Materiallar hisobining nazariy asoslari - Kimyo - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	8.4MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Kimyo

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

5 Sotish

Materiallar hisobining nazariy asoslari

Sotib olish

MUNDARIJA:
KIRISH.........................................................................................................
I Bob. Materiallar hisobining nazariy asoslari
1.1. Materiallarni turkumlash, baholash va ularning harakatlarini
rasmiylashtirish …………………………………………………….…..
1.2. Materiallar ombor xo‘jaligining buxgalteriya hisobi va ularni
inventarizatsiya qilish tartibi………………………………….….…….
II Bob. “Samarqand” Lokomotiv deposida moddiy zahiralarining buxgalteriya
hisobi va ulardan samarali foydalanish ko„rsatkichlari tahlili
2.1. Korxona asosiy ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyati
tahlili…………………………………………….............................
2.2. Korxona moddiy zahiralarining analitik va sintetik
hisobi………………………………………………………….…...
2.3. Materiallar sarflanishi nazoratini tashkil etish va ulardan samarali
foydalanish ko‗rsatkichlari tahlili………………………………………
XULOSA VA TAKLIFLAR………….………………………………….
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‗YXATI…………………...
KIRISH

Mavzuning dolzarbligi: Temir yo‗l transporti O‗zbekiston Respublikasi
iqtisodiyotining asosiy qon tomiri hisoblanadi. Temir yo‗l transporti korxonalari
asosiy faoliyatini yanada rivojlantirish, xizmat ko‗rsatish sifati hamda
daromadlarni oshirish va harajatlarni kamaytirish bugungi kunning muhim
vazifalaridan biridir. Shunday ekan, temir yo‗l transporti korxonalarida moddiy
zahiralarni hisobini to‗g‗ri yuritish va ulardan samarali foydalanish muhim
ahamiyat kasb etadi. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida korxonalarda ishlab
chiqarish zahiralaridan foydalanish ustidan nazoratni kuchaytirish, ularning oqilona
sarflanishiga rioya qilish, mahsulot tannarxida moddiy harajatlarning salmog‗ini
minimallashtirish masalalariga alohida e‘tibor beriladi. Eng avvalo, materiallarni
to‗g‗ri, tejamli sarflash korxona faoliyatini rivojlantirishda va bu orqali mamlakat
iqtisodiyotini gullab-yashnashida, aholining moddiy farovonligini oshirishda
muhim omil hisoblanadi.
Mamlakat iqtisodiyotida transport va kommunikatsiya sohasida amalga
oshirilayotgan tarkibiy o‗zgarishlar alohida o‗rin tutadi. 2013 yil yakunlarida
Prezidentimiz ta‘kidlanganidek mamlakat iqtisodiyotida Temir yo‗l transportining
ahamiyati katta. O‗tgan yili Toshkent - Samarqand yo‗nalishida mazkur ikki
shahar o‗rtasidagi 344 kilometr masofani atigi 2 soatda bosib o‗tadigan, yuqori
tezlikda harakat qiladigan ―Talgo-250 yo‗lovchi elektr poyezdlari qatnovi‖
yo‗lga qo‗yildi. Bu poyezdlardan foydalanish maqsadida temir yo‗l
infratuzilmasini modernizatsiya qilish va takomillashtirish bo‗yicha keng ko‗lamli
ishlar amalga oshirildi. jumladan, 600 kilometr uzunlikdagi yo‗llar qayta tiklandi,
68 kilometrdan iborat yangi temir yo‗l yotqizildi, Toshkent va Samarqand
shaharlari temir yo‗l vakzallari rekonstruksiya qilindi va qaytatdan jihozlandi.
Transport va kommunikatsiya infratuzilmasini rivojlantirish bo‗yicha
loyihalarni amalga oshirishga yo‗naltirilgan mablag‗lar investitsiyalar umumiy
hajmida muhim o‗rin egalladi. Temir yo‗l parklarini yangilash maqsadida 8 ta
zamonaviy elektrovoz sotib olindi 1790 ta yuk tashiydigan va 38 ta yo‗lovchi
tashiydigan vagonlar qurildi va ta‘mirlandi.
Mavzuning dolzarbligi shundaki, barcha temir yo‗l korxonalari ishlab
chiqarish faoliyatini amalga oshirishda moddiy zahiralardan foydalanadi.
Korxonalarda materiallarni buxgalteriya hisobi to‗g‗ri olib borish va ularning
sarflanishi nazoratini kuchaytirish korxona moliyaviy holatini yaxshilamay
qolmaydi. Bu esa temir yo‗l tizimining moliyaviy xolatini barqarorlashtiradi.
Kurs ishining maqsadi: Temir yo‗l transporti korxonasining asosiy faoliyati va
moddiy zahiralari bo‗yicha nazariy bilimlarni oshirish;
 Korxona moddiy zahiralarining analitik, sintetik hisobini o‗rganish,
korxona moddiy zahiralaridan samarali foydalanish usullarini tahlil qilish;
 Korxonada materiallar sarflanishi nazoratini tashkil etish va samarali
foydalanish bo‗yicha taklif ishlab chiqish.
Kurs ishining vazifalari:
- materiallar hisobining nazariy asoslarini o‗rganish;
- korxonada materiallar hisobinig yuritilishini tahlil qilish;

- korxonada bu hisob yuritilishini takomillashtirish bo‗yicha tavsiyalar
ishlab chiqish.
Kurs ishining ob yekti: ‟ Samarqand viloyati Samarqand shahrida joylashgan
«SAMARQAND» lokomotiv deposi korxona faoliyati va buxgalteriya
ma‘lumotlari.
Kurs ishining tarkibi kirish, ikkita bob, xulosa va takliflardan iborat.
Kirishda kurs ishi mavzusining dolzarbligi, maqsad va vazifalari, ob‘yekti
yoritilgan.
Ishning birinchi bobida materiallar hisobining nazariy asoslari yoritilgan.
Kurs ishining ikkinchi bobida ―Samarqand Lokomotiv deposida moddiy
‖
zahiralarining buxgalteriya hisobi va ulardan samarali foydalanish ko‗rsatkichlari
tahlili yoritilgan.
Kurs ishining xulosa qismida korxona bo‗yicha umumiy xo‗jalik-moliyaviy
ko‗rsatkichlar natijasi, hamda korxonada moddiy zaxirlardan samarali foydalanish
bo‗yicha fikr va mulohazalar keltirilgan.

I Bob. Materiallar hisobining nazariy asoslari
1.1. Materiallarni turkumlash, baholash va ularning harakatlarini
rasmiylashtirish
Materiallar - bu xo‗jalik yurituvchi sub‘yektlarning ishlab chiqarish va
xizmat ko‗rsatish jarayonida ishlatilishi ko‗zda tutilgan xomashyo, materiallar,
sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi buyumlar, yoqilg‗i ehtiyot
qismlar, boshqa materiallar shaklidagi aktivlaridir.
Bozor munosabatlari sharoitida xomashyolar, materiallar va yoqilg‘ilar
xarajatlari salmog‘ini kamaytirishga o‘xshagan sifat ko‘rsatkichlari hal qiluvchi
ahamiyatga ega bo‘ladi. Bunga ilg‘or konstruktiv materiallardan, metall upalari va
plastmassalardan, qimmat turadigan materiallar o‘rniga mahsulot sifatini
pasaytirmaydigan, ishlab chiqarish chiqindilarini kamaytiradigan arzon
materiallardan foydalanish yo‘li bilan erishiladi.
Т abiat resurslaridan kompleks foydalanish zarur, yo‘qotishlar va noratsional
sarflarga barham berish zarur, xo‘jalik aylanmasiga ikkilamchi resurslarni,
shuningdek yo‘l - yo‘lakay mahsulotlarni keng jalb qilish kerak.
Ishlab chiqarish jarayonida turli material qiymatliklaridan foydalaniladi.
Ularni xo‘jalik yurituvchi subyektlarda materiallardan foydalanish usuli va ishlab
chiqarish jarayonida foydalanishiga qarab turkumlarga ajratish mumkin.

1-chizma. Materiallarninq tasniflanish tartibi №
1 Хom ashyo Mahsulotning moddiy asosini tashkil etadigan mehnat
predmetlari (metall ishlab chiqarishda ruda, tekstil sanoatida
momiq paxta tolasi va x. k.)
2 Asosiy materiallar Х om ashyoga ta‘sir etish uchun foydalaniladigan va mahsulot
iste‘moli xususiyatini berishda ishlatiladigan buyumlardir
(mashinasozlikda qora metallar, yog‘ochsozlik sanoatida yog‘och)
3 Sotib olingan yarim
tayyor mahsulotlar Ma‘lum darada ishlab chiqarish jararayonidan o‘tgan, biroq pirovard
mahsulot darajasiga yetkazilmagan mahsulotlar
(stanoksozlikda motorlar, avtomobilsozlikda shinalar)
4 Yordamchi
materiallar Yaratilgan mahsulotni yaratishda mehnat vositalari va ularning
tashqi ko‘rinishi yaxshilash uchun sarflanadi (moylash
materiallari bo‘yoq, lak, artish materiallari va x. k.)
5 Chiqindilar Mahsulot ishlab chiqarishda hosil bo‘lgan qo‘shimcha
materiallar (qirindilar, qipiqlar, truba kesiklari va x. k.)
6 Idish va idish
materiallar Mahsulotlarni o‘rash, joylashtirish, tashish va saqlashda
ishlatiladigan buyumlar (yog‘och, karton va metall idishlari)
7 Ehtiyot qismlar Asosiy vositalarning quvvatini oshirishda foydalaniladigan
buyumlar (ta‘mirlash uchun mashina va asbob-uskunalarning
ayrim detallari)
8 Inventar va xo‘jalik
jihozlari Korxona faoliyatida ishlatiladigan xo‘jalik
buyumlari (otvertkalar, iskana, xo‘jalik inventarlari,
maxsus qiyimlar va x. k.).
9 Boshqa materiallar Yuqoridagi guruhlarga kirmaydigan boshqa materiallar
(tuzatilmaydigan braklar, metallom)

Sanoat korxonalarida, bundan tashqari, materiallar texnik xususiyatlariga
qarab qora metallar, prokat, trubalar, rangli metallar, ximikatlar va xakozalarga
bo‘linadi.
Buxgalteriya hisobining axborotlari materiallardan ratsional foydalanish,
xarajat normalarini kamaytirish, materiallarni oqilona saqlash va ularni butligini
ta‘minlash yo‘li bilan mahsulot tannarxini kamaytirishga undashi kerak.
Bu sohada buxgalteriya hisobining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
 material qiymatliklarni joylarida saqlash va ulardan barcha bosqichlarda
foydalanish ustidan nazorat qilish;
 materiallar harakati bo‘yicha barcha muomalalarni to‘g‘ri va o‘z vaqtida
hujjatlashtirish; ularni tayyorlash bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlarni aniqlash va
aks ettirish; saqlash joylari va balans moddalari bo‘yicha sarflangan materiallar
va ularning qoldiqlarini haqiqiy tannarxini hisoblash;
 belgilangan zaxira normalariga rioya qilish ustidan nazorat qilish,
ortiqcha foydalanilmaydigan materiallarni aniqlash, ularni sotish;
 material yuboruvchilar bilan hisob-kitoblarni o‘z vaqtida olib borish,
yo‘ldagi va fakturlanmagan materiallar ustidan nazorat qilish.
Buxgalteriya hisobi oldidagi vazifalarni muvaffaqiyatli bajarish uchun
qo‘yidagilar zarur: narx – nomenklaturaga ega bo‘lishi; aniq hujjatlashtirish va
hujjat aylanish tizimini belgilab olish; belgilangan tartibda materiallar qoldiqlarini
inventarizatsiya qilish va tanlab nazorat qilishni uyushtirish, ularning natijalarini
buxgalteriya hisobida o‘z vaqtida aks ettirish; hisobni avtomatlashtirishning hozirgi
zamon vositalarini keng qo‘llash.
Mehnat buyumlari ishlab chiqarish zaxiralari sifatida mehnat vositalari va ishchi
kuchi bilan birga korxonaning ishlab chiqarish jarayonini ta‘minlaydi.
Mehnat buyumlari, mehnat vositalari va ishchi kuchidan farqli o‘laroq ishlab
chiqarish jarayonida bir marta foydalanilib, ularning qiymati ishlab chiqarilgan
mahsulotning tannarxiga to‘liq o‘tkaziladi.
Hozirgi vaqtda materiallarni baholashda quyidagi usullar qo‘llanilmoqda:
- erkin bozor (shartnoma) yoki davlat tomonidan tartibga solinadigan
(preyskurant) ulgurji baholar. Bu narx tovar jo‘natish shartnomalarini tuzishda
korxona tomonidan mustaqil belgilanadi va mol yuboruvchi va mol oluvchi
bilan hisob – kitoblar olib borishda mol yuboruvchining to‘lov hujjatlarida
ko‘rsatilib molning chiqarilish (sotish) narxi shaklida foydalaniladi;
- nomenklatura hisob bahosi bo‘yicha. Bu sotib olingan (tayyorlangan)
materiallarning reja tannarxi, o‘rtacha sotib olish narxlari va b. bo‘lishi
mumkin.
Barcha hollarda ham baho asosida shartnoma yoki preyskurant baholari bo‘lib,
ustiga rejalashtirilgan (hisoblangan) transport – tayyorlov xarajatlarini qo‘shib
belgilaydi. Bu baholar mavjud materiallarni va ularning harakatini joriy va operativ
hisobga olishda qo‘llaniladi.

4 – BHMS 9 -bandiga binoan «Material xarajatlari» elementida aks
ettiriladigan sotib olinadigan material qiymatliklarining xaqiqiy bahosi (qiymati)
quyidagilardan tashkil topadi: sotib olish narxi, import bo‘yicha boj to‘lovlari,
mahsulotlarni sertifikatsiyalash xarajatlari, ta‘minot va vositachilik tashkilotlariga
to‘lanmalar, soliqlar (keyinchalik soliq organlaridan qaytarib olinadigan
soliqlardan tashqari, masalan QQS), shuningdek transport – tayyorlov xarajatlari,
xizmat ko‘rsatish xarajatlari va zahiralarni sotib olish bilan bevosita bog‘liq
bo‘lgan boshqa xarajatlar.
Marketing xizmatlari va zavod omborlarini asrash xarajatlari materiallar
tannarxiga kiritilmaydi. Ular korxonaning davr xarajatlariga o‘tkaziladi.
Materiallarning haqiqiy tannarxi faqat oy oxirida buxgalteriya barcha
qo‘shiluvchi ma‘lumotlarni olgandan so‘ng aniqlanadi. Korxonada materiallar
harakati har kuni sodir bo‘ladi, va materiallarning kirim-chiqimi bo‘yicha hujjatlar
o‘z vaqtida rasmiylashtirilib, muomalalarni sodir bo‘lishiga qarab hisobga olinishi
kerak. Shuning uchun, joriy hisobda qat‘iy oldindan belgilangan hisob bahosi
deyiladigan bahoni qo‘llash zaruriyati tug‘iladi. Hisob bahosi bo‘lib reja yoki
shartnoma baholari hisoblanadi.
Agar joriy hisobda shartnoma baholaridan foydalanilsa, haqiqiy tannarxga
yetkazib qo‘yish uchun oy oxirida transport – tayyorlov xarajatlarining summasi va
foizi chiqariladi.
Reja narxlar qo‘llanilgan hollarda har oyda haqiqiy tannarxni rejadan farq
summasi va foizi aniqlanadi. Bu ko‘rsatkich materiallar tayyorlash jarayoniga baho
berish imkoniyatini yaratadi. Т ransport tayyorlov xarajatlari yoki reja narxdan farqi
materiallarning har bir nomenklatura raqami bo‘yicha emas, balki materiallar
guruhlari bo‘yicha hisoblab chiqariladi. Asos qilib materiallarning oy boshiga
qoldig‘i va ularning oy davomidagi kirimi olinadi.
Ishlab chiqarish xarajatlariga hisobdan chiqariladigan materiallarning haqiqiy
tannarxini aniqlashda boholashning quyidagi usullaridan foydalaniladi:
- o‘rtacha tannarx (to‘g‘ri chiziqli) bo‘yicha yoki AVEKO usuli –
materiallarning umumiy qiymatini ularning miqdoriga bo‘lib, olingan o‘rtacha
narxlar asosida hisobdan chiqarish;
- o‘rtacha chamalangan baholar bo‘yicha birinchi tushum- birinchi
chiqim. FIFO usuli - ishlab chiqarishga birinchi kelib tushgan partiyadagi
narxlar bilan va keyingi partiyadagi narxlar navbatma-navbat hisobdan
chiqarib boriladi;
- o‘rtacha chamalangan baholar bo‘yicha, oxirgi tushum-birinchi
chiqim,
LIFO usuli-materiallar ishlab chiqarishda dastavval oxirgi partiya narxlari bo‘yicha
pastdan yuqoriga qarab hisobdan chiqariladi.
O‘rtacha tortilgan (AVEKO) usulida bir xildagi har bir sarflangan materiallar
birligining qiymati davr boshiga qolgan va shu davr ichida sotib olingan yoki
ishlab chiqarilganlarning o‘rtacha tortilgan qiymatida aniqlanadi. Х o‘jalik

