Materiallar xarajatining hisobi

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	208.1KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	01 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Sherzodjon Kamoldinov

Ro'yxatga olish sanasi 20 Sentyabr 2024

11 Sotish

Materiallar xarajatining hisobi

Sotib olish

KIRISH
Mamlakatimizda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlarda buxgalteriya hisobi
va hisobotini mustaqil fan hamda amaliyotda kompaniyalar boshqaruvining muhim
bo‘g‘ini sifatida xalqaro standartlarga muvofiqlashtirish o‘ta muhim vazifalar
sirasiga kiradi.
Iqtisodiyotimizning barcha jabhalarida boigani kabi, buxgalteriya hisobi
borasida ham ulkan o‘zgarishlar sodir boidi. Keyingi yillar mobaynida xalqaro
standartlarga to‘la-to‘kis javob beruvchi buxgalteriya hisobi tizimini yaratish
borasida ko‘pgina islohotlar olib borilmoqda. Buxgalteriya hisobidan
foydalanuvchilar doirasi ancha kengayib borayotganligi, integratsiya jarayonlari
chuqurlashayotganligi, qo‘shma korxonalar barpo etilayotganligi, jahon moliya
bozoriga chiqilayotganligi sarmoyalar, ishchi kuchi va valyutaning ayrim
mamlakatlar o‘rtasida erkin harakatlanishi zarurligi buxgalteriya hisobi tizimini
jahon standartlariga ko‘chirishni yanada qattiqroq talab qilmoqda.
Materiallar ham tovar-moddiy zaxiralar tarkibiga kiradi. "Tovar-imoddiy
zaxiralar”deb nomlangan 4-sonli O‘zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobi
milliy standartariga 1
asosan, "Tovar-moddiy zaxiralar”- bu xo‘jalik yurituvchi
sub’ektlarning quyidagi shakldagi aktivlaridan iborat:
a) ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish jarayonida ishlatilishi ko‘zda
tutilgan xom-ashyo, materiallar, sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar va
butlovchi buyumlar yoqilg‘i ehtiyot qismlar, boshqa materiallar hamda arzon
baholi va tez eskiruvchi buyumlar;
b) tugallanmagan ishlab chiqarish;
1
O‘zbekiston Respublikasi Buxgalteriya Hisobining Milliy Standarti (24-Sonli Bhms) «Qarzlar Bo‘yicha
Xarajatlar Hisobi»Ni Tasdiqlash To‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirining buyrug‘i
18.08.2009-yilda ro‘yxatdan o‘tgan, ro‘yxat raqami 1996, kuchga kirish sanasi 28.08.200 0 .
2

c) xo‘jalik yurituvchi subektning oddiy faoliyatida sotish uchun
mo‘ljallangan tayyor mahsulot va tovarlar. Mavjud bo‘lgan tovarlarni moddiy
zaxiralar tarkibiga kiritmaslik xollari. Inventarizatsiya qilinayotgan davrda
kompaniyaning egalik qilish huquqi bo‘lmagan tovarlar topilishi mumkin.
Bu mijozning buyurtmasiga asosan tayyorlangan, u tomonidan to‘langan
(ya’ni, oldi-sotdi bitimi bajarilgan), unga qarashli va jo‘natishni kutayotgan
tovarlardir. Ularni sotish jarayonini qayd qilish zarur. Moddiy zaxiralar tarkibiga
kirmaydigan tovarlarning yana bir toifasi bu - konsignatsiyadagi tovarlardir.
Konsignatsiya - bu komitent yoki konsignant deb ataladigan mulkdorning o‘z
tovarlarini boshqa kompaniya omborlarida joylashtirishidir. Konsignator bunday
tovarlarni o‘zining moddiy zaxiralari tarkibiga kiritmasligi kerak, chunki
realizatsiya davrigacha bu tovarlar jo‘natuvchi - konsignantning mulki hisoblanadi.
Ishlab chiqarish zaxiralari, ya’ni tovar-moddiy zaxiralar quyidagilardan eng
kam qiymati bo‘yicha baholanadi:
a) tannarx bo‘yicha;
b) sof sotish qiymati bo‘yicha.
Materiallar hisobini to‘gri tashkil qilishda ularni ilmiy asosda turkumlash
muhim axamiyatga ega.Materiallarning ishlab chiqarish jarayonida bajaradigan
roliga qarab quyidagi guruhlarga bo‘linadi: xom-ashyo va asosiy materiallar;
yordam materiallar, sotib olingan yarim fabrikatlar, chiqindilar (qaytarilgan),
yoqilg‘i, tara va tara materiallari, ehtiyot qismlari, kam baholi va tez eskiruvchi
buyumlar.Xom-ashyo va asosiy materiallar ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning
moddiy asosini tashkil qiluvchi mehnat predmetlaridir.Xom-ashyolarga qishloq
xo‘jaligi va qazilma sanoatining mahsulotlari (don, paxta, sut, go‘sht, sabzavot
mahsulotlari va boshqalar) kiradi.
3

Materiallarga qayta ishlash sanoati mahsulotlari,- un, yog, yoqilg‘i moylash
materiallari, qand va boshqalar kiradi.Yordam materiallar xom-ashyo va asosiy
materiallarga qo‘shimcha ravishda foydalaniladi va ishlab chiqarilayotgan
mahsulotlarga ma’lum darajada iste’mol xususiyatlarini beradi, shuningdek,
mehnat vositalarini ta’mirlashda va ishlab chiqarish jarayonini yengillashtirish
uchun foydalaniladi.Shuni e’tiborga olish zarurki, materiallarni asosiy va yordam
materiallarga bo‘lish shartli harakterga ega bo‘lib bir tarmoqda asosiy hisoblangan
materiallar boshqa tarmoqlar uchun yordam material bo‘lishi mumkin.
Materiallarni sarflanishi bo’yicha tuzilgan barcha dastlabki hujjatlar sintetik
schyotlar, foydalanish joylari va xarajatlarni yo’nalishlari bo’yicha guruhlanadi.
Materiallar harakatining hisobi oy davomida yagona hisob bahosida yuritiladi, oy
tugagach foizi va transporttayyorlov xarajatlari yoki farqi hisoblab chiqilgandan
so’ng haqiqiy tannarxda hisobga olinadi. Shunday qilib, qabul qilingan
materiallarning haqiqiy tannarxini tashkil etuvchi ma’lumotlar buxgalteriya
hisobining turli jurnal-orderlarida (1, 3, 6, 7, 10/1, 13) aks ettiriladi, Bosh daftarda
esa jamlanadi. Foydalanilgan va chetga jo’natilgan materiallarning haqiqiy tannarxi
10 va 10/1 jurnal-orderlarida va Bosh daftarda aks ettiriladi. Materiallar harakati
hisobini boshqa variantini qo’llasa ham bo’ladi.
4

I-BOB XARAJATLAR HISOBI VA ULARNI TASHKIL ETISH
1.1. Xarajatlar to’g’irisida umumiy tushuncha
Aktivlarni hisobdan chiqarish va majburiyatlarning paydo bo ‘ lishi natijasida
tashkilot kapitali kamayib tashkilotning iqtisodiy manfaatlari kamayishiga olib
kelsa bu tashkilotning xarajatlari deb tan olinadi , bundan tashkilot mulk egalarining
qarori bo ‘ yicha ulushni kamaytirish mustasno .
Ishlab chiqarish xarajatlari quyidagi kategoriyalarni o ‘ z ichiga oladi :
xarajatlar , sarflar va chiqimlar .
Korxonaning ishlab chiqarish va tijorat faoliyatining dastlabki bosqichidagi
xarajatlarga quyidagilar kiradi :
1) hisobot davri xarajatlari bo‘yicha to‘lovlar (xom ashyo, materiallar sotib
olish va boshqalar.)
2) majburiyatlar oshishi (kreditga xom ashyo sotib olishda) yoki debitorlik
qarzlarining kamayishi natijasida kelib chiqadigan xarajatlar;
3) boshqa hisobot davrlari xarajatlari bo‘yicha to‘lovlar (o‘tgan yilgi
majburiyatlarni qoplash va boshqalar).
Bunday holda biz kelgusida ishlab chiqarish xarajatlari bo‘yicha hisobdan
chiqariladigan mehnat predmetlarini sotib olish bilan bog‘liq to‘lovlarga duch
kelamiz. Xarajatlar tushunchasi to‘lovlar tushunchasi bilan chambarchas bog‘liq.
Biroq, yuqorida qayd etilgan xarajatlar hisobot davridagi mahsulot tannarxi
xarajatlariga kiritilmaydi, ular kelgusi yoki avvalgi davrlar xarajatlarini to‘lash
bilan bog‘liq bo‘lib, korxona aktivlarining kamayishiga olib keladi. Sarflar hisobot
davrida (masalan, sotib olingan materiallar shu hisobot davrida ishlab chiqarish
5

uchun ishlatilganda) yoki keyingi davrlarda (masalan, hisobot davrida sotib olingan
materiallar keyingi davrlarda ishlab chiqarish uchun hisobdan chiqarilganda) ishlab
chiqarishda iste’mol qilinadigan xarajatlarga aylanadi. Tashkilotlar tomonidan
shartnoma shartlarini buzganligi, uchun to‘lanadigan jarimalar, penyalar,
neustoykalar, odatda, sarflar deyiladi, bular xarajatlarga tegishli emas.
Naqd pulda ifodalangan mehnat mahsulotlarini ishlab chiqarish bo‘yicha
tashkilotning joriy xarajatlari mahsulot tannarxini tashkil etadi. Soliqqa tortish
maqsadlari uchun “tannarx” tushunchasi qo‘llanilamaydi, chunki joriy hisobot
davrida daromad solig‘ini hisoblashda chegirib tashlangan xarajatlar summasi
buxgalteriya hisobida mahsulotning haqiqiy tannarxiga mos kelmaydi.
O‘zR Soliq kodeksida sarflarga xarajatlar va ayrim hollarda zararlarham
kiradi, agar ular kelgusida daromad olishga qaratilgan faoliyatni amalga oshirish
uchun qilingan bo‘lsa. Bunday holda foyda solig‘ini hisoblash maqsadida xarajatlar
asoslangan va hujjatlashtirilgan bo‘lsa xarajatlar sifatida tan olinadi 2
. Shunday
qilib, buxgalteriya hisobida: “mahsulot tannarxiga kiritiladigan xarajatlar yoki
hisobot davrini shakllantiradigan sarflar” tushunchalaridan foydalanilsa, soliqqa
tortish maqsadida esa: “foydani soliqqa tortishda hisobga olinadigan korxona
sarflarini shakllantiradigan xarajatlar” degan tushunchadan foydalaniladi.
Buxgalteriya hisobi maqsadlarida mahsulotni tayyorlash va sotish, tovarlarni
sotib olish va sotish bilan bog‘liq xarajatlar oddiy faoliyat uchun xarajatlardir.
Bunday xarajatlarga ishlar yoki xizmatlarni bajarish bilan bog‘liq xarajatlar ham
kiradi.
Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar qiymatini so‘ndirish (qoplash) ham
odatdagi faoliyat turi uchun xarajatlar hisoblanadi. Buxgalteriya hisobi uchun
tasniflangan boshqa xarajatlar mahsulot ishlab chiqarish va sotish xarajatlariga
kiritilmaydi, chunki ular mahsulot yaratish va sotish jarayoni bilan bog‘liq emas.
2
O ‘ zR Soliq kodeksining 305- moddasi
6

Boshqa xarajatlardan tashqari kapital va moliyaviy qo‘yilmalar bilan bog‘liq
xarajatlar ham ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydi. Muayyan turdagi mahsulot
tannarxini tashkil etuvchi xarajat moddalarining tipik nomenklaturasi o‘z ichiga
quyidagilarni olishi mumkin:
-xom ashyo va asosiy materiallar (qaytariladigan chiqindilar chegirib
tashlanadi);
- sotib olingan buyumlar, butlovchi buyumlarlar va yarim tayyor mahsulotlar;
- texnologik maqsadlar uchun yoqilg‘i va energiya;
- ishlab chiqarish xodimlarining mehnat haqi;
- ishlab chiqarish xodimlarining ijtimoiy sug‘urtasi uchun ajratmalar;
- asosiy vositalarning eskirishi;
- ishlab chiqarishni tayyorlash va o‘zlashtirish xarajatlari;
- umumishlab chiqarish xarajatlari;
- yaroqsiz mahsulotlardan yo‘qotishlar;
- boshqa ishlab chiqarish xarajatlari.
Barcha xarajat moddalari yig‘indisi (shu jumladan oxirgi) ishlab chiqarishning
umumiy tannarxini tashkil qiladi.
Barcha xarajatlar yig‘indisi mahsulot tannarxini tashkil etadi.
Mahsulot tannarxiga sotish xarajatlari qo‘shilganda mahsulotning to‘liq
tannarxi shakllanadi.
Xarajatlarni kalkulyatsiya moddalari bo‘yicha guruhlash ishlab chiqarilgan
mahsulotlar tannarxini hisoblash uchun asos bo‘ladi. Bu holda sotish va boshqaruv
xarajatlari tashkilotning odatdagi faoliyati uchun xarajatlar sifatida tan olingan
hisobot yilida to‘liq sotilgan mahsulotlar tannarxida e’tirof etilishi mumkin.
Xarajatlar mahsulotlarni ishlab chiqarish, tovarlar sotish, ishlar bajarish va
xizmatlar ko‘rsatish bilan bog‘liq bo‘lgan sarflarning puldagi ifodasidir.
7

Korxonalarda xarajatlar turlari va moddalarining yuzaga kelishi ularning
asosiy, moliyaviy va investitsiya faoliyatidan kelib chiqadi. Ishlab chiqarish
korxonalarining xarajatlari asosan xomashyo, materiallar, yoqilg‘i va mehnatga
haqto‘lash xarajatlari kabilardan iborat bo‘ladi.
Respublikamizda xarajat moddalari O‘zR VMning 1999-yil 5-fevraldagi 54-
sonli qarori bilan tasdiqlangan “Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va
sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi
to‘g‘risida”gi 3
Nizomga asoslanadi. Bu Nizomga asoslangan holda barcha xarajat
moddalarini quyidagicha ifodalash mumkin:
1.Mahsulotlarni ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar: - bevosita
va bilvosita moddiy xarajatlar; - bevosita va bilvosita mehnat xarajatlari; - boshqa
bevosita va bilvosita xarajatlar, shu jumladanishlab chiqarish yo‘nalishidagi ustama
xarajatlar.
2.Davr xarajatlari: - sotish xarajatlari; - ma’muriy xarajatlar; - boshqa
operatsion xarajatlar va zararlar.
3.Moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar: - foizlar buyicha xarajatlar; - xorijiy
valyuta operatsiyalarida yuzaga keladigan salbiy kursfarqlari; - qimmatli
qog‘ozlarga qo‘yilgan mablag‘larni qayta baholash; - moliyaviy faoliyat bo‘yicha
xarajatlar. 4.Favqulodda zararlar.
Mahsulotlarning ishlab chiqarish tannarxiga qo‘shiladigan xarajatlar ishlab
chiqarish yoki mahsulot (ish, xizmat)larni qayta ishlashda foydalaniladigan tabiiy
va mehnat resurslari, xomashyo va materiallar, yoqilg‘i va energiya, asosiy
vositalar hamda ishlab chiqarishga tegishli boshqa xarajatlarning bahosini
ifodalaydi.
Ushbu xarajatlar iqtisodiy mazmuniga ko‘ra quyidagicha tartibda guruhlanadi:
3
O ‘ zR VMning 1999- yil 5- fevraldagi 54- sonliqarori bilan tasdiqlangan “ Mahsulot ( ishlar , xizmatlar ) ni ishlab
chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to ‘ g ‘ risida ” gi
8

