Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	99.6KB
Покупки	2
Дата загрузки	02 Февраль 2024
Расширение	docx
Категория	Дошкольное и начальное образование

Matematika oʻqitish metodikasining tarixi, taraqqiyot bosqichlari hamda rivojlanish yoʻllari

141.3.Predmet sifatidagi matematika va uning metodikasi
Hozirgi butun xalq xo jaligiʻ va ijtimoiy hayotni qayta qurish davri
texnikaning eng takomillashgan vositalarini talab etadi. Bunga esa faqat fan bilan
ishlab chiqarishning mustahkam o zaro hamkorligi asosidagina
ʻ erishish mumkin.
Xususan, texnika taraqqiyoti matematik olimlarimiz oldiga nazariy jihatdan ishlanib
chiqilishi zarur bo lgan bir qator masalalarni qo yadi. Bu masalalarning hal
ʻ ʻ etilishi
o z navbatida matematika fanining rivojlanishiga, yangi muvoffaqiyatlarga
ʻ
erishishiga sabab bo ladi.Texnika
ʻ va fanning hamkorlikda bunday jadal rivojlanishi
yosh avlod – bo lajak
ʻ ishlab chiqarish kadrlari va ilm muxlislaridan fan yutuqlarini
turmush talablariga ko ra
ʻ foydalana olish darajasida o zlashtirishni ʻ talab etadi.
Ma’lumki, oliy o quv
ʻ yurtlarida matematika o qitishdan ʻ kutilgan maqsad
talabalarni matematikaning asosiy apparatlari bilan hamda nazariy va amaliy
masalalarni echish uchun zarur bo lgan
ʻ matematikaning elementlari bilan
tanishtirishdan, yangiliklarni mustaqil o rganib,
ʻ uning tadbiqlarini o zlashtira ʻ bilishga
o rgatishdan,
ʻ talabalarning mantiqiy fikrlash qobiliyatini o stirishdan, ʻ matematik
izlanishlarga va muhandislik masalalarni matematik tilga ko chirishdan
ʻ iborat. Bu
maqsadlarga muvoffaqiyatli erishish uchun kurash – intilish o z
ʻ navbatida
matematika fanini o qitish
ʻ metodikasini takomillashtirish masalasini keltirib
chiqaradi. Matematikani o qitish metodikasi matematika fani, psixologiya
ʻ va
pedagogika fanlari bilan bog’liqdir. Uning zimmasiga predmet sifatidagi
matematikaning mazmunini aniqlash va uni o rganuvchilar
ʻ tomonidan nisbatan engil
o zlashtirishni
ʻ ta’minlashdek vazifa yuklatiladi. Yuqoridagi jumladan predmet
sifatidagi matematikani hatto oliy o quv
ʻ yurtlarida ham ravshan ajrata olish lozimligi
kelib chiqadi. Predmet sifatidagi matematika (o quv predmeti) – bu aslida sun’iy
ʻ
yaratilgan va aniq printsiplar asosida tashkil qilingan ilmiy faktlar va nazariyalarning
hamda maxsus tanlab olingan misol va masalalarning sistemasidir.

29 Foydalanilgan adabiyotlar ro yxati:ʻ
1.Sh.M.Mirziyoyev Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsy javobgarli –
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo lishi kerak.-
ʻ
T.:”O zbekiston”.2017.-B44
ʻ
2 . O zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” //
ʻ
Barkamol avlod – O zbekiston taraqqiyotining poydevori. T.: Sharq, 1998. –b. 57.
ʻ
3. O zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I. Karimovning O zbekiston
ʻ ʻ
Respublikasi Konstitusiyasi qabul qilinganligining 17 yilligiga bag’ishlangan
tantanali marosimda so zlagan “O zbekiston Konstitusiyasi – biz uchun demokratik
ʻ ʻ
taraqqiyot yo lida va fuqarolik jamiyatni barpo etishda mustahkam poydevordir”
ʻ
mavzusidagi ma’ruzasi. Xalq so zi, 2009. 6-dekabr.
ʻ
4. Karimov I.A. Barkamol avlod-O zbekiston taraqqiyotining poydevori-T.:
ʻ
“Sharq”, 1997, 57-bet.
5. Safo O. Mustaqillik ma’naviyati va tarbiya asoslari. T.: O qituvchi. 1997.
ʻ
6. Sog’lom avlod - O zbekiston kelajagi. O zbekiston Bolalar jamg’armasi
ʻ ʻ
nashri. T.: O zbekiston. 2001.
ʻ
7. To raqulov X.A. Zamonaviy kompyuter tarmoqlari bo yicha multimediali
ʻ ʻ
elektron o quv qo llanma yaratish tehnologiyasi //Uzluksiz ta’lim. 2011.
ʻ ʻ
8. T. G’afforov va boshqalar Ona tili 1-sinf,, T.:“Sharq”, 2017-yil

111.2.O'zbekistonda matematika fanini o'qitish metodikasini takomillashtirish
O zbekistondaʻ barcha fanlar kabi matematikani o qitish ʻ metodikasi ham tubdan
takomillashtirildi. T.N. Qori Niyoziy nomidagi O zbekiston Pedagogika Fanlari ilmiy
ʻ
tadqiqot
instituti qoshida ―M aktabd a m atem atika, inform atika va X T asoslarini
o qʻ itish ‖
bo limini tashkil etilishi, mazkur fanlarning ko lami, mazmuni, o qitish ʻ ʻ ʻ
usullarini tadqiq qilish va maktabga joriy etish ishlari bilan shug’ullanishga olib
keldi.
Ushbu bo lim dastlab
ʻ 1940 yilda fizika va matematika sektori tarkibida tashkil topdi.
I.A.Teplov boshchiligida ilg’or tajribani umumlashtirish va uni ommalashtirish
bo yicha
ʻ ishlar olib borildi. Keyinchalik 1964-1967 yillarda A.A.Samig’jonov, 1967-
1970 yillarda J. Ikromov, 1971-1978 yillarda N. G’aybullayev, 1978-1989 yillarda
E.Yangiboyeva va E. Turlikulovlar sektorga rahbarlik qilganlar. SHu yillar
mobaynida sektor xodimlari M. Saxayev, M. Muxamedov, X. Sodik;ova, N.
Gaybullayev, R. Vafoyev, E. Bozorova, E. YAngibosva, M. Raimov, 3. YOkubova,
3. Ibroximova, SH. Odilxujayeva, J. Sultonov va boshqalar davrning dolzarb
muammolari bo yicha
ʻ tadqiqotlar olib bordilar. Ularning O zbekiston, ʻ yaqin xorijiy
davlatlar matbuotida bir qator darsliklari, metodik qo llanmalari, tavsiyanomalari
ʻ
jumladan, J. Ikromovning «5-sinfda matematika darsligi (dare ishlanmalari)», 6-sinf
uchun «Matematika» o quv
ʻ qo llanmasi, «Geomstrik isbotlash metodlari», «Maktab ʻ
matematika tili», «Maktab matematika lugati», «Stereometrik mashklar sistemayei»,
«YAngi programma asosida matematika o qitish»
ʻ nomli ishlari, N. Faybullayevning
«Maktabda mate- matikadan ta’limiy praktika» kitobi va 7-sinf «Geometriya»
darsligi, E. YAngiboyevaning 1, 2, 3 va 4-sinflar uchun «Matematika» darsliklari,
SH. Odilxo jayevaning
ʻ «Darslik bilan ishlash jarayonida o quvchilarning ʻ mustaqil
faoliyatlarini shakllantirish» va «Bo sh o zlashtiruvchi o quvchilar bilan ishlashda
ʻ ʻ ʻ
didaktik materiallardan foydalanish» kabi metodik tavsiyalari nashr qilinadi. 1975-
85 yillarda ilmiy tadqiqotlar olib borib R. Vafoyev, E. Bozorova, E. YAngiboyeva,
J.Sultonov, K, Ostonovalar nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildilar. Bo lim
ʻ
xodimlari yillar davomida institut tomonidan o tkazilgan va tashkil
ʻ etilgan qator

16doirasini kengaytirib yubordi. An’anaviy tarzdagi faoliyatlar – o quv-axborot,ʻ o quv- ʻ
o yinlar,
ʻ tajriba-tadqiqot faoliyatlari, mustaqil faoliyatlar qatoriga bevosita
talabalarning kompyuter oldidagi o quv
ʻ faoliyati kelib qo shiladi. Talabaning ʻ
kompyuter oldidagi o quv faoliyati esa yangi
ʻ informatsion texnologiyalari, jumladan,
tarmoq texnologiyalariga tayanganligi sababli unga abstrakt tushunchalarni
chuqurroq anglash, nazariy bilimlarni puxta o zlashtirish
ʻ va amaliy ko nikmalarni ʻ
qamrovli tarzda shakllantirish imkonini yaratadi. Bu imkoniyatni bir tomondan,
avvalo o qituvchini dastlabki didaktik
ʻ ishlanmalari yaratsa, ikkinchi tomondan,
yuqori darajadagi multimedia texnologiyalariga asoslangan dasturlar majmuasi
ta’minlaydi. Ma’lumki, rivojlangan mamlakatlardagi etakchi OTMlarida bu masala
bosqichma-bosqich muvoffaqiyatli hal etilib kelinmoqdaki, natijada kurschilar fan,
ta’lim tizimi, texnologik jarayonlarda talabalik davrida olgan bilimlarini bevosita
tadbiq qila olishlari bilan ajralib turadilar. Bugungi kunda oliy ta’limda mazmun va
sifatni yangilashga alohida e’tibor qaratilmoqda. Ta’kidlash joizki, axborotlashgan
ta’lim tizimi yo lga qo yilayotgan
ʻ ʻ bir vaqtda o qitishdagi o quvchi-talaba oldiga ʻ ʻ
qo yilayotgan barcha muammolar
ʻ (muammoli savollar, topshiriqlar, muammoli
boshqotirmalar va sh.k.) kompyuter vositasi yordamida, aniqrog’i turli dasturiy
muhitlar yordamida o z
ʻ echimini topavermaydi. Ya’ni, kompyuter, axborot
texnologiyalari qanchalik kuchli vosita bo lmasin,
ʻ an’anaviy texnologiyalarni,
shuningdek, o qituvchi
ʻ o rnini ʻ egallay olmaydi va o z navbatida qo yilgan muammo ʻ ʻ
echimini topib bera olmaydi. Shuni nazarda tutgan holda aytish mumkinki, har
qanday bilim, har qanday yangilik o quvchi-talabaning
ʻ izlanishlari, har qanday
muammoni echimlarini topishda
chu qur va atroflicha fikr yu ritib, ijod iy
yondo shishlari
natijasida ―kashf ‖ qilinsagina o quv ʻ jarayoni o z ʻ samarasini
ko rsatadi. Umuman olganda, ta’lim tizimidagi, xususan oliy ta’lim tizimidagi
ʻ
mavjud muammolar va kamchiliklarga qaramasdan tizimda olib borilayotgan
axborotlashtirish jarayoni juda tez sur’atlarda amalga oshirilmoqda. Natijada
sohadagi muammolar bosqichma-bosqich o z
ʻ echimini topib bormoqda. Aytish
mumkinki, kadrlar tayyorlash tizimi talablari asosida zamon talabiga javob beradigan
raqobatbardosh, yuqori malakali mutaxassislar tayyorlashda ta’lim jarayoniga
axborot texnologiyalarini qo llash orqali erishish mumkinligi hayotiy
ʻ zaruriyat deb