yurituvchi subyektdagi vaziyatga qarab o‘rtachasi davr oxirida yoki har bir
qo‘shimcha qabul qilingani bo‘yicha hisoblab topiladi.
Hozirgi kundagi pulning qadrsizlanish davrida reja baholarini qo‘llash tavsiya
qilinmaydi. Bunday vaqtda FIFO va AVEKO usullarini qo‘llash ma‘qul.
Bugungi kunda materiallarni ishlab chiqarishga hisobdan chiqarishda 4-
BHMSning 17 –bandiga muvofiq FIFO usulini qo‘llashni tavsiya qilinadi. Bu
usulda birinchi navbatda sotib olingan tovar-material zaxiralar birligi birinchi
sotiladi yoki ishlab chiqarishga sarflanadi va demak davr oxiriga qolgan
tovarmaterial zaxiralari – bu oxirgi sotib olingan yoki ishlab chiqarilganlardir.
Х alqaro andazalar tomonidan Т MZni hisobga olish va baholashda LIFO
usulidan foydalanishga ruxsat berilgan. Bu usulda oxirgi navbatda sotib olingan
tovar – material zaxiralar ( Т MZ) birligi birinchi sotiladi yoki ishlab chiqarishga
sarflanadi, demak davr oxiriga qolgan tovar – material zaxiralari birinchi sotib
olingan yoki ishlab chiqarilganlardir.
Shunday qilib, xo‘jalik yurituvchi subyektlarda materiallarni ishlab chiqarish
xarajatlariga hisobdan chiqarish va materiallarni baholash usuli ularning hisob
siyosatida o‘z aksini topmog‘i lozim.
Materiallarning harakatini rasmiylashtirish va ularning sintetik hisobini tashkil
etish
Materiallar harakatini hisobi materiallarni hisobi bo‘yicha asosiy nizom
talablariga javob beradigan va axborotlarni avtomatlashtirishga moslashgan
tegishli hujjatlar bilan rasmiylashtiriladi. Yoziladigan hujjatlarning nusxalar soni
va ularning hujjat aylanishi korxonaning xarakteriga, ishlab chiqarishni tashkil
etish xususiyatlariga, moddiy – texnik ta‘minotiga va hisobni tashkil etish tizimiga
qarab belgilanadi. Yoziladigan hujjatlarning nusxalar soni minimal bo‘lib,
E Ҳ Mdan foydalanilsa bir nusxa, hisob qo‘lda yuritilsa – ikki nusxadan oshmasligi
kerak.
Odatda materiallarni omborga ekspeditor olib keladi va unga korxona rahbari
va bosh buxgalteri tomonidan imzolangan, muhrlangan (M-2-shakl va M-2a-shakl)
ishonchnoma yozib beriladi hamda (M-2b-shakl) maxsus daftarga qayd qilinadi.
Materiallarni o‘z vaqtida kelib tushishi ustidan nazoratni marketing bo‘limi olib
boradi. Marketing bo‘limi mol yuboruvchilar tomonidan shartnoma
majburiyatlarini bajarilishini nazorat qilib boradi, materiallarning sifati va
kamomadi bo‘yicha da‘volarni rasmiylashtiradi, agar yuklar o‘z vaqtida kelib
tushmasa ularni qidirib topadi.
Т ransport tashkilotlaridan yuklarni qabul qilib olishda ekspeditor idishlar,
plombalar holatiga alohida etibor berishi kerak. Agar ular shikastlangan bo‘lsa,
yuklarni tekshirish va topshirishni talab qiladi. Basharti kamomad yoki
nobudgarchilik aniqlansa, transport tashkilotiga yoki mol yuboruvchiga da‘vo
qilish uchun tijorat dalolatnomasi tuziladi.
Ekspeditor tomonidan materiallar omborga topshirilishda moddiy javobgar
shaxs kelib tushgan materiallarning soni, sifati va assortimentini mol
yuboruvchining hujjatlarini solishtirib ko‘radi. Haqiqiy kelib tushgan
materiallarning miqdori mol yuboruvchilarning hujjatlarida ko‘rsatilganiga to‘liq

mos kelsa, moddiy javobgar shaxs tomonidan kirim orderi (M-4 shaklidagi kirim
orderi) yoziladi.
Dastlabki hujjatlar miqdorini kamaytirish maqsadida kelib tushgan
materiallarni kirimga olishda kirim orderi yozilmasdan, mol yuboruvchining
hujjatlariga (nakladnoylariga) kirim orderining asosiy rekvizitlari ko‘rsatilgan
mahsus shtampa qo‘yib, uni to‘ldiradi.
Agar materiallar mol yuboruvchining omboridan avtotransport bilan
markazlashgan holda olib kelinsa, to‘rt nusxada tovar-transport nakladnoyi (M-5
shakl va M-6- shakl) tuziladi: mol xarid qiluvchiga – kirim orderini o‘rniga
materiallarni kirimga olish uchun; mol yuboruvchiga – material qiymatliklarini
hisobdan chiqarish uchun; avtotransport xaydovchilariga ish haqi hisoblash uchun;
bankka topshirish uchun.
Т o‘lov hujjatlarisiz kelib tushgan materiallarni mol yuboruvchining hujjatlari
bilan solishtirgan vaqtda aniqlangan (son, sifat) tafovutlarni rasmiylashtirishda
materiallarni qabul qilish to‘g‘risida dalolatnoma (M-7-shakl) tuziladi.
Dalolatnoma qabul komissiyasi tomonidan tuzilib, unda quyidagilar qatnashishi
shart: mol yuboruvchining vakili yoki betaraf tashkilotning vakili, ombor mudiri va
korxonaning ta‘minot bo‘limi vakili. Komissiyani korxona rahbari tayinlaydi.
Dalolatnoma ikki nusxada tuziladi: birinchisi – kam yoki ortiqcha chiqqan
materiallar summasini schyotlarda aks ettirish uchun buxgalteriyaga topshiriladi;
ikkinchisi – da‘vo rasmiylashtirish, ortiqcha chiqqan materiallar bo‘yicha
qo‘shimcha to‘lov talabnomasi yuborish to‘g‘risida mol yuboruvchilarga xabar
berish uchun marketing bo‘limiga topshiriladi. Dalolatnoma tuzilgan bo‘lsa kirim
orderini tuzish shart emas. Kirim orderlari materiallar kelib tushgan kuni tuziladi.
Ombordan omborga materiallarni topshirishda yoki foydalanilmay qolgan
materiallarni yoki ishlab chiqarishning qimmatli chiqindilarini, yaroqsiz mahsulot
chiqindilarini, asosiy vositalar, inventar va xo‘jalik jihozlarini tugatishdan olingan
material qiymatliklarini sexlar tomonidan omborga topshirishda
nakladnoytalabnomalar (M-11-shakl) tuziladi. Materiallarni topshiruvchi moddiy
javobgar shaxslar nakladnoylarni ikki nusxada tuzadi: bittasi - materiallarni
hisobdan chiqarish uchun sexga beriladi, ikkinchisi – materiallarni qabul qilib olish
uchun omborchiga beriladi.
Materiallarni ishlab chiqarishga jo‘natish, xo‘jalik extiyojiga ishlatish,
xo‘jalik faoliyatida ishlatilmaydigan ortiqcha materiallarni chetga sotish
muomalalari limit-zabor kartalar, to‘lov nakladnoylari bilan rasmiylashtiriladi.
Limit-zabor kartasi (M-8-shakl va M-9-shakl) marketing bo‘limi tomonidan
ma‘lum bir ishlab chiqarish xarajatlari kodi (buyurtmasi)ga o‘tkaziladigan bir yoki
bir necha materiallar turlari bo‘yicha yoziladi. Sex tomonidan ishlab chiqarish
dasturini bajarish uchun zarur bo‘ladigan materiallarning hajmi va turlari
korxonaning reja-ishlab chiqarish bo‘limi tomonidan hisoblab chiqiladi.
Materiallarni sarflash va jo‘natish limiti materiallarning mazkur turi bo‘yicha sex
omborida oy boshiga qolgan qoldiq miqdoriga kamaytiriladi.
Limit - zabor karta ikki nusxada yozilib, bittasi sexga, ikkinchisi omborga
beriladi. Materiallarni ombordan jo‘natishda omborchi sexning limit-zabor
kartasiga, material oluvchi ombordagi limit-zabor kartaga imzo qo‘yadi. Ikkala

limit-zabor kartasida har gal materiallar olingandan so‘ng foydalanilmagan limit
summasi chiqarib qo‘yiladi. Limitdan foydalanilganda oy oxirida limit-zabor
kartalar korxona buxgalteriyasiga topshiriladi. Ularga asosan materiallarni ishlab
chiqarishga sarflash hisobi rasmiylashtiriladi va belgilangan limitga rioya qilish
ustidan nazorat qilinadi.
Limit - zabor kartasiga binoan ishlab chiqarishda foydalanilmagan materiallar
hisobi ham yuritiladi. Bunda hech qanday qo‘shimcha hujjat tuzilmaydi. Limit -
zabor kartalar sonini kamaytirish maqsadida oylik qirqib olinadigan talonlari
bo‘lgan choraklik limit-zabor kartalaridan ham foydalanish mumkin. Agar
limitzabor kartalar materiallar doim uzluksiz jo‘natiladigan hollarda foydalanilsa,
xo‘jalik va boshqa extiyojlari uchun bir yo‘la materiallar jo‘natilganda M-10
shakldagi akt-talabnoma qo‘llaniladi. Akt-talabnoma materiallarni iste‘mol
qiluvchi bo‘limlar tomonidan ikki nusxada yozilib, bittasi omborchining imzosi
qo‘yilib, material oluvchida qoladi, ikkinchisi mol oluvchining imzosi qo‘yilib
omborchida qoladi.
Ishlab chiqarishga barcha limitdan ortiqcha jo‘natiladigan materiallar uchun
yoki materiallarni almashtirish uchun sababini va ortiqcha sarf aybdorlari kodini
ko‘rsatib maxsus talabnoma yoziladi. Bunday hollarda materiallar ombordan
korxona direktori, bosh muhandisi, yoki ular tomonidan tayinlangan shaxslarning
ruxsati bilan jo‘natiladi.
Materiallar chetga yoki korxona hududidan tashqarida joylashgan o‘zining
xo‘jaliklari uchun jo‘natilganda nakladnoylar (M-11-shakl) qo‘llaniladi. Ular
ta‘minot bo‘limi tomonidan naryadlar va shartnomalarga asosan uch nusxada
yoziladi. Materiallar chetga avtotransportda jo‘natilsa, tovar – transport nakladnoyi
yoziladi.
Materiallarning tayinlanishi va ishlab chiqarish jarayonida foydalanishini
turkumlash korxona buxgalteriyasi tomonidan ularning sintetik hisobini to‘gri
tashkil etish uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Materiallarning har bir guruhi
tegishli schyotlarda hisobga olinadi. Bu 1000- «Materiallar» sintetik schyot
bo‘yicha ochilgan ikkinchi tartibli schyotlarda ularning analitik hisob ma‘lumotlari
bo‘yicha to‘liq ma‘lumotlar hisobga olinadi.
«Mas‘ul saqlashga qabul qilingan tovar-moddiy qiymatliklar» - 002, «Qayta
ishlovga qabul qilingan materiallar» esa – 003 balansdan tashqari schyotlarda
hisobga olinadi.
Material qiymatliklar pul o‘lchovida hisobga olinib,
19-sonli BHMSga muvofiq saqlash joylari bo‘yicha davriy inventarizatsiya
o‘tkaziladi. Materiallarning qoldig‘i va kirimi schyotning debetida haqiqiy tannarx
summasida, sarflanishi – FIFO va AVEKO usullarida haqiqiy tannarx summasida
aks ettiriladi. Material qiymatliklar hisobdor shaxslardan, o‘zining ehtiyoji uchun
yordamchi ishlab chiqarishlardan tushishi mumkin. Bundan tashqari, sexlar
tomonidan tejalgan xomashyo, materiallar, ishlab chiqarish chiqindilari, yaroqsiz
mahsulotdan, asosiy vositalarni hisobdan chiqarishdan olingan materiallar
omborga qabul qilinadi.

Materiallarni sarflanishi bo‘yicha tuzilgan barcha dastlabki hujjatlar sintetik
schyotlar, foydalanish joylari va xarajatlarni yo‘nalishlari bo‘yicha guruhlanadi.
Materiallar harakatining hisobi oy davomida yagona hisob bahosida yuritiladi, oy
tugagach foizi va transport-tayyorlov xarajatlari yoki farqi hisoblab chiqilgandan
so‘ng haqiqiy tannarxda hisobga olinadi. Shunday qilib, qabul qilingan
materiallarning haqiqiy tannarxini tashkil etuvchi ma‘lumotlar buxgalteriya
hisobining turli jurnal-orderlarida (1, 3, 6, 7, 10/1, 13) aks ettiriladi, Bosh daftarda
esa jamlanadi. Foydalanilgan va chetga jo‘natilgan materiallarning haqiqiy tannarxi
10 va 10/1 jurnal-orderlarida va Bosh daftarda aks ettiriladi.
Materiallar harakati hisobini boshqa variantini qo‘llasa ham bo‘ladi. Bunda
materiallarni sotib olish va tayyorlash bilan bog‘liq bo‘lgan barcha xarajatlar 1510
- «Materiallar tayyorlash va sotib olish» schyotida hisobga olinadi. Bu schyotning
debetida materiallarni sotib olish qiymati, tayyorlash va materiallarni korxonaga
yetkazib kelish xarajatlari D-t 1510, K-t 2310, 6010, 4200, 4800 schyotlarda
hisobga olinadi.. Haqiqiy qabul qilingan materiallarning hisob qiymatiga D-t 1000
schyotning tegishli schyoti, K-t 1510 schyot. Bunda sotib olingan va tayyorlangan
materiallarning haqiqiy tannarxi bilan qabul qilingan materiallarning hisob bahosi
(reja, shartnoma tannarxi, o‘rtacha sotib olish qiymati va b.) orasidagi farqi 1610 -
«Materiallar qiymatidagi farqlar» schyotida hisobga olinadi. 1610 - schyotning
debetida yig‘ilgan farqlar summasi belgilangan tartibda ishlab chiqarish
schyotlarining debetiga hisob bahosida yozilgan materiallar qiymatiga mutanosib
o‘tkaziladi. Bunda quyidagicha buxgalteriya yozuvi amalga oshiriladi: D-t
2010,2310,2510 schyotlar, K-t 1610 schyot.
Materiallar qabul qilinganda va ularni sotib olish bo‘yicha xarajatlar sodir
bo‘lganda buxgalteriya hisobida tegishli yozuvi bilan rasmiylashtiriladi.

Debet Kredit
2010, 2310, 2510, 2610, 3100 – schyotlar –
6010 –mol yuboruvchilardan tushgan FIFO
va AVEKO baholari buyicha asosiyishlab
qiymatliklar - olingan qiymatliklarni tashish
va chiqarish mahsulotini tayyorlashga; olib
kelish qiymatiga;
2710 – xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jaliklar
ehtiyoji 4200 –hisobdor shaxslar
hisobidan sotib olingan uchun materiallar
sarflanganda qiymatliklar summasiga,
hisobdor shaxslar
tomonidan to‘langan yuklash – tushirish
xarajatlari summasiga;
9220–materiallarni chetga jo‘natish va
sotish 6710 – yuklovchilarga hisoblangan
ish haqiga; bo‘yicha; chetga sotilgan

mahsulotga tegishli transport-tayyorlov
xarajatlariga.
1510–«Materiallar tayyorlash va sotib
olish» 6520 – yuklovchilarga hisoblangan
ish haqidan schyotida yo‘ldagi material
qiymatliklar ijtimoiy sug‘urtaga ajratma;
to‘g‘risidagi joriy axborot aks ettiriladi.
2310 – yordamchi ishlab chiqarish sexlari
tomonidan tayyorlangan va omborga
topshirilgan buyumlar qiymatiga- omborga
topshirilgan chiqindilar va tejalgan materiallar
qiymatiga;
9210 – asosiy vositalarni tugatilishidan olingan
va omborga topshirilgan chiqindilar qiymatiga;
2610 – batamom yaroqsiz mahsulotdan
olingan va omborga topshirilgan chiqindilar
qiymatiga;
2010 – asosiy ishlab chiqarishdan olingan va
omborga topshirilgan chiqindilar va tejalgan
materiallar qiymatiga.

