Mehnatda xavfsizlik qoidalarini buzganlik uchun javobgarlik - Юриспруденция - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	151.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	28 Февраль 2025
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Юриспруденция

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

132 Продаж

Mehnatda xavfsizlik qoidalarini buzganlik uchun javobgarlik

Купить

MEHNATDA XAVFSIZLIK QOIDALARINI BUZGANLIK UCHUN
JAVOBGARLIK
MUNDARIJA
KIRISH .......................................................................................................................................................... 2
I.BOB. MEHNATDA XAVFSIZLIK QOIDALARINING HUQUQIY ASOSLARI ........................................................ 5
I.1. Mehnatda xavfsizlik qoidalarini buzish turlari ....................................................................................... 5
I.2. Ish beruvchi tomonidan xavfsizlik talablariga rioya qilmaslik .............................................................. 12
II.BOB. MEHNAT XAVFSIZLIGI QOIDALARINI BUZGANLIK UCHUN JAVOBGARLIK TURLARI ........................ 23
II.1. Mehnatda xavfsizlikni ta’minlash choralari ......................................................................................... 23
II.2. Xodimlarning huquq va majburiyatlari ............................................................................................... 32
XULOSA ...................................................................................................................................................... 42
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ................................................................................................ 43
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi va zaruriyati. Mehnat xavfsizligi va mehnatda
xavf-xatarlarni boshqarish masalalari jamiyatda alohida e tiborga loyiqdir.ʼ
Bugungi kunda ishlab chiqarish va sanoat tarmoqlarining rivojlanishi,
texnologiyalarning tez o zgarishi, yangi ishlab chiqarish usullari va jarayonlari
ʻ
xavfsizlikni ta minlashni o zgartirishni talab qiladi. Har yili mehnat muhofazasi
ʼ ʻ
bilan bog liq yuzlab jarohatlar, hatto halokatli holatlar ro y beradi. Shu sababli,
ʻ ʻ
mehnat xavfsizligini ta minlash va xavfsizlik qoidalarini buzganlik uchun
ʼ
javobgarlikni belgilash, ishchilarning sog lig ini va hayotini himoya qilishda
ʻ ʻ
muhim o rin tutadi.
ʻ
Xavfsizlik qoidalarining buzilishi natijasida ishchilar og ir jarohatlar
ʻ
olishlari yoki halok bo lishlari mumkin. Bu esa, nafaqat ishchining shaxsiy
ʻ
salomatligi va hayotiga salbiy ta sir ko rsatadi, balki ishlab chiqarish jarayonini
ʼ ʻ
ham to xtatishi, kompaniyaning iqtisodiy holatiga salbiy ta sir o tkazishi mumkin.
ʻ ʼ ʻ
Shuningdek, mehnat muhofazasi sohasidagi qonunlar va normativ-huquqiy
hujjatlar doimiy ravishda yangilanib boradi, bu esa mehnat xavfsizligini
ta minlashdagi ahamiyatni yanada oshiradi.
ʼ
Shu sababli, mehnat xavfsizligi qoidalarini buzganlik uchun javobgarlik
masalasini chuqur o rganish zarurati tug iladi. Bu mavzu, ishchilarning huquqlari,
ʻ ʻ
xavfsiz ishlash sharoitlari, ish joylaridagi xavf-xatarlardan qanday himoyalanish
haqida aniq va dolzarb ma lumotlarni taqdim etadi. Qonunlar va hujjatlar asosida
ʼ
mehnat muhofazasi tizimi samaradorligini oshirish, ishlab chiqarish jarayonlarida
yuzaga keladigan xavf-xatarlarni kamaytirish, shuningdek, mehnat xavfsizligini
nazorat qilishdagi o zgarishlarni tahlil qilish va bu sohadagi amaliy takliflar ishlab
ʻ
chiqish, bugungi kunda dolzarb masala bo lib qolmoqda.
ʻ
Mavzuning o rganilganligi darajasi.
ʻ Mehnat xavfsizligi va mehnat
muhofazasi masalalari bo yicha ko plab ilmiy tadqiqotlar, maqolalar,
ʻ ʻ
monografiyalar mavjud. Bu masalalar turli mamlakatlarda o rganilgan va ularning
ʻ
har birida mehnat xavfsizligi uchun javobgarlikni belgilovchi huquqiy va
normativ-huquqiy asoslar mavjud. Shuningdek, mehnat qonunchiligidagi
2