262. Matematikadan nimalarni o rganishʻ kerak?
3. Matematikani qanday o rganish
ʻ kerak?
Matematika metodikasi haqidagi tushuncha birinchi bo lib Shveytsariyalik
ʻ
pedagog
m atem atik G .Pestalosining 180 3-yilda yozgan ―Sonn i koʻrgaz m ali
oʻrganish‖
asarida bayon qiling an. Boshlang’ ich ta’lim haqida ulug’
m utafakk ir
Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino va boshqalar ta’lim va tarbiya
haqidagi hur fikrlarida boshlang’ich ta’lim asoslarini o rganish muammolari haqida
ʻ
o z
ʻ davrida ilg’or g’oyalarni olg’a surganlar. MO M o zining tuzilish xususiyatiga ʻ ʻ
ko ra shartli ravishda uch bo limga
ʻ ʻ bo linadi. ʻ
1. Matematika o qitishning
ʻ umumiy metodikasi.
Bu bo limda,
ʻ matematika fanining maqsadi, mazmuni, metodologiyasi shakli,
metodlari va vositalarining metodik tizimi pedagogika, psixologik qonunlari hamda
didaktik tamoyillar asosida ochib beriladi.
2. Matematika o qitishning
ʻ maxsus metodikasi.
Bu bo limda
ʻ matematika o qitish ʻ umumiy metodikasining qonun va
qoidalarini konkret mavzu materiallariga tatbiq qilish yo llari
ʻ ko rsatiladi. ʻ
3. Matematika o qitishning
ʻ konkret metodikasi.
Bu bo lim ikki qismdan iborat:
ʻ 1.Umumiy metodikaning xususiy masalalari.
2.Maxsus metodikaning xususiy masalalari.
Matematika o qitish metodikasi butun pedagogik tadqiqotlarda
ʻ pedagogik
texnologiya, axborot texnologiyalari yutuqlarida qo llaniladigan
ʻ metodlardan
foydalanadi. Kuzatish metodi – odatdagi sharoitda kuzatish natijalarini tegishlicha
qayd qilish bilan pedagogik jarayonni bevosita maqsadga yo naltirilgan holda
ʻ idrok
qilishdan iborat. Kuzatish aniq maqsadni ko zlagan
ʻ reja asosida uzoq va yaqin vaqt
oralig’ida davom etadi. Kuzatish tutash yoki tanlanma bo lishi
ʻ mumkin. Тutash
kuzatishda kengroq olingan hodisa (masalan, matematika darslarida kichik yoshdagi
o quvchilarning bilish faoliyatlari) tanlanma kuzatishda kichik-
ʻ kichik hajmdagi
hodisalar (masalan, matematika darslarida o quvchilarning
ʻ mustaqil ishlari)
kuzatiladi.
Tajriba – bu ham kuzatish hisoblanib, maxsus tashkil qilingan, tadqiqotchi
tomonidan nazorat qilib turiladigan va tizimli ravishda o zgartirib
ʻ turiladigan

9I. BOB. O ZBEKISTONDAʻ MATEMATIKA FANINI O QITISH ʻ
METODIKASI TARIXI VA RIVOJLANISHI
1.1. XX asrgacha O rta
ʻ Osiyo madrasalarida matematika fanining o qitilishi ʻ
Matematika fani qadimiy va doimiy navqiron fandir. U kishilik jamiyati
paydo bo lgandan boshlab rivojlanib, taraqqiy etib kelmoqda. Hozirgi
ʻ kunda biron bir
soha yo qki,
ʻ unga matematika kirib bormagan bo lsin. ʻ Matematikaning bu darajada
yuksalib borayotganligida, albatta, o tmish
ʻ ajdodlarimizning, shu jumladan Al-
Xorazmiy, Beruniy, Al-Farg’oniy, Ali Qushchi, Al-Koshiy, Ibn Sino, Ulug’bek va
x.k. larning ham xizmatlari buyuk ekanli1’ini e’tirof etamiz.
Matematika fanining paydo bo lish ʻ tarixi qanchalik uzoq davrlarga borib
qadalsa, ushbu fanni o rganish, uni o qitilish tarixi ham shu qadar uzoqdir. XV ʻ ʻ
asrdan XX asrgacha O rta Osiyo ʻ hududi madrasalarida matematikani o qitish ʻ
qanday
am alga oshirilgan? Bu savolga S.A .A xm edo vn ing ―O ʻrta O siyod a
m atem atika
tarakk iyoti va un i o qʻ itish tarixidan‖(―O ʻqituv chi‖- 197 7 y)
nom li kitobida ma’lum darajada javob berilgan. Unda keltirilishicha Madrasa
o shaʻ davrning oliy diniy maktabi hisoblangan. Madrasada diniy bilimlar bilan
birga dunyoviy bilimlar ham berilgan ekan. Madrasada, qatiy dastur va o quv ʻ
rejasi bo lmasada, ʻ mavzular uzoq yillik tartib asosida o qitilgan.ʻ Unda arab tili
grammatikasi, arab tilidagi diniy kitoblar, tibbiyot, geografiya, astronomiya va
X isob ‖
nom i bilan arifm etika, algebra ham da geom etriya ham
oʻqitilgan.
O ʻrta asr sharq matematiklarining ilmiy asarlari takomillashgan
ko rinishida
ʻ madrasada dastur (o quv-reja) ʻ tariqasida qo llanilgan. ʻ Masalan,
Xorazmiy o zining asarlarida
ʻ sonlarni yozishning o nli ʻ sistemasini bayon etgandan
keyin sonlarni ikkilantirish va yarimlatishdan boshlab, ildiz chiqarish amali bilan
tugatgan bo lsa,
ʻ madrasada ham shu tartibda o qitilgan. Qolgan mavzular ʻ ham
Xorazmiy va undan keyingi o rta
ʻ asr matematiklari yozgan asarlar tartibida bayon
etilgan.
Madrasalarda matematikaning o qitilishi
ʻ keltirilgan ma’lumotlar asosida
amalga oshirilgan. Madrasada o qitilgan matematikaning oxirgi qismi arifmetika,
ʻ
algebra
va geom etriya fanlarini am aliyotda tatbiq qiluv chi katt a xa jm da
―M eros
taqsim qilish ‖ dan iborat bo lib, ʻ bu o rta ʻ asr sharq matematiklarining asarlari

21II. BOB. MATEMATIKA O QITISHʻ METODIKALARI VA ULARNI O QUV ʻ
JARAYONIGA TATBIQ ETILISHI
2.1. Hozirgi kunda matematika o qitishning
ʻ umumiy metodikasi
Matematika so zi qadimgi grekcha -
ʻ mathema so zidan olingan bo lib, uning ʻ ʻ
ma’nosi «fanlarni bilish » demakdir . Matematika fanining o rganadigan narsasi
ʻ
(ob’ekti) materiyadagi mavjud narsalarning fazoviy formalari va ular orasidagi
miqdoriy munosabatlardan iborat. Hozirgi davrda matematika fani shartli ravishda
ikkiga ajraladi.
1) elementar matematika, 2) oliy matematika.
Elementar matematika ham mustaqil mazmunga ega bo lgan fan bo lib,
ʻ ʻ u
oliy matematikaning turli tarmoqlaridan, ya’ni nazariy arifmetikadan, sonlar
nazariyasidan, oliy algebradan, matematik analizdan va geometriyaning mantiqiy
kursidan olingan elementar ma’lumotlar asosiga qurilgandir.
Oliy matematika fani esa real olamning fazoviy formalari va ular orasidagi
miqdoriy munosabatlarni to la
ʻ hamda chuqur aks ettiruvchi matematik qonuniyatlarni
topish bilan shu qo llanadi.
ʻ
Elementar matematika fani maktab matematika kursining asosini tashkil
qiladi. Maktab matematika kursininng maqsadi o quvchilarga ularning psixologik
ʻ
xususiyatlarini hisobga olgan holda matematik bilimlar sistemasi ma’lum usulda
(metodika) orqali o quvchilarga
ʻ etkaziladi. (Metodika so zi ʻ grekcha so z ʻ bo lib, ʻ
«yo l»
ʻ degan ma’noni beradi). Matematika metodikasi pedagogika va
didaktika fanining asosiy bo limlaridan biri bo lib, jamiyatimiz taraqqiyoti darajasida
ʻ ʻ
ta’lim maqsadlariga mos keluvchi matematikani o qitish,
ʻ o rganish ʻ qonuniyatlarini
o rganadigan mustaqil fandir. Matematika metodikasi ta’lim jarayoni bilan bog’liq
ʻ
bo lgan
ʻ quyidagi uch savolga javob beradi:
1. Nima uchun matematikani o rganish
ʻ kerak?
2. Matematikadan nimalarni o rganish
ʻ kerak?
3. Matematikani qanday o rganish
ʻ kerak?
Matematika metodikasi haqidagi tushuncha birinchi bo lib
ʻ shveytsariyalik
pedagog - matematik G.Pestalotsining 1803 yilda yozgan «Sonni ko rgazmali
ʻ
o rganish»
ʻ asarida bayon qilingan. XVII asrning birinchi yarmidan boshlab