2-chizma: «Materiallar» ni hisobga oluvchi schyotlar

Olingan materiallar bo‘yicha hisob-kitoblar hisobi
Korxonaga materiallar bevosita mol yuboruvchilar yoki boshqa korxonalar
o‘rtasida tuzilgan shartnomalar asosida qabul qilish –topshirish dalolatnomalari
asosida kirim qilinnadi. Shartnomalarda quyidagilar ko‘rsatiladi: material
qiymatliklarning nomi, miqdori, narxi, jo‘natish muddati, hisoblashish tartibi,
jo‘natish usuli, shartnoma shartlari bajarilmaganda qo‘llaniladigan jazo, qabul
qilish tartibi va h. k. Mol yuboruvchi korxonalar tomonidan jo‘natilgan mahsulot
uchun to‘lov talabnoma – topshiriq va schyot-faktura yozib xaridorga beradi yoki
pochta orqali jo‘natadi, xaridor pulini to‘lash uchun ularning bir nusxasini o‘zining
bankiga topshiradi. Korxonada shartnoma majburiyatlarining bajarilishini
marketing bo‘limi bajaradi, shuning uchun to‘lov talabnoma – topshiriq va
schyotfaktura birinchi navbatda ularga yoki moliyaviy bo‘limga kelib tushadi. Bu
yerda ularni shartnomaga mos kelishi tekshiriladi, kelib tushgan yuklarni hisobga
olish jurnalida (M-1 shakl) ro‘yxatga olinadi, shartnomalarning bajarilishini
hisobga olish daftariga belgi qo‘yadi va to‘lashga rozilik beradi.
Kelib tushgan yuklarni ro‘yxatga olish jurnalida aks ettirilgandan so‘ng
hujjatlar ichki ro‘yxatga olish raqamiga ega bo‘ladi va pulini to‘lash uchun
buxgalteriyaga beriladi, kvitansiya bilan tovar-transport nakladnoy esa yukni qabul
qilib olish va olib kelish uchun ekspeditsiya bo‘limiga topshiriladi.

Korxona buxgalteriyasida shu daqiqadan boshlab mol yuboruvchilar bilan
hisob-kitoblar vujudga keladi. Yuklarni omborga tushishiga qarab kirim orderi
yoziladi va reestr bilan birga buxgalteriyaga topshiriladi. Buxgalteriyada
taksirovka qilinib to‘lov hujjatiga qo‘shib qo‘yiladi. Bu hujjatni bankda
to‘lanishiga qarab mol yuboruvchining foydasiga pul o‘tkazilganligi to‘g‘risida
buxgalteriya hisob-kitob schyotidan ko‘chirma oladi.
Т ovar-material qiymatliklar va xizmatlar bo‘yicha mol yuboruvchilar bilan
hisob-kitoblar 6010 - «Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan
schyotlar» schyotida hisobga olinadi. Bu schyot passiv bo‘lib, kredit qoldig‘i
to‘lanmagan schyotlar va fakturlanmagan yuklar bo‘yicha korxonaning mol
yuboruvchilar va pudratchilardan bo‘lgan qarzini ko‘rsatadi; debet aylanmasi -
hisobot oyida to‘langan, hisobdan chiqarilgan va rachyot qilingan summani
ko‘rsatadi; kredit aylanmasi - hisobot oyida akseptlangan to‘lov hujjatlari bo‘yicha
to‘lashga qabul qilingan va fakturlanmagan yuklar summalarini ko‘rsatadi.
Mol yuboruvchilar bilan hisob-kitoblar hisobi 6 - jurnal-orderida yuritiladi
6 - jurnal-order kombinatsiyalashgan registr bo‘lib, unda analitik hisob har bir
to‘lov hujjati, kirim orderi yoki qabul qilish akti bo‘yicha yuritiladi. Bu
jurnalorderning birinchi satrida mol yuboruvchilar bilan oy boshiga tugatilmagan
quyidagi hisoblashishlar summasi ko‘rsatiladi:
- to‘lash muddati kelmagan akseptlangan to‘lov hujjatlari, yoki kirimga
olingan materiallar bo‘yicha to‘lov muddati o‘tib ketgan to‘lov hujjatlari
(6010 – schyotning oy boshiga kredit qoldig‘i);
- akseptlangan va to‘langan to‘lov hujjatlari – materiallar kelib
tushmagan (izoh sifatida «kelib tushmagan yuk», 6010 – schyotning debet
saldosi);
- akseptlanib to‘lanmagan to‘lov hujjatlari – materiallar kelib
tushmagan
(izoh sifatida «kelib tushmagan yuk», saldosi yo‘q);
- fakturlanmagan yuklar bo‘yicha (materiallar kelib tushdi, lekin ularni
to‘lash uchun to‘lov hujjatlari kelib tushmadi) – 6010 – schyotning krediti
bo‘yicha oy boshiga saldo.
Oy davomida korxona buxgalteriyasi marketing bo‘limi tomonidan
akseptlangan mol yuboruvchilarning to‘lov hujjatlarini qabul qiladi, omborlarning
kirim orderlari, qabul aktlarini qabul qiladi, korxonaning hisob-kitob schyoti va
boshqa schyotlaridan ko‘chirmalar oladi. Bu buxgalteriya hisobi registrlarida
xotima yozuvlarini berish, tomonlar o‘z majburiyatlarini bajarganligi tufayli
yozuvlarni tugatish imkoniyatini beradi.
6 - jurnal-order chiziqli-pozitsiyali usulda yuritilganligi tufayli har bir hujjat
bo‘yicha mol yuboruvchilar bilan hisoblashish holatiga baho berish mumkin.
Izohlovchi ma‘lumotlardan tashqari, 6 - jurnal-orderda omborning kirim orderini
raqami, qabul qilingan materiallarning korxona hisob bahosidagi qiymati va
hisoblash hujjatida QQS summasini alohida ko‘rsatib tuzilgan mol yuboruvchining
to‘lov hujjatlari qiymati yoziladi. Kelib tushgan material qiymatliklarni hisob

bahosidagi summasi ularning turidan qat‘iy nazar umumiy summada ko‘rsatiladi,
to‘lov talabnomalari bo‘yicha ko‘rsatilgan summa esa materiallar turlari bo‘yicha
ko‘rsatiladi. Da‘volar summasi aktlarga asosan yoziladi. Bankning ko‘chirmasi
bo‘yicha to‘lov hujjatlarini to‘langanligi belgilab qo‘yiladi.
Korxonaga to‘lov hujjatisiz kelib tushgan material qiymatliklar
fakturlanmagan yuk deyiladi. Bunday yuklar kelib tushsa, ular omborga qabul
qilinadi va qabul qilish akti tuzilib reestr bilan birga buxgalteriyaga topshiriladi.
Bu yerda materiallar hisob bahoda baholanib omborga qabul qilingan materiallar
qatorida 6 – jurnal-orderda aks ettiriladi va shu summada materiallar guruhiga
o‘tkazilib akseptga qo‘yiladi. Fakturlanmagan yuklar 6 – jurnal-orderida oy
oxirida, mazkur oy davomida to‘lov hujjatlarini kelib tushish imkoniyati yo‘qqa
chiqqandan so‘ng («Schyot raqami» degan «B» grafa «N» qo‘yib) aks ettiriladi.
Ular hisobot oyida to‘lanmaydi, chunki to‘lash uchun asos bo‘lib hozircha yo‘q
bo‘lgan to‘lov hujjatlari hisoblanadi. Keyingi oyda bu yukning hujjatlarini kelib
tushishiga qarab ular korxona tomonidan akseptlanadi, bank tomonidan to‘lanadi
va buxgalteriya tomonidan 6 – jurnal-orderning materiallar guruhi bo‘yicha bo‘sh
qatorida va «aksept» grafasida to‘lov talabnomasi summasida aks ettiriladi, saldo
(tugatilmagan hisoblashishlar) qatoridagi hisob bahosida oldin shu guruh bo‘yicha
va «aksept» grafasida yozilgan summa storno qilinadi. Shunday qilib mol
yuboruvchilar bilan fakturlanmagan yuk bo‘yicha hisoblashishlar tugaydi.
Т o‘lov hujjatlari korxona tomonidan akseptlangan, lekin materiallar hali
omborga kelib tushmagan mol yetkazib berishlar yo‘ldagi materiallar deyiladi.
Bank tomonidan to‘langan yoki to‘lanmaganidan qat‘i nazar akseptlangan to‘lov
hujjatlari hisobga olinadi.
6 - jurnal-orderning «kelib tushgan yuk» va «aksept» grafalarida to‘lov
hujjatlari oy davomida aks ettirib boriladi. Oy oxirida korxona bu qiymatliklarni
balansga qabul qilishi shart, ya‘ni tegishli material guruhiga yozib qo‘yadi (shartli
qabul qiladi), lekin keyingi oyning boshiga ushbu mol yetkazib berish bo‘yicha
hisoblashish tugamaydi. Qiymatliklar kelib tushganda buxgalteriya ombordan
kirim orderini oladi ularni omborga qabul qiladi va oy boshiga tugallanmagan
hisoblashishlar qatoriga yozib quyadi. Oy oxirida 6 - jurnal-orderni yopaturib
materiallar guruhi bo‘yicha ushbu mol yetkazib berish ikki marta qabul
qilingandek storno qilinadi.
Material qiymatliklari bo‘yicha mol yuboruvchilar bilan hisob-kitob
qilinganda mol yuboruvchining hujjatiga qaraganda haqiqiy qabul qilingan
materiallarning miqdori kam yoki ortiqcha chiqishi mumkin. Bu dalolatnoma (M-7
shakl) bilan rasmiylashtiriladi. Ortiqcha chiqqani dalolatnoma bilan korxonaning
hisob bahosida yoki shartnoma (jo‘natish bahosi) bahosida kirimga olinadi va 6 –
jurnal-orderning alohida qatorida fakturlanmagan mol yetkazib berish sifatida
hisobga olinadi. Korxonaning ta‘minot bo‘limi ortiqcha chiqqanligi to‘g‘risida mol
yuboruvchiga xabar berib to‘lov talabnoma yuborishini so‘raydi. Kamomad
aniqlangan taqdirda, buxgalteriya uning haqiqiy tannarxini hisoblab chiqadi va mol
yuboruvchiga da‘vo rasmiylashtiradi. Bunda temir yo‘l tarifi summasi yukning
og‘irligiga mutanosib taqsimlanadi, ustama va chegirma summasi yukning
qiymatiga mutanosib taqsimlanadi.

Kamomad summasiga quyidagicha buxgalteriya yozuvi berilib, 6-jurnal-order
va 7-qaydnomada aks ettiriladi: D-t 4860 – «Da‘volar bo‘yicha olinadigan
schyotlar», K-t 6010 - «Mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga to‘lanadigan
schyotlar» schyoti.
6 - jurnal-orderda faqat tovar-material qiymatliklarni sotib olish va tayyorlash
bilan bog‘liq bo‘lgan mol yuboruvchilar bilan olib boriladigan hisob-kitoblar aks
ettiriladi. Mol yuboruvchilar va pudratchilarning xizmatlari bo‘yicha hisob-kitoblar
hisobi 6 - jurnal-orderda alohida yuritiladi. Oy oxirida 6010 -schyotning umumiy
aylanma summasini topish va Bosh daftarga o‘tkazib qo‘yish uchun 6-
jurnalorderning ma‘lumotlari jamlanadi.
Materiallarning haqiqiy tannarxi tarkibiga transport-tayyorlov xarajatlari ham
kiradi. Bularga materiallarni shartnoma qiymatlaridan tashqari ularni sotib olish
bilan bog‘liq bo‘lgan barcha xarajatlar kiradi. Bu xarajatlar materiallarni turlari
bo‘yicha tegishli schyotlarda mavjud material guruhlarining umumiy hajmi
bo‘yicha transport-tayyorlov xarajatlari summasi va foizini hisoblab chiqaradi. Bu
narsa hisobot oyida sarflangan materiallarga to‘g‘ri keladigan transport-tayyorlov
xarajatlarini aniqlab hisobdan chiqarish uchun zarur. Hisoblab chiqish uchun
ma‘lumotlar 10-qaydnomaning 2 va 3 – bo‘limlaridan olinadi.
Sarflangan materiallar shartnoma bahosida qaysi schyotlarga o‘tkazilgan bo‘lsa,
transport-tayyorlov xarajatlari summasi ham shu schyotlarga yoziladi.
Haqiqiy tannarxni rejadan farq ulushini hisoblab topish va hisobga olish ham shu
tartibda bajariladi. Farqi shu yerdaki, farqi bo‘lishi mumkin. Ortiqcha xarajat,
transport-tayyorlov xarajatiga o‘xshab, reja tannarxini ko‘paytiradi, tejalgan
summa esa – uni kamaytiradi. Т ejalgani minus bilan yoki qizil storno qilib
yoziladi.
1.2. Materiallar ombor xo jaligining buxgalteriya hisobi va ularni ‟
inventarizatsiya qilish tartibi

Material qiymatliklar butligini amaliy nazorat qilishni ta‘minlashda korxonada
ta‘minot bo‘limini tashkil etish, shuningdek, ombor va torozi o‘lchov xo‘jaligining
holati katta ahamiyatga ega. Shu boisdan, korxona bo‘yicha chiqarilgan buyruqda
har bir omborga doimiy raqam berkitilib, keyinchalik bu raqam mazkur omborga
tegishli barcha hujjatlarda ko‘rsatiladi. Х o‘jalikda bir necha omborda ma‘lum
guruh materiallar saqlanishi kerak. Shu maqsadda materiallarni saqlash joylariga
yorliq (M-36-shakl) yopishtirib qo‘yiladi. Omborlar to‘g‘ri torozi o‘lchov
buyumlari va o‘lchov idishlari bilan ta‘minlangan bo‘lishi kerak.
Material qiymatliklarini qabul qilish va jo‘natish, bu muomalalarni to‘g‘ri va
o‘z vaqtida rasmiylashtirish, shuningdek material qiymatliklarini butligini
ta‘minlaydigan lavozimli va mas‘uliyatli ro‘yxatini belgilash kerak. Bu shaxslar
bilan moddiy javobgarligi to‘g‘risida shartnoma tuziladi. Ombordan materiallarni
olish va jo‘natish hujjatlariga imzo qo‘yadigan, shuningdek material qiymatliklarni
korxonadan olib chiqishga ruxsat beradigan lavozimli shaxslar ro‘yxatini
korxonada barcha bilishi kerak.

