Mehnat migratsiyasining iqtisodiy o'sishga ta’siri - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	14000UZS
Hajmi	797.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	31 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

eldor

Ro'yxatga olish sanasi 31 Mart 2025

1 Sotish

Mehnat migratsiyasining iqtisodiy o'sishga ta’siri

Sotib olish

MEHNAT MIGRATSIYASINING IQTISODIY O'SISHGA TA’SIRI
MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………………….2
I BOB MEHNAT MIGRATSIYASI JARAYONLARINING IQTISODIY
MOHIYATI
1.1 Mehnat migratsiyasining O'zbekiston iqtisodiyotidagi tutgan o'rni…………..4
1.2 Mehnat migratsiyasi: Yevropada ishlayotgan O‘zbekiston fuqarolari uchun
ijobiy va salbiy tomonlar…………………………………………………………16
II BOB MEHNAT MIGRATSIYASINING IQTISODIYOTGA TA’SIRI VA
UNI TARTIBGA SOLISH USULLARI
2.1 O'zbekistonda mehnat migratsiyasining o'rni…………………………………18
2.2 Mehnat migratsiyasi sabab va oqibatlari……………………………………...27
XULOSA…………………………………………………………………………36
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..38
1

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi : Mehnat migratsiyasini iqtisodiy faoliyat sifatida
tadqiq etish bizga uning iqtisodiy mohiyatini ochib berish, shuningdek migratsion
jarayonlarga davlatning iqtiosdiy siyosati qanday bo‘lishi lozimligini tushunishga
yordam beradi. Misol uchun, migrantlarning tashqi mehnat bozorlariga muttasil
yo‘l olishi mamlakatdagi ishchi kuchiga to‘lovlar hajmini oshirib yubormaydimi?
Ish haqlarining oshib ketishiga olib keladigan bo‘lsa, milliy ishlab
chiqaruvchilarning raqobatbardoshligiga salbiy ta’sir ko‘rsatmaydimi? Umuman
davlat tashqi mehnat migratsiyasiga yo‘l olayotgan fuqarolarni qo‘llab-quvvatlsh
siyosatni davom ettirishi lozimmi yoki yo‘q? Bu kabi savollarga javob topish
uchun migratsion jarayonlarning iqtisodiy mohiyatini tushunish talab etiladi. Biz
ushbu maqolada shu masalani ko’rib chiqamiz.
Mehnat bozori ham xuddi boshqa bozorlar singari ishlaydi. Bir mehnat
bozorlaridagi ham “ortiqcha taklif” o‘zi uchun boshqa mehnat bozorlaridan talabni
izlaydi.
Raqobatli mehnat bozori muvozanati firmalarga ishchilarni taqsimlash ishchi
kuchi mahsulining umumiy qiymatini maksimal darajagacha oshiradi. Raqobatli
mehnat bozorida ishchilar doimiy ravishda yuqori maoshli ish izlaydilar, firmalar
esa arzonroq ishchilar izlaydilar. Ikki tomonning foydani maksimallashtirishga
intilishlari jarayoni natijasida, shartli ravishda bir turdagi ko‘nikmalarga ega
bo‘lgan ishchilarning marginal mehnat mahsuloti qiymati firmalar va mehnat
bozorlari bo‘yicha tenglashtiriladi. Shu tariqa ishchilar va firmalarning muvozanat
taqsimoti samarali bo‘ladi. Boshqa biron bir taqsimot mehnatning yalpi daromadga
qo‘shgan hissasi qiymatini bu kabi oshira olmaydi. Shu o‘rinda ta’kidlab o‘tish
lozimki, amaliyotda mehnat bozorlari unchalik mukammal ishlamaydi.
Bunga bir qancha omillar sabab bo‘ladi. Bir tomondan, ishchilar ko‘pincha
o‘zlarining malakalari va qobiliyatlarini bilishmaydi va boshqa ish joylarida yoki
boshqa mehnat bozorlarida mavjud bo‘lgan imkoniyatlar to‘g‘risida kam
ma’lumotga ega bo‘lishadi. Boshqa tomondan, ish beruvchilar yollagan
ishchilarining haqiqiy mahsuldorligini to‘liq bilishmaydi. Ta’bir joiz bo‘lsa, nikoh
2

kabi insoniy munosabtalarda bo‘lgani kabi, ishchi va firma o‘rtasidagi o‘yinning
qiymati to‘g‘risida ma’lumotlar asta-sekin oshkor etib boriladi. Chunki ikkala
tomon ham bir-birlarini asta-sekin bilib olishadi. Shu sababli, ishchilar va
firmalarning mavjud taqsimoti to‘la samarali bo‘lavermaydi va boshqa muqobil
taqsimotlar orqali yalpi daromadlar shakllanishi mumkin. Bu taqsimotlarni
optimallashtirish inson kapitalidan foydalanishning eng dolzarb muammolaridan
biri bo‘lib qolmoqda.
Mehnat bozorlarining ishlashida yuqoridagi kabi muammo va kamchiliklar
bo‘lsa-da, mehnat bozorida o‘ziga yarasha mobillik mavjud. Misol uchun, Amerika
Qo‘shma Shtatlari mehnat bozori doimiy oqimga o‘xshab ko‘rinadi Yigirma
yoshdagi ishchilarning qariyb 4 foizi har qanday oyda ish joyini o‘zgartiradi, bir
yilda aholining 3 foizi davlat yo‘nalishlari bo‘ylab harakat qiladi va qariyb 1,4
million qonuniy va noqonuniy migrantlar mamlakatga har yili kirib kelishadi.
Mehnat mobilligining barcha yutug‘i mushtarak iqtisodiy omillar bilan bog‘liq:
Ishchilar o‘zlarining iqtisodiy ahvollarini yaxshilashni, firmalar esa samaraliroq
ishchilarni yollashni istashadi.
Migratsiya qarorlarining amaldagi barcha zamonaviy tahlili ushbu
gipotezani chiqish nuqtasi sifatida ishlatadi va ishchilar migratsiyasini inson
kapitaliga investitsiya kiritish shakli sifatida ko‘rib chiqadi. Kurs ishining
maqsadi : Mehnat migratsiyasini iqtisodiy faoliyat sifatida tadqiq etish bizga uning
iqtisodiy mohiyatini ochib berish, shuningdek migratsion jarayonlarga davlatning
iqtiosdiy siyosati qanday bo‘lishi lozimligini tushunishga yordam beradi.
Kurs ishining vazifasi : Mehnat migratsiyasining kelib chiqish sabablari va
o z navbatida, uning mamlakat iqtisodi- yotiga ijobiy va salbiy ta sirlari bilanʻ ʼ
bog liq bo ladi. Migratsiya omillari deganda mehnat resursining bir joydan
ʻ ʻ
ikkinchi joyga o tishi uchun sabab bo ladigan obyektiv va subektiv shart-sharoitlar
ʻ ʻ
tushuniladi
3

I BOB MEHNAT MIGRATSIYASI JARAYONLARINING IQTISODIY
MOHIYATI
1.1 Mehnat migratsiyasining O'zbekiston iqtisodiyotidagi tutgan o'rni
Mehnat migratsiyasining kelib chiqish sabablari va o z navbatida, uningʻ
mamlakat iqtisodi- yotiga ijobiy va salbiy ta sirlari bilan bog liq bo ladi.
ʼ ʻ ʻ
Migratsiya omillari deganda mehnat resursining bir joydan ikkinchi joyga o tishi
ʻ
uchun sabab bo ladigan obyektiv va subektiv shart-sharoitlar tushuniladi. Mehnat
ʻ
migratsiyasida mehnat resurslarining harakatchanligi mezoni ham hisobga olinadi.
Mehnat resursi harakatchanligi mehnatga layoqatli aholining muayyan turdagi
mehnat faoliyatini muayyan joyda bajarishga qodirligi va tayyorligi bilan belgi-
lanadi. Uning ijtimoiy-kasbiy va hududiy xususiyatlari mavjuddir. Mehnat
migratsiyasini samarali tashkil etish aholi bandlik darajasini oshirishda muhim rol
o ynaydi. Bu ishlarni amalga oshirishda quyidagi yo na- lishlar dolzarb
ʻ ʻ
hisoblanadi: Tashkiliy-huquqiy: O zbekiston Respublikasining “Mehnat mig-
ʻ
ratsiyasi to g risida”gi qonunini ishlab chiqish; tumanlardagi bandlikka
ʻ ʻ
ko maklashish mar- kazlari tasarrufida mehnat migratsiyasi masalalari bilan
ʻ
shug ullanuvchi maxsus bo lim tashkil qilish; mehnat resurslari taqchil hududlarda
ʻ ʻ
keng tarmoqli ijtimoiy va ishlab chiqarish infratuzilmasini yaratish; mehnat
faoliyatini amalga oshirish maqsadida boshqa hududga ko chayotgan fuqarolarning
ʻ
hu- quqiy va ijtimoiy muhofazasini belgilangan tartibda ta minlash; migrantlarini
ʼ
aniq axborotlar bilan ta min- lash uchun tegishli bepul xizmat ko rsatish; mehnat
ʼ ʻ
migratsiyasini hisobga oladigan yagona elektron avtomatlashtirilgan tizimni
yaratish h.k. Iqtisodiy: boshqa hududlardan mehnat resurslari bilan kam
ta minlangan tumanlarga ko chib keluvchilar ish haqiga maxsus ustamalar berish;
ʼ ʻ
yashash bilan bog liq sarf-xarajatlari uchun oylik pul kompensatsiyasi to lash;
ʻ ʻ
chekka tumanlarda bo shab qolgan va egasiz uy-joylarni boshqa hududlardan
ʻ
ixtiyoriy ravishda ko chib keladigan muhtoj oilalarga tekin berish va ushbu uy
ʻ
joyni shaxsiy mulki sifatida rasmiylashtirib berish; qishloq fuqarolar yig inlari
ʻ
ko chib ketuvchi va keluvchi oilalarga tadbirkorlik bilan shug ulla- nishlari uchun
ʻ ʻ
tijorat banklaridan imtiyozli kreditlar olishlarida amaliy yordam ko rsatish; mehnat
ʻ
4

migratsiyasi bilan kam ta minlangan hududlarda sanoat va xizmat ko rsatishʼ ʻ
sohasida faoliyat yurituvchi yangi tashkil etiladigan tadbir- korlik subyektlarini
barcha turdagi soliqlar va maj- buriy to lovlardan ozod qilish; mehnat
ʻ
migrantlarining farzandlari uchun maktabgacha ta lim muassasalari, bolalarni
ʼ
o qitish uchun ota-onalarning oylik to lovidan 1 yilgacha ozod qilish va h.k.
ʻ ʻ
Ijtimoiy: har bir mahallalarda mehnat resurslari kam ta minlangan hududlardagi
ʼ
bo sh ish o rinlari, ish xarakteri, maosh, ishchilardan talab etiladigan mala- kalar
ʻ ʻ
haqida ma lumotlarni to plab borish va e lon qilish; ko chib keluvchi oilalarni
ʼ ʻ ʼ ʻ
yotoq joylar bilan ta minlash; mahalla fuqarolar yig inlari tomonidan ichki mehnat
ʼ ʻ
migrantlarining yangi yashash joyiga tezda moslashishiga amaliy yordam
ko rsatish; mehnat migrantlarining oila a zolariga zarur tibbiy yordamlarni
ʻ ʼ
ko rsatish; migrantlar farzandlarining ta lim olishlari uchun barcha shart-
ʻ ʼ
sharoitlarni yaratish va h.k. Ichki migratsiya muammosini hal etish tashqi mehnat
migratsiyasini kamayishiga olib keladi. Tashqi mehnat migratsiyasi jarayonida
ko p uchray- digan muammolardan biri bu migrantlarning huquq- larini buzilishi,
ʻ
odam savdosi va diskriminatsiya holatlaridir.
Shuningdek, migrantlarning, ayniqsa, norasmiy ravishda faoliyat olib
borayotgan mehnat migrantlarining transport vositalarida xorijga chi- qishlari yoki
uyga qaytishlarida ularning shaxsiy xavfsizligi ta minlanmaganligi ham bugungi
ʼ
kunda eng muammoli masalalardan biri hisoblanadi. Mavzuga oid adabiyotlar
tahlili. Hozirgi vaqtga kelib, dunyoning deyarli barcha mamlakatla- rida olimlar va
mutaxassislar tomonidan migratsiya, uning tarkibi, u bilan bog liq demografik
ʻ
jarayonlarni o ziga xos xususiyatlari o rganilmoqda.
ʻ ʻ
Xalqaro Mehnat Tashkiloti (IOM) va boshqa agentliklar, Rossiyadagi
noqulay ishsharoitlari tarixan Markaziy Osiyo mehnat migrantlarining
radikallashishida muhim rol o'ynaganini ta'kidlamoqda. IOM mutaxassisi Piotr
Kazmierkiewiczning aytishicha, mehnat migrantlarining radikallashishiga imkon
beruvchi asosiy shart- sharoitlar qabul qiluvchi mamlakatdagi siyosiy va ijtimoiy
muhitdagi o'zgarishlar bilan bog'liq ravishda o'zgaradi.“Odatiy ravishda,
radikallashish Rossiyada yuz beradi,” deydi Kazmierkiewicz. “Zaruratda bo'lgan
5

guruhlar orasida ijtimoiy yoki jamoat qo'llab-quvvatlashidan mahrum bo'lgan
yoshlar, past diniy ta'limga ega bo'lganlar va jinoyatchilikka aralashgan
yoki jinoyatchilar bilan vaqt o'tkazadiganlar kiradi.
1-rasm O‘zbekiston migratsiya bo‘yicha keng qamrovli strategiya
ko’rsatkichi 1
O‘zbekiston migratsiya bo‘yicha keng qamrovli strategiyani ishlab chiqish
yo‘lida katta qadam tashladi. O'zbekistonda pul o'tkazmalari 2024 yilning
birinchi choragida 2369,48 million dollarni tashkil etdi, bu 2023 yilning to'rtinchi
choragidagi 2965,86 million dollardan kamaygan. O'zbekistonda 2010 yildan
2024 yilgacha pul o'tkazmalari o'rtacha 1677,65 million dollarni tashkil etgan,
eng yuqori ko'rsatkich esa 2022 yilning uchinchi choragida 5931,90 million
dollar bo'lgan. Eng past daraja esa 2010 yilning birinchi choragida 505,70
million dollarni tashkil etgan.22024 yil 20-23 avgust kunlari Xalqaro
Migratsiya Tashkiloti (IOM) va O'zbekiston hukumati "O'zbekistonda
genderga nisbatan sezgir va inson huquqlari asosidagi migratsiya siyosatini
ishlab chiqish" mavzusida muhim to'rt kunlik trening o'tkazdi. Ushbu trening
O'zbekistonning kelajakdagi migratsiya strategiyasini shakllantirishda muhim
ahamiyatga ega bo'ldi.
1
G.Matkarimova. Xalqaro huquq va O zbekiston huquqiy tizimi. T., TDYuI, 2022.‟
6