- ishlab chiqarish moddiy xarajatlari (qaytariladigan chiqitlar qiymati chiqarib
tashlangan holda);
- ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan mehnatga haq to‘lashxarajatlari;
- ishlab chiqarishga tegishli bo‘lgan ijtimoiy sug‘urtaajratmalari;
- asosiy vositalar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgannomoddiy
aktivlar amortizatsiyasi;
- ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan boshqa xarajatlar.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlarda moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar
muomalalarini buxgalteriya hisobida aks ettirish uchun quyidagi hisobvaraqlar
belgilaigan:
9610 –“Foizlar ko‘rinishidagi xarajatlar”;
9620 –“Valyutalar kurslari farqidan zararlar”;
9630 –“Qimmatli qog‘ozlarni chiqarish va tarqatish bo‘yicha xarajatlar”;
9690–“Moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa xarajatlar”.
Mazkur hisobvaraqlar transit hisobvaraqlar hisoblanib, aktiv tavsifga ega.
Ularning debet aylanmasi xo‘jalik muoamalalari natijasida sodir bo‘lgan moliyaviy
xarajatlarni, kredit aylanmasi esa ularning hisobdan chiqarilishini ifodalaydi.
Korxonalarda ishlab chiqarish xarajatlari qo‘yilgan vazifalarga muvofiq,
xarajat elementlari va kalkulyatsiya moddalariga bo‘linadi.
Xarajatlarni elementlari bo‘yicha guruhlash ishlab chiqarish xarajatlarini
iqtisodiy mazmuniga qarab aniqlash va tegishli smetalar tuzishga asos bo‘ladi.
Ishlab chiqarish xarajatlarini kalkulyatsiya moddalari bo‘yicha guruhlash esa
mahsulotlar tannarxini aniqlashga xizmat qiladi. Mazkur xarajatlar xomashyo va
materiallarni tayyorlash, qayta ishlash, brak mahsulotlarni tuzatish, yarim tayyor
mahsulotlarni ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘ladi. Ishlab chiqarish tavsifiga ega
9

bo‘lmagan xarajatlarga korxonaning madaniy-maishiy obyektlariga sarflanadigan
xarajatlar kiradi.
Shuningdek, korxonalarda xarajatlar mahsulot tannarxiga kiritilishiga ko‘ra
bevosita va bilvosita xarajatlarga ajratiladi.
Bevosita xarajatlar tarkibiga korxonalarga mahsulotlarni ishlab chiqarish bilan
to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘liq bo‘lgan xomashyo va materiallar, mehnatga haq to‘lash
(ajratmalari bilan birga), ishlab chiqarishda foydalanilayotgan asosiy vositalar
amortizatsiyasi kabi xarajatlar kiradi.
Bevosita moddiy xarajatlar ishlab chiqariladigan mahsulot (ish va xizmat)
larning asosini tashkil etib, uning tarkibiga kiradigan yoki mahsulotlar tayyorlash,
ishlar bajarish va xizmatlar ko‘rsatishda foydalaniladigan, chetdansotib olinadigan
xomashyo va materiallar xarajatlarini ifodalaydi.
Yuqoridagilardan tashqari “Xarajatlar tarkibi to‘g‘risidagi”Nizomga muvofiq
quyidagi xarajatlar ham bevosita moddiy xarajatlar tarkibiga kiradi:
- normal texnologiya jarayonini ta’minlash va mahsulotlarni o‘rash uchun
mahsulot (ishlar, xizmatlar) yoki boshqa ishlab chiqarish ehtiyojiga sarflanadigan
(asbob-uskunalar, binolar, inshootlar va boshqa asosiy vositalar sinovini o‘tkazish,
nazorat qilish, saqlash, tuzatish va ulardan foydalanish) uchun ishlab chiqarish
jarayonida foydalaniladigan xarid qilinadigan materiallar, shuningdek, asbob-
uskunalarni tuzatish uchun ehtiyot qismlar, inventarlar qiymati, xo‘jalik buyumlari
va asosiy vositalarga kirmaydigan boshqa mehnat vositalari;
- sotib olinadigan, kelgusida korxonada montaj qilinadigan yoki qo‘shimcha
ishlov beriladigan butlovchi buyumlar va yarim tayyormahsulotlar;
- tashqi yuridik va jismoniy shaxslar, shuningdek, korxonaning ichki tarkibiy
bo‘linmalari tomonidan bajariladigan faoliyatning asosiy turiga tegishli
bo‘lmaganishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan ishlar va xizmatlar.
10

Ishlab chiqarish tavsifiga ega bo‘lgan ishlar va xizmatlarga mahsulot ishlab
chiqarish bo‘yicha muomalalarni bajarish, xomashyo va materiallarga ishlov
berish, ularning sifatini aniqlash uchun sinovlar o‘tkazish, belgilangan texnologik
jarayonlarga rioya etilishi ustidan nazorat qilish, asosiy ishlab chiqarish vositalarini
tuzatish va boshqalar tegishli bo‘ladi.
Korxona ichida tashqi yuridik shaxslarning transport xizmatlari (xomashyo,
materiallar, instrumentlar, detallar, tanavorlar, yuklarning boshqa turlarini markaziy
ombordan sexga, shuningdek, tayyor mahsulotni saqlash uchun omborga keltirish)
ham ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan xizmatlar hisoblanadi;
- tabiiy xomashyo (yer rekultivatsiyasiga ajratmalar, ixtisoslashtirish, yuridik
shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan yerni rekultivatsiya qilish ishlariga haq
to‘lash), ildizi bilan beriladigan daraxtlarga haq to‘lash, sanoat korxonalari
tomonidan suv xo‘jaligi tizimidan belgilangan limitlar doirasida va undan ortiqcha
olinadigan suv uchun haq to‘lash. Sanoatning xomashyo tarmoqlari uchun esa
yog‘och-taxta materiallaridan yoki foydali qazilmalardan (rudadan) foydalanishga
huquqlarning amortizatsiya qilinadigan qiymati yoki atrof-muhitni tiklash
xarajatlari;
- texnologik maqsadlarga, energiyaning barcha turlarini ishlab chiqarishga,
binolarni isitishga sarflanadigan yonilg‘ining chetdan sotib olinadigan barcha
turlari, korxonalarning transporti tomonidan bajariladigan ishlab chiqarishg xizmat
ko‘rsatish bo‘yicha transport ishlari;
- korxonaning texnologik, transport va boshqa ishlabchiqarish va xo‘jalik
ehtiyojlariga sarflanadigan barcha turdagixarid qilinadigan energiya. Bunda
korxonaning o‘zi tomonidan ishlab chiqariladigan elektr energiyasiga va
energiyaning boshqaturlariga, shuningdek, xarid qilinadigan energiyani
11

iste’moljoyiga transformatsiya qilish va uzatish xarajatlari moddiy xarajatlarning
tegishli elementlariga kiritiladi;
- ishlab chiqarish sohasida moddiy boyliklarning tabiiy yo‘qolish normalari
doirasida va ularning ortiqcha yo‘qotilishi,yaroqsizlanishi va kam chiqishi;
- korxonaning transporti va xodimlari tomonidan moddiy resurslarni yetkazish
bilan bog‘liq xarajatlar, jumladan yuklashva tushirish ishlari ishlab chiqarish
xarajatlarining tegishlie lementlariga kiritilishi zarur;
- korxonalar tomonidan mol yetkazib beruvchilardan olinadigan idishlar ham
moddiy resurslar qiymatiga kiritiladi;
- mahsulot tannarxiga kiritiladigan moddiy resurslar xarajatlaridan
qaytariladigan chiqitlar qiymati, idish va o‘rash-joylash materiallari qiymati
ularning amalda sotilishi, foydalanilishi yoki omborga kirim qilinishi narxi
bo‘yicha chiqarib tashlanadi;
- moddiy xarajatlar elementi bo‘yicha aks ettiriladigan moddiy resurslar
qiymati sotib olish narxidan, shu jumladan, qo‘shimcha narx (ustama)dan, ta’minot,
tashqi iqtisodiy tashkilotlar tomonidan to‘lanadigan vositachilik taqdirlashlaridan,
tovar birjalari xizmatlaridan, shu jumladan,brokerlik xizmatlaridan, bojlar va
yig‘imlar, transportda tashishga haq to‘lashdan, tashqi yuridik shaxslar tomonidan
amalga oshiriladigan saqlashva yetkazib berishga haq to‘lashdan kelib chiqib
shakllanadi.
Bevosita mehnat xarajatlari: bevosita ishlab chiqarish xodimlari, ishlab
chiqarish jarayonida ishlayotgan mashina operatorlari va bevosita ishlab
chiqarishda band bo‘lgan boshqa xodimlar mehnat haqi xarajatlari.
Shuningdek, “Xarajatlar tarkibi to‘g‘risida”gi Nizomga ko‘ra, bevosita
mehnat xarajatlariga quyidagilar kiritiladi:
12

- xo‘jalik yurituvchi subyektda qabul qilingan mehnatga haq to‘lash shakllari
va tizimlariga muvofiq bajarilgan narxnomalar, tarif stavkalari va lavozim
maoshlaridan kelib chiqib hisoblangan, amalda bajarilgan ish uchun ishlab
chiqarish xususiyatiga eta bo‘lgan hisoblangan ish haqi, shu jumladan, bajarilgan
ishni hisobga olish bo‘yicha dastlabki hujjatlar danazarda tutilgan
rag‘batlantiruvchi tusdagi to‘lovlar;
- kasb mahorati va murabbiylik uchun tarif stavkalarigava okladlarga
ustamalar;
- ish rejimi va mehnat sharoitlari bilan bog‘liq bo‘lgankompensatsiya tusidagi
to‘lovlar, shu jumladan:
- texnologik jarayon jadvalida nazarda tutilgan tungivaqtda, ishdan tashqari
vaqtda, dam olish va bayram (ishlanmaydigan) kunlarda ishlaganlik uchun tarif
stavkalariva okladlarga ustamalar va qo‘shimcha haq;
- ko‘p smenali rejimda ishlaganlik, kasblarni birga qo‘shibolibborganlik va
xizmat ko‘rsatish zonalarini kengaytirganlik uchun ustamalar;
- hukumat tomonidan tasdiqlangan kasblar va ishlar ro‘yxatibo‘yicha og‘ir,
zararli, alohida zararli mehnat va tabiiy iqlim sharoitlarida ishlaganlik uchun
ustamalar, shu jumladan, ushbu sharoitlardagi uzluksizish staji uchun ustamalar;
- aloqa, temir yo‘l, daryo, avtomobil transporti va katta yo‘llar xodimlarining
va doimiy ishi yo‘lda o‘tadigan yoki avtotranspirtga ega bo‘lgan boshqa
xodimlarning ish haqiga, xo‘jalik yurituvchi subyekt joylashgan joydan jo‘nagan
paytidan boshlab shu joyga qaytib kelgan paytidan boshlab shu joyga qaytib kelgan
paytgacha to‘lanadigan, yo‘lda o‘tgan har bir sutka uchun to‘lanadigan ustamalar;
- qurilishda, rekonstruksiya qilishda va mukammal ta’mirlashda bevosita band
bo‘lgan, shuningdek, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda vaxta usuli bilan
13

ishlarni bajargan xodimlar uchun ishning ko‘chma va qatnov xususiyata uchun
ustama;
- doimiy ravishda yer osti ishlarida band bo‘lgan xodimlarga ularning
shaxtada (konda) ish joyiga jo‘nab ketishlaridan oldin va orqaga qaytishlarigacha
o‘tadigan normativ vaqt uchun qo‘shimcha haq;
- mehnatga haq to‘lashning rayonlar bo‘yicha tartibga solinishiga, shu
jumladan rayon koeffitsiyentlari va amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq cho‘l,
suvsiz va yuqori tog‘ joylarida ishlaganlik uchun koeffitsiyentlar bilan belgilangan
to‘lovlar;
- xo‘jalik yurituvchi subyekt joylashgan joydan (yig‘ilish punktidan) ish
joyiga va orqaga qaytadigan yo‘lda o‘tadigan kunlar uchun vaxtada ishlash
jadvalida nazarda tutilgan, shuningdek xodimlarning meteorologiya sharoitlariga
ko‘ra va transport tashkilotlarining aybi bilan yo‘lda tutilib qolingan kunlar uchun
tarif stavkasi, oklad miqdorida to‘lanadigan summalar (vaxta usulida ishni
bajarishda);
- ish vaxta usulida tashkil etilganda, ish vaqti jamlanib hisoblanganda va
qonun hujjatlari bilan belgilangan boshqahollarda xodimlarga ularga ish vaqtining
normal davom etishidanortiq ishlaganligi munosabati bilan beriladigan dam olish
(ortiqcha ishlangan ish vaqti uchun dam olish) kunlari uchun haq to‘lash;
- ishlanmagan vaqt uchun haq to‘lash:
- amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq navbatdagi (har yilgi) va qo‘shimcha
ta’tillar uchun kompensatsiyalar, o‘smirlarning imtiyozli soatlari, bolani
ovqatlantirish uchun onalar ishidagi tanaffuslar, shuningdek, tibbiy ko‘riklardan
o‘tish bilan bog‘liq vaqt uchun haq to‘lash;
- majburiy ta’tilda bo‘lgan xodimlarga, asosiy ish haqini qisman saqlab qolgan
holda, haq to‘lash;
14