Materiallarni omborda va buxgalteriyada hisobga olish tartibi materiallar
hisobini yuritish usuliga bog‘liq. Materiallar hisobini yuritish usuli materiallar
hisobini yuritish tartibi va ketma-ketligini, hisob registrlarni turlari, ularning
miqdori, ko‘rsatkichlarini o‘zaro solishtirishni nazarda tutadi.
Materiallar hisobining progressiv va oqilona usuli bo‘lib operativ –
buxgalteriya (saldo) usuli hisoblanadi. Shuningdek, moddiy-javobgar shaxslarning
hisobotlari yordamida son-summa usulidan ham foydalanish mumkin.
Operativ-saldo usulining asosiy prinsiplari qo‘yidagilardan iborat:
 ombordagi son hisobini operativligi va to‘g‘riligi moddiy javobgar
shaxslar tomonidan yuritiladigan ombor hisobining kartochkalariga asosan
aniqlanadi;
 buxgalteriya hodimlari tomonidan materiallar harakati va materiallarni
ombordagi hisobi bo‘yicha muomalalarni to‘g‘ri va o‘z vaqtida rasmiylashtirish
ustidan uzluksiz nazorat bevosita omborda olib boriladi;
 materiallarning natura shaklidagi haqiqiy qoldig‘ini joriy ombor hisobi
ma‘lumotlari bilan solishtirish huquqi buxgalterlarga beriladi;
 nomenklatura raqamlari bo‘yicha, materiallar harakati hisobini faqat pul
o‘lovchida hisob bahosida va haqiqiy tannarxida hisobi yuritiladi;
 ombor hisobi (son) ma‘lumotlarini buxgalteriya hisobi ma‘lumotlari
bilan uzluksiz tekshirib boriladi.
Materiallar hisobini operativ-saldo usulida yuritish ombordagi materiallar
hisobini faqat son-nav bo‘yicha yuritishni nazarda tutadi. Bu hisob M-12 shakldagi
materiallarni ombor hisobi kartochkalari shaklida yuritiladi.
Kartochka buxgalteriyada materialning har bir nomenklatura raqami bo‘yicha
ochilib, ombor mudiriga olganligi to‘g‘risida imzo qo‘ydirib beriladi.
Materiallarning omborga tushishiga qarab omborchi kirim orderi yoki uni o‘rnini
bosadigan hujjat yozadi va uni materiallarni ombor hisobi kartochkasida ro‘yxatga
oladi. Х arajat hujjatlari limit-zabor kartalari, talabnomalar, nakladnoylarga asosan
kartochkada materiallarni chiqimi ro‘yxatga olinadi.
Materiallarni sarfi to‘g‘risidagi limit-zabor kartalarining ma‘lumotlari
kartalarning yopilishiga qarab, lekin hisobot oydan keyingi oyning 1-sanasidan
kechiktirilmay registrlarga yoziladi. Bunday hollarda oy davomida limit-zabor
kartalari tegishli materiallarni ombor hisobi kartochkasi bilan birga saqlanadi.
Kartochkadagi qoldiq har bir yozuvdan so‘ng chiqariladi. Materiallarning kirim va
chiqim hujjatlariga ularning hisob baholarini va ombor kartochkasidagi yozuv
raqamini yozib qo‘yish omborchining vazifasiga kiradi. Hujjatlar soni, ularning
raqamlari va materiallar guruhini ko‘rsatib grafik bilan belgilangan muddatda
omborchi materiallarning kirimi va chiqimi to‘g‘risidagi hujjatlarni topshirish
reestrini (M-13-shakl) tuzadi.
Material bo‘limining buxgalteri moddiy-javobgar shaxsdan reestr bilan birga
hujjatlarni bevosita omborda, materiallarni ombor hisobi kartochkasida aks

ettirilishini sinchiklab tekshirib, qabul qiladi va M-12 - shaklning 19 – grafasiga
imzo qo‘yadi. Shundan so‘ng kartochka buxgalteriya registri kuchiga ega bo‘ladi.
Buxgalteriya xodimi ombordagi materiallarning, ayniqsa noyob va qimmatli
materiallarning haqiqiy qoldiqlarini nazorat - tanlov tekshiruvidan o‘tkazib turishi
kerak. Bunda moddiy-javobgar shaxslarning ishlarida aniqlangan qoida buzilishlar
maxsus jurnalda aks ettiriladi va korxonaning bosh buxgalteri axborotiga
yetkaziladi.
Moddiy-javobgar shaxs har oyning 1-sanasiga kartochkalardagi son
qoldiqlarini hisobga olish qaydnomasiga o‘tkazib qo‘yadi. Bu qaydnoma har bir
ombor bo‘yicha buxgalteriya tomonidan bir yilga ochiladi. U buxgalteriyada
saqlanib, oy tugashiga bir kun qolganda omborchiga beriladi, hisobot oydan
keyingi oyning 1-2 sanasiga u buxgalteriyaga qaytarib topshiradi. Nomenklatura
raqamlari bo‘yicha haqiqiy qoldiqlarini belgilangan zaxira normalariga to‘g‘ri
kelishini nazorat qilish va sodir bo‘lgan farqlar to‘g‘risida marketing bo‘limiga
axborat berib turish moddiy-javobgar shaxsning zimmasiga yuklangan.
Buxgalteriya hisobi va hisobotining ishonchliligini ta‘minlash maqsadida
korxona o‘z mulki va moliyaviy majburiyatlarini inventarizatsiya qiladi. 4 va
19sonli BHMSlariga muvofiq tovar-material qiymatliklarning inventarizatsiyasi
quyidagi hollarda o‘tkazilishi mumkin:
 hisobot yilining 1 oktabridan keyin inventarizatsiya o‘tkazilmagan
bo‘lsa, yillik buxgalteriya hisobotini tuzishdan oldin;
 moddiy-javobgar shaxslar almashilganda va tabiiy ofatlar ro‘y berganda;
 buxgalteriya va ombor hisobi orasida farq vujudga kelganda;
 o‘g‘irlik yoki xiyonatkorlik aniqlanganda, shuningdek, qiymatliklar
nobud bo‘lganda – shu faktlarning aniqlanishi bo‘yicha darhol;
 tovar-material qiymatliklar qaytadan baholanganda;
 korxona tugatilganda yoki qaytadan tashkil etilganda.
Pul mablag‘lari, pul hujjatlari, qat‘iy hisobot blankalari bir oyda bir marta
inventarizatsiya qilinadi, yonilg‘i-moylash materiallari, oziq-ovqat mahsulotlari –
har chorakda qimmatbaho metallar -tarmoq yo‘riqnomalariga binoan.
Inventarizatsiya jarayonida quyidagilar tekshiriladi: tovar-material
qiymatliklarning butligi; ularning to‘g‘ri saqlanishi, jo‘natilishi, tarozi va o‘lchov
instrumentlarini holati; material qiymatliklar harakati va qoldig‘ini hisobga olish
tartibi.
Т ekshirish hajmi bo‘yicha yoppasiga va tanlab, oralatib tekshirish, vaqti
bo‘yicha esa – rejali va to‘satdan tekshirishga bo‘linadi. Inventarizatsiyani korxona
rahbari tashkil qiladi va boshqaradi. Inventarizatsiya o‘tkazish ishini korxona
rahbarining buyrug‘i bilan tayinlanadigan komissiya bajaradi.
Inventarizatsiya o‘tkazish vaqtiga buxgalteriya tomonidan omborlar bo‘yicha
buxgalteriya hisobidagi qoldiqni ko‘rsatib tovar-material qiymatliklar
inventarizatsiya ro‘yxati (inv. 3- shakli) tuziladi. Bu davrda ombor muomalalari

amalga oshirilmaydi. Ombor mudiri mazkur ro‘yxatda barcha hujjatlarni
materiallarni ombor hisobi kartochkasiga yozilganligi va korxona buxgalteriyasiga
topshirganligi to‘g‘risida tilxat beradi.
Inventarizatsiya natijasini aniqlash uchun materiallar qoldig‘i daftaridan
foydalanish mumkin. Bu daftarda inventarizatsiya ro‘yxatiga binoan materiallarni
haqiqiy qoldiqlarini yozish uchun maxsus kataklar ajratilgan.
Inventarizatsiya natijasida aniqlangan farqlar barcha hollarda ham taqqoslash
qaydnomalari bilan rasmiylashtiriladi va haqiqiy tannarx bo‘yicha baholanadi.
Ortiqcha chiqqan qiymatliklar operatsion daromad va tushumlarni ko‘paytirish
yo‘li bilan kirimga olinadi: Dt 1010 «Materiallar schyotining tegishli schyotlari,
Kt 9390 «Boshqa operatsion daromadlar» schyoti.
Inventarizatsiya o‘tkazish natijasida aniqlangan moddiy boyliklarning har
qanday kamomadi (asosiy vositalardan tashqari) 9220 «Boshqa aktivlarning
sotilishi va boshqacha chiqib ketishi» schyoti orqali rasmiylashtiriladi. Deylik,
korxonada balans qiymati 1800000 so‘mlik xom ashyo va materiallar yetishmasligi
aniqlandi. Ushbu kamomad summasi quyidagi yozuv bilan rasmiylashtiriladi: D-t
9220 Boshqa aktivlarning sotilishi va boshqacha chiqib ketishi - 1800000 so‘m,
K-t 1010 Х om ashyo va materiallar schyoti - 1800000 so‘m.
Ushbu kamomadning tabiiy kamayish me‘yori 15 foiz bo‘lib, 270000 so‘mni
tashkil etgan bo‘lsa, material resurslarining tabiiy kamayish normasi doirasidagi
kamomadi va nobudgarchiligi material xarajatlari tarkibiga kiritilib mahsulot
tannarxiga quyidagi yozuvlar bilan o‘tkaziladi: D-t 2010, 2310, 2510 va boshqa
schyotlar - 270000 so‘m, K-t 9220 «Boshqa aktivlarning sotilishi va boshqacha
chiqib ketishi» - 270000 so‘m.
Т abiiy kamayish me‘yoridan ortiq kamomad, navlar orasidagi kam, ko‘p
chiqishlarni aks ettirgandan so‘ng, bozor bahosida kamomadga o‘tkaziladi.
Bizning misolimizda tabiiy kamayish me‘yoridan ortiq kamomad 1530000
so‘mni (1800000 - 270000) tashkil etadi. Faraz qilaylik ushbu kamomadni bozor
bahosida, ya‘ni 2250000 so‘m qilib undirib olishga qaror qilindi. Bu vaqtda
quyidagicha yozuv beriladi:
D-t 5910 «Kamomadlar va qiymatliklarning shikastlanishidan talofatlar» -
2250000 so‘m,
K-t 9220 «Boshqa aktivlarning tugatilishi» - 2250000 so‘m.
Bozor bahosida undirib olinadigan kamomad summasi tegishli aybdor shaxs
zimmasiga o‘tkazilganda quyidagicha rasmiylashtiriladi:
D-t 4730 « Х odimlarning moddiy zararni qoplash bo‘yicha qarzlari» -
2250000 so‘m,
K-t 5910 «Kamomadlar va qiymatliklarning shikastlanishidan talofatlar» -
2250000 so‘m.
Kamomadning balans qiymati bilan aybdor shaxslardan undirib olinadigan
qiymati orasidagi farqi Moliya Vazirligining 56-sonli va Davlat soliq

Qo‘mitasining 2001-38-sonli 2001 yil 20 iyundagi qaroriga binoan foydaga
o‘tkaziladi. Bizning misolimizda bu foyda 450000 so‘mni (2250000-1800000)
tashkil etib quyidagi yozuv bilan rasmiylashtiriladi:
D-t 9220 «Boshqa aktivlarning sotilishi va boshqacha chiqib ketishi»- 450000
so‘m,
K-t 9320 «Boshqa aktivlarning sotilishi va boshqacha chiqib ketishidan olingan
foyda» - 450000 so‘m.
Korxonalarda material qiymatliklarning kamomadi va nobudgarchiligi
bo‘yicha aniq aybdor aniqlanmasa, ular 9430 «Boshqa operatsion xarajatlar»
schyotiga o‘tkaziladi va quyidagicha rasmiylashtiriladi: Dt 9430 «Boshqa
operatsion xarajatlar» 1800000 so‘m, Kt 5910 «Kamomadlar va qiymatliklarning
shikastlanishidan talofatlar» - 1800000 so‘m.
Shunday qilib, xo‘jalik yurituvchi subyektlar materiallardan optimal
foydalanish va ularning ishlatilishini belgilangan me‘yorlarga muvofiq sarflashda
bevosita buxgalteriya hisobining naqadar to‘g‘ri tashkil etilishi hamda uning
nazorat qilish funksiyasining amal qilinayotganligiga ham bog‘liqdir.
II Bob. “Samarqand” Lokomotiv deposida moddiy zahiralarining buxgalteriya
hisobi va ulardan samarali foydalanish ko„rsatkichlari tahlili
2.1. Korxona asosiy ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyati tahlili
―O‗zbekiston lokomotiv deposi korxonasi ―O‗zbekiston temir yo‗llari‖ ‖
Davlat Aksionerlik Temir Yo‗l Kompaniyasi Toshkent Mintaqaviy Temir Yo‗l
Uzeli tuzilmaviy bo‗linmasi bo‗lib, o‗zining ishlab chiqarish, moliyaviy
faoliyatini
O‗zbekiston Respublikasi qonunchiligi, ―O‗zbekiston Temir Yo‗llari Davlat
‖
Aksionerlik Temir Yo‗l Kompaniyasi ustavi, Toshkent Mintaqaviy Temir Yo‗l
Uzeli ustavi, me‘yoriy dalolatnomalar va o‗zining Nizom asosida olib boradi.
―O‗zbekiston lokomotiv deposi (keyinchalik matnda Lokomotiv depo deb
‖
yuritiladi) tarkibiga quyidagi tuzilmaviy korxonalar kiradi: ishlab chiqarish
bo‗linmalari, ekspluatatsiya uchastkalari, jumladan: lokomotiv brigadalari
kolonalari, lokomotiv va motor vagonli harakatlanuvchi tarkibning joriy ta‘miri va
texnik xizmat ko‗rsatish uchastkalari, aylanma depo, ishchi ta‘minot bo‗limi, va
boshqa bo‗linmalar.
Tahlil qilinayotgan korxona O‗zbekiston Respublikasi, hamda uning
chegaralaridan tashqarida mustaqil xo‗jalik faoliyatini yurita olmaydi, chunki, u
yuridik shaxs hisoblanmaydi va mustaqil tugallangan balansga ega emas.
Lokomotiv depo funksiya va vazifalariga quyidagilar kiradi:
- lokomotiv parkining texnik soz holati (O‗zbekiston deposi
tasarrufidagi) va uning ekspluatatsiyadagi barqaror ishlashini ta‘minlash;
- poyezdlar harakati xavfsizligini ta‘minlash, harakat xavfsizligi
buzilishini, avariya va ishdagi braklarni oldini olish borasidagi chora tadbirlarni
ishlab chiqish va amalga oshirish;

- lokomotivlarni kapital va joriy ta‘mirini amalga oshirish;
- kompaniya rahbarlarining lokomotiv xo‗jaligi, yuk va yo‗lovchi tashish
va poyezdlar harakat xavfsizligi masalalari bo‗yicha buyruq va ko‗rsatmalarni
bajarish;
- materiallar, yoqilg‗i, elektr-energiyani tejamli ishlatish, tannarxni
pasaytirish va ishlab chiqarish rentabelligini oshirish bo‗yicha tadbirlarni
amalga oshirish;
- pul, moddiy vositalar, mulkning saqlanishini ta‘minlash va ularning
samarali foydalanish;
- harakatlanuvchi tarkib ish rejasidan to‗liq va yuqori sifatli foydalanish;
- depo qurilma va jihozlarini rivojlantirish, yaroqli holatda saqlash va
oqilona foydalanish, fan va texnikaning yangi yutuqlarini, ilg‗or tajribalarini
joriy qilish, ishlab chiqarish kuchlarida maksimal foydalanish;
- ishlab chiqarishda band bo‗lgan xodimlarga mehnat sharoitlarini
yaxshilash, ish joylarini tashkil qilish, texnika xavfsizligi va ishlab chiqarish
sanitariya qoida va me‘yorlari talablariga rioya qilish;
- lokomotiv va lokomotiv brigadalar bajariladigan ishi bo‗yicha har
sutkali operativ nazorat o‗tkazish va hisobot tuzish;
- poyezdlar harakat xavfsizligini ta‘minlagan holda poyezdlar harakat
grafigi bajarilishi ustidan nazorat qilish;
- xalq ist‘emol tovarlarini tovar moddiy zahiralaridan kelib chiqqan holda
ishlab chiqarish va realizatsiya qilish;
- aholi va boshqa korxonalarga sifatli transport, ta‘mirlash, tashish va
boshqa vazifalarni ko‗rsatish.
Korxonaning asosiy ish faoliyatini tavsiflovchi hajm ko‗rsatkichlari 1jadvalda
keltirilgan.

1-jadval
Korxona asosiy hajm ko‗rsatkichlari dinamikasi
Ko‗rsatkichlar nomi Yillar O‗zgarish, %
2011 2012 2013 2012/2011 2013/20
12
1. Jami tashish hajmi, mln.t.km.br. 17122,3 15349,1 14668,1 90 96
Shu jumladan:
2. Yo‗lovchi tashish harakatida,
mln.t.km.br. 1694,8 1763,4 1724,2 104 98
MVPS 320,2 331,9 205,2 104 62
Elektrovoz 1351,8 1419,2 1519,0 105 107
Teplovoz 22,8 12,3 0,0 54 0
3. Yuk tashish harakatida,
mln.t.km.br. 15345,4 13471,5 12731,8 88 95
Elektrovoz 14520,6 12962,6 12655,8 89 98
Teplovoz 824,8 508,9 76,0 62 15
4. Xo‗jalik ishlarida, mln.t.km.br. 82,1 114,2 212,1 139 186
Motor-vagon harakatlanuvchi
tarkib (MVPS) 11,7 12,7 13,8 109 109
Elektrovoz 67,1 98,0 184,9 146 189
Teplovoz 3,3 3,5 13,4 106 383
manba: korxona bajargan ish bo‗yicha 2011-2013 yillar uchun ma‘lumotlar
1-jadval ma‘lumotlaridan ko‗rinib turibdiki, korxona bo‗yicha jami ish hajmi
2012 yilda 15349,1 mln.t.km.bruttoni tashkil etdi, 2011 yilga nisbatan 10% ga
kamaygan, 2013 yilda esa 14668,1 mln.t.km.bruttoni tashkil etgan va 2012 yilga
nisbatan 4%ga kamaygan, jumladan yo‗lovchi tashish harakatida band bo‗lgan
harakatlanuvchi tarkibni ta‘mirlash va soz holatda saqlash bo‗yicha ish hajmi 2012
yilda 2011 yilga nisbatan 4% ga oshgan, 2013 yilda 2011 yilga nisbatan esa 2%ga

kamaygan. Yuk tashish harakatida esa ish hajmi 2012 yilda 2013 yilga nisbatan
12% ga, 2013 yilda 2011 yilga nisbatan esa 2%ga kamaygan. Xo‗jalik ishlarida esa
ish hajmi 2012 yilda 2011 yilga nisbatan 39% ga, 2013 yilda 2012 yilga nisbatan
esa 86%ga ko‗paygan. Jadvaldan yaqqol ko‗rinib turibdiki, yuk tashish harakatida
2013 yilda 2012 yilga nisbatan 88%gina ish hajmi bajarilishi jami bajarilgan ish
hajmini o‗tgan yilga nisbatan 90%ga tushib ketishiga olib kelgan. Korxonada jami
tashish hajmining tushib ketishiga korxona yuk tashish bo‗yicha tashish xajmining
o‗tgan yillarga nisbatan tushib ketishi asosiy sabab bo‗lgan.
Korxonaning asosiy ish hajmi o‗zgarishini 1-diagrammada ko‗rish mumkin

1-diagramma. Korxonada so‗nggi yillar davomida tashish hajmi dinamikasi.