Migratsiya jarayoni, shakllanishi va rivojlanishi hamda unga ta sir etuvchiʼ
ijtimoiy-demografik omillar iqtisodchi olimlar va mutaxassislar tomonidan
o zlarining tadqiqotlarida fikr va muhozalarini keltirib o tish- gan. Ular tomonidan
ʻ ʻ
migratsiya va uning iqtisodiyijtimoiy jarayonlarga ta siri, mamlakat iqtisodiyotida
ʼ
tutgan o rni va ularning salbiy va ijobiy jihatlarini o z davrlaridagi mavjud holatlar
ʻ ʻ
bo yicha ko rsatib o tishgan.
ʻ ʻ ʻ 2
Demografik jarayonlarni o rganib chiqqan ba’zi olimlar migratsiya
ʻ
harakatini “Aholining joylashish xususiyatini, zichligini, mavsumiy va mayatnik
harakatchanligini pirovard natijada belgilaydigan aholining barcha hududiy
harakatlari yig indisi” deb hisoblaydilar. D.I. Valenteya fikricha “Migratsiya aholi
ʻ
soni, tarkibi, joylashuvi va sifati dinamikasining tenden- tsiyalarini saqlab qolishni
yoki o zgartirishni nazar- da tutuvchi aniq maqsadga yo naltirilgan faoliyat turi va
ʻ ʻ
u demografik vaziyatga bevosita ta sir o tka- zadi”.
ʼ ʻ
Jahon hamjamiyatida mashhur bo lgan demo- graf
ʻ А . Sovining shunday
ta kidlagan: “Migratsiya - o z oldiga faqat birgina aholining sonini o zgartirish-
ʼ ʻ ʻ
dan-da kengroq vazifalarni qo yishi va bir qarashda demografiyadan uzoq bo lib
ʻ ʻ
ko rinishi mumkin bo l- gan sohalarni ham qamrab olishi mumkin”.
ʻ ʻ
Ko p tilli demografik lug atning asosida ham o sha fikr yotadi, unda
ʻ ʻ ʻ
“migratsiya, bir tomondan, iqtisodiy, ijtimoiy va boshqa omillarning, ikkinchi
tomondan, demografik jarayonlar va ular oqibatlari- ning o zaro bog liqligini
ʻ ʻ
aniqlash” sifatida ta riflan- gan. “Obshaya teoriya naseleniya” kitobida “Mig-
ʼ
ratsion jarayonlar demografik vaziyatning asosiy qismi bo lib, jamiyat
ʻ
taraqqiyotining turli bosqichlari va turli davlatlarda o ziga xos xususiyatlarga,
ʻ
yo nalishlarga egadir” degan fikrni ta kidlagan.
ʻ ʼ А .Ya. Kvashi “Sovremennaya
demografiya” asarida “Ba’zi aholi qatlamlarining turmush sharoit- larini
yaxshilashga migratsiya ham ta sir etadi” de- gan fikrni ilgari suradi. Yuqorida
ʼ
bayon etilganlarni umumlashtirgan holda, aytish joizki, barcha ta riflarda
ʼ
davlatning, demografik omillarni nazarda tutgan holda, optimal ijtimoiyiqtisodiy
rivojlanish chora-tadbirlari (tar- tibga solish vositalari) tizimini qo llash yo li bilan
ʻ ʻ
2
Shodiev R. Х . Jahon iqtisodiyoti . T.,2021
7

aniq maqsadga yo naltirilgan, boshqaruvchi ta siri zarurligi muhim hisoblanadi.ʻ ʼ
Migratsiya jarayonlari nuqtayi nazaridan davlat tomonidan tartibga solish, bizning
fikrimizcha, demografik rivojlanishning barcha kichik tizimlari (tug ilish miqdori,
ʻ
o lim soni) normal ishlashi uchun eng qulay sharoitlarni yara- tish bilan bog liq
ʻ ʻ
bo lishi kerak. Shu bilan birga bozor islohotlari sharoitida migratsiya
ʻ
jarayonlarining rivojlanishi uchun ijtimoiy-iqtisodiy tartibga soluv- chi omillarning
ahamiyati ortadi.
Shunday qilib, jahon tajribasidan kelib chiqib va iqtisodchi olimlarning
yuqorida keltirilgan ta rif-larini umumlashtirgan holda, migratsiya jarayonlarini
ʼ
davlat tomonidan tartibga solish qonunchilik, iqtisodiy va tashkiliy-xo jalik
ʻ
mexanizmlarini uyg unlashtirish orqali demografik jarayonlarga (demografik
ʻ
vaziyat sifatiga) davlat tomonidan ta sir etish usullari va chora-tadbirlari tizimi
ʼ
tushuniladi. Tadqiqot metodologiyasi. Tadqiqot jarayonida mavzuga oid
adabiyotlar tahlil qilindi. Statistik ma lumotlarni tahlil qilib, hududlar kesimida
ʼ
o zaro taqqoslash usulidan foydalanildi. Tahlil va natijalar. Bandlik va mehnat mu-
ʻ
nosabatlari vazirligining ma lumotlariga ko ra 2021 yil boshida 1,5 milliondan
ʼ ʻ
ortiq fuqarolar xorijiy davlatlarda mehnat qilganlar, bu jami iqtisodiy faol
aholining 7,8 foizini tashkil etadi. Bunday holat mehnat migratsiyasi masalalariga
davlat darajasida yanada jiddiyroq e tibor qaratish, uni tartibga solish bo yicha
ʼ ʻ
mavjud mexanizmlarni doimiy ravishda takomillashtirib borishni talab qiladi.
Ushbu muhim vazifalarni – migratsiyasining omillari, yo nalishlari va natijalari
ʻ
hamda unda ishtirok etayotgan mehnat resurslari bo yicha aniq ma lumotlarga ega
ʻ ʼ
bo lmas- dan hal etishning imkoni mavjud emas.
ʻ
O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 24 mayda qabul qilingan
ʻ
“O zbekiston Respub- likasi Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi faoliyatini
ʻ
tashkil etish chora-tadbirlari to g risida”gi 3001-sonli qarori bilan tasdiqlangan
ʻ ʻ
“Mehnat organlari faoliyatini yanada takomillashtirish va aholi bandligini
ta minlash bo yicha kompleks chora- tadbirlar dasturi”da Xalqaro Mehnat
ʼ ʻ
Tashkilotining mehnat migrantlari to g risidagi 97-sonli Kon- vensiyasini
ʻ ʻ
ratifikatsiya qilish imkoniyatlarini o rga- nib chiqish belgilangan. Ushbu
ʻ
8

Konvensiyada migrantlarning mehnat faoliyati, ularning mol-mulki va oilaviy
migratsiya bilan bog liq bo lgan barcha jihatlar qamrab olingan. O zbekistonningʻ ʻ ʻ
mustaqil davlat sifatida dunyo mamlakatlari bilan xalqaro iqtisodiy muno- sabatlar
o rnatishi o z o rnida jahon mehnat bozorida ham faol bo lishni taqozo etadi. Shu
ʻ ʻ ʻ ʻ
sababli ham mamlakatimizdagi migratsiya jarayonlarni o rgan- moq, uning
ʻ
hududiy tarqalishini tadqiq qilmoq maq- sadga muvofiqdir. O zbekistonda
ʻ
migratsiya jarayonlari bir qator sabablar bilan bog liq. Tashqi migratsiya uchun
ʻ
ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy omillarning, respublika ichidagi ijtimoiyiqtisodiy va
ekologik omillar ta’sir ko rsatmoqda. Mamlakatdagi migratsiya jarayonlarning,
ʻ
eng ayniqsa tashqi migratsiyaning keskin o z- garishiga, immigrantlar
ʻ
salmog ining emmigrantlar- ga qaraganda past tendensiyasiga ega ekanligiga sa-
ʻ
bab bo luvchi eng katta omil – bu siyosiy mustaqillik- ka erishishidir. Sobiq
ʻ
Ittifoqning qulashi iqtisodiy va ijtimoiy sohalarda ayrim tub burilishlar yasadi.
Ishlab chiqarishning pasayishi, inflatsiya darajasi- ning o sishi, ishsizlikning
ʻ
oshishi, aholining turmush darajasining pasayishi kabi bir qator muammolarga olib
keldi. Boshqa MDH mamlakatlari singari O zbeXulosa va takliflar. O z navbatida
ʻ ʻ
migratsiya- ning muammo va kamchiliklari ham yo q emas. Mamlakatimiz
ʻ
hududidan amalga oshirilayotgan tashqi migratsiyaning xavfsizlik, mehnatning
qonu- niy jihatdan himoya qilinishi masalalari ham mavjud. Shu tufayli ham
mehnat migratsiyasi o ziga xos xususiyatga egadir.
ʻ 3

Migratsiyaning ijobiy bo lgan jihatlari: Mamlakatning ishsizlik darajasi
ʻ
kamayishi- ga, shuningdek, ishsiz aholining ish bilan ta’minlani- shi turli ijtimoiy-
iqtisodiy muammolarning bartaraf etilishiga olib keladi. Mehnat migratsiyasi,
donor mamlakatning davlat byudjetiga ijobiy ta’sir ko rsatadi. Qabul qiluvchi
ʻ
mamlakat arzon ishchi kuchi- ga ega bo ladi. Migrantning oila daromadlari
ʻ
oshishiga hamda turmush sharoiti yaxshilanishiga sabab bo ladi. Yangi ish, yangi
ʻ
muhit migrantlarning ish tajribasi va dunyoqarashiga ta’sir qiladi.
Mehnat migratsiyasining salbiy jihatlari: Mehnat migrantlarining uzoq vaqt
uyda bo l- masligi uning oilaviy ajrimlar ko payishiga sabab bo ladi. Har yili
ʻ ʻ ʻ
3
Nazarova G.G`., Х alilov Х ., Eshtaev A. va boshqalar. “Jahon iqtisodiyoti” (O`quv qo`llanma).T., 2020.
9

davlat mehnatga layoqatli aholisi- ning ma’lum bir qismini yo qotadi. Agarʻ
mamlakat mehnat migrantini haddan tashqari ko p qabul qilinsa, davlat
ʻ
byudjetining katta qismi mehnat migratsiyasi tufayli “tashqariga” chiqib ketadi.
Immigrant mamlakatda mehnat migrantlari- ning ko payishi ishchi kuchiga
ʻ
bo lgan taklifning o sishiga, talabning esa kamayishiga olib keladi. Mehnat
ʻ ʻ
migratsiyasi ko payishi turli diniy, milliy, irqiy nizo va kelishmovchiliklarni
ʻ
yuzaga keltiradi. Va albatta, mehnat migratsiyasi tufayli mam- lakat aholisining
soni, tarkibi, demografik jarayon- lari o zgarishi, yangi nikoh va oilalarning
ʻ
ko payishiga olib keladi.
ʻ
Jamiyat va davlat o'zgarishlari insonning faollashuviga, insonlarning mehnat
no intellektual ta'minotidan imkoni bo'lgan unumli foydalanishga, barcha
mehnatkashlarning ijodiy kuchlarini to’la ishga solishga hamda shaxs, jamiyat va
davlat o'rtasidagi manfaatdorlik va munosabatlarning mutanosibligini ta'minlashga
bog'liqdir. Jamiyat taraqqiyoti ijtimoiy fanlar oldiga juda katta vazifalarni
qo'ymoqdaki, ularsiz jamiyatni o'rganish, yangilanish jarayonlarining istiqbollarini
rivojlantirish va ilmiy-nazariy asoslarini mumkin emas. Jamiyat taraqqiyoti no
barqarorlikni ta'minlashda beshta tamoyilni vujudga keltiradi. Jahon xo jaligi
ʻ
rivojlanib, mamlakatlararo integratsion aloqalar kuchayib borgan sayin, mehnat
migratsiyasi ham tobora intensivlashib bormoqda. Rivojlangan mamlakatlar va
iqtisodiy qoloq mamlakatlar o rtasidagi farqlarning uzluksiz chuqurlashib
ʻ
borayotgani ham ushbu jarayonlarni jadallashtirishga kuchli ta sir ko rsatmoqda.
ʼ ʻ
Chunki mehnat migratsiyasi kishilik jamiyati taraqqiyotining hozirgi bosqichida
migratsiyaning o ziga munosib ish va yuqori daromad topish maqsadida amalga
ʻ
oshirilgan alohida turi bo lib, iqtisodiyoti og ir ahvolda bo lgan kam rivojlangan
ʻ ʻ ʻ
mamlakatlarda bandlik va ish haqinig o tkir muammolarini hal etishning asosiy
ʻ
vositalaridan biriga aylandi. Tabiiyki, siyosiy mustaqillikka erishgan, lekin
ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotda o tmishdan qolgan merosning og ir muammolarini
ʻ ʻ
uzil-kesil hal etish zaruratiga duch kelgan O zbekiston ham XX asrning fenomeni
ʻ
– mehnat migratsiyasi jarayonlaridan chetda qolish imkonini topolmadi.
10

O zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o tish bilan bog liq tub o zgarishlarʻ ʻ ʻ ʻ
birinchi navbatda mehnat munosabatlariga benihoya kuchli ta sir ko rsatdi.
ʼ ʻ
Natijada iqtisodiy islohotlar jarayonida bozor munosobatlariga asoslangan
iqtisodiy tizimga xos, uning ajralmas qismi va doimiy yo ldoshi bo lgan ishsizlik
ʻ ʻ
fenomeni yuzaga keldi. Iqtisodiyotda kechgan obyektiv jarayonlar oqibatida
minglab, millionlab kishilar ishsiz qoldi, o zlarining daromad manbaidan ajraldi.
ʻ
Endigina mustaqillikka erishgan yosh Respublikada kasbiy ta lim tizimi
ʼ
mamlakatda shiddat bilan shakllananib borayotgan bozorning real talablaridan
kelib chiqqan holda malakali mutaxassislar tayyorlash va qayta atyyorlash tizimiga
hali moslashib ulgurmagan edi. Natijada mehnat bozorida ishchi kuchi taklifi va
unga talab o rtasida keskin tarkibiy disbalans yuzaga keldi va bozor munosabatlari
ʻ
o rnashib borgan sayin tobora chuqurlashib bordi. Bularning hammasi ish haqi oila
ʻ
daromadining yakkayu-yagona manbai bo lgan yollanma ishchilar uchun haqiqiy
ʻ
fojiaga aylandi, ularni yuzaga kelgan tang vaziyatdan chiqish, oilani ta minlash
ʼ
choralarini izlashga majbur qildi.
O zbekistonda ishsizlikning yuzaga kelishi va keskin tus olishining hamda
ʻ
sobiq ittifoqdosh respublikalariga nisbatan yana-da asoratliroq kechishining inkor
etib bo lmaydigan o ziga xos jihatlari va chuqur sabablari bor edi. Bular qatoriga
ʻ ʻ
quyidagilarni kiritish mumkin: Sobiq sovet tizimidan meros bo lib qolgan ijtimoiy
ʻ
sohaning beo xshovligi; sovetlar hukumatining sun iy yaratilgan, lekin ish haqi
ʻ ʼ
o ta past, turmush darajasini ta minlashning xalqaro standartlariga batamom mos
ʻ ʼ
kelmaydigan ish o rinlari tashkil etish vositasida aholining to la bandligini
ʻ ʻ
ta minlash siyosati; sovetlar imperiyasining yemirilishi oqibatida respublikalararo
ʼ
lateral (gorizontal) iqtisodiy aloqalarning izdan chiqishi; murakkab demografik
vaziyat; oila tarkibida boqimandalar ulushining kattaligi; bozor munosabatlariga
o tish davri qiyinchiliklari ta siri ostida ishlab chiqarish mutlaq hajmining
ʻ ʼ
qisqarishi; iqtisodiyotda chuqur tarkibiy o zgarishlarning sodir bo lishi; eksport
ʻ ʻ
tarkibida xomashyo resurslari ulushining yuqoriligi; bozor iqtisodiyotiga o tish
ʻ
jarayonida ekstensiv omillarning intensiv omillarga almashuvi natijasida ishchi
kuchi nisbiy ortiqchaligining yuzaga kelishi va hokazolar. Iqtisodiy islohotlar
11

jarayonida O zbekiston bir vaqtning o zida bir nechta o tish davrini boshidanʻ ʻ ʻ
kechirdi. Birinchidan, qaramlikdan mustaqillikka o tish, buning oqibatida
ʻ
imperiyaning yemirilishi hamda yaxlit organizm tarkibida ko p yillik vertikal va
ʻ
gorizontal iqtisodiy aloqalarning izdan chiqishi natijasida ittifoq ko lamidagi
ʻ
ko plab yirik-yirik korxonalarning yopilib ketishi yoki og ir holatga tushib qolishi.
ʻ ʻ
Ikkinchidan, bir iqtisodiy tizimdan boshqasiga o tish, iqtisodiyotdagi chuqur
ʻ
tarkibiy o zgarishlar, talabning keskin qisqarishi va hokazolar. Uchinchidan,
ʻ
boqimandalik kayfiyatidan ishbilarmonlik va tadbirkorlik faoliyatiga o tishning
ʻ
muqarrarligi.
Qadim zamonlarda bir buyuk faylasuf o tish davrida yashash azoblaridan
ʻ
meni Yaratganning o zi asrasin, degan ekan. Bir yo la bir nechta murakkab o tish
ʻ ʻ ʻ
jarayonlarini boshidan kechirgan O zbekiston iqtisodiyotida qanchalik og ir,
ʻ ʻ
qanchalik murakkab vaziyat yuzaga kelganligini, kun bo yi ter to kib oilasini arang
ʻ ʻ
tebratayotgan oddiy ishchi uchun naqadar ayanchli bo lganligini to la tasavvur
ʻ ʻ
qilish uchun juda kuchli iqtisodchi bo lish shart emas. Mantiqiy tafakkur va aql-
ʻ
idrok bilan vaziyatni oqilona baholashning o zi kifoya qiladi. Darhaqiqat,
ʻ
O zbekiston mustaqillikka erishgan davrda qishloq xo jaligi milliy iqtisodiyotning
ʻ ʻ
yetakchi tarmoqlaridan biri bo lib, unda jami iqtisodiyotda band bo lgan aholining
ʻ ʻ
1/3 qismi ijtimoiy foydali mehnat bilan band edi, hozir esa u 26 foizgacha tushdi.
Shu davr mobaynida qishloq aholisi tarkibida mehnat resurslarining 1,6-martaga
ko payganligini ham hisobga olsak, qishloq joylarda mehnat bozorida ishchi kuchi
ʻ
taklifi va unga bo lgan talab o rtasidagi nomutanosiblikning yana-da
ʻ ʻ
chuqurlashganligini ko ramiz va ishsizlik darajasining oshib borishi tabiiy jarayon
ʻ
ekanligiga amin bo lamiz. Umuman qishloq xo jaligida band bo lgan aholi
ʻ ʻ ʻ
sonining tobora qisqarib borishi va jami iqtisodiyotda band aholi sonidagi
ulushining pasayishi jahon xo jaligi tarkibida ro y berayotgan global
ʻ ʻ
tendensiyalarga xos bo lib, nazarimizda O zbekistonda ham ushbu jarayonlar
ʻ ʻ
kelgusida jadallashishi muqarrar. Iqtisodiy jihatdan rivojlangan G arb davlatlarida
ʻ
ushbu ko rsatkich 3-5 % atrofida ekanligi, Germaniyada esa 2% dan ham pastligi
ʻ
fikrimizning yorqin dalilidir. Bu shuni anglatadiki, g arb dehqoni 20-33 kishini,
ʻ
12

nemis dehqoni 50 kishini, o zbek dehqoni esa atigi 4 kishini qishloq xo jaligiʻ ʻ
mahsulotlari bilan ta minlaydi.
ʼ
Kelajakda fermer xo jaliklari moliyaviy ahvolining yaxshilanib borishi
ʻ
natijasida qishloq xo jaligining moddiy-texnika bazasi rivojlanadi va bandlik
ʻ
darajasining qisqarish jarayonlari yana-da jadallashadi va ushbu omil ta sirida
ʼ
mehnat bozoridagi vaziyat yana-da keskinlashadi. Ish izlab xorijga chiqqan mehnat
migrantlariga nisbatan davlat va jamiyatning, qolaversa, har bir O zbekiston
ʻ
fuqarosining munosabatini shakllantirishda masalaning yuqorida zikr etilgan
jihatlarini albatta inobatga olish lozim. Shundagina ular tanlagan yo lga adolat
ʻ
yuzasidan, oqilona baho berish imkoniyatiga ega bo lamiz. Afsuski, ayrimlar
ʻ
mehnat migrantlarini qanoatsizligi, yengil-yelpi hayotga moyilligi, go yoki
ʻ
yurtimizdagi qiyinchiliklarga dosh bermasdan, oson yo llar bilan mo may daromad
ʻ ʻ
topish maqsadida vatanini tark etganlikda aybdor qilib ko rsatishga urinadilar.
ʻ
Aslida ham shundaymi?
Mustaqillikning dastlabki yillarida mamlakatda erkin bozor iqtisodiy
munosabatlarini shakllantirish hamda o tish davrining tabiiy qiyinchiliklari
ʻ
oqibatida yuzaga kelgan va tobora avj olib borayotgan ishsizlikning oldini olish,
imkon qadar uning ko lamini jilovlashning, ya ni ishsizlik muammosini oqilona
ʻ ʼ
hal qilishning ikki yo li bor edi. Birinchi yo l – bu mamlakatda ko plab yangi ish
ʻ ʻ ʻ
o rinlarini yaratish va o tish davri qiyinchiliklari hamda tizimli o zgarishlar
ʻ ʻ ʻ
oqibatida barcha ishdan bo shaganlarni yangidan yaratilgan ish o rinlariga
ʻ ʻ
joylashtirish. Muammoning yechimi sifatida davlat iqtisodiy islohotlarning
dastlabki bosqichlaridayoq kichik va xususiy tadirkorlikka keng yo l ochib berish,
ʻ
unga imtiyozlar berish, qo llab-quvvatlash va rivojlantirishning tezkor choralarini
ʻ
ko rish siyosatini tutdi. Lekin, endigina mustaqillikka erishgan va o tish davri
ʻ ʻ
inqirozini boshidan kechirayotgan mamlakatda ishsizlik muammosini uzil-kesil hal
etishda davlatning moliyaviy imkoniyatlari benihoya cheklangan edi. Boz ustiga
xalqimizda tadbirkorlik bilan shug ullanish va uning hisobidan daromad topish
ʻ
tajribasi hali shakllanmagan edi.
13

Ikkinchi yo l – aholiga boshqa mamlakatlarga chiqib, tirikchilik qilishlari,ʻ
oilasini boqish uchun imkoniyat yaratib berish, aniqrog i mehnat migratsiyasiga
ʻ
yo l ochib berishdan iborat edi.Respublikamiz uchun bozor iqtisodiyotiga o tish
ʻ ʻ
jarayonida ana shunday mashaqqatli va beqaror vaziyatda ishsiz qolganlarning bir
qismi, aniqrog i nomigagina bandlikda bo lib, maosh olib yurganlar yoki ishdan
ʻ ʻ
bo shab, ishsizlar toifasiga mansub bo lganlar mana shu ikkinchi yo lni tanlashga
ʻ ʻ ʻ
majbur bo lishdi. migratsiyasining kelib chiqish sabablari qanchalik murakkab,
ʻ
uning ildizlari qanchalik chuqur bo lmasin, davlatimizning, xalqimizning,
ʻ
qolaversa har birimizning unga nisbatan munosabatimiz, uning kelajagiga nisbatan
aniq strategiyamiz shakllanmog i lozim. Mehnat migrantlari yana qancha vaqt
ʻ
begona yurtlarda muhojirlikda yashab, oila tebratishi kerak degan hayotiy savolga
aniq javob mana shu strategiyada o z aksini topmog i lozim.
ʻ ʻ
Ko'plab odamlar o'z vatandagi ish topish qiyinligi yoki past maosh tufayli
boshqa davlatlarga ketishadi. - Yuqori maosh: Boshqa davlatlarda yuqori maosh va
yaxshiroq yashash sharoitlari uchun migratsiya qilishadi. Ijtimoiy omillar - Oila va
do'stlar: Ba'zida oilaviy aloqalar yoki do'stlar orqali boshqa davlatga ko'chish qaror
qilinadi. - Yashash sharoitlari: Yaxshiroq ta'lim, tibbiyot xizmatlari va xavfsizlik
kabi sharoitlar ham migratsiya sabablaridan biridir. Siyosiy omillar - Siyosiy
beqarorlik: Urush, qurolli mojarolar yoki siyosiy ta'qiblar sababli odamlar boshqa
davlatlarga ko'chib o'tishadi. - Hukumat siyosatlari: Ba'zi davlatlar o'z fuqarolariga
chet elda ishlashga ruxsat berish uchun maxsus siyosatlar yuritishadi. 2.
Migratsiyaning ijtimoiy ta'sirlari O'z vatanidagi ta'sirlar - Demografik o'zgarishlar:
Ishchi kuchining kamayishi, aholi sonining pasayishi. -Iqtisodiy ta'sirlar:
Migrantlar tomonidan yuboriladigan pul (remittances) o'z vatani iqtisodiyotiga
ijobiy ta'sir ko'rsatishi mumkin. -Ijtimoiy ta'sirlar: Oilalarning ajralishi, bolalar va
qariyalarga g'amxo'rlik qilish muammolari. Qabul qiluvchi davlatdagi ta'sirlar -
Ijtimoiy integratsiya: Migrantlarning qabul qiluvchi jamiyatga moslashish jarayoni.
-Iqtisodiy ta'sirlar: Migrantlarning qabul qiluvchi davlat iqtisodiyotiga qo'shgan
hissasi. -Madaniy o'zgarishlar: Migrantlar qabul qiluvchi davlat madaniyatiga
qanday ta'sir ko'rsatadi va ularning madaniyati qanday qabul qilinadi. 3.
14

