to’g’ri gapira olishlariga erishish hamda ularni ana shu qoidaning
matematik ifodasini formulalar yordamida to’g’ri yoza olish qobiliyatlarini atroflicha
shakllantirish demakdir;
v) O’quvchilarni matematik qonuniyatlar asosida real haqiqatlarni bilishga
o’rgatish. Bu erda o’quvchilarga real olamda yuz beradigan eng sodda hodisalardan
tortib to murakkab hodisalargacha hammasining fazoviy formalari va ular orasidagi
miqdoriy munosabatlarni tushunishga imkon beradigan hajmda bilimlar berish ko’zda
tutiladi.
Bunday bilimlar berish orqali esa o’quvchilarning fazoviy tasavvur qilishlari
shakllanadi hamda mantiqiy tafakkur qilishlari yanada rivojlanadi.
Matematika o’qitishning tarbiyaviy maqsadi o’z oldiga quyidagilarni qo’yadi:
a) O’quvchilarda ilmiy dunyoqarashni shakllantirish. Bu g’oya bilish
nazariyasi asosida amalga oshiriladi.

21b) O’quvchilarda matematikani o’rganishga bo’lgan qiziqishlarni
tarbiyalash.
Bizga ma’lumki, matematika darslarida o’quvchilar o’qishning dastlabki
kunlaridanoq mustaqil ravishda xulosa chiqarishga o’rganadilar. Ular avvalo
kuzatishlar natijasida, so’ngra esa mantiqiy tafakkur qilish natijasida xulosa
chiqaradilar. Ana shu chiqarilgan xulosalar matematik qonuniyatlar bilan
tasdiqlanadi.
Matematika o’qituvchisining vazifasi o’quvchilarda mustaqil mantiqiy
fikrlash qobiliyatlarini shakllantirish bilan birga ularda matematikaning
qonuniyatlarini o’rganishga bo’lgan qiziqishlarini tarbiyalashdan iboratdir.
v) O’quvchilarda matematik tafakkurni va matematik madaniyatni
shakllantirish. Matematika darslarida o’rganiladigan har bir matematik xulosa
qat’iylikni talab qiladi, bu esa o’z navbatida juda ko’p matematik tushuncha va
qonuniyatlar bilan ifodalanadi. O’quvchilar ana shu qonuniyatlarni bosqichma-
bosqich o’rganishlari davomida ularning mantiqiy tafakkur qilishlari rivojlanadi,
matematik xulosa chiqarish madaniyatlari shakllanadi. O’quvchilarni biror matematik
qonuniyatni ifoda qilmoqchi bo’lgan fikrlarni simvolik tilda to’g’ri ifodalay olishlari
va aksincha simvolik tilda ifoda qilingan matematik qonuniyatni o’z ona tillarida
ifoda qila olishlariga o’rgatish orqali ularda matematik madaniyat shakllantiriladi.
3. Matematika o’qitishning amaliy maqsadi o’z oldiga quyidagi vazifalarni
qo’yadi:
a) Matematika kursida olingan nazariy bilimlarni kundalik hayotda
uchraydigan elementar masalalarni echishga tadbiq qila olishga o’rgatish. Bunda
asosan o’quvchilarda nazariy bilimlarni amaliyotga bog’lay olish imkoniyatlarini
tarkib toptirish, ularda turli sonlar va matematik ifodalar ustida amallar bajarish
malakalarini shakllantirish va ularni mustahkamlash uchun maxsus tuzilgan amaliy
masalalarni hal qilishga o’rgatiladi.
b) Matematikani o’qitishda texnik vosita va ko’rgazmali qurollardan
foydalanish malakalarini shakllantirish. Bunda o’quvchilarning matematika
darslarida texnika vositalaridan, matematik ko’rgazmali qurollar, jadvallar va
hisoblash vositalaridan foydalana olish malakalari tarkib toptiriladi.

22v) O’quvchilarni mustaqil ravishda matematik bilimlarni egallashga
o’rgatish. Bunda asosan o’quvchilarni o’quv darsliklaridan va ilmiy-ommaviy