- donor xodimlarga qonni tekshirish, topshirish kunlari uchun na qon
topshirilgan har bir kundan keyin beriladigan dam olish kunlari uchun haq to‘lash;
- davlat vazifalarini bajarganlik uchun (harbiy yig‘inlar, favqulodda vaziyatlar
bo‘yicha yig‘inlar va boshqalar) mehnat haqi to‘lash;
- xo‘jalik yurituvchi subyekt shtatida turmaydigan xodimlar mehnatiga ular
tomonidan fuqarolik-huquqiy tusdagi tuzilgan shartnomalar bo‘yicha ishlar
bajarilganligi uchun haq to‘lash, agar bajarilgan ish uchun xodimlar bilan hisob-
kitob xo‘jalikyurituvchi subyektning o‘zi tomonidan amalga oshirilsa pudrat
shartnomasi ham shu jumlaga kiradi;
- belgilangan tartibga muvofiq ishlab chiqarish jarayonida qatnashuvchi
xodimlar mehnatiga haq to‘lash fondiga kiritiladigan to‘lovlarning boshqa turlari.
Bilvosita xarajatlar esa mahsulotlar ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lmagan
xarajatlar hisoblanib, ularga ma’muriy-boshqaruv xarajatlari, boshqaruv asbob-
uskunalarini saqlash va foydalanish xarajatlari kiradi.
Rejalashtirilishiga qarab xarajatlarni qisqa va uzoq muddatli xarajatlarga
ajratish mumkin. Qisqa muddatli xarajatlar korxonaning taktik maqsadlarini amalga
oshirishga imkon beradi.
Uzoq muddatli xarajatlar esa korxonaning strategik maqsadiniamalga
oshirishda yuzaga keladi. Ularga ilmiy tekshirishlar, yangi texnologiyalarni olib
kirish va rivojlantirish, tayyor mahsulotlarning yangi turlarini ishlab chiqarishga
sarflangan xarajatlar kiritiladi.
Korxonalar faoliyatida yarim o‘zgaruvchan xarajatlar ham yuzaga keladi.
Yarim o‘zgaruvchan xarajatlar bir vaqtning o‘zida ham o‘zgaruvchan, ham doimiy
xarajat xususiyatiga ega bo‘lgan xarajatlar hisoblanadi. Ularga telefon xizmati
xarajatlarini kiritish mumkin. Bunda bir oylik aniq to‘lanishi lozim bo‘lgan summa
15

doimiy xarajatlar, shaharlararo va xalqaro so‘zlashuv xarajatlariesa o‘zgaruvchan
xarajatlar guruhiga kiritiladi.
Smeta kalkulyatsiyasidan mahsulotlar ishlab chiqarish yoki ishlab
chiqarishdazamonaviy texnologiyani qo‘llash va kelgusi davrlarda sarflanadigan
xarajatlar smetasini tuzishda foydalaniladi. Ushbu usul korxonada yangi mahsulot
turlarini ishlab chiqarish, mahsulotlar bahosini belgilash va ishlab chiqarish
jarayonining iqtisodiy samaradorligini aniqlashda muhim ahamiyatga ega.
Ishlab chiqarish yo‘nalishidagi hamma xarajatlar mahsulot tannarxiga
kiritiladi. Bu esa ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlarni to‘liq va o‘z vaqtida
hisobga olish, shuningdek, moddiy, mehnat va moliyaviy resurslarni tejash hamda
ulardan samarali foydalanish ustidan nazorat qilishga imkon beradi.
Bilvosita xarajatlar esa mahsulot yetishtirishda bevosita ishtirok etmasada,
korxonada mahsulot yetishtirish uchun zarur hisoblanadi. Masalan, korxonani
boshqarish xarajatlari, ombor xo‘jaligi xarajatlari va hokazo.
Tannarx deganda mahsulotning bir birligini (kg, dona, litr) ishlab chiqarish
uchun sarflangan xarajatlar nazarda tutiladi. Uni aniqlash uchun xarajatlarning
umumiy summasi shu xarajatlar yordamida ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga
taqsimlanadi.
Reja tannarxi korxonalarda tuziladigan turli rejalarda aks ettiriladi. Bunda,
odatda korxonada amalga oshirilishi rejalashtirilayotgan xarajatlar summasi ishlab
chiqarilishi rejalashtirilayotgan mahsulot miqdoriga bo’linadi.
Korxonalarda xarajatlarni oqilona, maqsadga muvofiq sarflashga harakat
qilish, ya’ni moddiy, pul va mehnat xarajatlarini tejash, shu orqali yetishtiriladigan
mahsulotlarning, bajariladigan ish va xizmatlarning tannarxlarini pasaytirishga
erishish lozim. Buning uchun:
16

1) korxonada mavjud bo‘lgan barcha ishlab chiqarish vositalaridan yil
davomida tadbirkorlik bilan oqilona, samarali foydalanish;
2) xarajatlarni tejaydigan yangi texnika, samarali texnologiyalarni joriy
etish natijasida ishlab chiqarish jarayonlarining yuqori darajada
mexanizatsiyalashganlik, avtomatlashganlik darajasini oshirib, mehnat
unumdorligini yuksaltirish;
3) Korxonalarda xodimlarning mahsulot tannarxini pasaytirishdan moddiy
manfaatdorligini ta’minlovchi iqtisodiy mexanizmlarni joriy etish;
4) Korxonaning ixtisoslashuvi va joylashuvini to’g’ri tashkil etish;
5) Korxonalarning boshqa korxonalar bilan o’zaro aloqalarini to’g’ri tashkil
etish va hokazo.

17

1.2 Xarajatlar hisobini tashkil qilishning huquqiy meyoriy asoslari
Xarajatlar hisobini tashkil qilishning huquqiy meyoriy asoslari bo’lib
“Buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasi qonuniga
o‘zgartirish va qo‘shimchalarkiritish haqida. 2016-yil 13 aprel. № o‘rq-404.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Mahsulot (ish va xizmat) larni
ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni
shakllantirish tarkibi to‘g‘risida»gi Nizom. 54-qarori. –T.: O‘zBAMA,2017y.
«Qarzlar bo‘yicha xarajatlar nomli 24-son BHMS. Xo‘jalik yurituvchi
sub’ektlarning moliya xo‘jalik faoliyati buxgalteriya hisobi schyotlar rejasi va
uniqo‘llash bo‘yicha yo‘riqnoma». Tannarx (xarajat)ni aniqlash hamisha aniq
maqsad va vazifalarga bog‘liq.
Nizomda keltirilgan xarajatlar tasnifi eng avvalo buxgalteriya hisobida xarajatlarni
to‘g‘ri va to‘liq aks ettirishga, shuningdek xo‘jalik yurituvchi subyektning
moliyaviy hisobotini tuzish uchun uning faoliyati moliyaviy natijalarini (foyda yoki
zararni) aniqlashga yo‘naltirilgandir.
Xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyatining moliyaviy natijalari foydaning quyidagi
ko‘rsatkichlari bilan tavsiflanadi:
— mahsulotni sotishdan olingan yalpi foyda, bu sotishdan olingan sof tushum
bilan sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi o‘rtasidagi tafovut sifatida
aniqlanadi:
YAF=SST-IT
bunda,
YAF — yalpi foyda;
SST — sotishdan olingan sof tushum;
IT — sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi;
18

— asosiy faoliyatdan ko‘rilgan foyda, bu mahsulotni sotishdan olingan yalpi foyda
bilan davr xarajatlari o‘rtasidagi tafovut, va plyus asosiy faoliyatdan ko‘rilgan
boshqa daromadlar yoki minus boshqa zararlar sifatida aniqlanadi:
AFF = YAF-DX+BD-BZ
bunda,
AFF — asosiy faoliyatdan olingan foyda;
DX — davr xarajatlari;
BD — asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar;
BZ — asosiy faoliyatdan ko‘rilgan boshqa zararlar;
— xo‘jalik faoliyatidan olingan foyda (yoki zarar), bu asosiy faoliyatdan olingan
foyda summasi plyus moliyaviy faoliyatdan ko‘rilgan daromadlar va minus zararlar
sifatida hisoblab chiqiladi:
UF=AFF+MD-MX
bunda,
UF — umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foyda;
MD — moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar;
MX — moliyaviy faoliyat xarajatlari;
— soliq to‘langungacha olingan foyda, u umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foyda
plyus favqulodda (ko‘zda tutilmagan) vaziyatlardan ko‘rilgan foyda va minus zarar
sifatida aniqlanadi:
STF=UF+FP-FZ
bunda,
STF — soliq to‘langungacha olingan foyda;
FP — favqulodda vaziyatlardan olingan foyda;
FZ — favqulodda vaziyatlardan ko‘rilgan zarar;
19

— yilning sof foydasi, u soliq to‘langandan keyin xo‘jalik yurituvchi subyekt
ixtiyorida qoladi, o‘zida foydadan to‘lanadigan soliqni va minus qonunchilikda
nazarda tutilgan boshqa soliqlar va to‘lovlarni chiqarib tashlagan holda soliqlar
to‘langunga qadar olingan foydani ifodalaydi:
SF= STF-DS-BS
bunda,
SF — sof foyda; Oldingi tahrirga qarang.
DS — foydadan to‘lanadigan soliq;
Nizomga muvofiq mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxiga kiritiladigan
xarajatlar va davr xarajatlari ro‘yxati: Xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyatining
rentabelligini va bozor raqobatbardoshliligini aniqlash uchun mahsulot (ishlar,
xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish davomida xo‘jalik yurituvchi subyektda
paydo bo‘ladigan barcha xarajatlar to‘g‘risida buxgalteriya hisobi schyotlarida
to‘liq va aniq axborot shakllantirilishi;
soliq solinadigan bazani to‘g‘ri aniqlash maqsadida belgilanadi.
Mazkur Nizomga muvofiq barcha xarajatlar quyidagilarga guruhlanadi:
mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar:
a) bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar;
b) bevosita va bilvosita mehnat xarajatlari;
v) boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar,
Shu jumladan ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan ustama xarajatlar; ishlab
chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan, biroq asosiy faoliyatdan olingan foydada
hisobga olinadigan hamda davr xarajatlariga kiritiladigan xarajatlar:
a) sotish xarajatlari;
b) boshqarish xarajatlari (ma’muriy sarf-xarajatlar);
v) boshqa operatsion xarajatlar va zararlar;
20

$o‘jalik yurituvchi subyektning umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foyda yoki zararlarni hisoblab chiqishda hisobga olinadigan xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy faoliyati bo‘yicha xarajatlari: a) foizlar bo‘yicha xarajatlar; b) xorijiy valyuta bilan operatsiya bo‘yicha salbiy kurs tafovutlari; v) qimmatli qog‘ozlarga qo‘yilgan mablag‘larni qayta baholash; g) moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa xarajatlar; Tashkilotning o‘zi tomonidan ishlab chiqariladigan (tayyorlanadigan) mahsulotning tannarxi deb ularning ishlab chiqarish tannarxi tan olinadi. Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga ularni ishlab chiqarish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan, ishlab chiqarish texnologiyasi va uni tashkil etish bilanshartlangan xarajatlar kiritiladi. Ularga quyidagilar tegishli bo‘ladi: bevosita vabilvosita moddiy xarajatlar, bevosita \ va bilvosita mehnat xarajatlari, ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lganboshqa bevosita va bilvosita xarajatlar. “Tannarxga kiritiladigan xarajatlar tarkibi”. Mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxini aniqlashning asosiy usullari bo‘lib: oddiy, me’yoriy, buyurtma, bosqichli usullar hisoblanadi, savdo tashkilotlarida esaxarajatlarni inventar baholash usuli ham qo‘llaniladi. Xarajatlaming maqsadi - xarajatlari alohida o‘lchanadigan har qanday faoliyatdir. Mahsulot, sex, savdo hududi yoki aniqlash mumkin bo‘lgan har qanday faoliyat bunga misol bo‘la oladi. Amalda korxonalarda xarajatlarni boshqarishga yondashuvlarda uslublaming ikki guruhi: buxgalteriya-soliq va boshqaruv-tahliliy uslublari nuqtayi nazaridan ko‘rib chiqish mumkin. Uslublaming birinchi guruhi buxgalteriya hisobi va soliqqa tortish sohasida amal qiladigan qonunchilik doirasida foyda solig‘i bo‘yicha soliqqa tortiladigan bazani o‘zgartirish maqsadida sarflar bilan ishlash imkoniyatini ko‘zda 21$

tutadi. Ikkinchi guruh uslublarini qoilash jarayonida korxonaning ichki xizmatlari
boshqaruv hisobining progressiv uslublaridan foydalangan holda korxona ishini
rejalashtirish hisobini yuritish, nazorat qilish, tannarxini kamaytirish va
samaradorligini oshirish sohasida muayyan vazifalami ishlab chiqadi.
Mahsulotni ishlab chiqarish va sotish uchun sarflarni rejalashtirish, ularning
hisobini yuritishga yagona yondashuvni ta’minlash uchun ushbu sarflaming tegishli
tasnifi kerak .
1.3 Xarajatlarni guruhlash
Har qanday tijorat korxonasi imkoni boricha ko‘p foyda olishni
la’minlaydigan qarorlar qabul qilishga harakat qiladi. Mahsulotga qilingan
xarajatlar foyda miqdoriga ta’sir qiladigan xarajatlarning muhim qismidir. Odatda
xarajatlar deganda iste’mol qilingan resurslar yoki tovarlar va xizmatlar uchun
to‘lash lozim bo‘lgan pul tushuniladi. Boshqarish uchun menejerlarga shunchaki
xarajatlar emas, balki biror narsaga (mahsulotga, uning turkumiga, xizmatga)
chiqimlar to‘g‘risidagi, ya’ni “xarajatlar hisobi obyektiga” chiqimlar to‘g‘risidagi
axborot zarur.
«Xarajatlar tarkibi to‘g‘risidagi Nizom»ga muvofiqmahsulot ( ish, xizmat)
larning ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi xarajatlar ularning iqtisodiy
mazmuniga ko‘ra quyidagielementlarbo‘yicha guruhlarga ajratiladi: ishlab
chiqarish bilan bog‘liq moddiy xarajatlari (qaytariladigan chiqindilar qiymati
chegirilgan holda);ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan asosiy vositalar va
nomoddiy aktivlarning eskirish qiymati.