Migratsiyaning ijtimoiy strukturadagi o'rni Mehnat bozoridagi rol - Past malakali
ishlar: Migrantlar ko'pincha past maoshli va past malakali ishlarni bajarishadi. -
Malakali ishlar: Ba'zi migrantlar yuqori malakali va yuqori maoshli ishlarni ham
bajarishlari mumkin. Migrantlar huquqlari va himoyasi - Huquqiy himoya:
Migrantlarning qabul qiluvchi davlatda huquqiy himoyasi va ularning huquqlari
qanday himoyalanganligi. - Ijtimoiy himoya: Migrantlarning ijtimoiy himoya
tizimlari va xizmatlardan foydalanish imkoniyatlari. 4. Sotsiologik tahlil usullari
Tadqiqot usullari - Anketalar: Migrantlar va ularning oilalari bilan anketalar
o'tkazish. - Intervyular: Migrantlar, ish beruvchilar va hukumat vakillari bilan
chuqur intervyular o'tkazish. - Statistik tahlil: Migratsiya bilan bog'liq statistik
ma'lumotlarni tahlil qilish. - Etno-grafik tadqiqotlar: Migrantlar jamiyatiga chuqur
kirib borish va ularning kundalik hayotini kuzatish. Nazariy yondashuvlar -
Struktur-funksionalizm: Migratsiyaning jamiyatdagi strukturalarga va
funksiyalarga qanday ta'sir qilishini o'rganish. - Konflikt nazariyasi:
Migratsiyaning ijtimoiy tengsizlik va ijtimoiy ziddiyatlarga qanday ta'sir qilishini
tahlil qilish. -Simvolik interaksionizm: Migrantlarning o'zaro munosabatlari va
ijtimoiy identifikatsiyasini o'rganish.
15

1.2 Mehnat migratsiyasi: Yevropada ishlayotgan O‘zbekiston
fuqarolari uchun ijobiy va salbiy tomonlar
Mehnat migratsiyasi zamonaviy dunyoda tobora keng tarqalgan hodisaga
aylanib bormoqda. O‘zbekiston fuqarolari ham Yevropada ishlash imkoniyatlarini
qidirayotgan bo‘lishi mumkin. Bu bir qator imtiyozlarni berishi mumkin, lekin u
o'z muammolarini ham keltirib chiqarishi mumkin. Keling, bularni batafsil ko'rib
chiqaylik:
1. Iqtisodiy foyda:
Yevropaga mehnat migratsiyasi O‘zbekiston fuqarolariga yaxshi iqtisodiy
imkoniyatlardan foydalanish imkoniyatini beradi. Evropadagi ish joylari ko'pincha
yuqori ish haqi, ijtimoiy kafolatlar va yaxshi ish sharoitlari bilan bog'liq. Ishchilar
uchun o'rtacha ish haqi soatiga 8-10 evro. O‘zbekiston fuqarolari uchun yaxshi
daromad olish uchun ajoyib imkoniyat, katta qo‘shimcha - ular xodimlarga nafaqa,
tibbiy sug‘urta, shuningdek, mehnatingiz sifati bilan bir qatorda ish haqini ham
oshiradi. Ushbu fuqarolar uchun yangi va istiqbolli martaba imkoniyatlari mavjud
bo'lishi mumkin.
2. Kasbiy rivojlanish:
Yevropada ishlash O‘zbekiston fuqarolariga ilg‘or texnologiyalar,
innovatsiyalar va intellektual muhitdan foydalanish imkoniyatini beradi. Muayyan
sohada tajribasiz ishlash imkoniyati sizning kasbiy o'sishingiz va
rivojlanishingizga hissa qo'shishi mumkin. Bundan tashqari, yuqoridagilarga
qo'shimcha ravishda shuni ta'kidlashni istardikki, tajriba ortib borishi bilan siz
martaba zinapoyasidan yuqori va yuqori ko'tarilasiz. Bir yillik ishda siz past
lavozimdan yuqori darajaga ko'tarilishingiz mumkin.
3. Tajriba va malakalarni kengaytirish:
Yevropada ishlash O‘zbekiston fuqarolariga yangi tajriba orttirish,
madaniyatlararo ko‘nikmalarni rivojlantirish va til qobiliyatini oshirish
imkoniyatini beradi. Bu ularning kelajakdagi karerasi uchun qimmatli va foydali
tajriba bo'lishi mumkin.
4. Madaniyatlararo muloqot:
16

Yevropaga mehnat migratsiyasi O‘zbekiston fuqarolariga yangi
madaniyatlar, an’analar va turmush tarzi bilan tanishish imkonini beradi. Ular
madaniyatlararo ko'nikmalarini mustahkamlashlari, ko'p millatli jamoalarda
ishlashni o'rganishlari va ochiq va bag'rikeng fikrlashni rivojlantirishlari mumkin.
Biroq, mehnat migratsiyasi ham yodda tutish kerak bo'lgan muammolarni
keltirib chiqarishi mumkin:
1. Madaniy moslashuv:
Yangi mamlakatga ko'chib o'tish yangi madaniyat, til va urf-odatlarga
moslashish uchun vaqt va kuch talab qilishi mumkin. O'zbekiston fuqarolari
mehnat madaniyati va kutganlaridagi farqlarga moslashishi kerak bo'lishi mumkin.
2. Oila va vatandan ajralish:
Mehnat migratsiyasi oiladan, do'stlardan va vatandan jismoniy ajralishni
anglatishi mumkin. Bu sog'inish tuyg'usini va uzoqdan aloqada bo'lish istagini
keltirib chiqarishi mumkin.
3. Migratsiya rasmiyatchiligi:
Yevropada ishlayotgan O‘zbekiston fuqarolari tegishli migratsiya qoidalari
va rasmiyatchilikka rioya qilishlari kerak, masalan, vizasini uzaytirish, ishlash
uchun ruxsatnoma yoki qabul qiluvchi davlatda ro‘yxatdan o‘tish. Jo'nashdan oldin
yoki turar joyingizda, keyinchalik yangi muhitga moslashishni osonlashtirish
uchun ushbu masalani o'rganishga arziydi.
Yevropaga mehnat migratsiyasi O‘zbekiston fuqarolariga martaba o‘sishi va
rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar va salohiyatni taqdim etadi. Biroq, ko'chib
o'tishga qaror qilishdan oldin, talablar, qonunlar va ish sharoitlarini, shuningdek,
o'z ehtiyojlaringiz va umidlaringizni diqqat bilan ko'rib chiqish muhimdir.
17

II BOB MEHNAT MIGRATSIYASINING IQTISODIYOTGA
TA’SIRI VA UNI TARTIBGA SOLISH USULLARI
2.1 O'zbekistonda mehnat migratsiyasining o'rni
Aholi migratsiyasi - bu mamlakat hududiy birliklari farovonligining
ishonchli manbai bo‘lganligi sababli uning yo'nalishi va dinamikasini tahlil qilish
juda muhim ahamiyatga ega. Hozirgi vaqtda migratsiya geografiya, sotsiologiya,
iqtisod, demografiya, statistika, huquq va boshqa ko'plab fanlar tomonidan
o'rganilmoqda. Migratsiya aholi demografik tarkibini shakllantiradi, mintaqaviy va
mahalliy mehnat bozorlari holatini belgilaydi. Yuqoridagilardan kelib chiqib,
ijtimoiy-iqtisodiy siyosatni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun migratsiya
oqimlari hajmi va yo'nalishini oldindan bilish muhim ahamiyatga ega. Migratsiya
omillarini aniqlash, uning oqibatlarini baholashni tegishli modellarni tuzmasdan
amalga oshirib bo‘lmaydi. Migrantlar u yoki bu viloyatga emas, birinchi navbatda
shahar, shaharcha, qishloq aholi punktiga boradi. Odamlar uchun bandlik shartlari
nafaqat mintaqada, balki ma'lum bir mahalliy mehnat bozorida ham muhim
ahamiyatga ega.
Hududlar darajasida mahalliy bozor har doim ham shakllanmasligi mumkin.
1992 yilda tadqiqotchilar R. Barro va K. Sala-i-Martin migratsiyaning iqtisodiy
o'sishga ta'sirini tadqiq etishgan1 . Ular mehnat muhojirlar inson kapitalining qabul
qiluvchi davlat iqtisodiyotining o‘sish sur’atlarini rag‘batlantirishdagi rolini tahlil
qilishga qaratildi. Fridberg R. va Hunt D tadqiqot ishlarida asosiy e'tibor
immigratsiyaning qabul qiluvchi mamlakatga ijobiy ta'sirini, xorijiy ishchi
kuchining to'ldirilishi va qulay ichki omillar sifatida o'rganishga qaratganlar2 .
Mualliflarning ta'kidlashicha, mezbon mamlakatlarda ishsizlikni nazariy jihatdan
oshishini ta’jidlagan bo’lsalarda, ammo ularning AQSh va Germaniya uchun
empirik hisob-kitoblari bandlik va ish haqi darajasiga sezilarli salbiy ta'sir
ko'rsatmaganligini aniqlashgan. Biroq, qabul qiluvchi mamlakat hududida
migrantlarning notekis taqsimlanishi tufayli mehnat bozorida ma'lum tarkibiy
o'zgarishlar bo'lishi mumkinligini ta'kidlaydi. Shiff M tomonidan olib borilgan
tadqiqotda asosiy e'tibor savdoni liberallashtirishning kirib kelayotgan mehnat
18

migratsiyasiga ta'siriga qaratgan3 . Ushbu tadqiqot shuni ko'rsatadiki, savdoni
liberallashtirish malakasiz ishchilar migratsiyasiga rag'batlantiruvchi ta'sir
ko'rsatadi. M.Schiffning fikricha, agar immigratsiya oqimini kamaytirish zarur
bo'lsa, investitsiyalarni yo'naltirish va mehnat donor-mamlakatlariga moliyaviy
yordam ko'rsatish kerak.
Borjas G asarlarida asosiy e'tibor immigratsiyani iqtisodiy tahlil qilishning
ikki jihatiga, ya'ni migratsiya qarorini belgilovchi omillarga va immigrantlarning
qabul qiluvchi davlat iqtisodiyotiga ta'siriga qaratilgan. Muallif muhojirlar va
mahalliy aholining malakalarini farqlash bo yicha empirik tadqiqotlarga e tiborʻ ʼ
qaratadi, chunki muallifning fikricha, bu migratsiyaning mezbon davlatga ta sirini
ʼ
belgilovchi asosiy omil hisoblanadi. Tadqiqot, shuningdek, migratsiyaning qabul
qiluvchi mamlakatdagi ish haqiga ta'sirini aniqlashga harakat qiladi. Ayrim
hududlarda migratsiya oqimi daromadlar, ishsizlik bo'yicha farqlanishning
pasayishiga yordam beradi. Ayrim hududlarda esa tengsizlikning kuchayishiga olib
keladi yoki hech qanday natijaga olib kelmasligi ham mumkin. Qadim
zamonlardan beri odamlar bir joydan ikkinchi joyga ko'chib kelishgan. Ba'zilar
yaxshiroq ish, ta'lim, iqtisodiy manfaatdorlik yoki oilani birlashtirish uchun
harakat qilsalar, boshqalar mojaro, terrorizm yoki inson huquqlari buzilishidan
qochishga majbur. Iqlim o'zgarishi, tabiiy ofatlar yoki boshqa ekologik omillar
ta'siri natijasida ko'plab odamlar ko'chib ketmoqda.
Bugungi dunyoda misli ko'rilmagan miqyosda odamlar harakatining guvohi
bo'lmoqdamiz. Odamlar tug'ilgan joyidan boshqa mamlakatlarda yashaydi. 2019-
yilda migrantlar soni 272 million kishiga yetdi. 2000 yilda dunyoda 173 millionga
yaqin muhojir bo'lgan. Biroq, xalqaro migrantlarning sayyoramiz aholisining
umumiy sonidagi ulushi so'nggi o'n yilliklarda deyarli o'zgarmadi: 1980 yilda
2,3%, 2000 yilda 2,8% va 2017 yilda 3,4%. 2019-yilda xalqaro migrantlar soni 272
millionga yetdi, bu 2017-yilga nisbatan 14 millionga ko‘p. Ayollar migrantlar
umumiy sonining 48 foizini tashkil etadi, 38 millionga yaqini bolalar, 4,4 millioni
xalqaro talabalar va 164 millioni yoki 60,3 foizi mehnat muhojirlari hisoblanadi.
Migrantlarning 75 foizi mehnatga layoqatli yoshdagi (20-64 yosh) odamlardir.
19