10asosida tuzilgan, shariat normalariga qarab, merosxo rlarʻ o rtasida ʻ mulkni
taqsimlashga doir turlicha nomlar bilan aniq xarakterdagi murakkab masalalar hal
qilinadi. Madrasada matematika o qitishdan ko zlangan asosiy maqsadlardan biri
ʻ ʻ
meros taqsimlashning ilmiy va amaliy nazariyasini biluvchi mutaxassislar
tayy orlashdan
ibo ratdir, bun day m utaxass is ―Faroziyx on‖ (M eros boʻluv chi)
nom i
bilan ataladi. Tayyorlangan faroziyxonlar mahalliy sud (qozixona) organlarida
meros taqsimlash bilan shug’ullangan. O z davrida oliy tipdagi o quv yurti
ʻ ʻ
hisoblangan madrasada matematika o qitish formasi, asosan, dars bo lgan. O qituvchi
ʻ ʻ ʻ
talabalarga yangi mavzuni bayon etgandan so ng, ularga shu mavzu yuzasidan
ʻ
Madrasa xujrasida ma’lum muddatga mustaqil ishlash uchun topshiriq beradi. Uning
bajarilganligi o qituvchi tomonidan
ʻ tekshirilib, baho qo yiladi, so ngra yangi mavzu ʻ ʻ
o tiladi. Mustaqil ishlar ko proq
ʻ ʻ amaliy xarakterga ega bo lib, talabalar uchun ʻ
zerikarli: va ularning ko p vaqtini
ʻ olgan. Masalan, birni ketma-ket ikkilantirish bilan
264 gacha davom ettirib, buning teskarisi 264 dan boshlab ketma-ket yarimlanishni
bir chiqquncha davom ettiriladi. YOki, 20 va undan ortiq xonali sonlardan aniq va
taqribiy (ikkinchi, uchinchi, to rtinchi
ʻ va istalgan ko rsatkichli) ʻ ildiz chiqarishga doir
juda ko p
ʻ miqdorda misollar yechiladi. Matematika o quvchilarda ʻ iroda, diqqatni
to plab
ʻ olishni, qobiliyat va faollikni, tasavvurini, shaxsning axloqiy sifatlarini
(qat’iyatli, aniq maqsadga intilish, ijodkor, mustaqil, ma’suliyatli, mehnatsevar,
intizomli va tanqidiy fikrlash) hamda o zining
ʻ qarash va e’tiqodlarini dalillar asosida
himoya qila olish ko nikmalarini
ʻ rivojlantiradi. Matematikani o rganish ʻ jarayonida
inson tafakkurining usul va metodlari qatoriga induktsiya va deduktsiya,
umumlashtirish va aniqlashtirish, analiz va sintez, abstraktsiyalash, analogiya,
tasniflash va sistemalashtirish kabilar qo shiladi. Matematikani o rganishda
ʻ ʻ
o quvchilar o zlarining fikr, mulohazalarini aniq va
ʻ ʻ tugal, lo nda ʻ va mazmunli bayon
qilishga, matematik yozuvlarni tushunarli, batartib, bajarish malakalarini
egallaydilar.

20Ixtisoslashtirilgan maktalar ham tashkil etilishi va bolalar qobiliyati,
iste’dodga ko raʻ bunday maktablarda ta’lim olishi mumkin.
O rta
ʻ maxsus va kasb-hunar ta’limi.
Har bir yigit-qiz umumiy o rta ta’limga ega bo lgandan so ng akademik litsey
ʻ ʻ ʻ
yoki kasb-hunar kollejida o qishni ixtiyoriy ravishda tanlashi mumkin.
ʻ Bu ta’lim
muassasalarida o qish
ʻ muddati uch yildan kam bo lmaydi. ʻ
Litsey va kollejlar egallangan kasb-hunar bo yicha ishlash huquqini beradi
ʻ
va hamda ish yoki ta’limni navbatdagi bosqichda davom ettirishi uchun asos
bo ladigan
ʻ maxsus, kasb-hunar ta’lim beradi.

2MUNDARIJA:
KIRISH......................................................................................................................3
I.BOB. O'ZBEKISTONDA MATEMATIKA FANINI O'QITISH
METODIKASI TARIXI VA RIVOJLANISHI
1.1.XX asrgacha O rtaʻ Osiyo madrasalarida matematika fanining o qitilishi.........9 ʻ
1.2.O'zbekistonda matematika fanini o'qitish metodikasinitakomillashtirish
davr talabi...................................................................................................................11
1.3.Predmet sifatidagi matematika va uning metodikasi............................................14
II.BOB. MATEMATIKA O'QITISH METODIKALARI VA
ULARNI O'QUV JARAYONIGA TATBIQ ETILISHI
2.1. Hozirgi kunda matematika o'qitishning umumiy metodikasi .............................20
2.2. Matematika o'qitishning xususiy metodikasi.......................................................24
XULOSA................................................................................................................... . .26
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR..................................................................27

28chuqurlashtirishga e’tiborli bo lishʻ kerak. Bu ayniqsa o smir ʻ yoshdagilarga muhim,
qachon yana shakllantiriladi, faqat doimiy qiziqishlari va shu yoki boshqa fanga
qiziqishini aniqlash kerak. Mazkur kurs ishida matematik fanlarni o qitish
ʻ
metodining o ziga
ʻ xos xususiyatlari, asosiy interaktiv metodlarni yoritib berishga
harakat qilindi. Hozirgi paytda keng qo llanilayotgan metodlar, matematik fanlarni
ʻ
o qitishdagi
ʻ ilg’or mamlakatlarda to plangan ʻ tajribalar ham hisobga olingan.

3Kirish
Mamlakatimizda xozirgi paygda yoshlarga ta’lim va tarbiya berishga alohida
e’tibor qaratilmoqda. Ta’lim-tarbiya hamisha jamiyat taraqqiyotining asosi bo lgan.ʻ
Chunki, inson jamiyatdagi barcha munosabatlar, aloqalarning markazida turadi. Fan-
texnika va axborotdagi revolyutsiya inson va uning ilmiy-ma’rifny poten- tsialini
ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning hal qiluvchi omiliga aylantirdi. Barqaror iqtisodiy
o sishni ta’minlash, xalqaro mexnat taqsimotida munosib
ʻ o rin ʻ egallash, milliy
iqtisodiyotning raqobat- bardoshligini ta’minlash muammolari ko p jihatdan ish
ʻ
kuchining bilimi, malakasi, vaziyatga qarab ish tuta olishiga bog’liq. Kelajakda
erishishimiz lozim bo lgan buyuk maqsadlarga erishish
ʻ uchun eng avvalo yuqori
malakali, zamon talabiga javob beradigan mutaxassis kadrlar tayyorlashimiz kerak.
Matematika so‘zi qadimgi grekcha - mathema so‘zidan olingan bo‘lib, uning
ma'nosi «fanlarni bilish» demakdir. Ma'lumki, matematik fanlarning sohalari turli-
tuman bo‘lishiga qaramay, ular umumiylik belgisi ostida bitta predmetga
birlashtirilgan. Bu umumiylik belgisini quyidagi matematikaga berilgan ta'rifdan
yaqqol ko'rish mumkin. Matematika faning o‘rganadigan narsasi (obyekti)
materiyadagi mavjud narsalarning fazoviy formalari va ular orasidagi miqdoriy
munosabatlardan iborat.
“Metodika” so‘zi yunoncha “metod” yoki “usul” so‘zidan olingan. Matematika
o‘qitish metodikasi (uslubiyati) fani deb, jamiyat tomonidan qo‘yilgan ta’lim
maqsadlarga mos ravishda matematik o‘qitish usullarini, qonuniyatlarini uning
ma’lum rivojlanish darajasida o‘rganadigan va tadqiq etadigan pedagogika- ning
bo‘limiga aytiladi. Matematika metodikasi pedagogika va didaktika fanining asosiy
bo‘limlaridan biri bo‘lib, jamiyatimiz taraqqiyoti darajasida ta’lim maqsad- lariga
mos keluvchi matematikani o‘qitish, o‘rganish qonuniyatlarini o‘rganadigan mustaqil
fandir. Matematika metodikasi haqidagi tushuncha birinchi bo‘lib, shvedsariyalik
pedagog matematik G.Pestalotsining 1803-yilda yozilgan “Sonni ko‘rgazmali o‘r-
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842 May 2022 / Volume 3
Issue 5 www.openscience.uz 958 ganish” asarida bayon qilingan. Matematika fani
qadimiy va doimiy navqiron fandir. U kishilik jamiyati paydo bo‘lgandan boshlab

O ZBEKISTON RESPUBLIKASIʻ
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
AMALIY FANLAR UNIVERSITETI
“PEDAGOGIKA” KAFEDRASI