Amaliyotda mahsulotni ishlab chiqarish va sotish uchun sarflarni
rejalashtirish, ularning hisobini yuritish va kalkulyatsiya qilish iiniq.mlida
22

boshqarish uchun: mazmuni va maqsadi; ishlab chiqarish hii|iuign bogliqligi
darajasi sarflarni ma’lum turdagi mahsulot Iniligining tannarxiga kiritilish usuli;
ishlab chiqarishda sarflaming shakilantirilishi ketma-ketligi kabi belgilar bo‘yicha
tasnif ishlatiladi.
Sarllami shakllantirishni boshqarish tizimida amaliy foydalanish uchun sarflar
mazmuni va maqsadiga ko‘ra, ikki usulda guruhga bo’inadi: iqtisodiy tarkibi
hamda sarflaming moddalariga ko‘ra. Guruhga bo’lishning ikkala usulida ayni bir
xil sarflar hisobga olinadi, lekin ularni hisobga olishning o‘ziga xos xususiyatlari
tufayli ayni bir nomli moddalar va tarkibiy qismlari kattaligiga ko‘ra farqlanadi.
Xarajatlarni iqtisodiy tarkibiga ko‘ra guruhlashda u yoki bu zaxiralar turi qayerda
va qaysi maqsadda ishlatilishi muhim emas, faqat sarflar iqtisodiy mazmuniga
ko‘ra bir xil bo‘lishi muhim hisoblanadi.
Mahsulotga tegishli xarajatlar tayyor mahsulot ishlab chiqarish hajmi bog‘liq.
Bu xarajatlar zaxiralar qiymatiga kiritiladi. Mahsulotga tegishli xarajatlarga asosiy
materiallarni, asosiy mehnatni va ishlab chiqarishga ustama sarflarni kiritishadi.
Asosiy materiallar - xom-ashyo va materiallar, ular tayyor mahsulotning
qismiga aylanadi. Ularning qiymati bevosita va alohida Mirajatlarsiz ma’lum
buyumga qo‘shiladi. Bevosita moddiy xarajatlar miqdorini aniq bir buyumga
qo‘shish mumkin bo‘lgan materiallar iniqdorini materiallar birligiga ko‘paytirib
hisoblab chiqarilishi mumkin.
Asosiy mehnat barcha ishchi kuchi xarajatlarini o‘z ichiga oladi, ularni
bevosita tayyor mahsulotlarning ma’lum turiga tejab qo‘shish mumkin.
Ijmumiy ishlab chiqarish xarajatlari - (ishlab chiqarish ustama xnrajatlari) -
bular mahsulot ishlab chiqarishga sarflangan asosiy materiallar va asosiy
mehnatdan tashqari barcha xarajatlardir, ya’ni ishlab chiqarish bilan bogMiq
bo‘lgan, lekin tayyor mahsulotning aniq Ini turiga tegishli deb boMmaydigan turli
23

sarf-xarajatlaming Mg'indisidir. (Masalan, qo‘shimcha materiallar, qo‘shimcha
ishchilar mehnati, ishlab chiqarish binolari va uskunalaming amortizatsiyasi,
kommunal xizmatlar, ishlab chiqarish binolarini ijaraga olishga doir xarajatlar у ig‘
indisi).
Davr xarajatlariga ular paydo bo’lgan davrda qilingan, lekin zaxiralar
qiymatiga qo‘shilmaydigan sarflar kiradi. Davr xarajatlariga sotish xarajatlari va
ma’muriy xarajatlar kiradi.
Mahsulotni sotish bilan bog’liq xarajatlar - korxonaning mahsulotni sotish, uni
bozorga olib borish xarajatlaridir.
Ma’muriy xarajatlar - korxonaning umumiy faoliyati bilan bog‘liq (masalan,
ma’muriy xodimlarning ish haqi, ma’muriy bino va ofis anjomlari amortizatsiyasi
va shu kabi xarajatlardir).
Xarajatlar mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritilish usuli bo‘yicha
bevosita va bilvosita xarajatlarga ajratiladi.
Ishlab chiqarish korxonalari mahsulotlarni sotish bilan bog`liq xarajatlarni
ham amlga oshirishadi. Bunday xarajatlar ishlab chiqarishdan tashqari yoki tijorat
xarajatlari ham deyiladi. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999
yil 5 fevraldagi 54son qarori bilan tasdiqlangan “Mahsulot (ish, xizmat) larni ishlab
chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish
tartibi to`g`risidagi Nizom”ga muvofiq korxonalarning xarajatlari quyidagi
guruhlarga bo`linadi:
-mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar ;
-ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan, biroq asosiy faoliyatdan olingan
foydada hisobga olinadigan hamda davr xarajatlariga kiritiladigan xarajatlar;
-korxona umumxo`jalik faoliyatidan olingan foyda yoki zararlarni hisoblab
chiqishda hisobga olinadigan korxonaning moliyaviy faoliyati bo`yicha xarajatlari;
24

- favqulodda zararlar. 4
Ishlab chiqarish harajatlari - korxonaning mahsulot i.ch. maqsadlarida,
iqtisodiy resurslar sotib olish uchun qilgan pul sarflari. Firma o z faoliyatiniʻ
bozordan moddiy resurslar, ya ni asbob-uskuna,
ʼ dastgohlar, transport va aloqa
vositalari, xom ashyo, yoqilg i, har xil materiallarni, mehnat bozoridan ish kuchini
ʻ
sotib olishdan boshlaydi. Shunga muvofiq holda Ishlab chiqarish xarajatlari
tarkibiga xom - ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yonilg' i va energiya
ʻ
xarajatlari, asosiy kapital amortizatsiyasi, ish haqi va ijtimoiy sug urtaga
ʻ
ajratmalar, foiz to lovlari va boshqa xarajatlar kiradi. Ishlab chiqarish xarajatlariga
ʻ
qilingan barcha xarajatlarning puldagi ifodasi mahsulot tannarxining tashkil qiladi.
Ishlab chiqarish xarajatlarni o rganishga iqtisodchilar turlicha yondoshadilar.
ʻ
Jumladan, harajatlarning qiymat nazariyasiga ko ra, Ishlab chiqarish xarajatlar
ʻ
quyidagi turlarga bo linadi:
ʻ
- doimiy harajatlar: — korxona to lov majburiyatlari, soliqlar, amortizatsiya
ʻ
ajratmalari, ijara haqi, qo riqlash xizmati harajatlari, boshqaruv xodimlari maoshi
ʻ
va b oshqalar ;
-o zgaruvchan harajatlar: — xom ashyo, materiallar, yonilg i, transport
ʻ ʻ
xizmati, ishchilar ish haqi va shu kabilar uchun harajatlar.
-umumiy (yalpi) harajatlar — doimiy va o zgaruvchan harajatlar yi-g indisi.
ʻ ʻ
-bevosita i.ch. harajatlari — konkret mahsulot Ishlab chiqarishga ketgan va
bevosita uning tannarxiga o tadigan harajatlar.
ʻ
-bilvosita harajatlar — mahsulot tannarxiga bevosita qo shilmaydigan
ʻ
harajatlar.
4
. O ` zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 5 fevraldagi 54 son qarori bilan tasdiqlangan
“ Mahsulot ( ish , xizmat ) larni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni
shakllantirish tartibi to ` g ` risidagi Nizom .
25

-o’rtacha harajatlar — ma lum vaqt oralig idagi mahsulot birligiga, tovarlarʼ ʻ
partiyasi bo yicha yoki tashkilotlar gu-ruqi bo yicha bir buyumga to g ri keladigan
ʻ ʻ ʻ ʻ
harajatlarning o rtacha kattaligi.
ʻ
-ekspluatatsiya (foydalanish) harajatlari — uskunalar, mashinalar, transport,
i.ch. vositalarini va kundalik foydalaniladigan xo jalik buyumlarini ishlatish bilan
ʻ
bog liq bo lgan harajatlar (yana q. Muomala harajatlari). Marjinalistik sarf-
ʻ ʻ
xarajatlar nazariyasi bo yicha korxona ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan
ʻ
resurslar o z resurslari yoki jalb qilingan resurslar bo lishi mumkin. SHunga ko ra
ʻ ʻ ʻ
xarajatlar ichki yoki tashqi xarajatlarga bo linadi. Tashqi xarajatlar korxona
ʻ
tomonidan zarur resurs va xizmatlarni tashqaridan to lov asosida jalb etishi uchun
ʻ
sarf qilingan xarajatlardir. Korxonaning o ziga tegishli bo lgan resurslardan
ʻ ʻ
foydalanishi bilan bog liq xarajatlar ichki xarajatlar deyiladi. Ishlab chiqarish
ʻ
hajmining o zgarishiga (qisqarishi yoki ortishiga) ta’sir qilmaydigan xarajatlar
ʻ
doimiy xarajatlar deyiladi. O zgaruvchi xarajatlar (O X) deb ishlab chiqarish
ʻ ʻ
hajmining o zgarishiga ta’sir qiladigan xarajatlarga aytiladi.
ʻ Unga xomashyo,
material , yonilg i, transport xizmati, ishchilar ish haqi va shu kabilarga qilinadigan
ʻ
sarflar kiradi. Ishlab chiqarishning har bir darajasida doimiy va o zgaruvchi
ʻ
xarajatlar yig indisi umumiy xarajatlar (UX)ni tashkil qiladi.
ʻ

26

II-BOB MATERIALLARNI TURKUMLASH, BAHOLASH VA ULARNI
HISOBGA OLISHNING VAZIFALARI
2.1 Materiallarni turkumlash, baholash va ularni hisobga olishning vazifalari
Bozor munosabatlari sharoitida xomashyolar, materiallar va yoqilg’ilar
xarajatlari salmog’ini kamaytirishga o’xshagan sifat ko’rsatkichlari hal qiluvchi
ahamiyatga ega bo’ladi. Bunga ilg’or konstruktiv materiallardan, metall upalari
va plastmassalardan, qimmat turadigan materiallar o’rniga mahsulot sifatini
pasaytirmaydigan, ishlab chiqarish chiqindilarini kamaytiradigan arzon
materiallardan foydalanish yo’li bilan erishiladi.
Т abiat resurslaridan kompleks foydalanish zarur, yo’qotishlar va
noratsional sarflarga barham berish zarur, xo’jalik aylanmasiga ikkilamchi
resurslarni, shuningdek yo’l - yo’lakay mahsulotlarni keng jalb qilish kerak.
Ishlab chiqarish jarayonida turli material qiymatliklaridan foydalaniladi.
Ularni xo’jalik yurituvchi subyektlarda materiallardan foydalanish usuli va
ishlab chiqarish jarayonida foydalanishiga qarab turkumlarga ajratish mumkin
(4.1chizmaga qarang).

№ Materiallar turkumi Materiallar
turkumlash tasnifi
1 Хom ashyo Mahsulotning moddiy
asosini tashkil etadigan
mehnat predmetlari
(metall ishlab
chiqarishda ruda, tekstil
sanoatida momiq paxta
tolasi va x. k.)
2 Asosiy materiallar Хom ashyoga ta’sir etish
27

uchun foydalaniladigan
va mahsulot iste’moli
xususiyatini berishda
ishlatiladigan
buyumlardir
(mashinasozlikda qora
metallar, yog’ochsozlik
sanoatida yog’och)
3 Sotib olingan yarim tayyor
mahsulotlar Ma’lum darada
ishlab chiqarish
jararayonidan o’tgan,
biroq pirovard mahsulot
darajasiga yetkazilmagan
mahsulotlar
(stanoksozlikda motorlar,
avtomobilsozlikda
shinalar)
4 Yordamchi materiallar Yaratilgan mahsulotni
yaratishda mehnat
vositalari va ularning
tashqi ko’rinishi
yaxshilash uchun
sarflanadi (moylash
materiallari bo’yoq, lak,
artish materiallari va x.
k.)
28

5 Chiqindilar Mahsulot ishlab
chiqarishda hosil bo’lgan
qo’shimcha materiallar
(qirindilar, qipiqlar, truba
kesiklari va x. k.)
6 Idishlar Mahsulotlarni o’rash,
joylashtirish, tashish va
saqlashda ishlatiladigan
buyumlar (yog’och,
karton
va metall idishlari)
7 Ehtiyot qismlar Asosiy vositalarning
quvvatini oshirishda
foydalaniladigan
buyumlar (ta’mirlash
uchun mashina va
asmavzu-uskunalarning
ayrim detallari)
8 Inventar va xo’jalik jihozlari Korxona faoliyatida
ishlatiladigan xo’jalik
buyumlari (otvertkalar,
iskana, xo’jalik
inventarlari, maxsus
qiyimlar va x. k.).
9 Boshqa materiallar Yuqoridagi guruhlarga
kirmaydigan boshqa
materiallar
(tuzatilmaydigan braklar,
metallom)
29

chizma. Materiallarninq tasniflanish tartibi

Sanoat korxonalarida, bundan tashqari, materiallar texnik xususiyatlariga
qarab qora metallar, prokat, trubalar, rangli metallar, ximikatlar va xakozalarga
bo’linadi.
Buxgalteriya hisobining axborotlari materiallardan ratsional foydalanish,
xarajat normalarini kamaytirish, materiallarni oqilona saqlash va ularni butligini
ta’minlash yo’li bilan mahsulot tannarxini kamaytirishga undashi kerak. 5

Bu sohada buxgalteriya hisobining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
 material qiymatliklarni joylarida saqlash va ulardan barcha
bosqichlarda foydalanish ustidan nazorat qilish;
 materiallar harakati bo’yicha barcha muomalalarni to’g’ri va o’z
vaqtida hujjatlashtirish; ularni tayyorlash bilan bog’liq bo’lgan xarajatlarni
aniqlash va aks ettirish; saqlash joylari va balans moddalari bo’yicha sarflangan
materiallar va ularning qoldiqlarini haqiqiy tannarxini hisoblash;
 belgilangan zaxira normalariga rioya qilish ustidan nazorat qilish,
ortiqcha foydalanilmaydigan materiallarni aniqlash, ularni sotish;
 material yuboruvchilar bilan hisob-kitoblarni o’z vaqtida olib borish,
yo’ldagi va fakturlanmagan materiallar ustidan nazorat qilish.
Buxgalteriya hisobi oldidagi vazifalarni muvaffaqiyatli bajarish uchun
qo’yidagilar zarur: narx – nomenklaturaga ega bo’lishi; aniq hujjatlashtirish va
hujjat aylanish tizimini belgilab olish; belgilangan tartibda materiallar
qoldiqlarini inventarizatsiya qilish va tanlab nazorat qilishni uyushtirish,
ularning natijalarini buxgalteriya hisobida o’z vaqtida aks ettirish; hisobni
avtomatlashtirishning hozirgi zamon vositalarini keng qo’llash.
Mehnat buyumlari ishlab chiqarish zaxiralari sifatida mehnat vositalari va
ishchi kuchi bilan birga korxonaning ishlab chiqarish jarayonini ta’minlaydi.
5
Xoshimov B. Buxgalteriya hisobi nazariyasi. Darslik.-T.: 2018.- 279 bet.
30