Barcha muhojirlarning qariyb 31 foizi Osiyoda, 30 foizi Yevropada, 26 foizi
Amerikada, 10 foizi Afrikada va 3 foizi Okeaniyada istiqomat qiladi4 .
Hududlardan migrantlarning chiqib ketishi undagi ish haqi va aholi jon boshiga
daromadlarning oshishiga olib keladi. Agar muhojirlar kam ta'minlangan
hududlardan farovonroq hududlarga o'tishlarini hisobga olsak, migratsiya oqimi ish
haqi va aholi jon boshiga o'rtacha daromadlarning tenglashishiga olib keladi. 2030
yilgacha Barqaror rivojlanish kun tartibi migratsiyaning barqaror rivojlanishga
ijobiy hissasini tan oladi. 17 ta Barqaror rivojlanish maqsadlaridan 11 tasida
migratsiya va mobillikka taalluqli maqsad va ko rsatkichlar mavjud. ʻ
Xalqaro migratsiya tashkiloti 1951 yilda hukumatlararo tashkilot sifatida
tashkil etilgan. XMT o'z faoliyatida insonparvar va tartibli migratsiya muhojirlarga
ham, ularni qabul qiluvchi jamiyatga ham foyda keltirishi kerak degan tamoyilga
amal qiladi. XMT o'z hamkorlari bilan birgalikda migratsiya sohasidagi operativ
muammolarni hal qilishga yordam berishga qaratilgan tadbirlarni amalga oshiradi.
2016 yilda Birlashgan Millatlar Tashkiloti va Xalqaro Migratsiya Tashkiloti
o'rtasida Aloqalar to'g'risidagi bitim tuzilgan. XMT BMTning ixtisoslashgan
muassasalaridan biriga aylandi. XMT iamamigrant.org “Men migrantman”
platformasini ishlab chiqdi. 2019- yilda dunyoda 270 million migrant, ya’ni o‘z
tug‘ilgan mamlakatida yashamaydigan odamlar bor edi. 1990-yildan buyon
muhojirlar soni 120 millionga oshdi. Biroq, so'nggi 60 yil ichida muhojirlarning
dunyo aholisidagi ulushi taxminan 3 foizini tashkil etdi. Ta'kidlash kerakki,
iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda muhojirlarning umumiy aholi sonidagi
ulushi 7 foizdan 12 foizga oshgan bo'lsa, rivojlanayotgan bozor va rivojlanayotgan
mamlakatlarda bu ko'rsatkich 2 foiz atrofida qolmoqda. Migrantlar ko'pincha o'z
mintaqasidagi mamlakatda yashashni tanlashadi. Biroq, xalqaro migratsiyaning
muhim qismi uzoq masofalarga (masalan, Janubiy Osiyodan Yaqin Sharqqa),
ayniqsa, rivojlanayotgan bozor va rivojlanayotgan mamlakatlardan rivojlangan
iqtisodiyotlarga to'g'ri keladi. Mamlakatimizda bo‘layotgan ba’zi hodisalarni
dunyodagi o‘zgarishlarni tahlil qilmay anglab bo‘lmaydi. Masalan, AQSh har yili
mamlakatga keladigan migrantlarni rasmiy da’vat qilsa, boshqa mamlakatlar,
20

xususan, Rossiya chetdan ishchi kuchi oqimiga muxtojligini rasman tan olmaydi,
lekin turli maxsus dasturlar orqali rus millatiga mansub bo‘lgan aholini dunyo
bo‘yicha Rossiyaga jalb qilishga intiladi.
Bu jarayonlarda oxirgi yillari O’zbekiston fuqarolarining ulushi borgan sari
ortib bormoqda. AQSh Davlat Departamenti ma’lumotlariga qaraganda, har yili 6-
7 ming o‘zbeklar 1990-2016 yillar davomida immigratsion viza (green card) egasi
bo‘lishga erishganlar. 2019 yilgi lotereya natijalari bo‘yicha esa mavjud 50 mingta
kartadan 1743 tasi o‘zbekistonliklarga tekkan (2150 dan ortiq kishi o‘ynagan). Bu
ko‘rsatkich bo‘yicha biz Rossiya va Ukraina fuqarolaridan keyin 3-o‘rinda
turamiz.
Ma’lumki, oxirgi yillar davomida mamlakatimizda urbanizatsiya sur’atlari
keskin kuchayib ketdi 4
. Vaholanki, qishloqdan ketib, shaharlarga kelgan aholining
aksariyati o‘ziga ish topolmayapti. Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, 2021 yilda rasmiy
ishsizlik hajmi mehnatga layoqatli aholining 9,6% ni tashkil etgan bo‘lsa, 2020
yilda bu ko‘rsatkich 10,5% ni tashkil etdi (2019 yilda 9,0%). Ya’ni har bir davrda
mamlakat miqyosida 1,7-2,0 mln. kishi ishsiz bo‘lib qolmoqda. 2021- yil yanvar-
dekabr oylarida respublika bo‘yicha ko‘chib kelganlar jami soni 256 814 kishini,
shu jumladan respublikaning boshqa hududlaridan ko‘chib kelganlar 254 939
kishini, xorijiy mamlakatlardan ko‘chib kelganlar 1 875 kishini tashkil etdi.
4
Shodiev R. Х . Jahon iqtisodiyoti . T.,2021
21

Ko‘chib ketganlar soni jami 275 079 kishini, shu jumladan respublikaning boshqa
hududlariga ko‘chib ketganlar 254 939 kishini, xorijiy mamlakatlarga ko‘chib
ketganlar 20 140 kishini tashkil etib, migratsiya saldosi minus 18 265 kishini
tashkil etdi.
1-Rasm. O‘zbekiston Respublikasi bo‘yicha ko‘chib kelganlar va ko‘chib
ketganlar soni 5
O‘zbekiston Respublikasiga xorijiy mamlakatlardan ko‘chib kelganlarning
asosiy qismi Qozog‘iston Respublikasi (jami xorijdan ko‘chib kelganlarga nisbatan
38,0%), Tojikiston Respublikasi (18,5 %), Rossiya Federatsiyasi (17,3 %), Qirg‘iz
Respublikasi (7,0 %), Turkmaniston Respublikasi (3,3 %) va boshqa mamlakatlar
(15,9 %) hissasiga to‘g‘ri kelgan. O‘zbekiston Respublikasidan xorijiy
mamlakatlarga ko‘chib ketganlarning asosiy qismi Qozog‘iston Respublikasi (jami
xorijdan ko‘chib kelganlarga nisbatan 56,6 %), Rossiya Federatsiyasi (30,5 %),
Tojikiston Respublikasi (3,7 %), Qirg‘iz Respublikasi (2,3 %), Ukraina
Respublikasi (1,6 %) va boshqa mamlakatlar (5,3 %) hissasiga to‘g‘ri kelgan.
Xulosa qilib aytadigan bo’sak mehnat immigratsiyasi birinchi navbatda qabul
qiluvchi davlatning mehnat bozoriga ta'sir qiladi. Bu ta'sir ham ijobiy, ham salbiy
oqibatlarga olib keladi. Jumladan: -mehnat resurslari importi ishchi kuchi tanqisligi
muammosini bartaraf etishga yordam beradi. Ko'pgina rivojlangan mamlakatlar
tug'ilish darajasining pasayishi tufayli mehnatga layoqatli aholi umumiy sonining
5
Nazarova G.G`., Х alilov Х ., Eshtaev A. va boshqalar. “Jahon iqtisodiyoti” (O`quv qo`llanma).T., 2020.
22

qisqarish olib keladi. Bir qator mamlakatlar mehnat resurslarini taqsimlashda
mintaqaviy siljishlar uchun resurslarga ega bo'lishiga qaramay, bu muammoni
faqat ikkita yo'l bilan hal qilish mumkin: mehnat unumdorligini keskin oshirish va
mehnat immigratsiyasini rag'batlantirish. Birinchi variant eng maqbul, ammo vaqt
va texnologik rivojlanishni talab qiladi. Ikkinchi variant, ayniqsa, kichik va o'rta
biznes uchun yuzaga kelgan kamomadni tezda qondirishni taklif qiladi. Shu bilan
birga, shuni hisobga olish kerakki, mehnatga layoqatli aholi sonining qisqarishi
iqtisodiyotning deyarli barcha tarmoqlarida, shu jumladan, mehnat xarajatlarining
bosqichma-bosqich kamayishi sharoitida sodir bo'ladiva xizmat ko‘rsatish sohasi
o‘rta va uzoq muddatli istiqbolda xorijiy ishchi kuchiga bo‘lgan talabga tabiiy
ta’sir ko‘rsatadi.
- mehnat muhojirlarining uy xo‘jaligida bandligi ayollarning bandligini
ta’minlashga xizmat qilmoqda. Xotin-qizlarning mehnat munosabatlaridagi faol
ishtiroki uy xo‘jaligida ishchilarga talabni yuzaga keltirdi. Rivojlangan
mamlakatlarda hamshiralar, enagalar, uy bekalarining mehnat joylari qisqa vaqt
ichida migrantlarga aylandi. Boshqa tomondan, ko'plab ayollar uchun arzon
yollangan xorijiy ishchi kuchidan foydalanish imkoniyati ishga kirishishni
rag'batlantiruvchi omil hisoblanadi. Shuni ta'kidlash kerakki, bandlikning ushbu
sektorida xodimning qabul qiluvchi davlat tilini bilishi juda muhimdir. - kichik
biznes va xususiy tadbirkorlik sohasida aholi bandligi ortib bormoqda. Bu ta'sir
past malakali ishchilarni jalb qilishda ham, yuqori malakali ishchilarni jalb qilishda
ham kuzatiladi. Kichik biznes, ayniqsa, yaratish va shakllantirish bosqichida
xarajatlar miqdoriga keskin bog'liqdir. Xorijiy mehnat resurslari tanqis bo'lgan
taqdirda zarur ishchi kuchini olish va ularning narxini pasaytirish imkonini beradi.
Bu ta'sir noqonuniy migrantlardan foydalanishda, ayniqsa, mehnat bozorida
ijtimoiy kafolatlar yuqori bo'lgan mamlakatlarda ham kuzatiladi.
Bunda kasbiy malaka va ko nikmalarga ega iqtidorli yoshlar tanlov asosidaʻ
saralab olinadi, muayyan davr davomida ularga borib ishlashi lozim bo lgan
ʻ
mamlakatning tili, tarixi, urf-odatlari, an analari o rgatiladi, tanlangan ish, kasb,
ʼ ʻ
hunar bo yicha zaruriy malaka va ko nikmalar shakllantiriladiki, toki migrant o zi
ʻ ʻ ʻ
23

tashrif buyurgan mamlakat yoki korxona talablari darajasida vazifalarni bajara
oladigan tayyorgarlikka ega bo lsin. Bu esa so’nggi yillarda ko’plab salbiyʻ
oqibatlarga olib kelgan xususiy bandlik agentliklarida (XBA) kuzatilgan
firibgarlikdan holi davlat tomonidan kafolatlangan fuksiyasi kengaytirilgan tashqi
mehnat migratsiyasi agentligi ko’rinishida bo’lishi lozim. Ishchi kuchi eksportini
ilmiy asosda yo lga qo yilishi respublikaga juda katta manfaat keltiradi:
ʻ ʻ
Birinchidan, ishchi kuchi eksportidan keladigan daromad miqdori keskin oshadi;
Ikinchidan, yoshlarda malakali ishchi yoki malakali mutaxassis bo lishga, ya ni
ʻ ʼ
yaxshi o qishga qiziqishi ortadi; Uchinchidan, yoshlarda xirijiy tillarni o rganishga
ʻ ʻ
moyillik va tajriba ortadi; To rtinchidan, xorijda malakali ishlarni bajargan
ʻ
yoshlarimiz, o z yurtiga qaytganda, milliy iqtisod ravnaqiga munosib hissa
ʻ
qo shish imkoniyatiga ega bo ladi. Ikkinchi taklif. Mamlakatda ishsizlik
ʻ ʻ
muammosini hal etish, iqtisodiyotda band bo lganlarni munosib ish haqi bilan
ʻ
ta minlash bevosita iqtisodiy o sish sur atlariga bog liq. Shu sababli davlat
ʼ ʻ ʼ ʻ
arboblari, mas uliyatli lavozimlardagi amaldor shaxslar, partiya rahnomalari,
ʼ
profesor-o qituvchilar va olimlarning maoshlarini mamlakatda iqtisodiy o sish
ʻ ʻ
sur atlari bilan uyg unlikda oshirib borish tartibini joriy etish. Sababi,
ʼ ʻ
mamlakatning iqtisodiy yuksalishi, milliy iqtisodning o sish sur atlari, qolaversa,
ʻ ʼ
tirikchilik o tkazish, oilani tebratish ilinjida o zini o z Vatanida oila va ota-onasi
ʻ ʻ ʻ
bag rida yashab, ishlab yurish baxtidan mahrum qilgan, begona yurtlarda ne-ne
ʻ
mashaqqatlar bilan halol mehnat qilib, barcha kamsitish va kezi kelganda
haqoratlarga matonat bilan bardosh berib, daromad topayotgan mehnat
migrantlariga emas, aynan nomlari yuqorida zikr etilgan toifadagi mutasaddi
shaxslarning hattiharakati va mas uliyatiga bog liq. Uchinchi taklif. “Ish haqi
ʼ ʻ
minimumi” va “Yashash minimumi” to g risida qonunlarni qabul qilish va
ʻ ʻ
amaliyotga joriy etish. Ushbu chora mamlakatda yaratilgan va bozor subyektlari
orasida taqsimlanishi loim bo lgan milliy daromadda yollanma ishchilarning
ʻ
ulushini adolat yuzasidan oqilona darajada ko tarish orqali nafaqat mehnat
ʻ
migratsiyasini xohish qiluvchilar sonini qisqartirish, balki mamlakatda boshlangan
24