23matematik kitoblardan mustaqil o’qib o’rganish malakalarini
shakllantirishdan iboratdir.
2.2. Matematika O’qitishning Xususiy Metodikasi
Metodika pedagogikaning tarkibiy qismi (pedagogika yunoncha paidagogike)
bo’lib, insonni shakllantirishda muayyan maqsad sari qaratilgan sistematik faoliyat
to’g’risidagi hamda ta’lim-tarbiya berishning mazmuni, shakli va metodpari
(uslublari) haqidagi fandir.
Metodologiya esa (metod va logika so’zlaridan) faoliyatning tarkibi,
mantiqiy tuzilishi, metod va vositalari haqidagi ta’limotdir.
Metodologik bilim, birinchidan, muayyan faoliyat turlarining mazmuni va
izchilligini o’z ichiga olgan odat va normalar shaklida, ikkinchidan, amalda
bajarilgai faoliyatning ta’siri sifatida yuzaga chiqadi. Xozirgi zamoy adabiyotlarida
metodologiya deyilganda, avvalo ilmiy bilish metodologiyasi, ya’ni ilmiy bilish
faoliyatining shakllari va usullari tushuniladi.
Metodika, qisqacha qilib aytganda, ma’lum bir fanni o’rganish, o’qitish
metodlari to’g’risidagi ta’limot.
Boshqacha aytganda metodika - bu dars o’tishda o’qituvchiga qo’yiladigan
talablarni realizatsiya qilishni amalga oshiradigan turli metodlarning majmuidir.
Matematika metodikasi pedagogika, psixologiya va yosh psixologiyasi bilan
bog’liq. Boshlang’ich matematika metodikasi ta’limning boshqa fan metodikalari
(ona tili, tabiatshunoslik, rasm, mehnat va boshqa fanlar o’qitish metodikasi) bilan
bog’liq.
O’qitishda predmetlararo bog’lanishni to’g’ri amalga oshirish uchun
o’qituvchi buni hisobga olishi juda muhimdir.
Ilmiy-tadqiqot metodlari – bu qonuniy bog’lanishlarni, munosabatlarni,
aloqalarni o’rnatish va ilmiy nazariyalarni tuzish maqsadida ilmiy axborotlarni olish
usullaridir.
Kuzatish, tajriba, maktab hujjatlari bilan tanishtirish, o’quvchilar ishlarini
o’rganish, suhbat va so’rovnomalar o’tkazish ilmiy-pedagogik tadqiqot metodlari
jumlasiga kiradi.

24So’nggi vaqtlarda matematik va kibernetik metodlardan, shuningdek,
matematikani o’qtishda modellashtirish metodlaridan foydalanish qayd qilinmoqda.
Matematika metodikasi ta’lim jarayoni bilan bog’liq bo’lgan quyidagi uch
savolga javob beradi:
1. Nima uchun matematikani o’rganish kerak?
2. Matematikadan nimalarni o’rganish kerak?
3. Matematikani qanday o’rganish kerak?
Matematika metodikasi haqidagi tushuncha birinchi bo’lib Shveytsariyalikpedagog
m atem atik G .Pestalosining 180 3-yilda yozgan ―Sonn i ko’ rgaz m ali
o’ rganish‖
asarida bayon qiling an. Boshlang’ ich ta’lim haqida ulug’
m utafakk ir
Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino va boshqalar ta’lim va tarbiya
haqidagi hur fikrlarida boshlang’ich ta’lim asoslarini o’rganish muammolari haqida
o’z davrida ilg’or g’oyalarni olg’a surganlar.
MO’M o’zining tuzilish xususiyatiga ko’ra shartli ravishda uch bo’limga
bo’linadi.
1. Matematika o’qitishning umumiy metodikasi.
Bu bo’limda, matematika fanining maqsadi, mazmuni, metodologiyasi shakli,
metodlari va vositalarining metodik tizimi pedagogika, psixologik qonunlari hamda
didaktik tamoyillar asosida ochib beriladi.
2. Matematika o’qitishning maxsus metodikasi.
Bu bo’limda matematika o’qitish umumiy metodikasining qonun va
qoidalarini konkret mavzu materiallariga tatbiq qilish yo’llari ko’rsatiladi.
3. Matematika o’qitishning konkret metodikasi.
Bu bo’lim ikki qismdan iborat: 1.Umumiy metodikaning xususiy masalalari.
2.Maxsus metodikaning xususiy masalalari.
Matematika o’qitish metodikasi butun pedagogik tadqiqotlarda pedagogik
texnologiya, axborot texnologiyalari yutuqlarida qo’llaniladigan metodlardan
foydalanadi. Kuzatish metodi – odatdagi sharoitda kuzatish natijalarini tegishlicha
qayd qilish bilan pedagogik jarayonni bevosita maqsadga yo’naltirilgan holda idrok
qilishdan iborat.
Kuzatish aniq maqsadni ko’zlagan reja asosida uzoq va yaqin vaqt oralig’ida

25davom etadi. Kuzatish tutash yoki tanlanma bo’lishi mumkin.
Тutash kuzatishda kengroq olingan hodisa (masalan, matematika darslarida
kichik yoshdagi o’quvchilarning bilish faoliyatlari) tanlanma kuzatishda kichik-
kichik hajmdagi hodisalar (masalan, matematika darslarida o’quvchilarning mustaqil
ishlari) kuzatiladi.
Tajriba – bu ham kuzatish hisoblanib, maxsus tashkil qilingan, tadqiqotchi
tomonidan nazorat qilib turiladigan va tizimli ravishda o’zgartirib turiladigan
sharoitda o’tkaziladi.
Tajriba natijalarini tahlil qilish taqqoslash metodi bilan o’tkaziladi.
Pedagogik tadqiqotda suhbat metodidan ham foydalanishi mumkin.
Тadqiqotning maqsad va vazifalarini yaqqol aniqlash, uning nazariy asoslari
va tamoyillarini ishlab chig’arish, ishchi faraz tuzish, boshlang’ich sinflarda
matematika o’qitish metodikasining shakllanishida asosiy mezonlar hisoblanadi.