Mehnat buyumlari, mehnat vositalari va ishchi kuchidan farqli o’laroq ishlab
chiqarish jarayonida bir marta foydalanilib, ularning qiymati ishlab chiqarilgan
mahsulotning tannarxiga to’liq o’tkaziladi.
Hozirgi vaqtda materiallarni baholashda quyidagi usullar qo’llanilmoqda:
- erkin bozor (shartnoma) yoki davlat tomonidan tartibga solinadigan
(preyskurant) ulgurji baholar. Bu narx tovar jo’natish shartnomalarini tuzishda
korxona tomonidan mustaqil belgilanadi va mol yuboruvchi va mol oluvchi
bilan hisob – kitoblar olib borishda mol yuboruvchining to’lov hujjatlarida
ko’rsatilib molning chiqarilish (sotish) narxi shaklida foydalaniladi;
- nomenklatura hisob bahosi bo’yicha. Bu sotib olingan (tayyorlangan)
materiallarning reja tannarxi, o’rtacha sotib olish narxlari va b. bo’lishi mumkin.
Barcha hollarda ham baho asosida shartnoma yoki preyskurant baholari bo’lib,
ustiga rejalashtirilgan (hisoblangan) transport – tayyorlov xarajatlarini qo’shib
belgilaydi. Bu baholar mavjud materiallarni va ularning harakatini joriy va
operativ hisobga olishda qo’llaniladi.
4 – BHMS 9 -bandiga binoan «Material xarajatlari» elementida aks
ettiriladigan sotib olinadigan material qiymatliklarining xaqiqiy bahosi (qiymati)
quyidagilardan tashkil topadi: sotib olish narxi, import bo’yicha boj to’lovlari,
mahsulotlarni sertifikatsiyalash xarajatlari, ta’minot va vositachilik
tashkilotlariga
to’lanmalar, soliqlar (keyinchalik soliq organlaridan qaytarib olinadigan
soliqlardan tashqari, masalan QQS), shuningdek transport – tayyorlov
xarajatlari, xizmat ko’rsatish xarajatlari va zahiralarni sotib olish bilan bevosita
bog’liq bo’lgan boshqa xarajatlar.
Marketing xizmatlari va zavod omborlarini asrash xarajatlari materiallar
tannarxiga kiritilmaydi. Ular korxonaning davr xarajatlariga o’tkaziladi.
Materiallarning haqiqiy tannarxi faqat oy oxirida buxgalteriya barcha
qo’shiluvchi ma’lumotlarni olgandan so’ng aniqlanadi. Korxonada materiallar
harakati har kuni sodir bo’ladi, va materiallarning kirim-chiqimi bo’yicha
31

hujjatlar o’z vaqtida rasmiylashtirilib, muomalalarni sodir bo’lishiga qarab
hisobga olinishi kerak. Shuning uchun, joriy hisobda qat’iy oldindan belgilangan
hisob bahosi deyiladigan bahoni qo’llash zaruriyati tug’iladi. Hisob bahosi
bo’lib reja yoki shartnoma baholari hisoblanadi.
Agar joriy hisobda shartnoma baholaridan foydalanilsa, haqiqiy tannarxga
yetkazib qo’yish uchun oy oxirida transport – tayyorlov xarajatlarining summasi
va foizi chiqariladi. 6

Reja narxlar qo’llanilgan hollarda har oyda haqiqiy tannarxni rejadan farq
summasi va foizi aniqlanadi. Bu ko’rsatkich materiallar tayyorlash jarayoniga
baho berish imkoniyatini yaratadi. Т ransport tayyorlov xarajatlari yoki reja
narxdan farqi materiallarning har bir nomenklatura raqami bo’yicha emas, balki
materiallar guruhlari bo’yicha hisoblab chiqariladi. Asos qilib materiallarning oy
boshiga qoldig’i va ularning oy davomidagi kirimi olinadi.
Ishlab chiqarish xarajatlariga hisobdan chiqariladigan materiallarning
haqiqiy tannarxini aniqlashda boholashning quyidagi usullaridan foydalaniladi:
- o’rtacha tannarx (to’g’ri chiziqli) bo’yicha yoki AVEKO usuli –
materiallarning umumiy qiymatini ularning miqdoriga bo’lib, olingan o’rtacha
narxlar asosida hisobdan chiqarish;
- o’rtacha chamalangan baholar bo’yicha birinchi tushum- birinchi
chiqim. FIFO usuli - ishlab chiqarishga birinchi kelib tushgan partiyadagi
narxlar bilan va keyingi partiyadagi narxlar navbatma-navbat hisobdan chiqarib
boriladi;
- o’rtacha chamalangan baholar bo’yicha, oxirgi tushum-birinchi
chiqim, LIFO usuli-materiallar ishlab chiqarishda dastavval oxirgi partiya
narxlari bo’yicha pastdan yuqoriga qarab hisobdan chiqariladi.
Misol. Korxonada oy mobaynida quyidagi materiallar partiyasi sotib
olngan:
6
Xoshimov B. Buxgalteriya hisobi nazariyasi. Darslik.-T.: 2018.- 279 bet.
32

Sotib olingan sana Miqdori
(dona) Narxi
(so’m) Qiymati
(m.so’m)
15.03.05 1000 600 600
20.03.05 1700 800 1360
25.03.05 1500 900 1350
jami 4200
3310
Х o’jalikda oy mobaynida 2800 m. so’mlik material sarflandi va omborda
1400 m. so’mlik material qoldi. Ushbu materiallarning sarflanishini uch xil
usulda hisoblab chiqamiz.
O’rtacha tortilgan (AVEKO) usulida bir xildagi har bir sarflangan
materiallar birligining qiymati davr boshiga qolgan va shu davr ichida sotib
olingan yoki ishlab chiqarilganlarning o’rtacha tortilgan qiymatida aniqlanadi.
Х o’jalik yurituvchi subyektdagi vaziyatga qarab o’rtachasi davr oxirida yoki har
bir qo’shimcha qabul qilingani bo’yicha hisoblab topiladi.
AVEKO usulida materiallarni baholash tartibi
Material sarfi Miqdori Narxi
(so’m) Qiymati
(m. so’m)
1-partiya 1000 600 600
2-partiya 1700 800 1360
3-partiya 100 900 900
Jami sarflangan material 2800 788.8 2207
Ombordagi qoldiq 1400 788.8 1103
Hozirgi kundagi pulning qadrsizlanish davrida reja baholarini qo’llash
tavsiya qilinmaydi. Bunday vaqtda FIFO va AVEKO usullarini qo’llash ma’qul.
Bugungi kunda materiallarni ishlab chiqarishga hisobdan chiqarishda 4-
BHMSning 17 – bandiga muvofiq FIFO usulini qo ’ llashni tavsiya qilinadi . Bu
usulda birinchi navbatda sotib olingan tovar - material zaxiralar birligi birinchi
33

sotiladi yoki ishlab chiqarishga sarflanadi va demak davr oxiriga qolgan
tovarmaterial zaxiralari – bu oxirgi sotib olingan yoki ishlab chiqarilganlardir .
FIFO usulida materiallarni baholash tartibi
Material sarfi Miqdori Narxi
(so’m) Qiymati
(m. so’m)
1-partiya 1000 600 600
2-partiya 1700 800 1360
3-partiya 100 900 900
Jami sarflangan material 2800
2860
Ombordagi qoldiq 1400 900 1260
Х alqaro andazalar tomonidan Т MZni hisobga olish va baholashda LIFO
usulidan foydalanishga ruxsat berilgan. Bu usulda oxirgi navbatda sotib olingan
tovar – material zaxiralar ( Т MZ) birligi birinchi sotiladi yoki ishlab chiqarishga
sarflanadi, demak davr oxiriga qolgan tovar – material zaxiralari birinchi sotib
olingan yoki ishlab chiqarilganlardir.
LIFO usulida materiallarni baholash tartibi
Material sarfi Miqdori Narxi
(so’m) Qiymati
(m. so’m)
1-partiya 1500 900 1350
2-partiya 1300 800 1040
3-partiya - - -
Jami sarflangan material 2800 1700 2390
Ombordagi qoldiq 400
1000 800
600 320
600
Jami qoldiq 1400 1400 920

Shunday qilib, xo’jalik yurituvchi subyektlarda materiallarni ishlab
chiqarish xarajatlariga hisobdan chiqarish va materiallarni baholash usuli
ularning hisob siyosatida o’z aksini topmog’i lozim.
34

2.2. Materiallarning harakatini rasmiylashtirish va ularning sintetik hisobini
tashkil etish
Materiallar harakatini hisobi materiallarni hisobi bo’yicha asosiy nizom
talablariga javob beradigan va axborotlarni avtomatlashtirishga moslashgan
tegishli hujjatlar bilan rasmiylashtiriladi. Yoziladigan hujjatlarning nusxalar soni
va ularning hujjat aylanishi korxonaning xarakteriga, ishlab chiqarishni tashkil
etish xususiyatlariga, moddiy – texnik ta’minotiga va hisobni tashkil etish
tizimiga qarab belgilanadi.
Yoziladigan hujjatlarning nusxalar soni minimal bo’lib, E Ҳ Mdan
foydalanilsa bir nusxa, hisob qo’lda yuritilsa – ikki nusxadan oshmasligi kerak.
Odatda materiallarni omborga ekspeditor olib keladi va unga korxona
rahbari va bosh buxgalteri tomonidan imzolangan, muhrlangan (M-2-shakl va
M-2a-shakl) ishonchnoma yozib beriladi hamda (M-2b-shakl) maxsus daftarga
qayd qilinadi.
Materiallarni o’z vaqtida kelib tushishi ustidan nazoratni marketing bo’limi
olib boradi. Marketing bo’limi mol yuboruvchilar tomonidan shartnoma
majburiyatlarini bajarilishini nazorat qilib boradi, materiallarning sifati va
kamomadi bo’yicha da’volarni rasmiylashtiradi, agar yuklar o’z vaqtida kelib
tushmasa ularni qidirib topadi.
Т ransport tashkilotlaridan yuklarni qabul qilib olishda ekspeditor idishlar,
plombalar holatiga alohida etibor berishi kerak. Agar ular shikastlangan bo’lsa,
yuklarni tekshirish va topshirishni talab qiladi. Basharti kamomad yoki
nobudgarchilik aniqlansa, transport tashkilotiga yoki mol yuboruvchiga da’vo
qilish uchun tijorat dalolatnomasi tuziladi.
Ekspeditor tomonidan materiallar omborga topshirilishda moddiy javobgar
shaxs kelib tushgan materiallarning soni, sifati va assortimentini mol
yuboruvchining hujjatlarini solishtirib ko’radi. Haqiqiy kelib tushgan
materiallarning miqdori mol yuboruvchilarning hujjatlarida ko’rsatilganiga
35

to’liq mos kelsa, moddiy javobgar shaxs tomonidan kirim orderi (M-4
shaklidagi kirim orderi) yoziladi.
Dastlabki hujjatlar miqdorini kamaytirish maqsadida kelib tushgan
materiallarni kirimga olishda kirim orderi yozilmasdan, mol yuboruvchining
hujjatlariga (nakladnoylariga) kirim orderining asosiy rekvizitlari ko’rsatilgan
mahsus shtampa qo’yib, uni to’ldiradi.
Agar materiallar mol yuboruvchining omboridan avtotransport bilan
markazlashgan holda olib kelinsa, to’rt nusxada tovar-transport nakladnoyi (M-5
shakl va M-6- shakl) tuziladi: mol xarid qiluvchiga – kirim orderini o’rniga
materiallarni kirimga olish uchun; mol yuboruvchiga – material qiymatliklarini
hisobdan chiqarish uchun; avtotransport xaydovchilariga ish haqi hisoblash
uchun; bankka topshirish uchun.
Т o’lov hujjatlarisiz kelib tushgan materiallarni mol yuboruvchining
hujjatlari bilan solishtirgan vaqtda aniqlangan (son, sifat) tafovutlarni
rasmiylashtirishda materiallarni qabul qilish to’g’risida dalolatnoma (M-7-shakl)
tuziladi. Dalolatnoma qabul komissiyasi tomonidan tuzilib, unda quyidagilar
qatnashishi shart: mol yuboruvchining vakili yoki betaraf tashkilotning vakili,
ombor mudiri va korxonaning ta’minot bo’limi vakili. Komissiyani korxona
rahbari tayinlaydi. Dalolatnoma ikki nusxada tuziladi: birinchisi – kam yoki
ortiqcha chiqqan materiallar summasini schyotlarda aks ettirish uchun
buxgalteriyaga topshiriladi; ikkinchisi – da’vo rasmiylashtirish, ortiqcha chiqqan
materiallar bo’yicha qo’shimcha to’lov talabnomasi yuborish to’g’risida mol
yuboruvchilarga xabar berish uchun marketing bo’limiga topshiriladi.
Dalolatnoma tuzilgan bo’lsa kirim orderini tuzish shart emas. Kirim orderlari
materiallar kelib tushgan kuni tuziladi.
Ombordan omborga materiallarni topshirishda yoki foydalanilmay qolgan
materiallarni yoki ishlab chiqarishning qimmatli chiqindilarini, yaroqsiz
mahsulot chiqindilarini, asosiy vositalar, inventar va xo’jalik jihozlarini
tugatishdan olingan material qiymatliklarini sexlar tomonidan omborga
36

topshirishda nakladnoytalabnomalar (M-11-shakl) tuziladi. Materiallarni
topshiruvchi moddiy javobgar shaxslar nakladnoylarni ikki nusxada tuzadi:
bittasi - materiallarni hisobdan chiqarish uchun sexga beriladi, ikkinchisi –
materiallarni qabul qilib olish uchun omborchiga beriladi. 7

Materiallarni ishlab chiqarishga jo’natish, xo’jalik extiyojiga ishlatish,
xo’jalik faoliyatida ishlatilmaydigan ortiqcha materiallarni chetga sotish
muomalalari limit-zabor kartalar, to’lov nakladnoylari bilan rasmiylashtiriladi.
Limit-zabor kartasi (M-8-shakl va M-9-shakl) marketing bo’limi
tomonidan ma’lum bir ishlab chiqarish xarajatlari kodi (buyurtmasi)ga
o’tkaziladigan bir yoki bir necha materiallar turlari bo’yicha yoziladi. Sex
tomonidan ishlab chiqarish dasturini bajarish uchun zarur bo’ladigan
materiallarning hajmi va turlari korxonaning reja-ishlab chiqarish bo’limi
tomonidan hisoblab chiqiladi.
Materiallarni sarflash va jo’natish limiti materiallarning mazkur turi
bo’yicha sex omborida oy boshiga qolgan qoldiq miqdoriga kamaytiriladi.
Limit - zabor karta ikki nusxada yozilib, bittasi sexga, ikkinchisi omborga
beriladi. Materiallarni ombordan jo’natishda omborchi sexning limit-zabor
kartasiga, material oluvchi ombordagi limit-zabor kartaga imzo qo’yadi. Ikkala
limit-zabor kartasida har gal materiallar olingandan so’ng foydalanilmagan limit
summasi chiqarib qo’yiladi. Limitdan foydalanilganda oy oxirida limit-zabor
kartalar korxona buxgalteriyasiga topshiriladi. Ularga asosan materiallarni ishlab
chiqarishga sarflash hisobi rasmiylashtiriladi va belgilangan limitga rioya qilish
ustidan nazorat qilinadi.
Limit - zabor kartasiga binoan ishlab chiqarishda foydalanilmagan
materiallar hisobi ham yuritiladi. Bunda hech qanday qo’shimcha hujjat
tuzilmaydi. Limit - zabor kartalar sonini kamaytirish maqsadida oylik qirqib
olinadigan talonlari bo’lgan choraklik limit-zabor kartalaridan ham foydalanish
7
Bayda T.P. Teoriya buxgalterskogo uchyota zadachi i situatsii. Uchebnoye posobiye -M.: Finans ы i
statistika, 2020
37