kambag allikka qarshi kurash strategiyasini amalga oshirishning ham muhimʻ
vositalaridan biri hisoblanadi. 6
To rtinchi taklif. Barcha tumanlarda dastlab 1 ta, keyinchalik 2-3 tagacha
ʻ
qishloq xo jaligi sohasida yirik-yirik davlat xo jaliklarini tashkil etish. Yaqinda
ʻ ʻ
saytda e lon qilingan Kun.uz muxbirlarining intervyusida ishtirok etgan yigit aqalli
ʼ
0,5 ga yer maydoni bo lsa, O zbekistonga qaytishga tayyor ekanligini, hattoki
ʻ ʻ
yerga nima ekib, qanday daromad olishni ham yaxshi bilishini ma lum qilgan.
ʼ
Lekin yerni bunday taqsimlab berish yer resurslaridan unumli foydalanish
tamoyillariga mos kelmaydi. Biroq mingta, ikki mingta ehtiyojmandlarga
ajratiladigan yer maydonlarini birlashtirib, 500 ga yoki 1000 ga yer maydonida
yirik xo jalik tashkil etilib, barcha yerga talabgorlarni yerda ishlashga jalb etilsa,
ʻ
unda ko lam samarasi evaziga katta daromad olish mumkin. Bunday yirik
ʻ
xo jaliklarni tashkil etish dastlab kambag allikka qarshi kurash uchun nazarda
ʻ ʻ
tutilgan davlat resurslarini jalb etish hisobidan amalga oshirilishi mumkin. Bundan
tashqari, xo jalik investitsion faoliyatiga yuridik va jismoniy shaxslarning
ʻ
mablag larini jalb etishni rag batlantiruvchi va undan bank foiz stavkalaridan
ʻ ʻ
yuqori daromad olishni ta minlovchi samarali mexanizmlar tizimi yaratilishi va
ʼ
amaliyotga joriy etilmog i lozim. Xo jalik faoliyatining yuqori samaradorligiga
ʻ ʻ
erishish uchun unga konkurs asosida eng kuchli, iste dodli rahbarlarni va soha
ʼ
mutaxassislarini jalb etish lozim. O ylaymizki, biz tasavvur qilgan shakldagi davlat
ʻ
xo jaliklari qishloq xo jaligi ishlab chiqarishini ilmiy asosda tashkil etishning, fan
ʻ ʻ
va amaliyotning o zaro uyg unligini ta imnlashning haqiqiy andozasiga, qolaversa,
ʻ ʻ ʼ
agrar sohada ulkan monopol mavqega ega bo lgan O zbekistonning ushbu
ʻ ʻ
sohadagi bepoyon imkoniyatlarini ro yobga chiqarish, joiz bo lsa butun jahonga
ʻ ʻ
yoyishning samarali markazlariga aylantirilishi qishloq iqtisodiyotini innovatsion
rivojlantirishda ham, bandlik va qashshoqlik muammolarini hal etishda ham juda
katta natijalar beradi. Yirik davlat xo jaliklaridan qishloq xo jaligida zamonaviy
ʻ ʻ
texnika va texnologiyalarni joriy etish, ilg or va innovatsion agrotexnik usullardan
ʻ
foydalanish, fan yutuqlarini keng tatbiq etish va yuqori natija olishning
6
G.Matkarimova. Xalqaro huquq va O zbekiston huquqiy tizimi. T., TDYuI, 2022.
‟
25

eksperimental bazasi sifatida foydalanish maqsadga muvofiq. Ularni tuman
hududidagi fermer xo jaliklariga amaliy yordam ko rsatish, ilmiyuslubiy qo llab-ʻ ʻ ʻ
quvvatlash, ularni innovatsion asosda rivojlantirishning lokomativlariga aylantirish
lozim. Tuman hududida ishlab chiqarilgan xom ashyoni sanoat miqyosida qayta
ishlash va tayyor mahsulotga aylantirish, talaygina qismi nesnobud bo layotgan
ʻ
qishloq xo jaligi mahsulotlarini saqlash, ularni tashqi bozorlarga eksport qilishni
ʻ
tashkil etishdek bugungi kunning dolzarb muammolarini hal etish davlat
xo jaliklari faoliyatining eng muhim yo nalishlariga aylanmog i lozim. Beshinchi
ʻ ʻ ʻ
taklif.
O zbekistonda ta lim sifatini tubdan radikal darajada ko tarish. Milliy
ʻ ʼ ʻ
iqtisodiyotda katta resurslar sarfi va xalqimizning mashaqqatli mehnati evaziga
yaratilgan tovar va xizmatlprning jahon bozorida raqobatbardosh bo lishi uchun
ʻ
ular, birinchidan, sifati yuqori, ikkinchidan esa, narxi arzon bo lishi kerak (Xitoy
ʻ
tajribasi). Sifati yuqori, lekin narxi arzon raqobatbardosh mahsulotni faqat sifatli
mehnat bilan yaratish mumkin. Sifatsiz mehnat bilan raqobatbardosh mahsulot
ishlab chiqarish to g risida o ylash – bulutsiz musaffo osmondan yomg ir
ʻ ʻ ʻ ʻ
yog ishiga umidvor bo lishdek ma nosiz. Qadimdan bizga meros qolgan naqlda
ʻ ʻ ʼ
“Shayxda hunar bo lmasa machit ham torlik qiladi”deyilgan. Qimmatbaho
ʻ
resurslardan raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarish, demak, mamlakatda
ko plab yangi ish o rinlari barpo etish, mamlakat iqtisodiy qudratini
ʻ ʻ
yuksaltirishning eng samarali yo li – xalqimizning hunarini oshirish, iqtisodiyotda
ʻ
band bo lganlarinng malakasini, bilim saviyasini, kreativ qobiliyatini
ʻ
rivojlantirishdir. Xalqimizda bunday noyob fazilatlarni shakllantarishda ta limning
ʼ
roli benihoya katta. To g ri, keyingi yillarda davlatimiz rahbari, O zbekiston
ʻ ʻ ʻ
hukumati ta limni rivojlantirish borasida keng ko lamli juda katta ishlarni amalga
ʼ ʻ
oshirmoqda. Lekin amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar ta lim sohasida ko proq
ʼ ʻ
miqdor o zgarishlar sifatida natija bermoqda.
ʻ
26

2.2 Mehnat migratsiyasi sabab va oqibatlari
Jahon xo jaligi rivojlanib, mamlakatlararo integratsion aloqalar kuchayibʻ
borgan sayin, mehnat migratsiyasi ham tobora intensivlashib bormoqda.
Rivojlangan mamlakatlar va iqtisodiy qoloq mamlakatlar o rtasidagi farqlarning
ʻ
uzluksiz chuqurlashib borayotgani ham ushbu jarayonlarni jadallashtirishga kuchli
ta sir ko rsatmoqda. Chunki mehnat migratsiyasi kishilik jamiyati taraqqiyotining
ʼ ʻ
hozirgi bosqichida migratsiyaning o ziga munosib ish va yuqori daromad topish
ʻ
maqsadida amalga oshirilgan alohida turi bo lib, iqtisodiyoti og ir ahvolda bo lgan
ʻ ʻ ʻ
kam rivojlangan mamlakatlarda bandlik va ish haqinig o tkir muammolarini hal
ʻ
etishning asosiy vositalaridan biriga aylandi. Tabiiyki, siyosiy mustaqillikka
erishgan, lekin ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotda o tmishdan qolgan merosning og ir
ʻ ʻ
muammolarini uzil-kesil hal etish zaruratiga duch kelgan Markaziy Osiyo
davlatlari ham mehnat migratsiyasi jarayonlaridan chetda qolish imkonini
topolmadi. Mehnat muhojirlari Markaziy Osiyoning xorijdagi aholisining salmoqli
qismini tashkil qiladi. Ilgari muhojirlarning asosiy oqimi Rossiyada ishlagan
bo’lsa, so‘nggi besh yil ichida mehnat migratsiyasi geografiyasi tubdan o‘zgarib
bormoqda O zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o tish bilan bog liq tub o zgarishlar
ʻ ʻ ʻ ʻ
birinchi navbatda mehnat munosabatlariga benihoya kuchli ta sir ko rsatdi.
ʼ ʻ
Natijada iqtisodiy islohotlar jarayonida bozor munosobatlariga asoslangan
iqtisodiy tizimga xos, uning ajralmas qismi va doimiy yo ldoshi bo lgan ishsizlik
ʻ ʻ
fenomeni yuzaga keldi. Iqtisodiyotda kechgan obyektiv jarayonlar oqibatida
minglab, millionlab kishilar ishsiz qoldi, o zlarining daromad manbaidan ajraldi.
ʻ
Endigina mustaqillikka erishgan yosh Respublikada kasbiy ta lim tizimi
ʼ
mamlakatda shiddat bilan shakllananib borayotgan bozorning real talablaridan
kelib chiqqan holda malakali mutaxassislar tayyorlash va qayta atyyorlash tizimiga
hali moslashib ulgurmagan edi. Natijada mehnat bozorida ishchi kuchi taklifi va
unga talab o rtasida keskin tarkibiy disbalans yuzaga keldi va bozor munosabatlari
ʻ
o rnashib borgan sayin tobora chuqurlashib bordi. Bularning hammasi ish haqi oila
ʻ
daromadining yakkayu-yagona manbai bo lgan yollanma ishchilar uchun haqiqiy
ʻ
27

fojiaga aylandi, ularni yuzaga kelgan tang vaziyatdan chiqish, oilani ta minlashʼ
choralarini izlashga majbur qildi.
Bugungi kunda Markaziy Osiyodan Rossiyaga mehnat muhojirlarining
asosiy donor davlatlari O‘zbekiston, Tojikiston va Qirg‘izistondir. Agar 2017 yilda
Rossiya Federatsiyasi Ichki ishlar vazirligi ma lumotlariga ko ra, O zbekistondan
ʼ ʻ ʻ
1 822 933 kishi mehnat muhojiri sifatida ro’yhatdan o’tgan bo lsa, 2018 yilga kelib
ʻ
ularning soni 2 007 407 kishiga yetdi1 . Tojikistonda xuddi shu davrda 936 752
nafar muhojir bo‘lgan bo‘lsa, 2018 yilga kelib ularning soni 1 018 497 nafarga
yetdi. 2017-yilda 376 863 nafar qirg‘izistonlik Rossiyada ishlagan bo‘lsa, bir yil
o‘tib ularning soni 351 959 nafarga ko‘paydi. Hamma mehnat migratsiyasi
qonuniy bo‘lmagani uchun mehnat muhojirlarining aniq sonini aytish qiyin –
aksariyat muhojirlar Rossiyada ro‘yxatga olinmagan. Statistik ma’lumotlarga
ko’ra, 2022 yil 1 oktyabr holatida O’zbekiston Respublikasining doimiy aholisi
soni 35,8 million nafardan ortiq.
Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi huzuridagi Tashqi mehnat
migratsiyasi agentligining ma’lumotiga ko’ra, 2021 yil yanvar oyi holatida 1,7 mln
nafar yurtdoshlarimiz mehnat muhojiri sifatida chet elda mehnat qilmoqda .
Demak, rasmiy ma’lumotlarga asoslanib, O’zbekistonning mehnatga layoqatli
yoshdagi umumiy aholisining deyarli 8,5 foizi, doimiy o’rtacha aholining esa
deyarli 5,0 foizini ishlash maqsadida mamlakatni qonuniy tarzda tark etgan deb
hisoblashimiz mumkin.
Umuman olganda, Rossiya va Markaziy Osiyo davlatlari o‘rtasidagi
migratsiya jarayonlari SSSR parchalanganidan keyin dunyodagi eng barqaror
yo‘laklardan biriga aylandi. 1990 yildan 1992 yilgacha beqaror siyosiy va iqtisodiy
vaziyat tufayli Rossiyaga majburiy migratsiyaning ko'p oqimi kuzatildi. Bu esa
1992 yilda Rossiya Federal Migratsiya Xizmatining tuzilishiga olib keldi va
migrantlarning maqomi va huquqlarini qandaydir tarzda belgilaydigan migratsiya
qonunchiligining rivojlanishining boshlab berdi 5 . Shu bilan birga, 1990-yillarda
Rossiyada aholi, jumladan, mehnatga layoqatli aholi sonining qisqarishi kuzatildi
va bu o'z navbatida ishchi kuchi tanqisligini keltirib chiqardi. Markaziy Osiyoda
28