10 % 90 %
0 % 2011 йил

Йўловчи ташиш ҳаракатида
Юк ташиш ҳаракатида
Хўжалик ишларида

2-diagramma. Korxonada so‗nggi yillar davomida tashish hajmi dinamikasi.

3-diagramma. 2013 yilda korxonaning asosiy ish hajmi tuzilmasi
11 % 88 %
1 % 2012 йил
Йўловчи ташиш ҳаракатида
Юк ташиш ҳаракатида
Хўжалик ишларида
12 % 87 %
1 % 2013 йил
Йўловчи ташиш ҳаракатида
Юк ташиш ҳаракатида
Хўжалик ишларида

Yuqorida keltirilgan 1-,2- va 3 – diagrammalar orqali korxananing 2011-2013
yillarda bajarilgan jami ishlarning qancha miqdori yo‗lovchi tashishda, yuk
tashishda va xo‗jalik ishlarida bajarilganini ko‗rishimiz mumkin. Har uch yilda
korxona jami bajaradigan ishlarining 85%-90% ini yuk tashish ishlari tashkil etadi.
Chunki «O‗zbekiston temir yo‗llari» DATK ning asosiy daromad hajmini yuk
tashish ishlaridan tushgan daromad tashkil etadi. Undan keyin 10% - 15% bilan
yo‗lovchi tashish, eng kam miqdorni xo‗jalik ishlari orqali bajarilgan ishlar tashkil
etgan.
Korxonaning asosiy ish faoliyatini tavsiflovchi sifat ko‗rsatkichlarini 2-
jadval ma‘lumotlari orqali tahlil qilish mumkin.
3-jadvalda elektrovoz va teplovozlardan foydalanishning sifat ko‗rsatkichlari
keltirilgan, ko‗rinib turibdiki, elektrovozlar bo‗yicha lokomotiv unumdorligi 2012
yilda 2011 yilga nisbatan 3%ga kamaygan, 2013 yilda 2011 yilga nisbatan 13%ga
kamaygan bunga sabab, lokomotivlarning o‗rtacha sutkada bosib o‗tgan masofasi
2012 yilda 2011 yilga nisbatan 6%ga, 2013-yilda 2012 yilga nisbatan 13%ga
kamaygan, poyezdning o‗rtacha og‗irligi esa oshib borgan.

Korxonaning asosiy sifat ko‗rsatkichlari dinamikasi 2-jadval
Ko‗rsatkichlar nomi Yillar O‗zgarish, %
2011 2012 2013 2012/2011 2013/2012
1. Elektrovozlar
1.1. Poyezdning o‗rtacha og‗irligi, t 2881,1 2883,5 2894,7 100 100

1.2. Uchastka tezligi, km/soat 35,6 35,3 32,4 99 92
1.3. Texnik tezlik, km/soat 44,6 41,8 38,8 94 93
1.4. Lokomotivning o‗rtacha kunlik
unumdorligi, t.km.brutto/lokomotiv sutka 1158,2 1123,7 981,7 97 87
1.5.O‗rtacha kunlik bosib o‗tgan masofasi,
km/sutka 451,3 425,4 372,1 94 87
1.6. Foydalanish parki, lok 34,8 32,2 35,6 93 111
2. Teplovozlar
2.1. Poyezdning o‗rtacha og‗irligi, t 2533,4 2100,9 1990,6 83 95
2.2. Uchastka tezligi, km/soat 26,4 24,2 22,5 92 93
2.3. Texnik tezlik, km/soat 28,9 26,2 24,6 91 94
2.4. Lokomotivning o‗rtacha kunlik
unumdorligi, t.km.brutto/lokomotiv sutka 635,7 473,5 344,0 74 73
2.5. O‗rtacha kunlik bosib o‗tgan masofasi,
km/sutka 356,0 365,1 253,3 103 69
2.6. Foydalanish parki, lok 3,5 2,9 0,6 83 21
manba: korxona bajargan ish bo‗yicha 2011-2013 yillar uchun ma‘lumotlar
Chunki, lokomotivning o‗rtacha sutkada bosib o‗tgan masofasi va poyezdning
o‗rtacha og‗irligi lokomotiv unumdorligiga mutanosib ta‘sir etuvchi omillar
hisoblanadi. Teplovozlar bo‗yicha sifat ko‗rsatkichlarni tahlil qilar ekanmiz,
lokomotiv unumdorligi 2012 yilda 2011 yilga nisbatan 26%ga, 2013 yilda 2012
yilga nisbatan 27%ga kamaygan, bunga sabab poyezdning o‗rtacha og‗irligi 2012
yilda 2011 yilga nisbatan 17%ga, 2013 yilda 2012 yilga nisbatan 5%ga kamaygan,
lokomotivning o‗rtacha sutkada bosib o‗tgan masofasi oshgan, lekin 2013 yilda
2012 yilga nisbatan 31%ga kamaygan.
Yuqoridagi tahlil va jadvaldan korxona asosiy sifat ko‗rsatkichi bo‗lgan
lokomotivning o‗rtacha kunlik unumdorligi pasaygan. Buning asosiy sababi
lokomotivning o‗rtacha sutkada bosib o‗tgan masofasi, poyezdning o‗rtacha

og‗irligi va korxona asosiy xajm ko‗rsatkichi bo‗lgan tashish hajmi tushib
ketishidir.
Yuqorida keltirilgan omillar lokomotiv unumdorligining pasayishiga ta‘sir
ko‗rsatgan. Keltirilgan tahlil asosida shuni aytish mumkinki, korxonada lokomotiv
unumdorligi pasaygan, bu albatta salbiy natijadir, chunki, bu ko‗rsatkich
korxonaning asosiy sifat ko‗rsatkichi bo‗lib hisoblanadi. Demak, shunday ekan
korxona nufuzini oshirish uchun avvalo, korxona hajm va sifat ko‗rsatkichlarini
yaxshilash zarur.
Korxona bo‗yicha mehnat ko‗rsatkichlarini quyida keltirilgan jadval
ma‘lumotlari asosida tahlil qilish mumkin.
3-jadval
Korxona bo‗yicha mehnat ko‗rsatkichlari dinamikasi
Ko‗rsatkichlar nomi Yillar O‗zgarish,%
2011 2012 2013 2012/2011 2013/201
2
1. Mehnat unumdorligi, 8103,9 7764,8 6932,0 96 89
t.km.brutto/kishi
2. Jami kontingent,
kishi 2210 2220 2251 100,45 101,40
Shu jumladan,
Ekspluatatsiyada 2113 2007 2116 95 105
Lokomotiv
brigadalarda 877 832 889 95 107
Ta‘mirlash
brigadalarda 657 691 719 105 104
3. Ish haqi fondi, ming
so‗m 1262014
6 1430490
6 1843326
5 113 129

Shu jumladan,
Ekspluatatsiyada 1230133
0 1381553
4 1796689
9 112 130
Lokomotiv
brigadalarda 6097905 6737157 8390628 110 125
Ta‘mirlash
brigadalarda 2955056 3513379 4653873 119 132
4. O‗rtacha oylik ish
haqi, so‗m 475891 536971 818892 113 153
Shu jumladan,
Ekspluatatsiyada 485183 573640 849097 118 148
Lokomotiv 579539 674795 944359 116 140
brigadalarda
Ta‘mirlash
brigadalarda 374817 423707 647495 113 153
manba: korxona bajargan ish bo‗yicha 2011-2013 yillar uchun ma‘lumotlar
Korxona bo‗yicha mehnat ko‗rsatkichlari dinamikasi bo‗yicrha berilgan 3-
jadvaldan shuni ko‗rish mumkinki, korxonada mehnat unumdorligi ko‗rsatkichi
2012 yilda 2011 yilga nisbatan 4% ga, 2013 yil esa 2012 yilga nisbatan 11%
kamaygan. Bu ko‗rsatkichning kamayib ketishiga, jami kontingent soni 2012 yil
2011 yilga nisbatan 0,45% ko‗payishi, 2013 yilda esa 2012 yilga nisbatan 1,4%
ko‗payishi va asosiy sabab ish hajmining 2012 yilda 2011 yilga nisbatan 10% ga
kamaygan, 2013 yilda esa 2012 yilga nisbatan 4%ga kamayganidadir. Korxonada
o‗rtacha oylik ish haqining 2012 yil 2011 yilga nisbatan 13% ko‗payishi, 2013
yilda esa 2012 yilga nisbatan 53% ko‗payishiga esa respublikamizda belgilangan
eng kam ish haqining miqdorini oshishi sabab bo‗lgan. Korxonada ish haqi
fondining 2012 yil 2011 yilga nisbatan 13% ko‗payishi, 2013 yilda 2012 yilga
nisbatan esa 29% ko‗payishining asosiy sababi o‗z-o‗zidan korxonada o‗rtacha
oylik ish haqini oshishi bo‗lgan.

Qilingan tahlil asosida shuni aytish mumkinki, korxonada mehnat unumdorligi
kamaygan bunga yuqorida sanalgan omillar, jumladan, korxonada tashish hajmini
kamayib ketganligidir. Bundan tashqari lokomotivlar parkini yangilash dasturi
asosida keltirilgan lokomotivlar uchun lokomotiv brigadalar va ta‘mirlash
brigadalari sonini oshishi, ish haqi fondi oshishi va respublikamizda oylik ish
haqini oshishi sabab bo‗lgan.
Yuqorida korxonaning xo‗jalik faoliyati ko‗rib o‗tildi, quyida korxonaning
moliyaviy holati tahlil qilinadi. Korxonaning moliyaviy holati bu korxona yil
davomida bajargan ishi, ko‗rsatgan xizmatlari bo‗yicha olgan daromad va
harajatlar hajmi, olingan moliyaviy natijasi ko‗zda tutiladi. Korxona daromadlar
asosiy tarkibini yordamchi ko‗makchi faoliyatdan olingan daromadlar tashkil
etadi.
Quyida keltirilgan 4- jadvalda korxona daromadlari tarkibi bo‗yicha ma‘lumotlar
keltirilgan.
4-jadval
Korxonaning yordamchi-ko‗makchi faoliyati bo‗yicha daromadlari tarkibi
dinamikasi
Ko‗rsatkichlar nomi Yillar O‗zgarish,%
2011 2012 2013 2012/2011 2013/2012
1. Yordamchi-ko‗makchi
faoliyati bo‗yicha jami
daromad, ming so‗m 4854211 5 066 766 7 517 808 104 148
Shu jumladan,
1.1. Qozoqiston hududida
bajarilgan ishlardan 756423 829 228 4 381 537 110 5,3 marta
1.2. Ishlab chiqarish
ta‘mirlashlardan 24655 24 755 41 800 100,4 169
1.3. Lokomotivlar xizmatidan 2042113 2 095 327 2 458 200 103 117
1.4. Halq xo‗jalik iste‘moli 2510 2 791 2 978 111 107
1.5. Aholiga ko‗rsatilgan
hizmatdan 35064 39 875 36 618 114 92
1.6. Boshqa daromadlar 512345 554118 596 675 108 108

manba: korxona bajargan ish bo‗yicha 2011-2013 yillar uchun ma‘lumotlar
4-jadval orqali korxonaning yordamchi-ko‗makchi faoliyati bo‗yicha
daromadlari tarkibi berilgan bo‗lib, jadvaldan ko‗rinib turibdiki, korxonada
yordamchi-ko‗makchi faoliyati bo‗yicha Qozoqiston hududida bajarilgan
ishlardan olgan daromadi 2012 yilda 2011 yilga nisbatan 10%ga, 2013 yilda esa
2012 yilga nisbatan 5,3 baravarga ko‗paygan. Ishlab chiqarish ta‘mirlashlardan
olgan daromadi 2012 yilda 2011 yilga nisbatan 0,41%ga, 2013 yilda esa 2012 yilga
nisbatan 17%ga ko‗paygan. Korxona balansida turgan lokomotivlar ko‗rsatgan
xizmatidan esa olgan daromadi 2012 yilda 2011 yilga nisbatan 3%ga, 2013 yilda
esa 2012 yilga nisbatan 17%ga oshganini ko‗rishimiz mumkin. Shuningdek halq
xo‗jaligi istemolidan olgan daromadi ham 2012 yilda 2011 yilga nisbatan 11%ga
oshgan, 2013 yilda esa 2012 yilga nisbatan 7% oshgan. Faqatgina depo xududida
joylashgan suv isitish binosi orqali aholiga ko‗rsatilgan xizmatdan 2012 yilda 2011
yilga nisbatan 14%ga oshgan bo‗lsa ham, 2013 yilda 2012 yilga nisbatan esa 8%
kamaygan. Korxonaning boshqa tarmoqlardan olgan daromadlari ikkala yilda ham
dastlabki yilga nisbatan 8% oshganini ko‗rishimiz mumkin. Qilingan tahlil asosida
shuni aytish mumkini, korxona yordamchi-ko‗makchi faoliyati bo‗yicha
daromadlari yildan yilga oshib bormoqda, bu ijobiy ko‗rsatkich hisoblanadi.
Chunki korxona o‗zi olgan daromadlaridan o‗z ehtiyoji uchun foydalanishi
mumkin.
Quyida keltirilgan 5-jadval ma‘lumotlari asosida korxonaning harajatlari
tarkibi, hamda ular o‗zgarish dinamikasini tahlil qilish mumkin.
5-jadval
Harajatlar nomenklaturasi bo‗yicha ekspluatatsion harajatlar tarkibi dinamikasi
Ko‗rsatkichlar nomi Yillar O‗zgarish,%
2011 2012 2013 2012/2011 2013/2012
1.Jami harajatlar, ming so‗m 63293509 64799072 77741454 102,4 120,0
Shu jumladan:
1.1.Elektrovoz deposi bo‗yicha
harajatlar, ming so‗m 38539485 42551611 57570458 110,4 135,3
1.2.Motor-vagon deposi
harajatlar, ming so‗m 5577554 5844919 5294992 104,8 90,6

1.3.Teplovoz deposi harajatlar,
ming so‗m 19176470 16402542 14876004 85,5 90,7
manba: korxona bajargan ish bo‗yicha 2011-2013 yillar uchun ma‘lumotlar (69-FORMA)
5-jadval orqali korxona harajatlar nomenklaturasi bo‗yicha ekspluatatsion
harajatlarinii ko‗rar ekanmiz, korxonaning jami ekspluatatsion harajatlari 2012
yilda 2011 yilga nisbatan 2,4%ga , 2013 yilda 2012 yilga nisbatan esa 20%
oshganini kuzatishimiz mumkin. Korxonaning elektrovoz deposi bo‗yicha
harajatlari 2012 yilda 2011 yilga nisbatan 10,4%ga oshgan, 2013 yilda 2012 yilga
nisbatan esa 35,3% oshgan. Korxonaning motor-vagon deposi bo‗yicha harajatlari
2012 yilda 2011 yilga nisbatan 4,8%ga oshgan bo‗lsa, 2013 yilda 2012 yilga
nisbatan esa 9,4% kamaygan. Teplovoz deposi bo‗yicha harajatlar ham 2012 yilda
2011 yilga nisbatan 4,5%ga, 2013 yilda 2012 yilga nisbatan esa 9,3% kamaygan.
Yuqoridagi tahlillar asosida shuni aytish mumkinki, korxonaning bajargan ish
xajmi kamayishiga qaramay, uning jami ekspluatatsion harajatlari ko‗paygan.
Bunga asosiy sabab korxonining ish xaqi fondi (29%) va o‗rtacha oylik ish
xaqining (53%) oshib ketganidir.
2.2. Korxona moddiy zahiralarining analitik va sintetik hisobi
Korxonaning moddiy zahiralari bu ishlab chiqarish jarayoning asosiy manbai
hisoblanadi. Moddiy zahiralariga xom ashyo, yoqilg‗i, material, inventar
anjomlari kabilar kiradi.
Xom ashyo va moddiy mablag‗lar deb - ishlab chiqarishning muayyan siklida
foydalanishda bo‗lgan va shu siklda ishlab chiqarilgan mahsulot ( va xizmatlar)
tannarxiga o‗z qiymatini to‗liq o‗tkazib boruvchi buyumlarga aytiladi.
Materiallar harakati bilan bog‗liq muomalalarni o‗z vaqtida hujjatlarda
rasmiylashtirish ularning hisobini to‗g‗ri yuritishni ta‘minlaydi. Korxonada
materiallarning o‗z vaqtida keltirilishini ta‘minot bo‗limi nazorat qilib boradi.
Ta‘minot bo‗limi xodimlari mol yetkazib beruvchi korxona tomonidan shartnoma
majburiyatlarining bajarilishini tekshirib, ularga materiallar kamomadi va sifati
bo‗yicha e‘tirozlar va da‘volar qo‗yish, korxonaga o‗z vaqtida yetib kelmagan
yuklarni topish vazifalarini bajaradilar.
Biz moddiy oborot mablag‗larining holatini va ulardan foydalanish darajasini
ko‗proq ishlab chiqarilgan mahsulot ish va xizmatlar tannarxiga nisbatan
o‗rganamiz. Moddiy ashyoviy mablag‗lardan noishlab chiqarish yoki ishlab
chiqarishdan tashqari jarayonlarda foydalanishni esa korxona sarflarining alohida
tarkib qatori sifatida qaraladi.
Ishlab chiqarish omillari tarkibiga kiruvchi moddiy zahiralari va ularning
cheklanganligi avvalo ulardan foydalanishni to‗g‗ri va maqsadli boshqarishni talab
etadi. Resurslar yoki mablag‗lar chekkanlanganligi bevosita ular zahirasining
tugashini va chegaralanganligini harakterlaydi. Bu qatorga bevosita moddiy
resurslarning barcha qatorlarini yoki elementlarini kiritish mumkin.