mumkin. Agar limitzabor kartalar materiallar doim uzluksiz jo’natiladigan
hollarda foydalanilsa, xo’jalik va boshqa extiyojlari uchun bir yo’la materiallar
jo’natilganda M-10 shakldagi akt-talabnoma qo’llaniladi. Akt-talabnoma
materiallarni iste’mol qiluvchi bo’limlar tomonidan ikki nusxada yozilib, bittasi
omborchining imzosi qo’yilib, material oluvchida qoladi, ikkinchisi mol
oluvchining imzosi qo’yilib omborchida qoladi.
Ishlab chiqarishga barcha limitdan ortiqcha jo’natiladigan materiallar
uchun yoki materiallarni almashtirish uchun sababini va ortiqcha sarf aybdorlari
kodini ko’rsatib maxsus talabnoma yoziladi. Bunday hollarda materiallar
ombordan korxona direktori, bosh muhandisi, yoki ular tomonidan tayinlangan
shaxslarning ruxsati bilan jo’natiladi.
Materiallar chetga yoki korxona hududidan tashqarida joylashgan o’zining
xo’jaliklari uchun jo’natilganda nakladnoylar (M-11-shakl) qo’llaniladi. Ular
ta’minot bo’limi tomonidan naryadlar va shartnomalarga asosan uch nusxada
yoziladi. Materiallar chetga avtotransportda jo’natilsa, tovar – transport
nakladnoyi yoziladi.
Materiallarning tayinlanishi va ishlab chiqarish jarayonida foydalanishini
turkumlash korxona buxgalteriyasi tomonidan ularning sintetik hisobini to’gri
tashkil etish uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Materiallarning har bir guruhi
tegishli schyotlarda hisobga olinadi. Bu 1000- «Materiallar» sintetik schyot
bo’yicha ochilgan ikkinchi tartibli schyotlarda ularning analitik hisob
ma’lumotlari bo’yicha to’liq ma’lumotlar hisobga olinadi.
«Mas’ul saqlashga qabul qilingan tovar-moddiy qiymatliklar» - 002,
«Qayta ishlovga qabul qilingan materiallar» esa – 003 balansdan tashqari
schyotlarda hisobga olinadi.
Material qiymatliklar pul o’lchovida hisobga olinib,
19-sonli BHMSga muvofiq saqlash joylari bo’yicha davriy inventarizatsiya
o’tkaziladi. Materiallarning qoldig’i va kirimi schyotning debetida haqiqiy
tannarx summasida, sarflanishi – FIFO va AVEKO usullarida haqiqiy tannarx
38

summasida aks ettiriladi. Material qiymatliklar hisobdor shaxslardan, o’zining
ehtiyoji uchun yordamchi ishlab chiqarishlardan tushishi mumkin. Bundan
tashqari, sexlar tomonidan tejalgan xomashyo, materiallar, ishlab chiqarish
chiqindilari, yaroqsiz mahsulotdan, asosiy vositalarni hisobdan chiqarishdan
olingan materiallar omborga qabul qilinadi.
Materiallarni sarflanishi bo’yicha tuzilgan barcha dastlabki hujjatlar
sintetik schyotlar, foydalanish joylari va xarajatlarni yo’nalishlari bo’yicha
guruhlanadi. Materiallar harakatining hisobi oy davomida yagona hisob
bahosida yuritiladi, oy tugagach foizi va transport-tayyorlov xarajatlari yoki
farqi hisoblab chiqilgandan so’ng haqiqiy tannarxda hisobga olinadi. Shunday
qilib, qabul qilingan materiallarning haqiqiy tannarxini tashkil etuvchi
ma’lumotlar buxgalteriya hisobining turli jurnal-orderlarida (1, 3, 6, 7, 10/1, 13)
aks ettiriladi, Bosh daftarda esa jamlanadi. Foydalanilgan va chetga jo’natilgan
materiallarning haqiqiy tannarxi 10 va 10/1 jurnal-orderlarida va Bosh daftarda
aks ettiriladi.
- «Materiallar tayyorlash va sotib olish» schyotida hisobga olinadi. Bu
schyotning debetida materiallarni sotib olish qiymati, tayyorlash va materiallarni
korxonaga yetkazib kelish xarajatlari D-t 1510, K-t 2310, 6010, 4200, 4800
schyotlarda hisobga olinadi. Haqiqiy qabul qilingan materiallarning hisob
qiymatiga D-t 1000 schyotning tegishli schyoti, K-t 1510 schyot. Bunda sotib
olingan va tayyorlangan materiallarning haqiqiy tannarxi bilan qabul qilingan
materiallarning hisob bahosi (reja, shartnoma tannarxi, o’rtacha sotib olish
qiymati va b.) orasidagi farqi 1610 - «Materiallar qiymatidagi farqlar» schyotida
hisobga olinadi. 1610 - schyotning debetida yig’ilgan farqlar summasi
belgilangan tartibda ishlab chiqarish schyotlarining debetiga hisob bahosida
yozilgan materiallar qiymatiga mutanosib o’tkaziladi. Bunda quyidagicha
buxgalteriya yozuvi amalga oshiriladi: D-t 2010,2310,2510 schyotlar, K-t 1610
schyot.
39

Materiallar qabul qilinganda va ularni sotib olish bo’yicha xarajatlar sodir
bo’lganda buxgalteriya hisobida tegishli yozuvi bilan rasmiylashtiriladi.

1000 «Materiallar» ni hisobga oluvchi schyotlarning chizmasi
Schyotning kreditiga Schyotning debetiga
Debet Kredit
2010, 2310, 2510, 2610, 3100
– schyotlar – FIFO va AVEKO
baholari buyicha asosiy ishlab
chiqarish mahsulotini
tayyorlashga; 6010 –mol yuboruvchilardan tushgan
qiymatliklar - olingan qiymatliklarni tashish
va olib kelish qiymatiga;
2710 – xizmat ko’rsatuvchi
xo’jaliklar ehtiyoji uchun
materiallar sarflanganda 4200 –hisobdor shaxslar hisobidan
sotib olingan qiymatliklar summasiga,
hisobdor shaxslar tomonidan to’langan
yuklash – tushirish xarajatlari summasiga;
9220–materiallarni chetga
jo’natish va sotish bo’yicha;
chetga sotilgan mahsulotga tegishli
transport-tayyorlov xarajatlariga. 6710 –yuklovchilarga hisoblangan ish
haqiga;
1510–«Materiallar tayyorlash
va sotib olish» schyotida yo’ldagi
material qiymatliklar to’g’risidagi
joriy axborot aks ettiriladi. 6520 –yuklovchilarga hisoblangan ish
haqidan ijtimoiy sug’urtaga ajratma;
2310 –yordamchi ishlab chiqarish
sexlari tomonidan tayyorlangan va omborga
topshirilgan buyumlar qiymatiga- omborga
topshirilgan chiqindilar va tejalgan
materiallar qiymatiga;
40

9210 –asosiy vositalarni tugatilishidan
olingan va omborga topshirilgan
chiqindilar qiymatiga;
2610 –batamom yaroqsiz mahsulotdan
olingan va omborga topshirilgan
chiqindilar qiymatiga;
2010–asosiy
ishlab chiqarishdan
olingan va
omborga topshirilgan
chiqindilar
va tejalgan
qiymatiga. materiallar

FIFO yoki AVEKO usulida baholash qo’llanilganda material qiymatliklar
haqiqiy tannarx bo’yicha baholanadi. Bunda 1610 «Materiallar qiymatidagi
farqlar» schyoti qo’llanilmaydi.
2.3. Olingan materiallar bo’yicha hisob-kitoblar hisobi
Korxonaga materiallar bevosita mol yuboruvchilar yoki boshqa korxonalar
o’rtasida tuzilgan shartnomalar asosida qabul qilish –topshirish dalolatnomalari
asosida kirim qilinnadi. Shartnomalarda quyidagilar ko’rsatiladi: material
qiymatliklarning nomi, miqdori, narxi, jo’natish muddati, hisoblashish tartibi,
jo’natish usuli, shartnoma shartlari bajarilmaganda qo’llaniladigan jazo, qabul
qilish tartibi va h. k. Mol yuboruvchi korxonalar tomonidan jo’natilgan mahsulot
uchun to’lov talabnoma – topshiriq va schyot-faktura yozib xaridorga beradi
yoki pochta orqali jo’natadi, xaridor pulini to’lash uchun ularning bir nusxasini
o’zining bankiga topshiradi. Korxonada shartnoma majburiyatlarining
bajarilishini marketing bo’limi bajaradi, shuning uchun to’lov talabnoma –
41

topshiriq va schyotfaktura birinchi navbatda ularga yoki moliyaviy bo’limga
kelib tushadi. Bu yerda ularni shartnomaga mos kelishi tekshiriladi, kelib
tushgan yuklarni hisobga olish jurnalida (M-1 shakl) ro’yxatga olinadi,
shartnomalarning bajarilishini hisobga olish daftariga belgi qo’yadi va to’lashga
rozilik beradi.
Kelib tushgan yuklarni ro’yxatga olish jurnalida aks ettirilgandan so’ng
hujjatlar ichki ro’yxatga olish raqamiga ega bo’ladi va pulini to’lash uchun
buxgalteriyaga beriladi, kvitansiya bilan tovar-transport nakladnoy esa yukni
qabul qilib olish va olib kelish uchun ekspeditsiya bo’limiga topshiriladi.
Korxona buxgalteriyasida shu daqiqadan boshlab mol yuboruvchilar bilan
hisob-kitoblar vujudga keladi. Yuklarni omborga tushishiga qarab kirim orderi
yoziladi va reestr bilan birga buxgalteriyaga topshiriladi. Buxgalteriyada
taksirovka qilinib to’lov hujjatiga qo’shib qo’yiladi. Bu hujjatni bankda
to’lanishiga qarab mol yuboruvchining foydasiga pul o’tkazilganligi to’g’risida
buxgalteriya hisob-kitob schyotidan ko’chirma oladi.
Т ovar-material qiymatliklar va xizmatlar bo’yicha mol yuboruvchilar bilan
hisob-kitoblar 6010 - «Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan
schyotlar» schyotida hisobga olinadi. Bu schyot passiv bo’lib, kredit qoldig’i
to’lanmagan schyotlar va fakturlanmagan yuklar bo’yicha korxonaning mol
yuboruvchilar va pudratchilardan bo’lgan qarzini ko’rsatadi; debet aylanmasi -
hisobot oyida to’langan, hisobdan chiqarilgan va rachyot qilingan summani
ko’rsatadi; kredit aylanmasi - hisobot oyida akseptlangan to’lov hujjatlari
bo’yicha to’lashga qabul qilingan va fakturlanmagan yuklar summalarini
ko’rsatadi.
Mol yuboruvchilar bilan hisob-kitoblar hisobi 6 - jurnal-orderida yuritiladi.
6 - jurnal-order kombinatsiyalashgan registr bo’lib, unda analitik hisob har bir
to’lov hujjati, kirim orderi yoki qabul qilish akti bo’yicha yuritiladi. Bu
jurnalorderning birinchi satrida mol yuboruvchilar bilan oy boshiga
tugatilmagan quyidagi hisoblashishlar summasi ko’rsatiladi:
42

- to’lash muddati kelmagan akseptlangan to’lov hujjatlari, yoki kirimga
olingan materiallar bo’yicha to’lov muddati o’tib ketgan to’lov hujjatlari (6010 –
schyotning oy boshiga kredit qoldig’i);
- akseptlangan va to’langan to’lov hujjatlari – materiallar kelib
tushmagan (izoh sifatida «kelib tushmagan yuk», 6010 – schyotning debet
saldosi);
- akseptlanib to’lanmagan to’lov hujjatlari – materiallar kelib
tushmagan
(izoh sifatida «kelib tushmagan yuk», saldosi yo’q);
- fakturlanmagan yuklar bo’yicha (materiallar kelib tushdi, lekin ularni
to’lash uchun to’lov hujjatlari kelib tushmadi) – 6010 – schyotning krediti
bo’yicha oy boshiga saldo. 8

Oy davomida korxona buxgalteriyasi marketing bo’limi tomonidan
akseptlangan mol yuboruvchilarning to’lov hujjatlarini qabul qiladi,
omborlarning kirim orderlari, qabul aktlarini qabul qiladi, korxonaning hisob-
kitob schyoti va boshqa schyotlaridan ko’chirmalar oladi. Bu buxgalteriya hisobi
registrlarida xotima yozuvlarini berish, tomonlar o’z majburiyatlarini
bajarganligi tufayli yozuvlarni tugatish imkoniyatini beradi.
6 - jurnal-order chiziqli-pozitsiyali usulda yuritilganligi tufayli har bir
hujjat bo’yicha mol yuboruvchilar bilan hisoblashish holatiga baho berish
mumkin. Izohlovchi ma’lumotlardan tashqari, 6 - jurnal-orderda omborning
kirim orderini raqami, qabul qilingan materiallarning korxona hisob bahosidagi
qiymati va hisoblash hujjatida QQS summasini alohida ko’rsatib tuzilgan mol
yuboruvchining to’lov hujjatlari qiymati yoziladi. Kelib tushgan material
qiymatliklarni hisob bahosidagi summasi ularning turidan qat’iy nazar umumiy
summada ko’rsatiladi, to’lov talabnomalari bo’yicha ko’rsatilgan summa esa
materiallar turlari bo’yicha ko’rsatiladi. Da’volar summasi aktlarga asosan
8
Guseva G.N. Sheina G.N. Osnovi bux. Uchyota: teoriya, praktika, testi. Uchebnoye posobiye - M.:
Finansi statistika, 2018
43

yoziladi. Bankning ko’chirmasi bo’yicha to’lov hujjatlarini to’langanligi
belgilab qo’yiladi.
Korxonaga to’lov hujjatisiz kelib tushgan material qiymatliklar
fakturlanmagan yuk deyiladi. Bunday yuklar kelib tushsa, ular omborga qabul
qilinadi va qabul qilish akti tuzilib reestr bilan birga buxgalteriyaga topshiriladi.
Bu yerda materiallar hisob bahoda baholanib omborga qabul qilingan materiallar
qatorida 6 – jurnal-orderda aks ettiriladi va shu summada materiallar guruhiga
o’tkazilib akseptga qo’yiladi. Fakturlanmagan yuklar 6 – jurnal-orderida oy
oxirida, mazkur oy davomida to’lov hujjatlarini kelib tushish imkoniyati yo’qqa
chiqqandan so’ng («Schyot raqami» degan «B» grafa «N» qo’yib) aks ettiriladi.
Ular hisobot oyida to’lanmaydi, chunki to’lash uchun asos bo’lib hozircha yo’q
bo’lgan to’lov hujjatlari hisoblanadi. Keyingi oyda bu yukning hujjatlarini kelib
tushishiga qarab ular korxona tomonidan akseptlanadi, bank tomonidan
to’lanadi va buxgalteriya tomonidan 6 – jurnal-orderning materiallar guruhi
bo’yicha bo’sh qatorida va «aksept» grafasida to’lov talabnomasi summasida
aks ettiriladi, saldo (tugatilmagan hisoblashishlar) qatoridagi hisob bahosida
oldin shu guruh bo’yicha va «aksept» grafasida yozilgan summa storno qilinadi.
Shunday qilib mol yuboruvchilar bilan fakturlanmagan yuk bo’yicha
hisoblashishlar tugaydi.
Т o’lov hujjatlari korxona tomonidan akseptlangan, lekin materiallar hali
omborga kelib tushmagan mol yetkazib berishlar yo’ldagi materiallar deyiladi.
Bank tomonidan to’langan yoki to’lanmaganidan qat’i nazar akseptlangan
to’lov hujjatlari hisobga olinadi.
6 - jurnal-orderning «kelib tushgan yuk» va «aksept» grafalarida to’lov
hujjatlari oy davomida aks ettirib boriladi. Oy oxirida korxona bu qiymatliklarni
balansga qabul qilishi shart, ya’ni tegishli material guruhiga yozib qo’yadi
(shartli qabul qiladi), lekin keyingi oyning boshiga ushbu mol yetkazib berish
bo’yicha hisoblashish tugamaydi. Qiymatliklar kelib tushganda buxgalteriya
ombordan kirim orderini oladi ularni omborga qabul qiladi va oy boshiga
44