“Matematika o qitish metodikasining tarixi, taraqqiyot bosqichlari hamda
ʻ
rivojlanish yo llari” mavzusidagi
ʻ

KURS ISHI
Bajardi: ______ guruh talabasi
__________________________
Rahbar: “Pedagogika” kafedrasi
__________________________

TOSHKENT-2024

13o tkazildi.ʻ Sinov-tajriba ishlarini o tkazishda ʻ ishchi guruhi raisining o rinbosari ʻ
pedagogika fanlari doktori M.
Tojiev va ekspert sifatida ilm iy xod im
SH .Y unu sova
ishtirok etdi. Boʻlim da ―Fan va texn ika davlat qo ʻm itasi‖ning
―Ta’lim ni
bo shqarishn ing algoritm ik- kom pyu ter tizimining didaktik va metodik
asoslari mavzusi bo yicha ilmiy-tadqiqot ishlari
‖ ʻ olib borilmoqda. 1998 yildan
bo limga
ʻ rahbarlik qilib kelayotgan yosh olim pedagogika fanlari doktori M. Tojiyev
va fidoyi xodimlardan SH. Yunusova, M. Divanova hamda professor A.
Abduqodirov, professor D. V. Manesvich, akademik ULL K. Farmonov oliy toifali
o qituvchi
ʻ K.Tulaboyev davlatimiz mustaqilligini mustahkamlash uchun munosib
yoshlarni tarbiyalashda o z
ʻ hissalarini qo shib ʻ kelmoqdalar. O zbekiston ʻ
mustaqillikni qo lga kiritgandan boshlab mamlakatda ta’limni
ʻ tubdan isloh qilish
zarurati tug’ildi. 1997 yilda qabul qilingan "Ta’lim to g’risidagi
ʻ Q onun ‖ va ―K adrlar
tayy orlash
m illi y dasturi‖ga koʻra O ʻzbekistonda ta’lim tizim i qayta ko rildi. ʻ
Hozirgi kunda mamlakatimizda maktab matematika kursi darsligi va o quv
ʻ
qo llanmalari
ʻ SH.A.Alimov, M.A. Mirzaaxmedov, A.A.Raximqoriyev va boshqalar
tomonidan yaratilgan bo lib,
ʻ ulardan amalda foydalanilmoqda.
Matematika o qitish
ʻ metodikasini tuzilishiga ko ra ʻ ikki bo limga ʻ ajratib,
o rganiladi.
ʻ Ular:
1) Matematika o qitishning
ʻ umumiy metodikasi . Bunda matematika
fanining maqsadi, mazmuni, formasi, metodlari pedagogika va psixologiya
qonunlari hamda didaktik prinsiplar asosida ochib beriladi.
2) matematika o qitishning
ʻ xususiy metodikasi da esa matematika o qitish ʻ
jarayonida umumiy metodikaning qonun va qoidalarini aniq bir mavzu materiallariga
tatbiq qilish yo llari
ʻ ko rsatiladi. ʻ SHu xususidagi ilmiy-tadqiqot ishlar hozirgi davrda
keng qamrovli amalga oshirilmoqda..

27sharoitda o tkaziladi. Tajribaʻ natijalarini tahlil qilish taqqoslash metodi bilan
o tkaziladi.
ʻ
Pedagogik tadqiqotda suhbat metodidan ham foydalanishi mumkin. Тadqiqotning
maqsad va vazifalarini yaqqol aniqlash, uning nazariy asoslari va tamoyillarini ishlab
chig’arish, ishchi faraz tuzish, boshlang’ich sinflarda matematika o qitish
ʻ
metodikasining shakllanishida asosiy mezonlar hisoblanadi.
Xulos a
Jamiyatning taraqqiyot darajasi, davrimizning axborot asriga aylanishi shuni
ko rsatadiki, yoshlarni yetuk, vaziyatni tezda baholaydigan, har qanday
ʻ holatda ham
to g’ri va oqilona qaror qabul
ʻ qila oladigan malakali mutaxassis qilib tayyorlash
uchun faqat an’anaviy uslublarga tayanib dars o tish yetarli
ʻ emas. Bu esa ta’lim
tizimida mentalitetini unutmagan holatda jahon tajribasidan keng foydalanishni
talab etadi. Respublikamizda iqtisodiyotni erkinlashtirish va bu sohadagi islohotlarni
yanada chuqurlashtirish bilim olishga, matematika fani sir- asrorlarini o rganishga
ʻ
bo lgan
ʻ talablarni ham kuchaytirdi. Bu esa, o z ʻ navbatida, to g’ri ʻ qaror qabul qilish
malakasiga ega bo lgan
ʻ matematiklar tayyorlashnigina emas, balki ularni o qitadigan ʻ
pedagoglar tayyorlashni ham talab qiladi. Matematik fanlarni yoshlarga o rgatish
ʻ
uchun o qituvchining o zi bu
ʻ ʻ fanlarni yaxshi bilishi, dars berish metodlarini mahorat
bilan qo llay olishi talab
ʻ etiladi. Shu bilan birga, pedagogika, psixologiya va boshqa
fanlarni ham chuqur bilishi zarur bo ladi. Kadrlar
ʻ tayyorlashdagi asosiy maqsad
zarur bilimlarni o zlashtirish
ʻ bilan birga talabalarning intellektual qobiliyatlarini
rivojlantirish, ularda mustaqil tanlash va qaror q a bul qilish ko nikmasini
ʻ hosil
qilishdir. Matematika darsida aqliy yuklamani oshirib borishi, hamda o quvchini
ʻ
o tilayotgan
ʻ materialni darsda faolligi va qiziqishini butun dars jarayonida oshirish
kerakligi haqida o ylantirib qo yadi. Shuning uchun yangi
ʻ ʻ faol o qitish ʻ metodlarni va
metodik usullarni, o quvchilar fikrini faollashira
ʻ olish, ularni mustaqil bilimga ega
bo lishni
ʻ ifodalashni o rgatilmoqda. ʻ Matematikaga qiziqish uyg’otish o qitish usulini ʻ
yuqori darajasiga va o quv ishini qanchalik bilan qurishiga bog’liq. Darsda har bir
ʻ
o quvchi faol
ʻ va zavq bilan ishlashi, hamda bilimga intilishini paydo bo lishi ʻ va
rivojlanishini boshlang’ich nuqta qilib foydalanish, bilim olishga qiziqishini

15 Bu sistema talabalarga ilmiy faktlar va nazariyalarni tanishtirish maqsadida amaliyot
talablari asosida, aniq pedagogik qoidalarga rioya qilgan holda yaratiladi. Xususan,
predmet sifatidagi matematika iloji boricha ko p faktlarni bayonʻ qilishga intilmay,
balki oldiga qo yilgan maqsadga javob
ʻ beradigan faktlarning zarur bo lganini ʻ o z ʻ
ichiga oladi. So ngra
ʻ predmet sifatidagi matematika, agar programma aralash fanlar
sohasiga kirishni talab qilsa birgina fan doirasida cheklanishi shart emas. Shunday
qilib, predmet sifatidagi matematika zamonaviy fan taraqqiyoti jarayonida yaratilgan
faktlarni maxsus o qitish muassasasi talabiga ko ra, u erdagi
ʻ ʻ talabalarning bilimi va
fikrlash qobiliyatini hisobga olgan holda, yorita bilishi kerak. Matematika predmeti
figuralar va kattaliklar haqida gapiradigan bo lsa, o qitish
ʻ ʻ metodikasi ularga
odamlar nuqtai nazaridan yondoshadi. Metodikaning maqsadi o sha
ʻ figura va
kattaliklarni o rganish
ʻ talabalarga qanday holda manzur bo lishini, ʻ ularda qanday
holda qiziqish uyg’ota olishini o rganishdan iborat bo lishi lozim. Chunki shu figura
ʻ ʻ
va kattaliklarni o rganishga
ʻ talabalar qiziqsalargina predmetni katta muvoffaqiyatlar
bilan o zlashtirishlari
ʻ mumkin. Yuqorida aytilganlardan metodikaning maqsadi qisqa
vaqt ichida iloji boricha to liq
ʻ bilimlar sistemasini berishdan va talabalarning
fikrlash qobiliyatlarini o stira
ʻ olishdan iboratdir.
Ma’lumki, matematika fanini o qitishda 2 xil matematik fikrlashlar mavjud:
ʻ
1-toifadagilar chuqur abstraktsiyaga ega bo lgan shaxslar bo lib, ular matematikani
ʻ ʻ
kasb sifatida qabul qilsalar, 2-toifadagi kishilar esa boshqa fanlarni vakili sifatida
matematikadan samarali foydalana oladilar. Keng ma’noda barcha shaxslar
matematikadan ma’lum bir doiradagi bilimlarga, o z kasbi, sotsial holatiga ko ra
ʻ ʻ ega
bo lishini
ʻ tabiiy talab deb qaralgan. Shu bois matematikani o qitish ʻ muammolari
ham, mos uslubiyat va didaktikani yaratish muammolari ham turlicha va hatto davr
va ta’lim tizimlariga bog’liq. Masalan, ta’lim tizimidagi olmoncha modelda
talabalardan barcha sohalar bo yicha mumkin qadar chuqur va atroflicha
ʻ bilim talab
etilgan bo lsa,
ʻ boshqa, aytaylik AQSh modelida, ixtisoslikka yo naltirilgan ʻ chuqur
bilimlarni shakllash birinchi navbatda talab etiladi. Hozirgi kunga kelib modelning
qanday bo lishidan qat’iy nazar ta’lim tizimi
ʻ pedagogik va axborot texnologiyalariga
tayanganligi uchun bu talablar yangi sayqal olgan. Ta’lim tizimiga axborot va
kompyuter texnologiyalarining joriy etilishi matematika fani imkoniyatlarini va ta’sir