ishsizlik ortib borayotgan bir paytda bu omillar mehnat migratsiyasining
kuchayishiga olib keldi.
Rossiya an’anaviy ravishda Markaziy Osiyo davlatlaridan kelgan mehnat
muhojirlari uchun asosiy davlat sifatida qaraladi. O zbekiston, Qirg iziston,ʻ ʻ
Tojikistonlik ishsizlarning aksariyati Rossiya Federatsiyasiga borib mehnat
muhojirlariga aylana boshlashdi. 2000-yillarning o'rtalaridan boshlab doimiy
yashash uchun migrantlarning asosiy oqimi Rossiyaga yo'naltirildi, bu esa 2006
yilda qabul qilingan chet elda yashovchi vatandoshlarning Rossiya Federatsiyasiga
ixtiyoriy ravishda ko'chirilishiga yordam berish bo'yicha davlat dasturi ishlab
chiqilishiga olib keldi. 2000 yilda Qozog iston Markaziy Osiyo mintaqasidan
ʻ
mehnat muhojirlari uchun jozibador bo’la boshlagan edi. Iqtisodiy o‘sish, yuqori
turmush darajasi, vizasiz rejim va geografik yaqinlik ishchilarni qo‘shni
Qozog‘istonga ishlash uchun borishga undar edi.
2000-yillarning o rtalaridan 2014-yilgacha mehnat migratsiyasi jo natuvchi
ʻ ʻ
mamlakatlar uchun asosiy daromad manbai sifatida mustahkam o rin egalladi.
ʻ
2014- 2016 yillarda iqtisodiy inqiroz fonida Rossiya asosiy mezbon davlat sifatida
migrantlarni nazorat qilish choralarini kuchaytirdi, Markaziy Osiyo davlatlaridan
kelgan noqonuniy mehnat migrantlarini haydab chiqara boshladi va ma’lum
muddatga ularning mamlakatga kirishni taqiqladi. Bu esa 2014-yildan keyin
nazorat kuchaytirilgani sababli Rossiyadan kelgan muhojirlarning Qozog‘istonga
qaytib kelishi uchun uni tranzit davlatga aylantirdi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti
ma'lumotlariga ko'ra, Qozog'istonda barcha toifadagi 3,5 mlndan ortiq muhojir
istiqomat qiladi. Bu raqamlarga oralmanlarning repatriatsiyasi va shaxsiy
sabablarga ko'ra yoki universitet almashinuvi doirasidagi migratsiya, shuningdek
mehnat migratsiyasi oqimlari kiradi. Ushbu ma'lumotlarga ko'ra, 2015 yilda 17,5
millionlik Qozog'iston aholisining 20 foizini migrantlar tashkil qilgan edi. O’tgan
yillar davomida Qozog‘iston postsovet hududida qabul qilingan muhojirlar soni
bo‘yicha Rossiya va Ukrainadan keyin uchinchi o‘rinda turadi.
Markaziy Osiyodan mehnat muhojirlari Qozog‘istonga vizasiz rejim
mavjudligi sababli qonuniy yo‘l bilan kelishadi, biroq YeOII a’zosi bo‘lgan
29

Qirg‘izistondan kelgan migrantlardan boshqa davlat fuqarolari noqonuniy – rasmiy
ro‘yxatdan o‘tmasdan va ishlash uchun ruxsatnomasiz ishlaydilar. Demak, so‘nggi
19 yil ichida Qozog‘istonga eng ko‘p migrantlar O‘zbekistondan kelgan. Keyingi
o rinlarda Qirg iziston, Turkmaniston va Tojikiston turadi. Xalqaro migratsiyaʻ ʻ
eksperti Yelena Sadovskaya tomonidan 2000-yillarning o rtalarida mehnat
ʻ
migratsiyasi avjiga chiqqan paytda o tkazgan so roviga ko ra, Qozog istondagi
ʻ ʻ ʻ ʻ
mehnat muhojirlarining 31 foizi do stlari va tanishlari orqali, 22 foizi qarindoshlari
ʻ
orqali, 20 foizi esa o zlari orqali ish topgan. Muhojirlarning atigi 5-7 foizi bandlik
ʻ
agentliklari orqali ish topdi. Bu ma lumotlar Markaziy Osiyoning boshqa
ʼ
mamlakatlarida o tkazilgan tadqiqotlar natijalariga mos keladi. Bu o'z-o'zidan
ʻ
paydo bo'lgan qora mehnat bozorlarida faoliyat yurituvchi vositachilar orqali
noqonuniy yollash tizimlari ustunlik qilayotganidan dalolat beradi.
2011 yilda Sadovskaya muhojirlarning mehnat va ijtimoiy huquqlarining
ommaviy ravishda buzilishini aniqlagan sotsiologik so'rov ham o'tkazdi. “Ularning
47,5 foizi ish beruvchilar bilan rasmiy huquqiy maqomga ega bo‘lgan mehnat
shartnomasini imzolashdan bosh tortgani, 53 foizi ish haqini kechiktirish bilan
olgani, 17,8 foizi esa umuman olmagani holatlariga duch kelgan. 12,5 foizi haq
to‘lanmaydigan ishlarga majburlangan, 30,7 foizi pasporti olib qo‘yilgan, 41,6
foizi ish joyini tark etmagan, 17,8 foizi esa tibbiy xizmatdan mahrum etilgan”, -
deydi Elena Sadovskaya EXHT jurnalidagi o‘zining “Markaziy Osiyodagi mehnat
migratsiyasi” maqolasida7 . Qozog‘istonda muhojirlarning mehnat va ijtimoiy
huquqlarining ommaviy ravishda buzilishi hali ham boshqa tadqiqotchilar va
xalqaro tashkilotlar tomonidan qayd etib kelinmoqda. 2016-yildan boshlab
Qozog‘istondan mehnat emigratsiyasi ortib bormoqda. Mamlakat aholisining
aksariyati Rossiyaga chiqib ketmoqda. Biroq, ekspertlarning ta'kidlashicha, G'arb
va Amerika mamlakatlariga sayohat qilayotganlar soni ham yildan-yilga ortib
bormoqda. Yelena Sadovskaya ta’kidlaganidek, Qozog‘istondan mehnat
emigratsiyasining o‘sishi migratsiya sabablari kelib chiqqan mamlakatdagi turtki
beruvchi va boradigan mamlakatdagi tortuvchi omillarning murakkab
kombinatsiyasida ekanligining tasdig‘idir.
30

Qozog‘istonda bular iqtisodiyotdagi inqirozli hodisalar, zavod va
fabrikalarning yopilishi, turmush darajasining pasayishi, korrupsiya,
qarindoshurug‘chilik, siyosiy turg‘unlik, o‘zini-o‘zi band qilishning mumkin
emasligi. Aynan yangi iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy, kasbiy imkoniyatlar va
istiqbollar G‘arb mamlakatlaridagi fuqarolarimizni o‘ziga tortadi. G'arbning
rivojlangan mamlakatlariga ko'chib o'tishning asosiy sabablari sifatida ular yuqori
turmush darajasini, shuningdek, shaxsiy rivojlanish imkoniyatini ko'rsatadi.
Siyosatshunos Marat Shibutovga ko‘ra, Janubiy Koreyada 2016-yilda
Qozog‘istondan 3238 nafar noqonuniy muhojir bo‘lgan bo‘lsa, 2018-yilda ularning
soni 11561 nafarga yetgan. Yil yakunlariga ko‘ra, bu raqam 120-130 ming kishiga
chiqishi mumkin. U AQSh va Janubiy Koreyaga borayotgan mehnat migratsiyasi
sonining oshishini viza olish tartibi yaxshilangani bilan izohlaydi. Masalan, AQSh
ularga 10 yilga viza bera boshladilar, Janubiy Koreya esa 30 kunga vizasiz qolish
imkonini bera boshladi. Shuningdek, ekspertning fikricha, aholi real
daromadlarining pasayishi, yirik va o'rta korxonalarda bandlikning qisqarishi,
ijtimoiy ko'tarilishning zaifligi va ish o'rinlarining mamlakat bo'ylab notekis
taqsimlanishi bunga qo'shimcha omillar sifatida qaraladi. "Shuning uchun odamlar
o'z shahrida eng yaxshi holatda 200 dollar ishlab olishdan ko'ra, noqonuniy
muhojir sifatida sayohat qilishadi va qurilish maydonchalarida 1500-2000 dollar
ishlab olishadi va hokazo", deydi Shibutov. Katta xarajatlarga qaramay, muhojirlar
pulni tejashga muvaffaq bo'layotganini, Qozog'iston sharoitida buni amalga
oshirishning iloji yo'qligini ta'kidlashadi. Bu jamg'armalar kvartira sotib olishga va
boshqa katta xarajatlarga sarflanadi. Umuman olganda, ikkita strategiya mavjud
bo’lib: agar muhojirlar Janubiy Koreyaga pul ishlash uchun borishsa, AQShda
qozog'istonliklar pul ishlashdan tashqari, qonuniy qolish imkoniyatini ham
qidirishadi.
Mutaxassislarning fikricha, Qozog‘istonni yoshlar, o‘qimishli, chet tillarini
biladigan o‘g‘il-qizlar tark etmoqda. O'rta yoshlilar yaxshi ish topishsa, oilasi bilan
ketishadi. Immigratsiyaga kelganlarning aksariyati oliy ma’lumotli va ish
tajribasiga ega mutaxassislardir. Mustaqillik davrida Qirg‘iziston uchun migratsiya
31

eng xarakterli va muhim jarayonlardan biriga aylandi. Qirg‘iziston Respublikasi
Milliy statistika qo‘mitasi tomonidan 2018 yilda o‘tkazilgan uy xo‘jaliklari
byudjeti va mehnat resurslari bo‘yicha integratsiyalashgan tanlama tadqiqotiga
ko‘ra, 15 yosh va undan katta yoshdagi mehnat muhojirlari soni 263 ming kishini,
jumladan, erkaklar – 77 foiz va ayollar – 23 foizni tashkil etdi. Mehnat
muhojirlarining asosiy qismi – ya’ni 79 foizi respublikaning qishloq xo’jaligida
mehnat qilgan aholisidir8 . Qirg'izistonning YeOIIga qo'shilishi tufayli respublika
fuqarolari Rossiya Federatsiyasi hududida erkin harakatlanish va ishlash
imkoniyatiga ega bo'ldilar, shuning uchun mehnat muhojirlarining eng ko'p qismi
Rossiya va Qozog'istonda ishlaydi.
Qirg‘izistonlik mehnat muhojirlarining aksariyati past malakali bo‘lib, og‘ir
ish joylarida ishlashadi. 7
Tadqiqot shuni ko'rsatdiki, qirg'izlarning 96 foizi
Rossiyada, 2 foizi Qozog'istonda, 1 foizi Turkiyada mehnat qiladi va so’nggi
yillarda qirg'izlar mehnat migratsiyasi uchun Janubiy Koreyaga ketishni boshlagan.
Ekspert Oygul Sadvoqasovaning aytishicha, Qirg‘izistondan turli yosh va ta’limga
ega bo‘lgan ayollar va erkaklar migratsiyaga ketadi. Aytishim kerakki,
qirg'izistonlik muhojirlar mezbon mamlakatlarda eng muvaffaqiyatli moslashadilar
va etnik-madaniy birlashmalar oldida ijtimoiy aloqalarga ega bo’lishadi.
Tojikistonda mehnat migratsiyasi 1992 yildan boshlangan. O'sha paytda
mamlakatda keskin siyosiy vaziyat hukm surdi - SSSR parchalanishi natijasida
7
Nazarova G.G`., Х alilov Х ., Eshtaev A. va boshqalar. “Jahon iqtisodiyoti” (O`quv qo`llanma).T., 2020.
32 2-jadval

mamlakat mustaqilligi e'lon qilinganidan keyin fuqarolar urushi boshlandi.
Shuningdek, SSSR parchalanishi bilan ko'plab yirik ishlab chiqarish korxonalari
ilgari Ittifoqning boshqa davlatlaridan kelgan xomashyo etishmasligi tufayli
inqirozga uchradi. Bularning barchasi ishsizlikka olib keldi va aholining
kayfiyatiga ta'sir qildi, bu esa mehnat migratsiyasining kuchayishiga yordam berdi.
Tojikistonda mehnat migratsiyasining eng yuqori nuqtasi 2005-2013 yillarda
kuzatilgan. Respublikadan tashqi mehnat migratsiyasining asosiy oqimi MDH
davlatlariga kuzatildi. Tojikiston mehnat, migratsiya va aholi bandligi vaziri
o‘rinbosari Emin Sanginzodaning so‘zlariga ko‘ra, bugungi kunga kelib, 2018
yilda Tojikistondan Rossiyaga mehnat muhojirlari oqimi o‘tgan yilga nisbatan 1
foizga kamaygan. Oxirgi besh yil ichida Tojikistondan chet elga ishlash uchun
ketayotgan muhojirlar oqimi 39,5 foizga kamaydi. “2018 yil davomida 484 176
nafar mehnat muhojiri migratsiya kartalari asosida respublikani tark etgan.
Ularning 86,7 foizi erkaklar, 13,3 foizi ayollardir. Rossiya Federatsiyasiga 463 552
kishi, Qozog‘istonga 13 586 kishi ishlash uchun ketgan”, — dedi Mehnat vaziri
o‘rinbosari. 2019 yilga kelib Tojikistondan mehnat muhojirlari soni o‘tgan yilga
nisbatan 27 foizga oshgan. Shunday qilib, 2019-yilning dastlabki 7 oyida, Sputnik
Tojikiston respublika Mehnat vazirligining Migratsiya xizmati ma lumotlarigaʼ
tayanib, Tojikistondan 357 mingdan ortiq fuqaro mehnat migratsiyasiga ketgan.
Birgina 2019 yilning iyul oyida Tojikistondan 57 mingga yaqin kishi ish izlab
chiqib ketgan, bu 2018 yilning shu davriga nisbatan 26,7 ming kishiga ko‘pdir10 .
2018-yilda Tojikistondan ikki mingdan ortiq mehnat muhojiri Xorijda bandlik
agentligi orqali Turkiya va Polshaga jo‘nab ketgan. 2019-yil boshida 1000 dan
ortiq fuqaro Polsha, Turkiya, Birlashgan Arab Amirliklari, Belarus va
Qozog‘istonga ishlash uchun yuborish uchun ariza topshirgan11 . Tashqi mehnat
migratsiyasida asosan 17-62 yoshdagi mehnatga layoqatli aholi - erkaklar va 17-57
yoshli ayollar ishtirok etadi. Yosh tarkibiga ko'ra, bular asosan 17- 29 yoshli
yoshlar - 262,8 ming kishi yoki jami migrantlarning 39,2%ini tashkil etadi.
Tashqi mehnat migratsiyasi ishsizlarning katta qismini qamrab oladi. Turli
hisobkitoblarga ko'ra, u aholining iqtisodiy faol qismining 30 dan 40 foizigacha
33