tugallanmagan hisoblashishlar qatoriga yozib quyadi. Oy oxirida 6 - jurnal-
orderni yopaturib materiallar guruhi bo’yicha ushbu mol yetkazib berish ikki
marta qabul qilingandek storno qilinadi.
Material qiymatliklari bo’yicha mol yuboruvchilar bilan hisob-kitob
qilinganda mol yuboruvchining hujjatiga qaraganda haqiqiy qabul qilingan
materiallarning miqdori kam yoki ortiqcha chiqishi mumkin. Bu dalolatnoma
(M-7 shakl) bilan rasmiylashtiriladi. Ortiqcha chiqqani dalolatnoma bilan
korxonaning hisob bahosida yoki shartnoma (jo’natish bahosi) bahosida kirimga
olinadi va 6 – jurnal-orderning alohida qatorida fakturlanmagan mol yetkazib
berish sifatida hisobga olinadi. Korxonaning ta’minot bo’limi ortiqcha
chiqqanligi to’g’risida mol yuboruvchiga xabar berib to’lov talabnoma
yuborishini so’raydi. Kamomad aniqlangan taqdirda, buxgalteriya uning haqiqiy
tannarxini hisoblab chiqadi va mol yuboruvchiga da’vo rasmiylashtiradi. Bunda
temir yo’l tarifi summasi yukning og’irligiga mutanosib taqsimlanadi, ustama va
chegirma summasi yukning qiymatiga mutanosib taqsimlanadi.
Kamomad summasiga quyidagicha buxgalteriya yozuvi berilib, 6-jurnal-
order va 7-qaydnomada aks ettiriladi: D-t 4860 – «Da’volar bo’yicha olinadigan
schyotlar», K-t 6010 - «Mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga to’lanadigan
schyotlar» schyoti. 6 - jurnal-orderda faqat tovar-material qiymatliklarni sotib
olish va tayyorlash bilan bog’liq bo’lgan mol yuboruvchilar bilan olib
boriladigan hisob-kitoblar aks ettiriladi. Mol yuboruvchilar va pudratchilarning
xizmatlari bo’yicha hisob-kitoblar hisobi 6 - jurnal-orderda alohida yuritiladi.
Oy oxirida 6010 -schyotning umumiy aylanma summasini topish va Bosh
daftarga o’tkazib qo’yish uchun 6-jurnalorderning ma’lumotlari jamlanadi.
Materiallarning haqiqiy tannarxi tarkibiga transport-tayyorlov xarajatlari
ham kiradi. Bularga materiallarni shartnoma qiymatlaridan tashqari ularni sotib
olish bilan bog’liq bo’lgan barcha xarajatlar kiradi. Bu xarajatlar materiallarni
turlari bo’yicha tegishli schyotlarda mavjud material guruhlarining umumiy
hajmi bo’yicha transport-tayyorlov xarajatlari summasi va foizini hisoblab
45

chiqaradi. Bu narsa hisobot oyida sarflangan materiallarga to’g’ri keladigan
transport-tayyorlov xarajatlarini aniqlab hisobdan chiqarish uchun zarur.
Hisoblab chiqish uchun ma’lumotlar 10-qaydnomaning 2 va 3 – bo’limlaridan
olinadi.
Sarflangan materiallar shartnoma bahosida qaysi schyotlarga o’tkazilgan
bo’lsa, transport-tayyorlov xarajatlari summasi ham shu schyotlarga yoziladi.
Haqiqiy tannarxni rejadan farq ulushini hisoblab topish va hisobga olish ham
shu tartibda bajariladi. Farqi shu yerdaki, farqi bo’lishi mumkin. Ortiqcha
xarajat, transport-tayyorlov xarajatiga o’xshab, reja tannarxini ko’paytiradi,
tejalgan summa esa – uni kamaytiradi. Т ejalgani minus bilan yoki qizil storno
qilib yoziladi. Har qanday ishlab chiqarish ma`lum xarajatlar bo`lishini talab
qiladi. Boshqacha aytganda, biror bir mahsulotni ishlab chiqarish uchun
resurslar sarf qilinadi. Jumladan, kishilar mehnat qiladi va o`z kuchini sarflaydi.
Ularning qilgan mehnati uchun xaq to`lanadi. Mehnat uchun to`langan haq va
uning qo`shimchalari ishlab chiqarish uchun xarajat hisoblanadi. Qishloq
xo`jaligida mahsulot ishlab chiqarish uchun urug`lik, yoqilgi – moylash
materallari, o`g`itlar, yem-xashak, ishlab chiqarishni boshqarish bilan bog`liq
xarajatlar va boshqa materiallar sarflanadi.
Material qiymatliklar butligini amaliy nazorat qilishni ta’minlashda
korxonada ta’minot bo’limini tashkil etish, shuningdek, ombor va torozi o’lchov
xo’jaligining holati katta ahamiyatga ega. Shu boisdan, korxona bo’yicha
chiqarilgan buyruqda har bir omborga doimiy raqam berkitilib, keyinchalik bu
raqam mazkur omborga tegishli barcha hujjatlarda ko’rsatiladi. Х o’jalikda bir
necha omborda ma’lum guruh materiallar saqlanishi kerak. Shu maqsadda
materiallarni saqlash joylariga yorliq (M-36-shakl) yopishtirib qo’yiladi.
Omborlar to’g’ri torozi o’lchov buyumlari va o’lchov idishlari bilan
ta’minlangan bo’lishi kerak.
Material qiymatliklarini qabul qilish va jo’natish, bu muomalalarni to’g’ri
va o’z vaqtida rasmiylashtirish, shuningdek material qiymatliklarini butligini
46

ta’minlaydigan lavozimli va mas’uliyatli ro’yxatini belgilash kerak. Bu shaxslar
bilan moddiy javobgarligi to’g’risida shartnoma tuziladi. Ombordan
materiallarni olish va jo’natish hujjatlariga imzo qo’yadigan, shuningdek
material qiymatliklarni korxonadan olib chiqishga ruxsat beradigan lavozimli
shaxslar ro’yxatini korxonada barcha bilishi kerak.
Materiallarni omborda va buxgalteriyada hisobga olish tartibi materiallar
hisobini yuritish usuliga bog’liq. Materiallar hisobini yuritish usuli materiallar
hisobini yuritish tartibi va ketma-ketligini, hisob registrlarni turlari, ularning
miqdori, ko’rsatkichlarini o’zaro solishtirishni nazarda tutadi.
Materiallar hisobining progressiv va oqilona usuli bo’lib operativ –
buxgalteriya (saldo) usuli hisoblanadi. Shuningdek, moddiy-javobgar
shaxslarning hisobotlari yordamida son-summa usulidan ham foydalanish
mumkin.
Operativ-saldo usulining asosiy prinsiplari qo’yidagilardan iborat:
1. ombordagi son hisobini operativligi va to’g’riligi moddiy javobgar
shaxslar tomonidan yuritiladigan ombor hisobining kartochkalariga asosan
aniqlanadi;
2. buxgalteriya hodimlari tomonidan materiallar harakati va
materiallarni ombordagi hisobi bo’yicha muomalalarni to’g’ri va o’z vaqtida
rasmiylashtirish ustidan uzluksiz nazorat bevosita omborda olib boriladi;
3. materiallarning natura shaklidagi haqiqiy qoldig’ini joriy ombor
hisobi ma’lumotlari bilan solishtirish huquqi buxgalterlarga beriladi;
4. nomenklatura raqamlari bo’yicha, materiallar harakati hisobini faqat
pul o’lovchida hisob bahosida va haqiqiy tannarxida hisobi yuritiladi;
5. ombor hisobi (son) ma’lumotlarini buxgalteriya hisobi ma’lumotlari
bilan uzluksiz tekshirib boriladi.
Materiallar hisobini operativ-saldo usulida yuritish ombordagi materiallar
hisobini faqat son-nav bo’yicha yuritishni nazarda tutadi. Bu hisob M-12
shakldagi materiallarni ombor hisobi kartochkalari shaklida yuritiladi.
47

Kartochka buxgalteriyada materialning har bir nomenklatura raqami
bo’yicha ochilib, ombor mudiriga olganligi to’g’risida imzo qo’ydirib beriladi.
Materiallarning omborga tushishiga qarab omborchi kirim orderi yoki uni
o’rnini bosadigan hujjat yozadi va uni materiallarni ombor hisobi kartochkasida
ro’yxatga oladi. Х arajat hujjatlari limit-zabor kartalari, talabnomalar,
nakladnoylarga asosan kartochkada materiallarni chiqimi ro’yxatga olinadi.
Materiallarni sarfi to’g’risidagi limit-zabor kartalarining ma’lumotlari
kartalarning yopilishiga qarab, lekin hisobot oydan keyingi oyning 1-sanasidan
kechiktirilmay registrlarga yoziladi. Bunday hollarda oy davomida limit-zabor
kartalari tegishli materiallarni ombor hisobi kartochkasi bilan birga saqlanadi.
Kartochkadagi qoldiq har bir yozuvdan so’ng chiqariladi. Materiallarning
kirim va chiqim hujjatlariga ularning hisob baholarini va ombor kartochkasidagi
yozuv raqamini yozib qo’yish omborchining vazifasiga kiradi. Hujjatlar soni,
ularning raqamlari va materiallar guruhini ko’rsatib grafik bilan belgilangan
muddatda omborchi materiallarning kirimi va chiqimi to’g’risidagi hujjatlarni
topshirish reestrini (M-13-shakl) tuzadi.
Material bo’limining buxgalteri moddiy-javobgar shaxsdan reestr bilan
birga hujjatlarni bevosita omborda, materiallarni ombor hisobi kartochkasida aks
ettirilishini sinchiklab tekshirib, qabul qiladi va M-12 - shaklning 19 – grafasiga
imzo qo’yadi. Shundan so’ng kartochka buxgalteriya registri kuchiga ega
bo’ladi.
Buxgalteriya xodimi ombordagi materiallarning, ayniqsa noyob va
qimmatli materiallarning haqiqiy qoldiqlarini nazorat - tanlov tekshiruvidan
o’tkazib turishi kerak.
Bunda moddiy-javobgar shaxslarning ishlarida aniqlangan qoida buzilishlar
maxsus jurnalda aks ettiriladi va korxonaning bosh buxgalteri axborotiga
yetkaziladi.
Moddiy-javobgar shaxs har oyning 1-sanasiga kartochkalardagi son
qoldiqlarini hisobga olish qaydnomasiga o’tkazib qo’yadi. Bu qaydnoma har bir
48

ombor bo’yicha buxgalteriya tomonidan bir yilga ochiladi. U buxgalteriyada
saqlanib, oy tugashiga bir kun qolganda omborchiga beriladi, hisobot oydan
keyingi oyning 1-2 sanasiga u buxgalteriyaga qaytarib topshiradi. Nomenklatura
raqamlari bo’yicha haqiqiy qoldiqlarini belgilangan zaxira normalariga to’g’ri
kelishini nazorat qilish va sodir bo’lgan farqlar to’g’risida marketing bo’limiga
axborat berib turish moddiy-javobgar shaxsning zimmasiga yuklangan.
Buxgalteriya hisobi va hisobotining ishonchliligini ta’minlash maqsadida
korxona o’z mulki va moliyaviy majburiyatlarini inventarizatsiya qiladi. 4 va
19sonli BHMSlariga muvofiq tovar-material qiymatliklarning inventarizatsiyasi
quyidagi hollarda o’tkazilishi mumkin:
1. hisobot yilining 1 oktabridan keyin inventarizatsiya o’tkazilmagan
bo’lsa, yillik buxgalteriya hisobotini tuzishdan oldin;
2. moddiy-javobgar shaxslar almashilganda va tabiiy ofatlar ro’y
berganda;
3. buxgalteriya va ombor hisobi orasida farq vujudga kelganda;
4. o’g’irlik yoki xiyonatkorlik aniqlanganda, shuningdek, qiymatliklar
nobud bo’lganda – shu faktlarning aniqlanishi bo’yicha darhol;  tovar-material
qiymatliklar qaytadan baholanganda;
5. korxona tugatilganda yoki qaytadan tashkil etilganda.
Inventarizatsiya jarayonida quyidagilar tekshiriladi: tovar-material
qiymatliklarning butligi, ularning to’g’ri saqlanishi, jo’natilishi, tarozi va
o’lchov instrumentlarini holati; material qiymatliklar harakati va qoldig’ini
hisobga olish tartibi.
Т ekshirish hajmi bo’yicha yoppasiga va tanlab, oralatib tekshirish, vaqti
bo’yicha esa – rejali va to’satdan tekshirishga bo’linadi. Inventarizatsiyani
korxona rahbari tashkil qiladi va boshqaradi. Inventarizatsiya o’tkazish ishini
korxona rahbarining buyrug’i bilan tayinlanadigan komissiya bajaradi.
Inventarizatsiya o’tkazish vaqtiga buxgalteriya tomonidan omborlar
bo’yicha buxgalteriya hisobidagi qoldiqni ko’rsatib tovar-material qiymatliklar
49

inventarizatsiya ro’yxati (inv. 3- shakli) tuziladi. Bu davrda ombor muomalalari
amalga oshirilmaydi. Ombor mudiri mazkur ro’yxatda barcha hujjatlarni
materiallarni ombor hisobi kartochkasiga yozilganligi va korxona
buxgalteriyasiga topshirganligi to’g’risida tilxat beradi.
Inventarizatsiya natijasini aniqlash uchun materiallar qoldig’i daftaridan
foydalanish mumkin. Bu daftarda inventarizatsiya ro’yxatiga binoan
materiallarni haqiqiy qoldiqlarini yozish uchun maxsus kataklar ajratilgan.
Inventarizatsiya natijasida aniqlangan farqlar barcha hollarda ham
taqqoslash qaydnomalari bilan rasmiylashtiriladi va haqiqiy tannarx bo’yicha
baholanadi.
Ortiqcha chiqqan qiymatliklar operatsion daromad va tushumlarni
ko’paytirish yo’li bilan kirimga olinadi: Dt 1010 «Materiallar schyotining
tegishli schyotlari, Kt 9390 «Boshqa operatsion daromadlar» schyoti.
Inv е ntarizatsiya o’tkazish natijasida aniqlangan moddiy boyliklarning har
qanday kamomadi (asosiy vositalardan tashqari) 5910 «Kamomadlar va
qiymatliklarning buzilishidan yo’qotishlar» sch е ti orqali rasmiylashtiriladi.
D е ylik, korxonada balans qiymati 1800000 so’mlik xom ashyo va mat е riallar
е tishmasligi aniqlandi. Ushbu kamomad summasi quyidagi yozuv bilan
rasmiylashtiriladi: D-t
5910 «Kamomadlar va qiymatliklarning buzilishidan yo’qotishlar» -
1800000 so’m, K-t 1010 Xom ashyo va mat е riallar sch е ti - 1800000 so’m.
Ushbu kamomadning tabiiy kamayish m е 'yori 15 foiz bo’lib, 270000
so’mni tashkil etgan bo’lsa, mat е rial r е surslarining tabiiy kamayish normasi
doirasidagi kamomadi va nobudgarchiligi mat е rial xarajatlari tarkibiga kiritilib
mahsulot tannarxiga quyidagi yozuvlar bilan o’tkaziladi: D-t 2010, 2310, 2510
va boshqa sch е tlar - 270000 so’m, K-t 5910 «Kamomadlar va qiymatliklarning
buzilishidan yo’qotishlar» - 270000 so’m.
Tabiiy kamayish m е 'yoridan ortiq kamomad, navlar orasidagi kam, ko’p
chiqishlarni aks ettirgandan so’ng, bozor bahosida kamomadga o’tkaziladi.
50