Moddiy zahiralarning cheklanganligi ulardan tejab va samarali foydalanishni
talab etadi.
Moddiy zahiralar tahlilining mazmuni bevosita uning oldiga qo‗yilgan
vazifalardan kelib chiqadi. Tahlilda bevosita moddiy zahiralari bilan korxonaninng
ta‘minlanganlik darajasiga, ulardan samarali foydalanishning holatiga, mahsulot
hajmini o‗stirishda zahiralarni to‗g‗ri boshqarishning ahamiyatiga, moddiy
resurslarni tejash yuzasidan ichki imkoniyatlarni belgilash va yo‗lga qo‗yishga
muhim ahamiyat beriladi
Shu ma‘noda iqtisodiy tahlil oldiga ham o‗ta muhim vazifalar qo‗yiladi:
- moddiy resurslar ta‘minot rejasining bajarilishiga baho berish;
- resurslar va ular bo‗yicha normativlarga qat‘iy amal etilishini
o‗rganish;
- moddiy resurslar va ulardan samarali foydalanishning darajasiga
baho berish;
- moddiy aylanma mablag‗lar, moddiy resurslar aylanishini
o‗rganish;
- muhim samaradorlik ko‗rsatkichlari va ularning o‗zgarishini omilli
tahlil etish;
- mahsulot hajmini o‗zgarishiga tasir etuvchi moddiy zahiralari bilan
bog‗liq bo‗lgan omillarni o‗rganish;
- ishlab chiqarish harajatlari tarkibida moddiy zahiralarining salmoq
ko‗rsatkichlarini o‗rganish kabilar kiradi.
Yuqoridagi fikr va mulohazalardan kelib chiqqan holda, korxonada
kuzatilayotgan davr ichida moddiy zahiralar tarkibi, ularning holatiga baho berish
mumkin.
6-jadvaldan biz korxonadagi joriy aktivlar dinamikasini kuzatishimiz mumkin.
Undan ko‗rinib turibdiki, korxonada jami joriy aktivlar 2012 yilda 2011 yilga
nisbatan 30%ga oshganini, 2013 yilda yilga nisbatan esa 22% oshganini
kuzatishimiz mumkin. Tovar moddiy zahiralari esa 2012 yilda 2011 yilga nisbatan
50%ga oshgan, 2013 yilda 2012 yilga nisbatan esa 28% kamaygan. Korxona pul
mablag‗lari esa 2012 yilda 2011 yilga nisbatan 93% kamayib ketgan, 2013 yilda
2012 yilga nisbatan esa 16,6 baravarga ko‗payib ketgan.

6-jadval
Korxona joriy aktivlar tarkibi dinamikasi

Ko‗rsatkichlar nomi Yillar O‗zgarish,%
2011 2012 2013 2012/2011 2013/2012
1. Jami joriy aktivlar, ming
so‗m 28273937 36764150 44846740 130 122
Jami 100 100 100 - -
1.1. Tovar moddiy zahiralar,
ming so‗m 7911159 11831079 8531856 150 72
Jamiga nisbatan% 28 32 19 - -
1.2. Pul mablag‗lari, ming
so‗m 17741 1178 19631 7 1666
Jamiga nisbatan% 0,063 0,003 0,044 - -
1.3. Debitorlik qarzlari, ming
so‗m
20343654 24930814 36293417 123 146
Jamiga nisbatan% 72 68 81 - -
1.4. Boshqa aktivlar, ming
so‗m 19124 1079 21467 6 1990
Jamiga nisbatan% 0,068 0,003 0,048 - -
manba: korxona 2011-2013 yillar uchun buxgalteriya balansi (1-shakl) ma‘lumotlari
Debitorlik qarzlari esa ikkala yilda ham oshgan, bu salbiy ko‗rsatkich. Bu
ko‗rsatkich 2012 yilda 2011 yilga nisbatan 23% ko‗paygan, 2013 yilda 2012 yilga
nisbatan esa 46%ga ko‗paygan. Korxona boshqa aktivlvri esa 2012 yilda 2011
yilga nisbatan 94% kamaygan, 2013 yilda 2012 yilga nisbatan esa taxminan 20
baravargacha ko‗paygan.
7-jadval
Korxona tovar-moddiy zahiralar tarkibi dinamikasi
Ko‗rsatkichlar nomi Yillar O‗zgarish,%

2011 2012 2013 2012/
2011 2013/
2012
1. Tovar moddiy zahiralar,ming
so‗m 7911159 11831079 8531856 150 72
Jami 100 100 100 - -
Shu jumladan: - -
1.1 Ishlab chiqarish zahiralari,
ming so‗m 7911159 11236169 8531856 142 76
Jamiga nisbatan% 100 95 100 - -
1.2 Tugallanmagan ishlab
chiqarish ming so‗m - 594910 - - -
Jamiga nisbatan% - 5 - - -
manba: korxona 2011-2013 yillar uchun buxgalteriya balansi (1-shakl) ma‘lumotlari
7-jadvaldan shu ma‘lum bo‗ladiki, korxonada jami tovar moddiy zahiralari esa
2012 yilda 2011 yilga nisbatan 50%ga oshgan, 2013 yilda 2012 yilga nisbatan esa
28% kamaygan. Tovar moddiy zahiralari tarkibida bo‗lgan ishlab chiqarish
zahiralari esa 2012 yilda 2011 yilga nisbatan 42%ga oshgan, 2013 yilda 2012 yilga
nisbatan esa 24% kamaygan. Korxonada tugallamagan ishlab chiqarish faqatgina
2012 yilda mavjud bo‗lgan xolos. Shuning uchun ham tovar moddiy zahiralari
tarkibi bo‗lgan tugallamagan ishlab chiqarishning o‗zgarish dinamikasini tahlil
qilish imkoniyati yo‗q.
8-jadvalda korxona ishlab chiqarish zahiralari
tarkibini tahlil qilishimiz mumkin.
8-jadval
Korxona ishlab chiqarish moddiy zahiralar tarkibi dinamikasi
Ko‗rsatkichlar nomi Yillar O‗zgarish,%
2011 2012 2013 2012/2011 2013/2012

1. Ishlab chiqarish
zahiralari, so‗m 7911159000 11831079000 8531856000 150 72
Jami 100 100 100 - -
Shu jumladan:
1.1. Xom ashyo va
materiallar, so‗m 823100685 945109012 746343408 114,8 79,0
Jamiga nisbatan % 10,4 8,0 8,7 - -
1.2. Yoqilg‗i, so‗m 392680017 390746338 155486982 99,5 39,8
Jamiga nisbatan % 5,0 3,3 1,8 - -
1.3. Ehtiyot qism,
so‗m 6393847508 10114861992 7330637387 158,2 72,5
Jamiga nisbatan % 80,8 85,5 85,9 - -
1.4. Qurilish
materiallari, so‗m 133053180 150176201 151725559 112,9 101,0
Jamiga nisbatan % 1,7 1,3 1,8
1.5. Idishlar, so‗m 303120 83750 560746 27,6 669,5
Jamiga nisbatan % 0,004 0,001 0,007
1.6. Inventar
va xo‗jalik
anjomlari,
so‗m 168174490 230101707 147101918 136,8 63,9
Jamiga nisbatan % 2,1 1,9 1,7
manba: korxona material va hom ashyo bo‗yicha 2011-2013 yillar uchun ma‘lumotlari
Yuqoridagi 8-jadvaldan biz, korxona ishlab chiqarish moddiy zahiralar tarkibini
o‗zgarishi kuzatishimiz mumkin. Korxonada jami ishlab chiqarish zahiralari 2012
yilda 2011 yilga nisbatan 50%ga oshgan, 2013 yilda 2012 yilga nisbatan esa 28% ga
kamaygan. Ishlab chiqarish moddiy zahiralar tarkibiga qaraydigan bo‗lsak,
korxonaning xom ashyo va materiallari 2012 yilda 2011 yilga nisbatan 14,8%ga

oshgan, 2013 yilda 2012 yilga nisbatan esa 21% ga kamaygan. Yoqilg‗i
mahsulotlari esa 2012 yilda 2011 yilga nisbatan 0,5% ga kamaygan, 2013 yilda 2012
yilga nisbatan esa keskin ravishda 60,2% ga kamaygan. Lokomotivlvr ta‘mirlanishi
uchun muxim bo‗lgan lokomotivlar ehtiyot qismlari 2012 yilda 2011 yilga nisbatan
yarim baravardan ko‗proqga ko‗paygan bo‗lib, 2013 yilda 2012 yilga nisbatan esa
boshqa zahiralar kabi 27,5% ga kamaygan. Qurilish materiallari barcha yillarda
ko‗payib kelgan, 2012 yilda 2011 yilga nisbatan 12,9% ga kamaygan , 2013 yilda
2012 yilga nisbatan esa 1% ga ko‗paygan. Idish va idish materiallari 2012 yilda
2011 yilga nisbatan 64,4% ga kamaygan , 2013 yilda 2012 yilga nisbatan esa keskin
ravishda
6,5 baravardan ko‗proqga ko‗paygan. Korxonaning inventar va xo‗jalik anjomlari
esa 2012 yilda 2011 yilga nisbatan 36,7% ga ko‗paygan bo‗lib, 2013 yilda 2012
yilga nisbatan 36,1%ga kamaygan. Qilingan tahlildan ko‗rinib turibdiki, korxonada
ishlab chiqarish moddiy zahiralar tarkibi doimiy o‗zgarishda. Buning asosiy sababi,
ishlab chiqarish moddiy zahiralarining bir turini bir yilda katta miqdorda qabul
qilinishi va keyingi yili boshqa turdagi ishlab chiqarish moddiy zahiralarini kirim
qilinishidadir. Yana bir sabablaridan biri ishlab chiqarish moddiy zahiralarining
sarflanishi nazorat kilinishi sustligidadir.

%10 %5 %81
2 %
0 %
2 % Ишлаб чиқариш заҳиралари
Хом ашё ва материаллар

Ёқилғи
Эҳтиёт қисм
Қурилиш материаллари
Идишлар
Инвентар ва хўжалик анжомлари

4-diagramma. 2011 yil korxonada ishlab chiqarish moddiy zahiralar tarkibi tuzilmasi
5-diagramma. 2012 yil korxonada ishlab chiqarish moddiy zahiralar tarkibi tuzilmasi
6-diagramma. 2013 yil korxonada ishlab chiqarish moddiy zahiralar tarkibi tuzilmasi
Korxonaning asosiy faoliyati va moddiy zahiralari tahlilini ko‗rib chiqib,
shunday xulosa qilish mumkinki, korxonaning asosiy ishlab chiqarish hajm
%8
3 % %86
1 %
0 %
%2 Ишлаб чиқариш заҳиралари
Хом ашё ва материаллар

Ёқилғи
Эҳтиёт қисм
Қурилиш материаллари
Идишлар
Инвентар ва хўжалик анжомлари
9 %
%2 86 %
2 %
0 %
%1 Ишлаб чиқариш заҳиралари
Хом ашё ва материаллар

Ёқилғи
Эҳтиёт қисм
Қурилиш материаллари
Идишлар
Инвентар ва хўжалик
анжомлари

qo‗rsatkichlari 20102 yil va 2013 yilda pasaygan. Bunga asosiy sabab, yuk tashish
harakatidagi bajarilgan ishlarning o‗tgan yillarga nisbatan tushib ketishidir.
Korxonaning asosiy ish faoliyatini tavsiflovchi sifat ko‗rsatkichlari ham kichik
miqdorda kamaygan. Lokomotivning o‗rtacha kunlik unumdorligi va foydalanish
parki ko‗rsatkichlari o‗tgan yillarga nisbatan keskin kamaygan. Mehnat
unumdorligi ham o‗z-o‗zidan kamaygan.
Korxonaning moliyaviy faoliyatini tahlili orqali shuni ko‗rishimiz mumkinki,
korxonaning moliyaviy holati belgilab beruvchi yordamchi-ko‗makchi faoliyati
bo‗yicha daromadlari esa ishlab chiqarish ko‗rsatkichlariga qarama-qarshi holatda
o‗sgan. Daromadlarni oshishi harajatlarga ta‘sir etmay qolmagan, hisobot yilida
korxonaning harajatlar nomenklaturasi bo‗yicha ekspluatatsion harajatlar tahlil
qilindi va jami harajatlar 20% oshganini ko‗rdik.
Korxonada moddiy zahiralari holati nisbatan yaxshi. Buni biz joriy aktivlar
tarkibi dinamikasi, tovar moddiy zahiralar tarkibi dinamikasi, korxona ishlab
chiqarish moddiy zahiralar tarkibi dinamikasi orqali kilingan tahlillar orkali ko‗rib
o‗tdik.
Xulosa qilib shuni aytishim mumkinki, korxona o‗zining asosiy ish
faoliyatini tavsiflovchi hajm va sifat ko‗rsatkichlarini yaxshilash kerak. Korxona
ishlab chiqarish moddiy zahiralar tarkibi bo‗lgan ehtiyot qismlarnining likvidsiz
bo‗lganlarini ombordan chiqarish tashlash kerak. Chunki ehtiyot qismlar ishlab
chiqarish moddiy zahiralarining 80% - 90% ga yaqin ulushini o‗z ichiga oladi.
Shundagina korxona tovar moddiy zahiralarini turib qolmay aylanishiga erishadi .
Moddiy zahiralar bir ishlab chiqarish jarayonida qatnashib, o‗z kiymatini
ishlab chiqarilgan mahsulot qiymatiga shu davrning o‗zida to‗la o‗tkazadi.
Materiallar bilan birgalikda, xom-ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yoqilg‗i,
ehtiyot qismlar korxona oborot aktivlarini tashkil qiladi.
Materiallar - keyinchalik sotish maqsadida normal faoliyat yuritish jarayonida
tutib turiladigan va ishlab chiqarish jarayonida mavjud bo‗lgan, shuningdek
mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish yoki xizmatlar ko‗rsatish jarayonida
yoxud ma‘muriy va ijtimoiy-madaniy vazifalarni amalga oshirish uchun
foydalaniladigan moddiy aktivlar;
Ishlab chiqarish zahiralarini hisobga olishning vazifalari quyidagilardan iborat:
• Ishlab chiqarish zahiralari harakati bilan bog‘liq muomalalarni o‗z
vaqtida tegishli hujjatlarda rasmiylashtirish;
• Ishlab chiqarish zahiralarining to‗g‗ri saqlanishi ustidan nazorat olib
borish;
• Ishlab chiqarish zahiralarining ishlab chiqarishga to‗g‗ri sarflanishi
hamda ularni sarflash me‘yorlariga rioya qilish ustidan uzluksiz nazorat olib
borish;
• Mahsulot tannarxini hisoblashda sarflangan materiallarni
kalkulyatsiya oby‘ektlari o‗rtasida to‗g‗ri taqsimlash.
Buxgalteriya hisobini tashkil qilishda materiallar bo‗yicha analitik hisobni
to‗g‗ri yuritish muhim ahamiyat kasb etadi.