26 Xulos a
Jamiyatning taraqqiyot darajasi, davrimizning axborot asriga aylanishi shuni
ko’rsatadiki, yoshlarni yetuk, vaziyatni tezda baholaydigan, har qanday holatda ham
to’g’ri va oqilona qaror qabul qila oladigan malakali mutaxassis qilib tayyorlash
uchun faqat an’anaviy uslublarga tayanib dars o’tish yetarli emas. Bu esa ta’lim
tizimida o’ mentalitetini unutmagan holatda jahon tajribasidan keng foydalanishni
talab etadi.
Respublikamizda iqtisodiyotni erkinlashtirish va bu sohadagi islohotlarni
yanada chuqurlashtirish bilim olishga, matematika fani sir- asrorlarini o’rganishga
bo’lgan talablarni ham kuchaytirdi. Bu esa, o’z navbatida, to’g’ri qaror qabul qilish
malakasiga ega bo’lgan matematiklar tayyorlashnigina emas, balki ularni o’qitadigan
pedagoglar tayyorlashni ham talab qiladi.
Matematik fanlarni yoshlarga o’rgatish uchun o’qituvchining o’zi bu fanlarni
yaxshi bilishi, dars berish metodlarini mahorat bilan qo’llay olishi talab etiladi. Shu
bilan birga, pedagogika, psixologiya va boshqa fanlarni ham chuqur bilishi zarur
bo’ladi.
Kadrlar tayyorlashdagi asosiy maqsad zarur bilimlarni o’zlashtirish bilan
birga talabalarning intellektual qobiliyatlarini rivojlantirish, ularda mustaqil tanlash
va qaror q a bul qilish ko’nikmasini hosil qilishdir.
Matematika darsida aqliy yuklamani oshirib borishi, hamda o’quvchini
o’tilayotgan materialni darsda faolligi va qiziqishini butun dars jarayonida oshirish
kerakligi haqida o’ylantirib qo’yadi. Shuning uchun yangi faol o’qitish metodlarni va
metodik usullarni, o’quvchilar fikrini faollashira olish, ularni mustaqil bilimga ega
bo’lishni ifodalashni o’rgatilmoqda.
Matematikaga qiziqish uyg’otish o’qitish usulini yuqori darajasiga va o’quv ishini
qanchalik bilan qurishiga bog’liq. Darsda har bir o’quvchi faol va zavq bilan ishlashi,
hamda bilimga intilishini paydo bo’lishi va rivojlanishini boshlang’ich nuqta qilib
foydalanish, bilim olishga qiziqishini chuqurlashtirishga e’tiborli bo’lish kerak. Bu
ayniqsa o’smir yoshdagilarga muhim, qachon yana shakllantiriladi, faqat doimiy
qiziqishlari va shu yoki boshqa fanga qiziqishini aniqlash kerak. Shu vaqtda

27matematikani jalb qiladigan jihatlarini tanqid qilinishi tez bo’lishi kerak.
Mazkur kurs ishida matematik fanlarni o’qitish metodining o’ziga xos
xususiyatlari, asosiy interaktiv metodlarni yoritib berishga harakat qilindi. Hozirgi
paytda keng qo’llanilayotgan metodlar, matematik fanlarni o’qitishdagi ilg’or
mamlakatlarda to’plangan tajribalar ham hisobga olingan.

28Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1.Sh.M.Mirziyoyev Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsy javobgarli –
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak.-
T.:”O’zbekiston”.2017.-B44
2 . O’zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” //
Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. T.: Sharq, 1998. –b. 57.
3. O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I. Karimovning O’zbekiston
Respublikasi Konstitusiyasi qabul qilinganligining 17 yilligiga bag’ishlangan
tantanali marosimda so’zlagan “O’zbekiston Konstitusiyasi – biz uchun demokratik
taraqqiyot yo’lida va fuqarolik jamiyatni barpo etishda mustahkam poydevordir”
mavzusidagi ma’ruzasi. Xalq so’zi, 2009. 6-dekabr.
4. Karimov I.A. Barkamol avlod-O’zbekiston taraqqiyotining poydevori-T.:
“Sharq”, 1997, 57-bet.
5. Safo O. Mustaqillik ma’naviyati va tarbiya asoslari. T.: O’qituvchi. 1997.
6. Sog’lom avlod - O’zbekiston kelajagi. O’zbekiston Bolalar jamg’armasi
nashri. T.: O’zbekiston. 2001.
7. To’raqulov X.A. Zamonaviy kompyuter tarmoqlari bo’yicha multimediali
elektron o’quv qo’llanma yaratish tehnologiyasi //Uzluksiz ta’lim. 2011.
8. T. G’afforov va boshqalar Ona tili 1-sinf,, T.:“Sharq”, 2017-yil

Matematika o’qitish metodikasining taraqqiyot tarixi hamda uning kelajakdagi takomillashuvi va rivoji

Купить