4rivojlanib, taraqqiy etib kelmoqda. Hozirgi kunda biron bir soha yo‘qki, unga
matematika kirib bormagan bo‘lsin. Matematikaning bu darajada yuksalib
borayotganligida, albatta, o‘tmish ajdodlarimizning, shu jumladan Al-Xorazmiy,
Beruniy, Al-Farg‘oniy, Ali Qushchi, Al-Koshiy, Ibn Sino, Ulug‘bek va x.k. larning
ham xizmatlari buyuk ekanli1'ini e‘tirof etamiz. Ota-bobolarimiz tomonidan asrlar
davomida yaratilgan ilmiy boyliklar, ular tomonidan yaratilgan asarlar xalqimiz,
davlatimiz tomonidan asrab avaylanib, saqlanib o‘rganilib kelinayotganligini
kelajagimiz vorislari bo‘lgan o‘quvchilarimizga ham aytish, allomalarning ilmiy
meroslari bilan ularni muntazam tanishtirib borishimiz shartdir. Zero, A. Kasiriy
aytganidek, -“Moziyga qaytib ish ko rishlik xayrlikdir”. Matematika o'quvchilarda‟
iroda, diqqatni to'plab olishni, qobiliyat va faollikni, tasavvurini, shaxsning axloqiy
sifatlarini (qat'iyatli, aniq maqsadga intilish, ijodkor, mustaqil, ma'suliyatli,
mehnatsevar, intizomli va tanqidiy fikrlash) 9 hamda o'zining qarash va e'tiqodlarini
dalillar asosida himoya qila olish ko'nikmalarini rivojlantiradi. Matematikani
o'rganish jarayonida inson tafakkurining usul va metodlari qatoriga induktsiya va
deduktsiya, umumlashtirish va aniqlashtirish, analiz va sintez, abstraktsiyalash,
analogiya, tasniflash va sistemalashtirish kabilar qo'shiladi.Matematika fanining
paydo bo‘lish tarixi qanchalik uzoq davrlarga borib qadalsa, ushbu fanni o‘rganish,
uni o‘qitilish tarixi ham shu qadar uzoqdir. XV asrdan XX asrgacha O‘rta Osiyo
hududi madrasalarida matematikani o‘qitish qanday amalga oshirilgan? Bu savolga
S.A.Axmedovning ―O‘rta Osiyoda matematika tarakkiyoti va uni o‘qitish
tarixidan (―O‘qituvchi - 1977 y) nomli kitobida ma‘lum darajada javob berilgan.
‖ ‖
Unda keltirilishicha Madrasa o‘sha davrning oliy diniy maktabi hisoblangan.
Madrasada diniy bilimlar bilan birga dunyoviy bilimlar ham berilgan ekan.
Madrasada, qatiy dastur va o‘quv rejasi bo‘lmasada, mavzular uzoq yillik tartib
asosida o‘qitilgan. Unda arab tili grammatikasi, arab tilidagi diniy kitoblar, tibbiyot,
geografiya, astronomiya va ―Xisob nomi bilan arifmetika, algebra hamda
‖
geometriya ham o‘qitilgan. O‘rta asr sharq matematiklarining ilmiy asarlari
takomillashgan ko‘rinishida madrasada dastur (o‘quv-reja) tariqasida qo‘llanilgan.
Masalan, Xorazmiy o‘zining 8 asarlarida sonlarni yozishning o‘nli sistemasini bayon
etgandan keyin sonlarni ikkilantirish va yarimlatishdan boshlab, ildiz chiqarish amali

5bilan tugatgan bo‘lsa, madrasada ham shu tartibda o‘qitilgan. Qolgan mavzular ham
Xorazmiy va undan keyingi o‘rta asr matematiklari yozgan asarlar tartibida bayon
etilgan. Matematika fanining paydo bo‘lish tarixi qanchalik uzoq davrlarga borib
qadalsa, ushbu fanni o‘rganish, uni o‘qitilish tarixi ham shu qadar uzoqdir. XV
asrdan XX asrgacha O‘rta Osiyo hududi madrasalarida matematikani o‘qitish qanday
amalga oshirilgan? Bu savolga S.A.Axmedovning ―O‘rta Osiyoda matematika
tarakkiyoti va uni o‘qitish tarixidan (―O‘qituvchi - 1977 y) nomli kitobida ma‘lum‖ ‖
darajada javob berilgan. Unda keltirilishicha Madrasa o‘sha davrning oliy diniy
maktabi hisoblangan. Madrasada diniy bilimlar bilan birga dunyoviy bilimlar ham
berilgan ekan. Madrasada, qatiy dastur va o‘quv rejasi bo‘lmasada, mavzular uzoq
yillik tartib asosida o‘qitilgan. Unda arab tili grammatikasi, arab tilidagi diniy
kitoblar, tibbiyot, geografiya, astronomiya va ―Xisob nomi bilan arifmetika,
‖
algebra hamda geometriya ham o‘qitilgan. O‘rta asr sharq matematiklarining ilmiy
asarlari takomillashgan ko‘rinishida madrasada dastur (o‘quv-reja) tariqasida
qo‘llanilgan. Masalan, Xorazmiy o‘zining 8 asarlarida sonlarni yozishning o‘nli
sistemasini bayon etgandan keyin sonlarni ikkilantirish va yarimlatishdan boshlab,
ildiz chiqarish amali bilan tugatgan bo‘lsa, madrasada ham shu tartibda o‘qitilgan.
Qolgan mavzular ham Xorazmiy va undan keyingi o‘rta asr matematiklari yozgan
asarlar tartibida bayon etilgan. Taraqqiyot so'zi lotincha ildizlarga ega, tarjima esa
"muvaffaqiyat", "oldinga harakat" degan ma'noni anglatadi. Taraqqiyot bo lishi
ʻ
uchun vazifa, maqsad va oldinga harakat bo lishi lozim. Taraqqiyot so'zi lotincha
ʻ
ildizlarga ega, tarjima esa "muvaffaqiyat", "oldinga harakat" degan ma'noni
anglatadi. Taraqqiyot bo lishi uchun vazifa, maqsad va oldinga harakat bo lishi
ʻ ʻ
lozim. Endi Matematika metodikasi taraqqiyoti deganda esa, har bir o qituvchi o z
ʻ ʻ
oldiga yosh avlodni tarbiyali va salohiyatli, bilimli o sib ulg’ayishi uchun o z oldiga
ʻ ʻ
qo ygan maqsad-vazifalarini sidqidildan bajarishi tushuniladi. Matematika o qitish
ʻ ʻ
metodikasi taraqqiyoti, boshqa fanlar metodik taraqqiyoti kabi tasirli tarzda ijobiy
tomonga o zgarishlar bilan qadam tashlamoqda. Misol uchun matematika o'qitish
ʻ
metodikasi fani pedagogika fanining ma’lum bir bo'limi bo‘lib, u matematika fanini
o‘qitish qoidalarini o'rganish bilan shug‘ullanadi. Matematika o'qitish metodikasi
matematika fanini o'qitish qonuniyatlarini o'rganish jarayonida pedagogika, mantiq,

25matematik kitoblardan mustaqil o qibʻ o rganish ʻ malakalarini shakllantirishdan
iboratdir.
2.2.Matematika o qitishning
ʻ xususiy metodikasi
Metodika pedagogikaning tarkibiy qismi (pedagogika yunoncha paidagogike)
bo lib,
ʻ insonni shakllantirishda muayyan maqsad sari qaratilgan sistematik faoliyat
to g’risidagi hamda ta’lim-tarbiya berishning mazmuni, shakli
ʻ va metodpari
(uslublari) haqidagi fandir. Metodologiya esa (metod va logika so zlaridan)
ʻ
faoliyatning tarkibi, mantiqiy tuzilishi, metod va vositalari haqidagi
ta’limotdir.Metodologik bilim, birinchidan, muayyan faoliyat turlarining mazmuni
va izchilligini o z
ʻ ichiga olgan odat va normalar shaklida, ikkinchidan, amalda
bajarilgai faoliyatning ta’siri sifatida yuzaga chiqadi. Xozirgi zamoy adabiyotlarida
metodologiya deyilganda, avvalo ilmiy bilish metodologiyasi, ya’ni ilmiy bilish
faoliyatining shakllari va usullari tushuniladi. Metodika, qisqacha qilib aytganda,
ma’lum bir fanni o rganish,
ʻ o qitish ʻ metodlari to g’risidagi ʻ ta’limot. Boshqacha
aytganda metodika - bu dars o tishda o qituvchiga qo yiladigan
ʻ ʻ ʻ talablarni realizatsiya
qilishni amalga oshiradigan turli metodlarning majmuidir. Matematika metodikasi
pedagogika, psixologiya va yosh psixologiyasi bilan bog’liq. Boshlang’ich
matematika metodikasi ta’limning boshqa fan metodikalari (ona tili, tabiatshunoslik,
rasm, mehnat va boshqa fanlar o qitish metodikasi) bilan
ʻ bog’liq. O qitishda ʻ
predmetlararo bog’lanishni to g’ri
ʻ amalga oshirish uchun o qituvchi ʻ buni hisobga
olishi juda muhimdir. Ilmiy-tadqiqot metodlari – bu qonuniy bog’lanishlarni,
munosabatlarni, aloqalarni o rnatish va ilmiy nazariyalarni tuzish maqsadida ilmiy
ʻ
axborotlarni olish usullaridir.Kuzatish, tajriba, maktab hujjatlari bilan tanishtirish,
o quvchilar ishlarini
ʻ o rganish, suhbat va so rovnomalar o tkazish ilmiy-pedagogik ʻ ʻ ʻ
tadqiqot metodlari jumlasiga kiradi. So nggi
ʻ vaqtlarda matematik va kibernetik
metodlardan, shuningdek, matematikani o qtishda
ʻ modellashtirish metodlaridan
foydalanish qayd qilinmoqda. Matematika metodikasi ta’lim jarayoni bilan bog’liq
bo lgan quyidagi uch
ʻ savolga javob beradi:
1. Nima uchun matematikani o rganish
ʻ kerak?