yetadi. Ekspert Elena Sadovskaya ta kidlaganidek, Tojikiston mehnatʼ
migratsiyasining mamlakat va butun mintaqa hayotida tutgan o rni haqida yaqqol
ʻ
misoldir. Avvalo, bu migrantlarning pul o'tkazmalarida ko’rinadi. 10-15 yil oldin
ularning hajmi mamlakat yalpi ichki mahsulotining yarmiga teng edi. Bugungi
kunda birgina Rossiyadan migrantlar jo‘natgan pul o‘tkazmalarining ulushi
Tojikiston yalpi ichki mahsulotining 30% dan ortig‘ini, mutlaq hisobda esa qariyb
2,5 mlrd dollarni tashkil etadi. Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, so‘nggi yillarda
(2013-2018) mehnat muhojirlari faqat rasmiy shaxslar orqali 15 mlrdni tashkil etib
ushbu shu vaqt ichida Tojikistonga jalb qilingan to g ridan-to g ri investitsiyalar
ʻ ʻ ʻ ʻ
hajmidan bir necha baravar ko proqdir12 . Pul o‘tkazmalari Tojikistondagi ko‘plab
ʻ
oilalarning yashashi uchun asosiy daromad manbayidir. Pul oziq-ovqat, dori-
darmon, bolalar ta'limi, uy qurish va ta'mirlash, mebel sotib olish, shuningdek,
o'g'il, qiz yoki o'zining to'yiga sarflanadi. Ko'pincha, nafaqat oila, balki
qarindoshlar va qo'shnilar ham migrantlardan yordam oladi.
Ayrim muhojirlar qaytgandan so’ng o‘z bizneslarini boshlashlari mumkin,
chunki ular mamlakatga yangi ko‘nikma va bilimlar bilan qaytishadi. Migrantlar
yordamida milliy iqtisodiyot darajasida ham ijobiy holatlar kuzatiladi, xususan
ichki iste'mol jonlanadi, mamlakatga kiruvchi valyuta tovarlar importini va boshqa
moliyaviy operatsiyalarni ta'minlash uchun ishlatiladi O‘zbekiston ham
mintaqadagi yirik mehnat muhojirlari donori bo‘lgan davlatdir. Aholining asosiy
qismi Rossiya va Qozog‘istonda ishlaydi. Ammo so‘nggi 5 yil ichida mehnat
migratsiyasi geografiyasi o‘zgara boshladi – AQSH, Turkiya, Qozog‘iston,
Saudiya Arabistoni, Isroil, Janubiy Koreya hamda Birlashgan Arab mamlakatlariga
ishchi kuchi oqimining barqaror o‘sish tendentsiyasi kuzatilmoqda. O zbekiston
ʻ
Respublikasi Davlat statistika qo mitasi ma lumotlariga ko ra, Qozog istonga 5 yil
ʻ ʼ ʻ ʻ
ichida migrantlar soni 10 barobarga oshgan va 355 540 kishini tashkil qilgan. 2018
yilda Turkiyada 34 399 kishi, BAAda 4 578 kishi ishlagan bo’lsa, Rossiyaga
mehnat migratsiyasi 2018 yil davomida 944 328 dan 852 008 ga kamaydi.
Mutaxassislarning fikricha, bu 2014-yilda Rossiya rublining qadrsizlanishi bilan
bog‘liq bo‘lishi mumkin, buning natijasida mehnat muhojirlarining dollar
34

hisobidagi daromadlari ikki barobar qisqardi. 8
Ko'pincha o'rta ma'lumotli yosh va
o'rta yoshli erkaklar ishlash uchun O'zbekistondan chiqib ketishadi. Ularning
maqsadi pul topish va uyga jo'natishdir. “Yigitlar ota-onasiga yordam berish,
turmush qurish uchun pul topishga boradi. Ular odatda uyda turmush qurishadi,
keyin esa ishga qaytishadi. Qozog‘iston bilan chegaradosh viloyatlarda ular xotini
bilan kelishlari mumkin, bolalar O‘zbekistonda ota-onalari bilan qolishadi”, -
deydi Sadvoqasova. Shuningdek, mutaxassisning so‘zlariga ko‘ra, chegara
hududlariga yosh va o‘rta yoshli ayollar ham kundalik yumush bilan kelishadi.
Ular uy-joy izlashlari shart emas, uzoq vaqt qolishmaydi. Qozog‘iston va
O‘zbekiston chegaralari ochilishi bilan bu, ayniqsa, yozda kundalik amaliyotga
aylanib qoldi.
Xulosa
8
G.Matkarimova. Xalqaro huquq va O zbekiston huquqiy tizimi. T., TDYuI, 2022.‟
35

Mehnat migratsiyasi murakkab va ko'p qirrali jarayon bo'lib, u turli ijtimoiy,
iqtisodiy va siyosiy omillar bilan bog'liq. Sotsiologik tahlil bu jarayonning turli
jihatlarini chuqur tushunishga va uni boshqarish uchun samarali strategiyalar
ishlab chiqishga yordam beradi. Migratsiyaning sabablarini, ta'sirlarini va ularning
ijtimoiy strukturalardagi o'rnini o'rganish orqali jamiyatlarda ijobiy o'zgarishlarga
erishish mumkin
Ichki migratsiya mehnat bozori samaradorligini oshirsada, yutuqlar
mintaqalardagi ish haqi farqlari saqlanib qolishini yo‘qqa chiqara olmaydi. Chunki
migrantlar oqimi hozirgi kunlarda hali yetarlicha katta emas. Umuman olganda,
davlat tomonidan migrantlarga har qancha imkoniyatlar yaratib berilgani bilan
mamlakat mehnat bozoridagi ishchilarning hammasi boshqa davlatlarga ketib
qoladi deb hisoblash xato. Shuningdek, milliy mehnat bozoridagi talab va taklif
muvozanat narxlariga migratsiya juda katta ta’sir o‘tkazib, mehnat resurslarining
raqobatbardoshligini yo‘qqa chiqarib qo‘ya olmaydi. Shunday ekan, mamlakat
tashqi mehnat migrantlarining xalqaro yo‘nalishlari diversifikatsiya qilish hamda
qo‘llabquvvatlash siyosatini davom ettirishi iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq.
Mehnat migratsiyasi Markaziy Osiyoda, ayniqsa Rossiya va Qozog‘istonda
mehnat migratsiyasi siyosiy muammo sifatida qaralmoqda. Migrantlar
ijtimoiyiqtisodiy muhitga, keyin esa siyosiy muhitga bosim o'tkazishi mumkin, deb
ishoniladi. Ammo shu bilan birga, iqtisodiy nochorlik tufayli davlat ko'tara
olmagan yukni migrantlar o'z oilalari uchun o'zlari hal qiladilar. Pul o‘tkazmalari
aholi turmush darajasini oshirishda muhim rol o‘ynaydi, ommaviy migratsiya esa
milliy mehnat bozoridagi keskinlikni pasaytiradi va aholining muhim guruhlari
farovonligini oshiradi. Bizning nazarimizda, mehnat migratsiyasini tartibga solish
uchun O zbekiston “Bandlik va mehnat munosabatlari” vazirligining bevositaʻ
boshchiligida ishchi kuchi import qiluvchi mamlakatlar, yirik kompaniyalar
buyurtmalariga muvofiq yollanma, malakali ishchi va mutaxassislarni tayyorlash
mexanizmini takomillashtirish lozim.
Mehnat migratsiyasining kelib chiqish sabablari va o z navbatida, uning
ʻ
mamlakat iqtisodi- yotiga ijobiy va salbiy ta sirlari bilan bog liq bo ladi.
ʼ ʻ ʻ
36

Migratsiya omillari deganda mehnat resursining bir joydan ikkinchi joyga o tishiʻ
uchun sabab bo ladigan obyektiv va subektiv shart-sharoitlar tushuniladi. Mehnat
ʻ
migratsiyasida mehnat resurslarining harakatchanligi mezoni ham hisobga olinadi.
Mehnat resursi harakatchanligi mehnatga layoqatli aholining muayyan turdagi
mehnat faoliyatini muayyan joyda bajarishga qodirligi va tayyorligi bilan belgi-
lanadi. Uning ijtimoiy-kasbiy va hududiy xususiyatlari mavjuddir. Mehnat
migratsiyasini samarali tashkil etish aholi bandlik darajasini oshirishda muhim rol
o ynaydi.
ʻ
Mehnat harakatchanligini tahlil qilish mehnat iqtisodiyotidagi bir qator
asosiy savollarni hal qilishga yordam beradi: Migratsiyani belgilovchi omillar
nima? Migrantlar turishni tanlagan kishilardan nimasi bilan farq qiladi? Qanday
omillar migrantlarni o‘zlari tanlab olishlarini belgilaydi? Migrantlarning o‘zlari
uchun ham, ular ko‘chib o‘tadigan joylar uchun ham migratsiya qanday oqibatlarga
olib keladi? Migrantlar o‘zlarining qarorlaridan katta foyda ko‘rishadimi?
Migratsiya qarorlarining amaldagi barcha zamonaviy tahlili ushbu
gipotezani chiqish nuqtasi sifatida ishlatadi va ishchilar migratsiyasini inson
kapitaliga investitsiya kiritish shakli sifatida ko‘rib chiqadi. Ishchilar muqobil
mehnat bozorlarining har birida mavjud bo‘lgan ish bilan ta’minlash
imkoniyatlarining qiymatini hisoblab chiqadilar, potentsial harakatni amalga
oshirish uchun sarflanadigan xarajatlarni aniqlaydilar va qaysi variantni umrbod
ishlab topgan pulning hozirgi qiymatini maksimal darajaga ko‘tarishini tanlaydilar.
37

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. O‘zbekiston Respublikasi qonunlari, O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining farmonlari va qarorlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari,
O‘zbekiston Prezidentining asarlari:
2. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: "O‘zbekiston", 2015 y.
3. O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida» qonuni. Oliy ta’lim.
Me’yoriy hujjatlar to‘plami. T. «Sharq» 2011.
4. O‘zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi
to‘g‘risida» Qonun. Oliy ta’lim. Me’yoriy hujjatlar to‘plami. T. «Sharq» 2011.
5. "Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida", O‘zbekiston Respublikasining ќ onuni
2016 yil, 30-avgust.
6. «Malakali pedagog kadrlar tayyorlash hamda o‘rta maxsus kasb-hunar
ta’limi muassasalarini shunday kadrlar bilan ta’minlash tizimini yanada
takomillashtirishga oid chora-tadbirlar to‘g‘risida» O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining Qarori // O‘zbekiston ovozi, 2012 yil 28 may
9. “2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi”. O‘zbekistonbn Respublikasi
Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni.
10. “YOshlarga oid davlat siyosati samaradorligini oshirish va O‘zbekiston
yoshlar ittifoqi faoliyatini qo‘llab-quvvatlash to‘g‘risida”. O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2017 yil 5 iyuldagi PF-5106 sonli Farmoni.
11. Mirziyoyev Sh.M. “Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz” mavzusidagi O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan
Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisidagi nutqi. – T.: “O‘zbekiston”, 2016. –
56 b.
12. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil , qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. –T.:
“O‘zbekiston”. – 2017.– 102b.
38

13. Mirziyoyev Sh.M. “Bilimli avlod – buyuk kelajakning, tadbirkor xalq –
farovon hayotning, do‘stona hamkorlik esa taraqqiyotning kafolatidir”
mavzusidagi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 26
yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi.// “Xalq so‘zi” gazetasi
2018 yil 8 dekabr.
12. Nazarova G.G`., Х alilov Х ., Eshtaev A. va boshqalar. “Jahon
iqtisodiyoti” (O`quv qo`llanma).T., 2020.
13. Shodiev R. Х . Jahon iqtisodiyoti . T.,2021
14 .A.Mamatkulov. Xalqaro huquq. T., Adolat, 2022.
15.G.Matkarimova. Xalqaro huquq va O zbekiston huquqiy tizimi. T.,‟
TDYuI, 2022.
Internet saytlari
. www. buhgalt.ru
. www.jurnal-audit.ru
. http://www.apb.org.uk (Auditing Practices Board)
. http://www.iasc.org.uk (International Accounting Standards Committee)
39

Mehnat migratsiyasining iqtisodiy o'sishga ta’siri

Sotib olish