Ishlab chiqarish zahiralari ulardan foydalanishning iqtisodiy mazmuniga ko‗ra
quyidagi guruxlarga bo‗linadi:
• Xom-ashyo — mahsulotning moddiy asosini tashkil etadigan moddiy
zahiralaridir.
• Materiallar — xom-ashyoga ta‘sir etish uchun qo‗llaniladigan va
mahsulotga ma‘lum iste‘mol xususiyatini berishda foydalaniladigan
vositalardir.
• Sotib olinadigan yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi qismlar
ma‘lum darajada ishlov bosqichidan o‗tgan, lekin hali pirovard mahsulot
darajasiga yetkazilmagan mahsulotlar;
• Yoqilg‗i — kumir, benzin, torf, gaz hamda neft mahsulotlari;
• Ehtiyot qismlar — mashina va jihozlarni tuzatishda, ishdan chiqqan
qismlarni almashtirishda qo‗llaniladigan mashina va mexanizmlarning detal,
agregat va qismlari;
• Kurilish materiallari — bevosita qurilish va montaj ishlari jarayonida,
qurilish kismlarini tay-yorlashda, bino va inshootlarning alohida
konstruksiya va qurilmaparini ko‗tarishda va qurib tugatishda foydalaniladi.
• Idish va idish materiallari — turli material va mahsulotlarni o‗rash,
joylashtirish, tashish hamda saq-lashda ishlatiladigan buyumlardir.
• Inventar va xo‗jalik anjomlari — ushbu guruhga korxona xo‗jalik
faoliyatida ishlatiladigan inventar buyumlar hamda arzon baholi va tez
eskiruvchi buyumlar kiradi;
• Boshqa tomonga qayta ishlashga berilgan materiallar — korxona
balansida turgan, kayta ishlash uchun boshqa korxonaga berilgan materiallar.
• Boshqa materiallar — yuqoridagi satrlarda ko‗rsatib o‗tilmagan
boshqa materiallar kiradi.
―O‗zbekiston lokomotiv deposi da moddiy zahiralari tarkibiga quyidagilar‖
kiradi:
- xom ashyo va materiallar-bularga, elektrod, har xil turdagi trubalar,
oltiburchaklar, otvodlar, salniklar, troslar, samorezlar, babbitlar, kabellar,
izolentalar, kruglar, stallar, vintillar, metizlar, mixlar va boshqalar;
- yoqilg‗i-bularga, benzin, teplovozlarni harakati uchun ketadigan moy,
elektrovozlarni ta‘mirlash uchun moy, dizel yoqilg‗i, mazut, avitsiya moyi,
smazka grafit, ferganol SAYE-140 va boshqalar kiradi;
- ehtiyot qismlar- turli xil vkladishlar, akkumulyator KL 125, bosim
ko‗rsatgichlari, bosim qabul qiluvchi asboblar, klapanlar, deshifratorlar,
komplekt porshenlar, silindr bloklari, elektro shetkalar, rele R-101, silindrli
D50 vtulka, kolodkalar va boshqalar;
- qurilish materiallar - shifer, kafel, plastik, sheben, qum, shlakoblok,
smesitel, shpatlevka, har turdagi emal bo‗yoqlari, koller, razbovitel,
vodoemulsiyalar hisobga oli yuritiladi;
- idish va idish materiallar - kislorod baloni, elektrovoz akkumlyatori
uchun suyuqliklarni olib kelish uchun shisha idishlar;

- inventar va xo‗jalik anjomlariga-ishchi va xodimlarning maxsus
kiyimlari, shablon, sharf, bluzka, ko‗ylak, kostyum, pogonlar, galstuk,
furashka, pilotka.
Materiallar harakati bilan bog‗liq muomalalarni o‗z vaqtida hujjatlarda
rasmiylashtirish ularning hisobini to‗g‗ri yuritishni ta‘minlaydi. Korxonalarga
materiallarning o‗z vaqtida keltirilishini ta‘minot bo‗limi nazorat qilib boradi.
Korxona o‗zaro tuzilgan shartnomaga muvofiq mol yetkazib beruvchilardan
kelgan materiallar uchun hisob-kitob, yuklash va boshqa yo‗llanma hujjatlar
(to‗lov talabnomasi, schyot-faktura, tovar-transport harajatlari) oladi.
Korxonaga kelgan hujjatlar operativ xodim tomonidan kelgan materiallarni
qayd qilish uchun ochilgan M-1 shaklidagi maxsus daftarda ro‗yxatga olinadi
hamda shartnomada ko‗zda tutilgan talablarga moye ke-lishi nazoratdan
o‗tkaziladi.
Korxonaga mol yetkazib beruvchi yoki transport tashkiloti om-boridan
materiallarni olish uchun buxgalter ta‘minotchiga M-2, M-2a shakldagi
ishonchnoma yozib beradi.
Moddiy boyliklarni olishga beriladigan ishonchnoma — korxona mol yetkazib
beruvchilaridan tovar-moddiy boyliklarni olish uchun o‗z vakiliga beradigan
hujjatidir.
Korxona moddiy boyliklarni ommaviy tarzda ishonchnoma bilan oladigan
hollarda M-2a shaklidagi ishonchnomadan foydalanadi. Berilgan ishonchnoma esa
maxsus daftarda ro‗yxatdan o‗tkaziladi.
Ishonchnoma korxona rahbari va bosh buxgalteri tomonidan muxrlangan holda
beriladi, so‗ngra u M-26 shaklidagi maxsus daftarga qayd qilinadi. Ta‘minotchi
esa ishonchnomani olishda daftarga imzo chekadi.
Materiallarni omborga ombor mudiri yoki omborchi qabul qiladi. Keltirilgan
materiallar mol yetkazib beruvchining hujjatlari bilan muvofiq bo‗lsa, omborchi
M-4 shaklidagi kirim orderi schet faktura tuzadi. Kirim operatsiyalari soni kam
bo‗lganida, mol yetkazib beruvchining hujjatiga muhr qo‗yishga ruxsat etiladi.
Korxonada har bir kirim qilingan moddiy zahiralar uchun alohida kartochkalar
ochiladi.
Lokomotiv deposida elektrovoz, teplovoz, motorvagonlarni ta‘mirlash
bo‗yicha bir nechta sexlar mavjud bo‗lib, sexlarga materiallar talabnoma orqali
beriladi. Talabnoma sex ustasi tomonidan rasmiylashtiriladi va ombor mudiriga
taqdim etiladi.
Korxonada materiallar sarfi FIFO usuli yordamida amalga oshiriladi.
Buxgalteriya hisobida materiallarning hisobini yuritishda quyidagi
hisobvaraqlardan foydalanish mumkin:
1010—"Xom-ashyo va materiallar";
1020—"Sotib olinadigan yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi qismlar";
1030 -- "Yoqilg‗i";
1040—"Ehtiyot qismlar";

1050—"Qurilish mollari";
1060—"Idish va idish materiallari";
1070—"Boshqa tomonga qayta ishlash uchun berilgan materiallar";
1080—"Inventar va xo‗jalik anjomlari"; 1090
—"Boshqa materiallar".
Ushbu hisobvaraqlarning debetida ishlab chiqarish zahiralarining ko‗payishi,
kreditida esa ularning ishlab chiqarish va boshqa maqsadlar uchun sarflanishi aks
ettiriladi. Yuqorida sanab o‗tilgan hisobvarakdar aktiv hisoblanib, ularning
debetidagi qoldiq hisobot davri boshidagi materiallar qoldig‗ini aks ettiradi.
Lokomotiv deposida meteriallarni hisobga olishda quyidagi schotlar yordamida
amalga oshiriladi:
1010-xom ashyo va materiallar, shu jumladan
1013-elektr uskunalar, ya‘ni lampochka, avtomat, rozetka, patron,
predoxranitel , vklyuchatel va boshqalar;
1017-kimyoviy materiallar, ya‘ni kislorod, siqilgan gaz, gidroxlorit natriya,
trinatriy fosfor, karbit kalsiy, kaliy va boshqalar;
1025 - sotib olinadigan yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi qismlar. Bularga
pryaja, krug shlifovalniy 400 va boshqalar.
1030 - Yoqilg‗i. Bularga benzin, teplovozlarni harakati uchun ketadigan moy,
elektrovozlarni ta‘mirlash uchun moy, dizel yoqilg‗i, mazut, avitsiya moyi, smazka
grafit, ferganol SAYE-140.
1040 —Ehtiyot qismlar. Bularga esa turli xil vkladishlar, akkumulyator KL
125, bosim ko‗rsatkichi, bosim qabul qiluvchi asbob, klapan, deshifrator, porshen
komplekt, silindr blok, elektro shetka EG-61, rele R-101, vtulka silindr D50,
kolodkalar va boshqalar kiradi.
1050—Qurilish mollari, shu jumladan
1051 – qurilish mollari: piloles 50mm, fanera 18mm, cherepitsa, har
xil turdagi oynalar, kafel, plastik, sheben, pesok, vodoprovod, shlakoblok,
smesitel, rakovina, shpatlevka va boshqalar kiradi.
1052 – bo‗yoq mahsulotlari: kizil, sariq, qora, yashil, jigarrang, oq va
yana bair qancha turdagi bo‗yoqlar, razbovitel, koler, vodoemulsiya va
boshqalar kiradi.
1060—Idish va idish materiallariga: PET kanistra (28l), para (konistor),
baraban, katushkalar kiradi.
1080—Inventar va xo‗jalik anjomlariga esa: har xal turdagi idish tovoqlar, har
xil turdagi shablonlar, ishchi botinkalar, shim, erkaklar pidjak, kerza etiklar,
polubotinka, ayollar tuflisi, jilet, araliash qo‗lqoplar, texnik qo‗lqoplar va
boshqalar kiradi.
Materiallarning sarflanishini buxgalteriya hisobida hisobga olishning muxim
xususiyatlari mavjud. Korxonada materiallar quyidagi maqsadlar tufayli omfordan
chiqib ketishi mumkin:

♦ ishlab chiqarishga sarflanganida;
♦ ortiqcha materiallar sotilganida va boshqa hollarda.
Hisob-kitobning jurnal-order shaklidagi korxonalarda ishlab chiqarish uchun
sarflangan materiallarning ulgurji bahosi, shartnoma yoki reja tannarxi bo‗iicha
10jurnal-order, boshqa maqsadlar uchun sarflangan materiallar esa 10/1 -
jurnalorderga yoziladi.
9-jadval
Korxona bo‗yicha ishlab chiqarish zahiralari harakatini buxgalteriya hisob
varaqlarida aks ettirilishi (2013 yil)
Operatsiyalar nomi Debet Kredit Summa, so‗m
1. MTUdan korxonaga material kelib tushdi 1010 4110 214 324 231
2. Elektrovozlarni ta‘mirlash uchun ehtiyot
qismlar ishlab chiqarishga berildi 2014 1040 1 521 645 521
3. Teplovozlarni moylash ishlari uchun yoqilg‗i
sarflandi 2014 1030 321 514 528
4. Mol etkazab beruvchilardan qurilish mollari 1050 6010 41 235 612
kirim qilindi
5. O‗z ehtiyozlari uchun omborga tayyor
mahsulot sifatida kirim qilindi 1010 9010 2 564 211
6. Asosiy vosita chikib ketishidan ombotga
material kirim qilindi 1090 9210 851 200
7. Begaraz olingan material omborga kirim
qilindi 1010 8530 325 500
9. Inventarizatsiya natijasida ortikcha material
omborga kirim kilindi 1010 9390 1 256 215
10. Xizmat kursatishga material berildi 2710 1010 856 500
11. Boshka tashkilotlarga berilgan mahsulot
tannarxi hisobdan chikarildi 9220 1010 600 412

12. Inventarizvsiya natija yokilgi kamomati 9220 1030 321 945
13. Ishlab chiqarishga inventar buyumlar berildi 2014 1080 55 632 964
14. Qayta ishlash uchun material berildi 1070 1010 4 254 531

Moddiy boyliklardan to‗g‗ri foydalanish maqsadida har bir korxona zarur
bo‗lmagan materiallarning bor yo‗kligini tekshirib ko‗rishi lozim. Agarda
korxonada keraksiz yoki ortiqcha material borligi aniqlansa, uni boshqa korxonaga
sotishi mumkin.
Kurs ishimning ob‘yekti bo‗lgan korxonada moddiy zahiralarining
buxgalteriya hisobi, O‗zbekiston Respublikasi qonunlariga va 4-sonli O‗zbekiston
Respublikasi buxgalteriya hisobi milliy standarti bo‗yicha hisobga olib boriladi.
10-jadvalda 2013 yil uchun korxonadagi bazi bulgalteriya namunalari berilgan.
Korxona o‗zining ishlab chiqarish xususiyatidan kelib chiqib, korxona asosan
ta‘mirlash shug‗ullangani uchun asosiy ishlab chiqarishni hisobga oluvchi
schetlarda o‗ziga mos ravishda 2014 schoti bilan hisobga olib boradi.
Lekin korxonada moddiy zahiralarining sintetik hisobini olib borishda bir
necha kamchiliklar mavjud. Bularga misol qilib shuni aytish mumkinki, korxonada
harakatlanuvchi tarkibni ta‘mirlash uchun ishlatiladigan oynalar ham 1040 scher
orqali, ham 1010 schet orqali hisobga olib borilmoqda. Yana elektr lampalar ham
1040 schotida va 1013 schetida hisobga olinib borilmoqda.
Taklif o‗rnida shuni aytishim mumkinki, u kamchiliklarni tuzatib korxona
o‗zining moddiy zahiralarining buxgalteriya hisobi olib borsa, korxona moddiy
zahiralarining analitik hisobi va sintetik hisobi yanayam aniqlashgan bo‗lardi.
Bundan tashqari, rivojlanib borayotgan davrda korxona raqobatbardoshliligini
ta‘minlash maqsadida buxgalteriya hisobi tizimini albatta avtomatlashtirish lozim.
Korxonada esa haligacha buxgalteriya tizimi birlamchi hujjatlar va hisobotlar
orqali hisobga olinib kelinmoqda. Avtomatlashtirilgan buxgalteriya tizimini bir
qancha qulayliklarga ega ekanligi hech birimizga sir emas.

2.3. Materiallar sarflanishi nazoratini tashkil etish va ulardan samarali
foydalanish ko rsatkichlari tahlili ‟
Hozirgi kunda har bir korxonaning eng dolzarb masalasi bu korxonada mavjud
moddiy zahiralaridan samarali foydalanishdir. Shunday ekan, korxonada moddiy
zahiralardan samarali foydalanishning asosiy vazifasi bu – moddiy zahiralar
sarflanishi ustidan nazoratni olib borishdir.
Moddiy zahiralar ishlab chiqarishda ishlatilganligi tekshiruviga bevosita
kirishishdan oldiy, ombor bo‗yicha hisob ma‘lumotlari 1000-sonli ―Materiallarni
hisob olish bo‗yicha hisobvaraqlar hisobvaraqlari guruxining sintetik hisob
‖

ma‘lumotlariga muvofiqligi tekshiriladi. Buning uchun oy oxiriga qoldiq
qaydnomasining umumiy yakuniy qoldig‗i (summasi ko‗rinishida ifodalangan)
moddiy zahiralar, tovarlar va idishlar bo‗yicha hisob qaydnomasida keltirilgan
ma‘lumotlar bilan solishtiriladi.
Bunday solishtirilishlar har bir ombor bo‗yicha aloxida tekshirilayotgan
davrning birinchi sanasi xolatiga amalga oshiriladi. Oy davomida barcha omborlar
buyicha materiallarning umumiy aylanmasi va qaydnomada keltirilgan oy oxiriga
materiallar qoldigi Bosh. kitobdagi Materiallarni hisob olish bo‗yicha
hisobvaraqlar hisobvaraqlari bo‗yicha kredit aylanmalari va qoldiqlari bilan‖
solishtiriladi.
Korxonalarni moddiy zahiralar bilan ta‘minlash va ularni saqlash, ishlab
chiqarishga sarflash bo‗yicha vaziyat murakkab bo‗lib qolmoqda. Moddiy
zahiralarni ishlab chiqarishda ishlatilishining tekshiruv manbalari bo‗lib,
materillarni sarf-harajatlari bo‗yicha hujjatlar hisoblanadi.
Korxonada moddiy zahiralar sarflanishi ustidan nazoratni tashkil etish uchun,
korxonada moddiy zahiralar nima uchun, qanday sarflanishini o‗rganish zarur.
O‗rganilayotgan korxonada moddiy zahiralar sexlar bo‗yicha ta‘mirlash ishlariga
qanday sarflanayotganini ayrim sexlar misolida ko‗rib chiqib, fikr mulohazalarni
bildirish mumkin.
Quyida keltirilgan jadvalda korxonada ta‘mirlash jarayonida moddiy zahiralarn
sarfini tahlil qilish mumkin.
10-jadval
Korxonada sexlar bo‗yicha materiallar sarfi
Sexlar Harakatlanuvchi
tarkib turi Reja Haqiqatda Material va
hom ashyoning
reja bo‗yicha
sarfi Material va
hom
ashyolarning
haqiqatdagi
sarfi
TR-4 VL60k 2 2 159 700 820 110 774 023
TR-3 3VL80S 4 4 558 491 148 532 319 831
TR-1 ER9E 77 84 153 829 872 132 844 155
TR-1 TEM2 82 90 492 520 770 90 212 030
TO-3 O‗zbekiston 43 47 69 490 064 117 662 974
manba: korxona material va hom ashyo bo‗yicha 2011-2013 yillar uchun ma‘lumotlar
Yuqoridagi jadval ko‗rinib turibdiki, korxonada 2013 yilda sexlarda VL60k
elektrovozini TR-4 ta‘mir turiga reja bo‗yicha material va hom ashyoning sarfi 159
700 820 so‗m qilib belgilangan edi. Amalda esa korxona TR-4 ta‘miri bo‗yicha
110 774 023 so‗m sarflandi. 3VL80s elektrovozi bo‗yicha 4 ta ta‘mir turiga 558