Bizning misolimizda tabiiy kamayish m е 'yoridan ortiq kamomad 1530000
so’mni (1800000 - 270000) tashkil etadi. Faraz qilaylik ushbu kamomadni bozor
bahosida, ya'ni 2250000 so’m qilib undirib olishga qaror qilindi.
Bozor bahosida undirib olinadigan kamomad summasi t е gishli aybdor
shaxs zimmasiga o’tkazilganda quyidagicha rasmiylashtiriladi:
D-t 4730 «Moddiy zararni qoplash bo’yicha xodimlarning qarzi» -2250000
so’m,
K-t 5910 «Kamomadlar va qiymatliklarning buzilishidan yo’qotishlar» -
2250000 so’m.
Kamomadning balans qiymati bilan aybdor shaxslardan undirib olinadigan
qiymati orasidagi farqi Moliya Vazirligining 56-sonli va Davlat soliq
qo’mitasining 2001-38-sonli 2001 yil 20 iyundagi qaroriga binoan foydaga
o’tkaziladi. Bizning misolimizda bu foyda 450000 so’mni (2250000-1800000)
tashkil etib quyidagi yozuv bilan rasmiylashtiriladi:
D-t 5910 «Kamomadlar va qiymatliklarning buzilishidan yo’qotishlar» -
450000 so’m,
K-t 9320 «Boshqa aktivlarning sotilishi va boshqacha chiqib k е tishidan
olingan foyda» - 450000 so’m.
Korxonalarda mat е rial qiymatliklarning kamomadi va nobudgarchiligi
bo’yicha aniq aybdor aniqlanmasa, ular 9430 «Boshqa op е ratsion xarajatlar»
sch е tiga o’tkaziladi va quyidagicha rasmiylashtiriladi: Dt 9430 «Boshqa
op е ratsion
xarajatlar» 1800000 so’m, Kt 5910 «Kamomadlar va qiymatliklarning
shikastlanishidan talofatlar» - 1800000 so’m.
Shunday qilib, xo’jalik yurituvchi subyektlar materiallardan optimal
foydalanish va ularning ishlatilishini belgilangan me’yorlarga muvofiq
sarflashda bevosita buxgalteriya hisobining naqadar to’g’ri tashkil etilishi hamda
uning nazorat qilish funksiyasining amal qilinayotganligiga ham bog’liqdir.

51

XULOSA VA TAKLIFLAR

Xulosa qilib aytganda korxonalarda materiallardan tejab-tergab foydalanish
bevosita buxgalteriya hisobini tashkil etishga bog’liq bo’lib, uning asosiy
maqsadi material harakatini dastlabki hujjatlarda to’g’ri rasmiylashtirish hamda
ularning ichki nazoratini ta’minlash, shuningdek, xarajat sifatida sarflashda
samarali bo’lgan baholash usullarini qo’llash natijasida mahsulot tannarxini
obyektiv tarzda shakllantirish hisoblanadi.
Materiallar hisobi butun korxona samaradorligiga ta'sir qilishi mumkin, turli
materiallarda ishlab chiqarishga bo'lgan ehtiyojni aniqlash uni to'g'ri tashkil
etishga bog'liq. Ular bilan oqilona ta'minlash xarajatlarning kamayishiga,
moliyaviy natijalarning oshishiga va barcha jarayonlarning uyg'unligiga olib
keladi. Materiallarning ortiqcha zahiralari moliyaviy resurslarning muzlashiga va
ularning aylanmasini inhibe qilishga olib keladi. Korxona saqlash va saqlash
uchun zarur bo'lgan qo'shimcha mablag'lar tufayli zarar ko'radi, mulk solig'i
sezilarli darajada oshadi. Ishlab chiqarishni buzish uchunto'g'ri materiallarning
etishmasligiga olib kelishi mumkin, bu kompaniyaning ishlab chiqarish
majburiyatlarini bajarish muddatiga ta'sir qiladi.
Buxgalteriya hisobi faoliyat ko‘rsatayotgan subektning mulki,
majburiyatlari, xo‘jalik operatsiyalari va ularning harakatini yoppasiga hamda
uzluksiz hujjatlashtirish yo‘li bilan tartibli yig‘ish, nazorat qilish, o‘lchash,
ro‘yxatga olish, pul o‘lchovida ishlov berish tizimidir. Buxgalteriya hisobining
predmeti esa, ishlab chiqarish jarayonidagi korxonalar, tashkilotlar va
muassasalarning samarali boshqarilishida mablag‘lar holati hamda ulardan
unumli foydalanish haqidagi axborotlarni shakllantirishdan iboratdir.
Iqtisodiyotni erkinlashtirish va chuqurlashtirish sharoitida turli mulkchilikka
asoslangan tashkiliy-iqtisodiy jihatdan bir-biridan farq qiluvchi ko‘plab xo‘jalik
yurituvchi subektlarning paydo bo‘lishiga zamin yaratildi. Shu munosabat bilan
xo‘jalik yurituvchi subyektlarda buxgalteriya hisobining to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilishi
53

va uning ustidan nazoratning samarali mexanizmini ishlab chiqish hozirgi
kunning dolzarb vazifalaridan biridir.
Xususan, buxgalteriya hisobining ahamiyati sifatida xo‘jalik yurituvchi
subyektlarda hisob tizimining naqadar to‘g‘ri yuritilishi, xo‘jalikning
iqtisodiymoliyaviy faoliyatini o‘rganish va uning holatiga xolisona baho berish,
shuningdek iqtisodiy ko‘rsatkichlarning samaradorligini aniqlash hamda
nazoratini o‘rganish bugungi kunda muhim dastur vazifasini o‘taydi.
Ishlab chiqarish - taqsimot, aylanish va istemol jarayonlariga xizmat qila
turib, korxonalar mablag‘lari uzluksiz doirada aylanishni amalga oshiradi.
Shuning uchun buxgalteriya hisobi bu erda moddiy boyliklarni yaratishga
yo‘naltirilgan doiraviy aylanish jarayonidagi korxona mablag‘larining holatlari va
ulardan foydalanishni samarali boshqarish uchun zarur bo‘lgan axborotni
shakllantiradi. Noishlab chiqarish sohasini aholiga xizmatlar ko‘rsatuvchi
tarmoqlar tashkil qiladi. Bularga sog‘liqni saqlash, xalq ta’limi, san’at hamda
davlat boshqarmalari va mudofaa muassasalari kiradi. Noishlab chiqarish
sohasida garchi mahsulot ishlab chiqarilmasa ham, u ishlab chiqarish sohasiga
o‘zining natijalari orqali ijobiy ta’sir qiladi.
Noishlab chiqarish sohasi tashkilotlari va muassasalarining xo‘jalik
faoliyatlari, ularga davlat budjetidan qisman ajratilgan hamda o‘zi ishlab topgan
mablag‘lardan qay darajada samarali foydalanilayotganini boshqarishdan iborat.
Shunday qilib, noishlab chiqarish sohasida ishlab chiqarish tarmog‘ida yaratilgan
ijtimoiy mahsulotning taqsimoti va istemoli sodir bo‘ladi. Demak, buxgalteriya
hisobi noishlab chiqarish sohasiga ajratilgan mablag‘larning holati, sarflanishi
haqida axborotlarni shakllantiradi.
Moddiy boyliklarning noishlab chiqarish sohasida istemol qilinishi, noishlab
chiqarishning bir qismidir. Undan tashqari, noishlab chiqarishning istemoliga
shaxsiy istemol va jamiyat a’zolarining ehtiyojlarini qondirish ham kiradi.
Shaxsiy istemolni buxgalteriya hisobi bevosita o‘z ichiga olmaydi. Lekin shaxsiy
istemol buxgalteriya hisobida mutlaqo aks ettirilmaydi, deb o‘ylash xatodir.
54

Haqiqatda, buxgalteriya hisobi uni aks ettiradi, lekin uni tavsiflash uchun zarur
bo‘lgan barcha ko‘rsatkichlarga ega emas. Shaxsiy istemol to‘g‘risidagi
ma’lumotlarni savdo, umumiy ovqatlanish korxonalari, xalq ta’limi, sog‘liqni
saqlash muassasalari va boshqa tashkilotlarning hisobotlaridan olish mumkin.
Bu ma’lumotlar bo‘yicha statistika bo‘limlari shaxsiy istemolni tavsiflovchi
ko‘rsatkichlarni aniqlaydi. Ijtimoiy mahsulotni takror ishlab chiqarishdan tashqari
buxgalteriya hisobida mehnat kuchlari va ishlab chiqarish munosabatlarini takror
ishlab chiqarish ham aks ettiriladi. Buxgalteriya hisobida ishchi kuchini takror
ishlab chiqarish, mehnat kuchini tayyorlash bilan bog‘liq bo‘lgan har xil
xarajatlarni hamda ish haqi va ularning turli xildagi daromadlari harakatini
hisoblab topish yo‘li bilan aniqlanadi. Ishchi kuchini tayyorlash xarajatlari, ish
haqini to‘lash va xo‘jaliklarning daromadlarini taqsimlash, moddiy qiymatliklar
va pul mablag‘larini sarflashni anglatadi. Ishlab chiqarish munosabatlarini takror
ishlab chiqarish buxgalteriya hisobida mulkchilikning har xil shakllaridagi
korxona jamg‘armalarining mavjudligi va harakatini aks ettirgan holda qayd
qilinadi.
Takror ishlab chiqarish jarayonida ularning o‘zgarishini ko‘rsatib,
buxgalteriya hisobi mulkning rivojlanishini tavsiflaydi va shu bilan ishlab
chiqarish munosabatlarini takror ishlab chiqarish haqidagi zarur ko‘rsatkichlarni
beradi. Yuqorida aytilganlardan shuni xulosa qilish mumkinki, buxgalteriya
hisobi predmetining asosiy mazmuni korxonalar, tashkilotlar va muassasalarning
xo‘jalik faoliyatini amalga oshirishda foydalanadigan resurslarni samarali
boshqarish uchun zarur bo‘lgan axborotni shakllantirishdan iborat. Shu
mablag‘larning sarflanishi, ishlab chiqarish hajmi va faoliyat natijalarini ratsional
hamda to‘g‘ri boshqarish hozirgi vaqtda muhim ahamiyat kasb etadi. Shunday
qilib, buxgalteriya hisobining predmeti - ishlab chiqarish jarayonidagi korxonalar,
tashkilotlar va muassasalarning samarali boshqarilishida mablag‘lar holati hamda
ulardan unumli foydalanish haqidagi axborotlarni shakllantirish hisoblanadi.
55

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Xoshimov B. Buxgalteriya hisobi nazariyasi. Darslik. -T.: 2018.- 279 bet.
2. Karimov A va boshqalar. Buxgalteriya hisobi. Darslik. «Sharq» NMAKBT.
T. 2019, 591bet.
3. Bayda T.P. Teoriya buxgalterskogo uchyota zadachi i situatsii. Uchebnoye
posobiye -M.: Finans ы i statistika, 2020
4. Guseva G.N. Sheina G.N. Osnov ы bux. Uchyota: teoriya, praktika, test ы .
Uchebnoye posobiye - M.: Finans ы i statistika, 2018
5. O‘zbekiston Respublikasi Buxgalteriya Hisobining Milliy Standarti (24-
Sonli BXMS) «Qarzlar Bo‘yicha Xarajatlar Hisobi»Ni Tasdiqlash
To‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirining buyrug‘i
18.08.2009-yilda ro‘yxatdan o‘tgan, ro‘yxat raqami 1996, kuchga kirish
sanasi 28.08.2009
6. O‘zbekiston Respublikasi Oliy O‘rta Maxsus Ta’lim Vazirligi Toshkent
Moliya Instituti A.A. Karimov, J.E. Kurbanbayev, S.A. Jumanazarov
Buxgalteriya Hisobi O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o ‘rta maxsus ta ’lim
vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan.
7. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 5 fevraldagi
54son qarori bilan tasdiqlangan “Mahsulot (ish, xizmat)larni ishlab chiqarish
va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi
to‘g‘risidagi Nizom.
8. D.Q. Usmanova Buxgalteriya Hisobi. O‘quv qo‘lanma. –Samarqand,
Samdu, 2020. -388 Bet.
9. Yuldasheva, I. Masteyeva, B. Maxkamov “Buxgalteriya hisobi asoslari”
10. «Sharq» Nashriyot-Matbaa Aksiyadorlik kompaniyasi Bosh Tahririyati
Toshkent 2007
11. R.D.Dusmuratov “Buxgalteriya hisobi nazariyasi” Toshkent - «Fan va
Texnologiya» - 2013
56

12. Hasanov Bahodir Akramovich, Xashimov Akram Abdievich. “Boshqaruv
hisobi” darslik
13. Fozilchayev Sh.Q., Xidirov N.G‘. “Investitsiya va lizing asoslari”. O‘quv
qo‘lanma
14. Karimov A.A., Islomov F.R., Avlaqulov A.Z. “Buxgalteriya hisobi”.
darslik– T.“Sharq”, 2004. – 592bet.
15. O‘Zr Soliq Kodeksining 305-Moddasi
INTERNET SAYTLARI
1. O‘zME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
2. http://azkurs.org
3. www.lex.uz
57

Materiallar xarajatining hisobi mavzusida kurs ishi

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Materiallar xarajatining hisobi

O'xshash dokumentlar