6psixologiya, matematika, lingvistika va falsafa fanlari bilan uzviy aloqada bo‘ladi.
Boshqacha aytganda, maktabda matematika o'qitish muammolari mantiq,
psixologiya, pedagogika, matematika va falsafa fanlari bilan uzviy bog‘liqlikda hal
qilinadi. Matematika o‘qitish metodikasining metodologik asosi bilish nazariyasiga
asoslangandir. Matematika metodikasi fani matematik ta’limning maqsadi, mazmuni,
formasi, uslubi va uning vositalarini dars jarayoniga tatbiqiy qonuniyatlarini o‘rganib
keladi. Matematika fani fizika, chizmachilik, kimyo va astronomiya fanlari bilan ham
uzviy aloqada bo‘ladi. Matematika fanining boshqa fanlar bilan uzviy aloqasi
quyidagi ikki yo'l bilan amalga oshiriladi: 1) matematika tizimining butunligini
buzmagan holda qo‘shni fanlaming dasturlarini moslashtirish; 2) boshqa fanlarda
matematika qonunlarini, formulalarini teoremalami o'rganish bilan bog'liq bo‘lgan
materiallardan matematika kursida foydalanish. Hozirgi vaqtda matematika dasturini
boshqa fanlar bilan moslashtirish masalasi ancha muvaffaqqiyatli hal qilingan.
Masalan, funksiyalar va ularni grafik tasvirlash haqida fizikada foydalaniladigan
ba’zi ma’lumotlami o'quvchilar VII sinfdan boshlab o‘rgana boshlaydilar. VIII sinfda
beriladigan geometrik yasashlarga doir ko'p bilimlar chizmachilik fani uchun boy
material bo‘ladi, chizmachilikning vazifasi bu bilimlarni turli chizmachilik ishlarini
bajartirish yo'li bilan puxtalashdan iboratdir.
Matematika fanini rivojlanishini asoslari, boshqa fanlarini rivojlanishi kabi,
insoniyat faoliyatining amaliy ehtiyojlaridan kelib chiqadi. Fanning rivojlanishi bu
ishlab chiqarishning shakllanishi bilan asoslanadi. Matematika,‖ boshqa fanlar kabi,
odamlarning amaliy ehtiyojlari natijasida vujudga keldilar: er maydonining yuzalarini
ulchash, idishlarning sig’imini o lchash,
ʻ vaqtni o lchash ʻ va mexanikaning
elementlaridir .
‖ F.Engels.Andi - Dyuring.
Haqiqatan ham matematikaning turli bulimlari real dunyoning fazoviy
formalarini va miqdoriy munosabatlarini o rganishda o zining metodlarining turli
ʻ ʻ
tumanligi bilan ajralib tursada, yagonaligi va umumiyligi bilan yaxlit birlashtirib
turadi. Matematika fanining mazmuni quyidagicha;
1) uning rivojlanish jarayonida yig’iladigan - faktlar;
2) faktlar asosida ilmiy tasavvurning shakllanishi - gipoteza. O z
ʻ o rnida ʻ
bu tajriba orqali tekshiriladi;

73) faktlar va tajribalar natijalarini umumlashtirish hamda ularni nazariya
va qonunlar ko rinishigaʻ keltirish;
4) nazariya va qonunlarni o rganish,
ʻ matematikani
o rganishni
ʻ xarakterlaydigan umumiy yo nalishlarni ʻ ifodalovchi
metodologiyani yaratish.
Bu elementlar doimo o zaro
ʻ aloqadorlikda va rivojlanishdadir.Ana shu
aloqadorlikni va rivojlanishni o rganish bizlar qanday tarixiy davrga olib borishni
ʻ
aniqlash ro yobga
ʻ kelish sabablarini aniqlash - aynan mana shu matematika
tarixining predmetini ifodalaydi. Shuning uchun matematika tarixi - matematikaning
rivojlanishining qonunlarini o rganuvchi
ʻ fandir.
Yuqoridagi aytilganlarga asosan matematika tarixi quyidagi masalalarni hal
qilishi kerak.
Birinchidan - matematikani fan sifatida rivojlanishining haqiqiy mazmuni
yoritilishini. Bularda matematikaning metodlari, tushunchalari va fikrlari qanday
paydo bo lganligi, ayrim matematik nazariyalar tarixan qanday dunyoga kelgani
ʻ
yoritilishini. Xalqlarda ma’lum tarixiy davrlarda matematikani rivojlanishini
xarakteri va xususiyatlarini aniqlashni barcha zamondagi ulug’ olimlarning qo shgan
ʻ
hissalarini yoritishni hal qilish.
Ikkinchidan - matematika tarixi matematikani turli-tuman aloqalarini
ochishi; jumladan; matematikani odamlarning amaliy ehtiyojlari va faoliyatlari bilan
aloqasini, boshqa fanlar rivojlanishi bilan aloqasini ochish, jamiyatning sotsial va
iqtisodiy strukturasiga va sinfiy kurashlarga ta’sirini ochish, xalqlarning olim
individining, olimlar kollektivining rolini ochishdan iborat.
Uchinchidan - matematika tarixini o rganish hozirgi zamon matematikasini
ʻ
mantiqiy mazmunini, rivojlanish dialektikasini va kelajagini to g’ri tushunishga
ʻ
yordam berishi kerak.
Matematika juda qadimgi fanlardan biri bo lib dastlabki bosqichlarda o zaro
ʻ ʻ
muomala va mehnat faoliyatlari asosida shakllana boshladi. U asta-sekin rivojlana
boshladi, ya’ni faktlar yig’a boshladi.
Matematika metodlarini tabiiy fanlarga tatbiki;
1) U yoki bu hodisani mazmuniga mos keluvchi matematik masalani bayon

18rivojlantirish, ta’lim tizimini takomillashtirish, uni zamon talablariga javob bera
oladigan jahon andozalari darajasiga ko tarishʻ maqsadiga e’tibor berib borilmoqda.
Ta’lim
sohasida ―Ta’lim toʻg’risida‖ Q onu n qabul qiling anligi, 199 6— 1997
yildan boshlab birinchi sinflarda o qishning
ʻ lotin yozuviga asoslangan yangi alifboda
dastur, qo llanma,
ʻ dasrliklarning yaratilganligi — bu ta’lim sohasida qo yilgan ʻ
dastlabki odimlar edi. O tgan
ʻ davrda yangi turdagi ta’lim muassasalari tashkil etildi.
Oliy o quv
ʻ yurtlari qoshida litseylar ochildi. Qobiliyatli o quvchilar ʻ chet ellarda
ta’lim ola boshladi. O qituvchilar xorijiy davlatlarda bo lib, ilg’or tajribalarni
ʻ ʻ
o rganib
ʻ kela boshladilar. Oliy maktab sohasida test usuli joriy etildi. Viloyatlardagi
pedagogika institutlari universitetlarga aylantirildi, chet el mutaxassislari
respublikamiz o quv
ʻ muassasalariga jalb etildi.
―M ahalla‖,
―K am olot‖, ―Sog’lom avlod uchun ‖, ―N uroniy‖,
―U lug ’bek‖,
―Um id‖
jam g’arm alari ham ta’lim sohasini rivojlantirishg a
hiss alarini
qo shmoqdalar. ʻ
Mustaqillik yillarida Oliy ta’lim sohasida ham islohotlarni o tkazish talab
ʻ
qilina boshladi. Bularning barchasi hisobga olinib, 1997 yil mart oyida Vazirlar
Mahkamasining farmoyishiga muvofiq, ta’lim tizimini isloh etilish, kadrlar
tayyorlash jarayoniga zamon talabi darajasida o zgartirishlar
ʻ kiritish maqsadida
m axsus
kom iss iya tuzildi va natijada ―K adrlar tayy orlash m illi y dasturi‖ ham da
―Ta’lim
toʻg’risida‖ Q onu n O liy M ajlis sess iyasida qabul qilindi.
Bu ikki hujjatga binoan ta’lim tizimi isloh qilishni bosqichma-bosqich
amalga oshirish nazarda tutiladi:
Birinchi bosqich — o tish davri. 1997—2001 yillar. Bu yillarda yangi talab
ʻ
doirasida pedagog kadrlar tayyorlash, ta’lim standartlarini yaratish, o quv dasturlari
ʻ
ustida ishlash, umumta’lim maktablarini qayta qurish, o rta maxsus va kasb-hunar
ʻ
bilim yurtlari tizimiga zamin tayyorlash va uzluksiz ta’lim tizimiga asos solish.
Ikkinchi bosqich — 2001—2005 yillarga mo ljallanadi. Bu davrda milliy
ʻ
dasturni to liq amalga oshirish mo ljallanadi. Uning ba’zi g’oyalari va qoidalariga
ʻ ʻ
o zgartirishlar
ʻ kiritilish ham ko zda ʻ tutilgan.
Uchinchi bosqich — 2005 yil va undan keyingi yillar bo lib,
ʻ islohot