o zgarishlar, ishlab chiqarishdagi texnologik jarayonlar, ish sharoitlarini yaxshilashʻ
hamda ishchi kuchini himoya qilish borasidagi ilmiy yondoshuvlar keng
o rganilgan.
ʻ
O zbekistonda ham mehnat xavfsizligi va muhofazasi masalalari jiddiy
ʻ
e tiborga olinmoqda. "Mehnatni muhofaza qilish to g risida"gi qonun,
ʼ ʻ ʻ
ishchilarning xavfsizligi va sog lig ini ta minlashda muhim huquqiy asos
ʻ ʻ ʼ
hisoblanadi. Biroq, ushbu qonunlarning amaliyotda qanday ishlashini tahlil qilish
va mehnat xavfsizligi qoidalarining buzilishiga qarshi kurashish uchun qaysi
choralar ko rilishini aniqlash zarur.
ʻ
Shu bilan birga, mehnat xavfsizligi qoidalarini buzganlik uchun
javobgarlikni belgilovchi huquqiy asoslar va ularga amal qilish masalalari hali ham
to liq o rganilmagan. Ayniqsa, mehnat xavfsizligi sohasidagi amaliyotchilar va
ʻ ʻ
qonun ijodkorlari tomonidan tahlil qilish va yangilanishlar kiritish zarurati mavjud.
Bu kurs ishi orqali mazkur masalalarga doir yangi bilimlar taqdim etilishi mumkin.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Mehnatda xavfsizlik qoidalarini
buzganlik uchun javobgarlikni o rganish, bu sohadagi muammolarni aniqlash va
ʻ
mehnat xavfsizligi qonunchiligida qanday takomillashtirishlar qilish zarurligini
o rganish.
ʻ
 Mehnat xavfsizligi qoidalari: Mehnat xavfsizligi qoidalarining
mohiyati va ularning ahamiyatini o rganish.
ʻ
 Xavfsizlikka ta sir qiluvchi omillar: Ish joylaridagi xavf-xatarlarni
ʼ
tahlil qilish va ularga ta sir qiluvchi omillarni aniqlash.
ʼ
 Qonun va normativ-huquqiy hujjatlar: Mehnat xavfsizligi qonunlari va
normativ hujjatlarning tahlili va ularning amaliyotda qo llanilishini ko rib
ʻ ʻ
chiqish.
 Javobgarlik shakllari: Xavfsizlik qoidalarini buzganlik uchun
javobgarlikni tahlil qilish, uning shakllari va amaliy ta sirini o rganish.
ʼ ʻ
 Prevensiya choralarini ishlab chiqish: Mehnat xavfsizligi buzilishlarini
oldini olish bo yicha ilg or amaliyotlarni va takliflarni ishlab chiqish.
ʻ ʻ
3

 Xavfsiz ish sharoitlari: Mehnat jarayonida xavfsiz ishlash sharoitlarini
yaratish bo yicha takliflar ishlab chiqish.ʻ
Kurs ishining ob ekti va predmeti.
ʼ Mehnat xavfsizligi va muhofazasi
tizimi, mehnat sharoitlari va ishlab chiqarish jarayonlarida xavf-xatarlar. Mehnat
xavfsizligi bilan bog liq qonunchilik va mehnat muhofazasi sohasidagi amaliyot.
ʻ
Mehnat xavfsizligi qoidalarini buzganlik uchun javobgarlik, uning turlari,
sanksiyalari va mehnat xavfsizligini ta minlash bo yicha mavjud qonun va
ʼ ʻ
normativ-huquqiy hujjatlar. Bunda mehnat xavfsizligini buzishning oldini olish
uchun amaliy choralar va qonunlarning samaradorligini oshirish yo llari tahlil
ʻ
qilinadi.
Kurs ishining tuzulishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat. Kurs ishining umumiy hajmi 43
ʻ
sahifani tashlik etadi.
4