491 148 so‗mli material va hom ashe sarflanishi reja qilingan. Haqiqatda esa 4 ta
ta‘mir uchun 532 319 831 so‗m sarflandi. Motor - vagonli harakatlanuvchi
tarkibning ER9E turiga 77 ta TR-1 ta‘mir turiga 153 829 872 so‗m mo‗jjallangan,
haqiqatda esa ER9E turini 84 ta TR-1 ta‘mir qilinishiga qaramay 132 844 155
so‗m sarflandi. Korxonada TEM2 seriyali teplovozlarni 82 ta TR-1 ta‘mir turiga
492 520 770 so‗m rejalashtirilib, haqiqatda esa 90 ta TEM2 seriyali teplavozlar
TR-1 ta‘mir turi bajarilishiga qaramay 90 212 030 so‗mli material va hom ashyo
sarflandi. Yuk va yo‗lovchi tashish uchun mo‗ljallangan Xitoyning
―O‗zbekiston seriyasini TO-3 ta‘mir turi 43 ta rejalashtirilib, unga 69 490 064‖
so‗mli material va hom ashyo sarflanishi mo‗ljallangan. Rejada esa 117 662 974
so‗mli material va hom ashyo sarflandi. Yuqoridagi qo‗rsatkichlardan ko‗rinib
turibdiki, korxona o‗ziga berilgan rejadagi ta‘mir turlarini meyordan ortiq
tamirlashiga qaramay, ushbu ta‘mir turi uchun rejalashtirilgan material va hom
ashyolar sarfi me‘yordan kam miqdorda sarflangan. Faqatgina ―O‗zbekiston
‖
seriyali harakatlanuvchi tarkib ta‘mirlash uchun rejadan ko‗proq material va hom
ashyolar sarflangan. Sababi ―O‗zbekiston seriyali elektrovozlarning hom
‖
ashyolari Xitoydan olib kelinganligi va ularning qiymati yukoriligidadir. Bir so‗z
bilan etganda korxonada material va hom ashyolardan samarali foydalanib
kelmoqda.
0100200300400500600
ВЛ60к
ВЛ
3
80 С
ЭР9Е
ТЭМ2
Ўзбеки
стон
160
558 154 493
70
111 532
133 90
118 Материал ва
ҳом
ашёнинг
режа бўйича
сарфи,
млн.сўм
Материал ва
ҳом
ашёнинг
ҳақиқатдаги
сарфи,млн.
сўм

7-diagramma. Korxonada harakatlanuvchi tarkibni ta‘mirlash uchun material
va hom ashyolarning haqiqatdagi va rejadagi sarflanish dinamikasi.
Yuqorida korxonada moddiy boyliklar belgilangan me‘yor bo‗yicha sarflanishini
ko‗rib chiqildi. Endi korxona moddiy zahirlardan qay darajada samarali
foydalanayotganligini ko‗rib chiqib, fikr mulohazalar bildirish mumkin.
Shunday ekan, korxonada moddiy boyliklardan samarali foydalanish
ko‗rsatkichlarini hisoblash mumkin. Material boyliklardan samarali foydalanish
ko‗rsatkichlariga quyidagi ko‗rsatkichlar kiradi:
-material sig‗imi ko‗rsatkichi;
-material qaytimi ko‗rsatkichi.
Material sig‗imi ko‗rsatkichi ishlab chiqarishga sarflangan material
harajatlarni yoki moddiy resurslarni mahsulot hajmini harakterlovchi
ko‗rsatkichlarga bo‗lish asosida aniqlanadi. Unga teskari bo‗lgan ko‗rsatkich
material qaytimini harakterlaydi. Formula shaklida ularni quyidagicha ifoda etish
mumkin.
Ms = Moddiy zahiralar / mahsulot hajmi
Mk = Mahsulot hajmi / Moddiy zahiralar
Moddiy resurslar aylanishiga baho berish ham tahlilda asosiy mezon sifatida
olinadi. Ya‘ni moddiy ishlab chiqarish resurslarining pulga aylanish davri va
vaqtini o‗rganish asosida korxona aylanma aktivlarining likvidlilik darajasiga baho
beriladi.
Moddiy resurslar sig‗imi va qaytimiga ta‘sir etuvchi omil sifatida mahsulot
hajmini harakterlovchi ko‗rsatkichlar qiymatining o‗zgarishi va moddiy resurs va
sarflar qiymatining o‗zgarishini kiritish mumkin. Ularning ta‘sir darajalari bevosita
tahlilning oddiy va matematik formulalari asosida aniqlanadi.
Moddiy resurslar va ularning samaradorlik ko‗rsatkichlarining mahsulot
hajmining o‗zgarishiga ta‘sirini ham bevosita moddiy resurslar va harajatlar
qiymati hamda ularning samarasidan kelib chiqqan holda aniqlash mumkin.
Quyida keltirilgan 11-jadval ma‘lumotlari asosida moddiy zahiralardan
samarali foydalanish ko‗rsatkichlarini tahlil qilish mumkin.
11-jadval
Moddiy zahiralardan samarali foydalanish ko‗rsatkichlari tahlili
Ko‗rsatkichlar nomi Yillar O‗zgarish, %
2011 2012 2013 2012/2011 2013/2012
1. Mahsulot hajmi 17122,3 15349,1 14668,1 90 96
2. Moddiy zahiralar 7911159 11831079 8531856 150 72

3. Moddiy zahiralar qaytimi 462 771 582 167 75
4. Moddiy zahiralar sig‗imi 0,002 0,001 0,002 60 133
manba: korxona material va hom ashyo bo‗yicha 2011-2013 yillar uchun ma‘lumotlari
Jadvaldan qo‗rinib turibdiki, korxonada mahsulot xajmi 2012 yil 2011 yilga
nisbatan 10% ga, 2013 yil 2012 yilga nisbatan esa 4% ga kamayib ketgan. Moddiy
zahiralar dastlab 2012 yil 2011 yilga nisbatan yari baravarga oshgan bo‗lsa, 2013
yil 2012 yilga nisbatan 27 % kamayib ketgan. Moddiy zahiralar qaytimi 2012 yilda
2011 yilga nisbatan 67% ga oshib, 2013 yil 2012 yilga nisbatan esa 25% ga
kamayib ketgan. Korxonada 2012 yilda 2011 yilga nisbatan moddiy zahiralar
sig‗imi 40% ga kamaygan. 2013 yilda 2012 yilga nisbatan esa 33% ga ko‗paygan.
Korxonada 2012 yilda moddiy zahiralar qaytimining 67% ga oshib, moddiy
zahiralar sig‗imining 40% ga tushib ketishining asosiy sababi, korxonada jami
mahsulot hajmining 2012 yilda 10% ga tushib ketgani sabab bo‗lgan. Xuddi
shuningdek korxonada 2013 yilda moddiy zahiralar qaytimining 25% ga kamayib,
moddiy zahiralar sig‗imining 33% ga oshib ketishining asosiy sababi, korxonada
jami mahsulot hajmining 2013 yilda 4% ga tushib ketgani sabab bo‗ldi.

Xulosa va takliflar
Xulosa qilib, shuni aytish mumkinki, kurs ishi mavzusini yoritishda
―O‗zbekiston lokomotiv deposi ob‘yekt qilib olindi. Tahlil natijalari shuni‖
ko‗rsatdiki, korxonaning jami ish xajmi, ya‘ni ta‘mir ishlari kuzatilgan davrda
pasaygan. korxona bo‗yicha jami ish hajmi 2012 yilda 15349,1 mln.t.km.bruttoni
tashkil etdi, 2011 yilga nisbatan 10% ga kamaygan, 2013 yilda esa 14668,1
mln.t.km.bruttoni tashkil etgan va 2012 yilga nisbatan 4%ga kamaygan.
Korxonaning asosiy sifat ko‗rsatkichlari, elektrovozlar bo‗yicha lokomotiv
unumdorligi 2012 yilda 2011 yilga nisbatan 3%ga kamaygan, 2013 yilda 2012
yilga nisbatan 13%ga kamaygan, teplovozlar bo‗yicha sifat ko‗rsatkich, lokomotiv
unumdorligi 2012 yilda 2011 yilga nisbatan 26%ga, 2013 yilda 2012 yilga nisbatan
27%ga kamaygan.
Korxonada mehnat unumdorligi 2012 yilda 2011 yilga nisbatan 4% ga, 2013
yil esa 2012 yilga nisbatan 11% kamaygan.
Korxona daromadi tarkibini yordamchi ko‗makchi faoliyat bo‗yicha olingan
daromad tashkil etadi, tahlil natijalari shuni ko‗rsatdiki, o‗rganilgan davrda
korxona daromadi oshgan, bu asosan qo‗shni davlatlar xududida bajarilgan ishlar,
hamda lokomotivlar xizmatidan olingan daromadlar tashkil etgan, ya‘ni 2012 yilda
2011 yilga nisbatan 4%ga, 2013 yilda 2012 yilga nisbatan 48%ga oshgan. Bu
albatta ijobiy ko‗rsatkich. Korxonaning ekspluatatsion harajatlari ham oshgan,
ya‘ni korxonaning jami ekspluatatsion harajatlari 2012 yilda 2011 yilga nisbatan
2,4%ga , 2013 yilda 2012 yilga nisbatan esa 20% oshgan. Korxonaning asosiy
ekspluatatsion harajatlarini elektrovoz deposi bo‗yicha sarflangan harajatlar tashkil
etgan.
Korxonaning ishlab chiqarish zahirlari 2012 yilda oshib, 2013 yilga kelib
kamaygan, ya‘ni ishlab chiqarish zahiralari 2012 yilda 2011 yilga nisbatan 50%ga
oshgan, 2013 yilda 2012 yilga nisbatan esa 28% ga kamaygan. Korxonaning ishlab
chiqarish zahirlari tarkibining asosiy qismini ehtiyot qismlar tashkil etgan.
Korxonada moddiy harajatlar hisobi 2014 hisob varag‗ida olib boriladi.
Korxonada moddiy zahiralar bo‗yicha alohida schetlari ochilgan, bu esa o‗z
navbatida korxonada moddiy zahiralar hisobini yuritish uchun qulaylik yaratadi.
Korxonada moddiy zahiralardan samarali foydalanish bo‗yicha shuni aytish
mumkinki, korxona o‗ziga belgilangan ta‘mir turlarini rejada bajarib kelmoqda va
shu bilan birga moddiy zahiralardan unumli foydalanmoqda. Moddiy zahiralar
qaytimi 2012 yilda 2011 yilga nisbatan 67% ga oshib, 2013 yil 2012 yilga nisbatan
esa 25% ga kamayib ketgan. Korxonada 2012 yilda 2011 yilga nisbatan moddiy
zahiralar sig‗imi 40% ga kamaygan. 2013 yilda 2012 yilga nisbatan esa
33% ga ko‗paygan.
O`ylashimcha, ―Samarqand lokomotiv depo korxonasida moddiy
‖
zahiralarninig hisobi qanchalik to‗g‗ri yuritilsa va ulardan samarali foydalanilsa
korxona bundan ham yaxshiroq natijalarga erishishi mumkin edi. Iqtisodiyotni
erkinlashtirish sharoitining bir paytida korxonada ishlab chiqarish zahiralaridan
foydalanish ustidan nazoratni kuchaytirish, ularning oqilona sarflanishiga rioya

qilish, mahsulot tannarxida moddiy harajatlarning salmog‗ini minimallashtirish
masalalariga alohida e‘tibor berish kerak deb o`ylayman. Eng avvalo, materiallarni
to‗g‗ri, tejamli sarflash korxona faoliyatini rivojlantirishda va bu orqali mamlakat
iqtisodiyotini gullab-yashnashida, aholining moddiy farovonligini oshirishda
muhim omil bo`lib xizmat qiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. O‗zbekiston Respublikasining ―Temir yo‗l transporti to‗g‗risida gi‖
qonuni.Toshkent,1999 y.
2. O‗zbekiston Respublikasining Temir yo‗l transportiga oid qonuniy
me‘yoriy hujjatlar.
3. O‗zbekiston Respublikasi ―Buxgalteriya hisobi to‗g‗risida gi Qonuni. -
‖
Toshkent, 30-avgust, 1996 yil.
4. Mahsulot (ishlar, xizmatlar) ni ishlab chiqarish va sotish harajatlarining
tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‗g‗risida nizom
‖
Toshkent,1999, 2004, 2010 yy.
5. Buxgalteriya hisobi milliy standarti 4-son ―Tovar moddiy zahirlar hisobi
‖
6. Karimov I.A. ―O‘zbekiston bozor iqtisodiyotiga o‘tishning o‘ziga xos yo‘li
‖
T. O‘zbekiston. 1995-y.
7. Akramov E.A., ―Korxonalarning moliyaviy holati Moliya- Toshkent, 2004
‖
y.
8. Bobojonov, Jumaniyozov F. ―Moliyaviy hisob .-
‖ Toshkent:2001-yil.
9. Buxgalteriya hisobining hisobvaraqalari rejasi - Toshkent,2010 y.
10. ―Buxgalteriya hisobi va audit Urazov K.B.
‖ O‘qituvchi T. 2014-y.
11. Joriy yil uchun iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish natijalari to‗g‗risida va
kelgusi yildagi istiqbol rejalari
‖
12. Karimov A., Islomov F.,.Avloqulov A, ―Buxgalteriya hisobi -Toshkent,
‖
2004 y.
13. Krasov A.P.. «Buxgalterskiy finansoviy uchot na jeleznodorojnom transporte»
-M.: Transport, 2008 g.
14. Silayev N.I. ―Temir yo‗l transporti moliyasi - Toshkent, 2004 y.
‖
15. Silayev N.I., Abdullayeva F.K. ―Analiz xozyaystvennoy deyatelnosti
predpriyatiy jeleznodorojnogo transporta - Toshkent, 2010 g.
‖
16. Umarov M. ―Buxgalteriya hisobi - Toshkent, 2005 y.
‖
17. Urazov K.B. ―Buxgalteriya hisobi nazariyasi Samarqand 2014-y.
‖
18. Urazov K.B., Xudoyberdiyev N.U., Annayev M.B.. ―Moliyaviy hisob
‖
Samarqand 2014-y.

19. Vahobov A., Ibrohimov A.. ―Moliyaviy tahlil .- Toshkent: ―Sharq , 2002-‖ ‖
yil.
20. Voljin I.O. Ergashbayev V.V., ―Finansoviy analiz - Toshkent, 1998 y.
‖
21. Zulfikarov F.Yu.. «O‗zbekiston» lokomativ deposi korxonasida tovar moddiy
zahiralarni hisobga olishning xususiyatlari / ―Yosh tadqiqotchi ilmiy amaliy
‖
konferensiya maqola. –Toshkent: ―Tosh TYMI , 2010 yil
‖
22. G‗ulomova F.G‗.. ―Buxgalteriya hisobini mustaqil o‗rganish uchun
qo‗llanma .-
‖ Toshkent: ―Norma MCHJ,2009-yil. ‖
Internet saytlari:
23. http:// vvv . Ziyonet . uz
24. http:// vvv . kip . kom (Xalqaro Sertifikatli Buxgalter);
25. http:// vvv . buxgalt . ru. (―Buxgalterskiy uchet jurnali (RF)
‖
26. http :// vvv . nevod . ru/;
27. http :// vvv . finanaliz kiev.ua/;
28. http://vvv.books lissoft.ru/;
29. www.uza.uz. (O‗zbekiston Milliy Axbort agentligining turli soxalarga doir
kundalik yangiliklari)

Materiallar hisobining nazariy asoslari

Sotib olish