12pedagogik o qishlarda,ʻ shuning bilan bir qatorda 1994 yili «O zbekiston ʻ
Respublikasi davlat ta’lim standartlarini ishlab chiqish muammolari» yuzasidan
o tkazilgan
ʻ ilmiy-amaliy anjumanda, 1999 yilda o tkazilgan «YAngi ʻ pedagogik
texnologiyalar (muammolar, yechimlar)» ilmiy-amaliy anjumanida hamda institut
tomonidan nashrdan chiqqan barcha ilmiy to plamlarda
ʻ o z ʻ maqolalari bilan faol
qatnashdilar. Bu yillar mobaynida bo limda 100 dan ortiq aspirantlar, ilmiy
ʻ
tadqiqotchilar tahsil oldilar. Professorlar J. Ikromov, N. G’aybullayev ko plab
ʻ yosh
olim va olimalarga tadqiqot sirlarini o rgatib,
ʻ O zbskistonda ʻ ta’lim nazariyasi va
metodikasini ko tarishda
ʻ faol qatnashadigan yuqori malakali kadrlar etib
yetishuvlariga o z
ʻ hissalarini qo shdilar.Bo limda ʻ ʻ 3 ta fan doktori, 42 dan ortiq fan
nomzodi kamol topdi. Bulardan S. Alixonov D. Ulug’xo jayev,
ʻ K. Ostonov,
M.Barakaev va boshqalar shular jumlasidandir. 1995-98 yillarda bo lim
ʻ fizika,
astronomiya, matematika, informatika, mehnat ta’limi nazariyasi va metodikasi deb
nomlanib, unga professor B. Mirzaaxmedov rahbarlik qildi. Bugungi kunda yangi
darsliklar, metodik qo llanmalar, o quvchilar bilimiga
ʻ ʻ qo yiladigan ʻ talablarni ishlab
chiqish bo limning
ʻ asosiy vazifasiga aylandi. 199 7 yil tarixg a m aorif yili boʻlib
kirdi.
―Ta’lim toʻg’risida»gi Q onun , «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi ‖
tasdiqlangach, institutda, xususan bo limda
ʻ umumiy o rta ʻ maktablar uchun davlat
ta’lim standarti, maxsus o rta
ʻ ta’lim muassasalari uchun DTS, dasturlar ishlab
chiqildi. Ushbu xujjatlarni hayotga joriy etish ishlari boshlab yuborildi. Bu
vazifalarni bajarish asosan professorlar J. Ikromov, A.Abduqodirov, pedagogika
fanlari doktori M. Tojiyev, pedagogika fanlari nomzodi E.Yangiboeva, ilmiy
xodimlar SH. Yunusova va M. Divanovalar zimmasiga tushdi. Matematika o quv
ʻ
fani uchun tajriba-sinov maydoni sifatida Vazirlar Mahkamasining Qarori bilan
Xorazm viloyati Urganch shaxridagi 16-
m aktab, ―Inform atika va hisob lash
texn ikasi
asoslari‖ oʻquv fani boʻyicha tajriba- sinov maydoni sifatida Namangan
viloyat Namangan tumanidagi 8-maktab belgilandi. Shu bilan bir qatorda
Qoraqalpog’iston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi, Toshkent shahar xalq ta’limi
bosh boshqarmasi, barcha viloyatlar xalq ta’limi boshqarmalarining buyrug’i bilan
respublikaning turli xududlarida qo shimcha
ʻ tarzda 14 ta umumiy o rta ta’lim ʻ
maktablarida matematika hamda informatika va XTdan tajriba- sinov ishlari

23belgilanadi:
1. Matematika o qitishningʻ umumta’limiy maqsadi.
2. Matematika o qitishning
ʻ tarbiyaviy maqsadi.
3. Matematika o qitishning
ʻ amaliy maqsadi.
Matematika o qitishning
ʻ umumta’limiy maqsadi o z ʻ oldiga quyidagi
vazifalarni qo yadi:
ʻ
a) O quvchilarga
ʻ ma’lum bir dastur asosida matematik bilimlar tizimini
berish. Bu bilimlar tizimi matematika fani to g’risida o quvchilarga etarli darajada
ʻ ʻ
ma’lumot berishi, ularni matematika fanining yuqori bo limlarini
ʻ o rganishga ʻ
tayyorlashi kerak. Bundan tashqari, dastur asosida o quvchilar o qish jarayonida
ʻ ʻ
olgan bilimlarining ishonchli ekanligini tekshira bilishga o rganishlari,
ʻ ya’ni
isbotlash va nazorat qilishning asosiy metodlarini egallashlari kerak.
b) O quvchilarning
ʻ og’zaki va yozma matematik bilimlarini tarkib toptirish.
Matematikani o rganish o quvchilarning o z ona tillarida xatosiz so zlash, o z
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
fikrini aniq, ravshan va lo nda qilib bayon eta bilish malakalarini o zlashtirishlariga
ʻ ʻ
yordam berishi kerak. Bu degan so z o quvchilarning har bir matematik qoidani o z
ʻ ʻ ʻ
ona tillarida to g’ri
ʻ gapira olishlariga erishish hamda ularni ana shu qoidaning
matematik ifodasini formulalar yordamida to g’ri
ʻ yoza olish qobiliyatlarini atroflicha
shakllantirish demakdir;
v) O quvchilarni matematik qonuniyatlar asosida real haqiqatlarni bilishga
ʻ
o rgatish. Bu erda o quvchilarga real olamda yuz beradigan eng sodda hodisalardan
ʻ ʻ
tortib to murakkab hodisalargacha hammasining fazoviy formalari va ular orasidagi
miqdoriy munosabatlarni tushunishga imkon beradigan hajmda bilimlar berish ko zda
ʻ
tutiladi.
Bunday bilimlar berish orqali esa o quvchilarning fazoviy tasavvur qilishlari
ʻ
shakllanadi hamda mantiqiy tafakkur qilishlari yanada rivojlanadi.
Matematika o qitishning
ʻ tarbiyaviy maqsadi o z oldiga ʻ quyidagilarni qo yadi: ʻ
a) O quvchilarda
ʻ ilmiy dunyoqarashni shakllantirish. Bu g’oya bilish
nazariyasi asosida amalga oshiriladi.
b) O quvchilarda
ʻ matematikani o rganishga ʻ bo lgan ʻ qiziqishlarni
tarbiyalash.

22matematika o qitish metodikasiga doir masalalar bilan rus olimlaridan akademikʻ
S.E.Gurev (I760-I8I3), XVIII asrning birinchi va ikkinchi yarmidan esa
N.I.Lobachevskiy (I792-I856), I.N.Ulyanov (I83I-I886). L.N.Tolstoy (I828-I9IO) va
atoqli metodist-matematik S.I.Shoxor-Trotskiy (I853-I923), A.N.Ostrogradskiy va
boshqalar shug’ullandilar va ular matematika faniga ilmiy nuqtai-nazardan qarab,
uning progressiv asoslarini ishlab chiqdilar. Masalan, A.N.Ostrogradskiy
Keyinchalik matematika o qitish
ʻ metodikasining turli yo nalishlari ʻ bilan
N.A.Izvolskiy, V.M.Bradis, S.E.Lyapin, I.K.Andronov, N.A.Glagoleva,
I.Ya.Dempman, A.N.Barsukov, S.I.Novoselov, A.Ya.Xinchin, N.F.Chetveruxin,
A.N.Kolmogorov, A.I.Markushevich, A.I.Fetisov va boshqalar shug’ullandilar.
1970 yildan boshlab maktab matematika kursining mazmuni yangi dastur
asosida o zgartirildi, natijada uni o qitish metodikasi ham ishlab chiqildi. Hozirgi
ʻ ʻ
dastur asosida o qitilayotgan
ʻ maktab matematika fanining metodikasi bilan
professorlardan V.M.Kolyagin, J.Ikromov, R.S.Cherkasov, P.M.Erdniev,
N./aybullaev, T.To laganov,
ʻ A.Abduqodirov va boshqa metodist olimlar
shug’ullanmoqdalar. Matematika o qitish
ʻ metodikasi pedagogika institutlarining III-
IV kurslarida o tiladi.
ʻ U o zining tuzilishi xususiyatiga ko ra shartli ravishda ʻ ʻ uchga
bo linadi:
ʻ
1. Matematika o qitishning umumiy metodikasi. Bu bo limda matematika
ʻ ʻ
fanining maqsadi, mazmuni, formasi, metodlari va uning vositalarining metodik
sistemasi, pedagogika, psixologiya qonunlari hamda didaktik printsiplar asosida
ochib beriladi.
2. Matematika o qitishning
ʻ maxsus metodikasi. Bu bo limda ʻ matematika
o qitish umumiy metodikasining qonun va qoidalarining aniq mavzu materiallariga
ʻ
tadbiq qilish yo llari
ʻ ko rsatiladi. ʻ
3. Matematika o qitishning
ʻ aniq metodikasi. Bu bo lim ikki qismdan iborat: ʻ
1). Umumiy metodikaning xususiy masalalari;
2). Maxsus metodikaning xususiy masalalari.
Masalan, VI sinfda matematika darslarini rejalashtirish va uni o tkazish
ʻ
metodikasi deyilsa, bu umumiy metodikaning xususiy masalasi bo lib
ʻ hisoblanadi.
O rta
ʻ maktablarda matematika o qitishning ʻ maqsadi quyidagi uch omil bilan