I.BOB. MEHNATDA XAVFSIZLIK QOIDALARINING HUQUQIY
ASOSLARI
I.1. Mehnatda xavfsizlik qoidalarini buzish turlari
Mehnatda xavfsizlik qoidalariga rioya qilish, jamiyatdagi mehnat
munosabatlarining uzluksiz va samarali faoliyat yuritishi uchun muhim omil
hisoblanadi. Ushbu qoidalar xodimlarning salomatligi hamda ularning hayotini
saqlash, ishlab chiqarish jarayonlarida yuqori darajadagi tartib-intizomni
ta’minlash va iqtisodiy samaradorlikka erishish maqsadida joriy etilgan bo‘lib,
ularni buzganlik uchun qonun hujjatlarida belgilangan tartibda javobgarlik yuki
mavjud. Ayniqsa, O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi va boshqa qonun
hujjatlarida belgilangan normalar, tashkilotlar hamda korxonalarda xavfsiz mehnat
muhitini yaratish borasidagi talablar barcha mehnat subyektlari tomonidan qat’iy
rioya etilishi zarur. Shu bilan birga, ish beruvchi ham, xodim ham e’tiborsizlik
yoki loqaydlik qilsa, huquqbuzarlik sodir etishi mumkin bo‘lgan holatlar, ular
bo‘yicha kelib chiqadigan qonuniy oqibatlar va iqtisodiy zararlar chuqur tahlil
qilinishi lozim.
Mehnatda xavfsizlik, avvalo, inson hayotining ustuvorligi tamoyili bilan
uzviy bog‘liqdir. Zero, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi hamda boshqa
normativ-huquqiy hujjatlarda inson huquqlari va erkinliklarini ta’minlash eng
asosiy vazifa sifatida belgilanadi. Shu nuqtayi nazardan, davlatimiz tomonidan
mehnatni muhofaza qilish sohasidagi qonunchilik doimiy ravishda
takomillashtirilib, ish beruvchilarning javobgarligi, xodimlarning huquqlari va
majburiyatlari aniq belgilab qo‘yilgan. Xususan, “Mehnatni muhofaza qilish
to‘g‘risida”gi Qonun mehnat jarayonida xavfsizlik, gigiyena hamda boshqa
me’yoriy talablarni ta’minlashni maqsad qilgan bo‘lib, ish beruvchiga bir qator
majburiyatlarni yuklaydi. Bularga xavfli uchastkalarni muntazam nazoratdan
o‘tkazish, xodimlarni mehnatni muhofaza qilish usullari bo‘yicha o‘qitish, zarur
himoya vositalari bilan ta’minlash va ishlab chiqarish binolarini xavfsizlik
talablariga mos holda jihozlash kabi chora-tadbirlar kiradi. Agar ushbu
majburiyatlar bajarilmasa yoki mas’uliyatsiz munosabat tufayli xavfsizlik
5

talablariga zid xatti-harakatlar vujudga kelsa, ish beruvchi ma’muriy yoxud jinoiy
javobgarlikka tortilishi mumkin. 1
Ish joyida xavfsizlik qoidalariga rioya qilmaslik har doim ham ish
beruvchining aybi bilan bog‘liq bo‘lmaydi. Ba’zan xodimning o‘zi ham o‘rnatilgan
intizom qoidalarini pisand qilmasligi, zarur himoya vositalaridan foydalanmasligi
yoki ish beruvchi tomonidan berilgan texnik ko‘rsatmalarni buzishi tufayli jiddiy
talafotlar yuzaga keladi. Masalan, ishlab chiqarish sexida ma’lum bir mashinadan
foydalanish bo‘yicha ko‘rsatmalar berilganiga qaramay, xodim ularni e’tiborsiz
qoldirishi oqibatida texnik nosozlik sodir bo‘lishi va boshqa xodimlarning ham
hayotiga tahdid tug‘dirishi mumkin. Shunday holatlarda xodimning o‘zi ham
javobgarlikka tortilishi ehtimoldan xoli emas. O‘zbekiston Respublikasining
Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksi hamda Jinoyat kodeksida mehnat
xavfsizligi masalalariga oid normalar mavjud bo‘lib, ushbu qonun hujjatlarida
xavfli xatti-harakatlar sodir etgan shaxsga nisbatan beriladigan jazolar turi va
o‘lchovi belgilab qo‘yilgan.
Aynan ushbu mas’uliyatni kuchaytirish, xodimlar hamda ish beruvchilarni
hushyorlikka undash maqsadida qonunchilikda muayyan turdagi moliyaviy
jarimalar, mehnat faoliyatidan chetlashtirish, ayrim hollarda, agar bu kabi
huquqbuzarlik og‘ir oqibatlarga olib kelsa, jinoiy jazolar qo‘llanilishi mumkinligi
qayd etilgan. Shu bilan birga, mehnatda xavfsizlik bo‘yicha o‘tkaziladigan o‘quv
seminarlari, targ‘ibot-tashviqot ishlari ham doimiy ravishda kuchaytirilib
borilmoqda. Jumladan, korxonalar o‘z xodimlarini mehnatni muhofaza qilish
qoidalari bilan tanishtirish, yangi texnologik uskuna joriy etilganda, uni xavfsiz
boshqarish bo‘yicha amaliy treninglar tashkil etishga mas’ul hisoblanadi. Bu
borada esa korxona rahbarining ishi faqat ko‘rsatmalar berish bilangina
cheklanmaydi, balki berilgan ko‘rsatmalar amalda qanday bajarilayotganligini ham
nazorat qilish shart.
Keltirilishi mumkin bo‘lgan misollardan biri – qurilish sohasida faoliyat
yurituvchi ishchilarning balandlikda ishlash qoidalariga e’tibor qaratmasligi,
1
Tursunov Y. Mehnat huquqi. Darslik. T.: “Moliya”, 2002. 279 b.
6