17qarash mumkin. Mustaqillik e’lon qilingan (1991 yil 1 sentyabr) dastlabki
yillardanoq O zbekistonʻ hukumati ta’limga ustivor soha sifatida e’tibor berib
kelmoqda. O zbekiston
ʻ Respublikasining ta’lim sohasida aniq va ravshan hamda
ilmiy asoslangan davlat siyosati mavjud bo lib,
ʻ u insonparvarlik va demokratik
tamoyillarga asoslanadi hamda har bir fuqaroning bilim olishi O zbekiston
ʻ
Respublikasi Konstitutsiyasida qonuniylashtirilgan. Mustaqil Respublikamizda xalq
ta’limi tizimi mazmunini yangilash va yangi ijtimoiy muhit sharoitida uni yanada
rivojlantirish zarur edi. Chunki huquqiy, iqtisodiy, ma’naviy sohalarda olib
borilayotgan islohotlarda asosiy maqsad ham barcha fuqarolarning hayotini ijtimoiy
himoyalash, ularning turmush sharoitini yaxshilash, ma’naviy jihatdan yuksaltirish,
eng muhimi, ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot barpo etishdan iboratdir.
Ana shu maqsadni amalga oshirish borasida Respublikamiz hukumati xalq ta’limi
tizimini tubdan isloh qilishni va milliy kadrlarga bo lgan ehtiyojni tobora
ʻ ortib
borayotganligini hisobga olib ta’lim tizimini ham yangilashni taqozo etar edi. Shu
maqsadda 1997 yil 29 avgustda O zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1X
ʻ
sess iyasida
―Ta’lim toʻg’risida‖ Q onu n ham da ―K adrlarni tayy orlash m illi y
dasturi ‖
keng muhokama qilindi va tasdiqlandi. O ʻzbekiston Respublikasi
―Ta’lim
toʻg’risida‖gi Q onu n va ―K adrlar tayyorlash milliy dasturi . ‖
―Ta’lim
toʻg’risida‖gi Q onu n ta’lim , tarbiya fuqarolar kasbiy
tayy orgarligi
va har bir fuqaroning ilm olish konstitutsion huquqini ta’minlash kabi
qator dolzarb vazifalarni belgilab berdi.
Respublikamiz bugungi kunda tubdan yangi davlat bo lib,
ʻ unda har bir
siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy sohadagi islohotlar ham yangi ta’lim tizimida
bosqichma-bosqich olib borishni nazarda tutadi. Zero, ta’lim sohasidagi islohotlar
ham
yang i bo sqichm a-bo sqich oʻtish tam oyiliga asoslang andir. ―K adrlar tayy orlash
milliy dasturi
‖ ham uzluksiz ta’lim tizimini isloh qilishning tashkiliy, ilmiy va
metodik asosi bo lib hisoblanadi. Milliy dasturning asosiy maqsadi uzluksiz ta’lim
ʻ
tizimini rivojlantirish bo lib, u ijodiy va mustaqil fikrlovchi, tafakkuri rivojlangan,
ʻ
erkin shaxsni shakllantirish bilan barcha sohalarda raqobatbardosh kadrlar
tayyorlashni kafolatlash bilan ahamiyatlidir. Shunga ko ra,
ʻ mamlakatimizda
mustaqillikning dastlabki yillaridanoq boy madaniyatimizni tiklash va uni

19tajribalari tahlil etilib, umumlashtiriladi hamda kadrlar tayyorlash tizimi
takomillashtirilib, rivojlantirilib boriladi.―Ta’lim
toʻg’risida‖gi Q onung a asosan Ta’lim O ʻzbekiston
Respublikasi
ijtimoiy taraqqiyot sohasida ustuvor deb e’lon qilindi.
Ta’lim sohasidagi davlatning asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat:
- Ta’lim va tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakterida ekanligi;
- Ta’limning uzluksiz va izchilligi;
- Umumiy o rta,
ʻ shuningdek o rta ʻ maxsus, kasb-hunar ta’limining
majburiyligi;
- O rta
ʻ maxsus, kasb-hunar ta’limining yo nalishini: ʻ akademik litsey va
kasb-hunar kollejida o qishni
ʻ tanlash ixtiyoriyligi;
- Ta’lim tizimining dunyoviy xarakterda ekanligi;
- Davlat standartlari doirasida ta’lim olishning hamma uchun ochiqligi;
- Ta’lim dasturlarini tanlashga yagona va tabaqalashtirilgan yondashuv;
- Bilimli bo lish
ʻ va iste’dodni rag’batlantirish;
- ta’lim tizimida davlat va jamiyat boshqaruvini uyg’unlashtirish.
Xalq ta’limining asosiy bo g’ini
ʻ — uzluksiz ta’limi tizimini tashkil etadi.
2. O zbekiston
ʻ Respublikasida ta’lim tizimi.
O zbekiston
ʻ Respublikasida quyidagi uzluksiz ta’lim tizimi asos qilib olingan.
Bola shaxsini sog’lom va etuk o qishga
ʻ tayyorlash maqsadini ko zlaydi. ʻ
Mazkur ta’lim uch yoshdan olti-etti yoshgacha oilada, bolalar bog’chasida va mulk
shaklidan qat’iy nazar, boshqa xil ta’lim tashkilotlarida olib boriladi.
Umumiy o rta
ʻ ta’lim.
Umumiy o rta
ʻ ta’lim quyidagi bosqichlarga bo linadi: ʻ
Boshlang’ich ta’lim (I-IV sinf) Umumiy o rta
ʻ ta’lim (I-IX sinflar)
Boshlang’ich ta’limda umumiy o rta
ʻ ta’lim olish uchun zarur bo lgan ʻ
savodxonlik, bilim va ko nikmalar asoslari shakllantiriladi. Birinchi sinfga bolalar
ʻ 6
—7 yoshdan qabul qilinadi.
Umumiy o rta ta’limda bilimlarni zarur hajmi beriladi. Bolalarda mustaqil
ʻ
fikrlash, tashkilotchilik qobiliyati va amaliy tajriba ko nikmalari
ʻ rivojlantiriladi.
Kasbga yo naltiradi,
ʻ ta’limning navbatdagi bosqichiga yordam beradi.

8etish, ya’ni matematik modelini vujudga keltirish va uni echishning metodini topish;
2) Matematik modelni echish va uning forma va metodlarini
takomillashtirish va mantiqiy kamolotga intilish;
So ngiʻ yillarda fan va texnikaning jadal rivojlanishi (kibernetika,
hisoblash texnikasi,...) ekonomika, boshqarish sistemasi, psixologiya sohalarda
matematikaning roli yanada kuchayib ketdi. Matematika tarixi matematikaning
rivojlanish jarayonida ko pdan – ko p yorqin dalillar bilan bir qatorda qorong’u
ʻ ʻ
zulmat davrlarini boshidan kechirganligidan dalolat beradi. Haqiqatdan, ham din
peshvolari din ta’limotiga mos kelmagan har qanday yangilikning yo q
ʻ qilishga yoki
bo g’ishga intilganlar. Faqat ayrim olimlarning katta jasoratigina fanni ilgari
ʻ siljishi
uchun imkoniyatlar yaratib bergan.Matematika fanida ilg’or va reaksion kuchlarning
kurashi har doim sinfiy xarakterga ega bo lib kelgan. Ayniqsa tarixiy va filosofik
ʻ
masalalarda bu yaqqol ko rinib
ʻ turadi. Demak, matematika tarixini bilish fanni
mantiqan va tarixan rivojlanishining asosiy faktlarini va qonunlarini to g’ri
ʻ bilish va
talqin qilish imkonini beradi, sxolostikani bartaraf etadi, ilmiy dunyoqarashni
shakllantiradi.

24Bizga ma’lumki, matematika darslarida o quvchilarʻ o qishning ʻ dastlabki
kunlaridanoq mustaqil ravishda xulosa chiqarishga o rganadilar.
ʻ Ular avvalo
kuzatishlar natijasida, so ngra
ʻ esa mantiqiy tafakkur qilish natijasida xulosa
chiqaradilar. Ana shu chiqarilgan xulosalar matematik qonuniyatlar bilan
tasdiqlanadi.
Matematika o qituvchisining
ʻ vazifasi o quvchilarda ʻ mustaqil mantiqiy
fikrlash qobiliyatlarini shakllantirish bilan birga ularda matematikaning
qonuniyatlarini o rganishga
ʻ bo lgan ʻ qiziqishlarini tarbiyalashdan iboratdir.
v) O quvchilarda
ʻ matematik tafakkurni va matematik madaniyatni
shakllantirish. Matematika darslarida o rganiladigan
ʻ har bir matematik xulosa
qat’iylikni talab qiladi, bu esa o z navbatida juda ko p matematik tushuncha va
ʻ ʻ
qonuniyatlar bilan ifodalanadi. O quvchilar
ʻ ana shu qonuniyatlarni bosqichma-
bosqich o rganishlari davomida ularning mantiqiy tafakkur qilishlari rivojlanadi,
ʻ
matematik xulosa chiqarish madaniyatlari shakllanadi. O quvchilarni
ʻ biror matematik
qonuniyatni ifoda qilmoqchi bo lgan
ʻ fikrlarni simvolik tilda to g’ri ʻ ifodalay olishlari
va aksincha simvolik tilda ifoda qilingan matematik qonuniyatni o z ona tillarida
ʻ
ifoda qila olishlariga o rgatish orqali ularda matematik madaniyat
ʻ shakllantiriladi.
3. Matematika o qitishning amaliy maqsadi o z oldiga quyidagi vazifalarni
ʻ ʻ
qo yadi:
ʻ
a) Matematika kursida olingan nazariy bilimlarni kundalik hayotda
uchraydigan elementar masalalarni echishga tadbiq qila olishga o rgatish. Bunda
ʻ
asosan o quvchilarda nazariy bilimlarni amaliyotga bog’lay olish imkoniyatlarini
ʻ
tarkib toptirish, ularda turli sonlar va matematik ifodalar ustida amallar bajarish
malakalarini shakllantirish va ularni mustahkamlash uchun maxsus tuzilgan amaliy
masalalarni hal qilishga o rgatiladi.
ʻ
b) Matematikani o qitishda
ʻ texnik vosita va ko rgazmali ʻ qurollardan
foydalanish malakalarini shakllantirish. Bunda o quvchilarning
ʻ matematika
darslarida texnika vositalaridan, matematik ko rgazmali
ʻ qurollar, jadvallar va
hisoblash vositalaridan foydalana olish malakalari tarkib toptiriladi.
v) O quvchilarni
ʻ mustaqil ravishda matematik bilimlarni egallashga
o rgatish.
ʻ Bunda asosan o quvchilarni ʻ o quv ʻ darsliklaridan va ilmiy-ommaviy

Matematika oʻqitish metodikasining tarixi, taraqqiyot bosqichlari hamda rivojlanish yoʻllari

Купить