belgilangan xavfsizlik kamarlaridan foydalanmasligi. Bunday beparvolik bir
tomondan ishchining hayotiga tahdid qilsa, boshqa tomondan esa butun korxona
faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Xodimni himoya qiluvchi vositalar
bilan ta’minlash ish beruvchining zimmasidagi majburiyat bo‘lsa, ularning to‘g‘ri
va tizimli ishlatilishini ta’minlash qisman ishchining shaxsiy mas’uliyatiga ham
bog‘liqdir. Agar voqea natijasida jiddiy baxtsiz hodisa ro‘y bersa, surishtiruv
ishlarida avvalo, nima sababdan hodisa yuz berganligi, kimning mas’uliyatsizligi
evaziga bunday oqibat kelib chiqqanligi aniqlanadi. Shu jarayonda, zarur
choralarni ko‘rmagan ish beruvchi yoki texnika xavfsizligi ko‘rsatmalarini pisand
qilmagan xodim jinoiy javobgarlikka tortilishi ehtimoli mavjud.
Javobgarlikning turlari haqida so‘z borganda, eng avvalo, ma’muriy
javobgarlikni qayd etish lozim. Mehnatda xavfsizlik qoidalarini buzish, lekin
oqibatda uncha og‘ir bo‘lmagan ziyon yetkazish holatlarida, ma’muriy jarima yoki
faoliyatni vaqtinchalik to‘xtatib turish chorasi qo‘llanilishi ehtimoli bor. Ammo
agar xodimning salomatligiga og‘ir shikast yetkazish yoki o‘lim holatiga sabab
bo‘ladigan jinoyat sodir etilsa, Jinoyat kodeksi asosida jinoiy javobgarlik muqarrar
bo‘ladi. Bunday vaziyatlarda sud organlari ish beruvchi yoki xodimning ayb
darajasini, ijtimoiy xavflilik darajasini va boshqa bog‘liq omillarni chuqur tahlil
qilgan holda, ozodlikdan mahrum qilishgacha bo‘lgan jazoni belgilashi mumkin.
Shu bilan birga, yetkazilgan moddiy va ma’naviy zararni qoplash masalasi ham
ko‘rib chiqiladi. 2
Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, mehnat faoliyatidagi turli xatarlarni oldini olish
yoki ularni bartaraf etish chora-tadbirlariga investitsiya kiritish, uzoq muddatli
istiqbolda korxonalarga ham iqtisodiy, ham ijtimoiy manfaat keltiradi. Zero, yuqori
xavfsizlik standartlari qo‘llanilgan korxonalarda baxtsiz hodisalar soni kamayadi,
ish unumdorligi ortadi va malakali kadrlarni ishga jalb qilish osonlashadi. Masalan,
xalqaro tajribada bir qator yirik korxonalar ishchilari uchun xavfsiz va qulay
mehnat muhitini yaratishga jiddiy e’tibor qaratar ekan, intizomni buzmaslik, zarur
himoya vositalaridan foydalanish hamda yo‘riqnomalarga to‘liq amal qilishni
2
Tursunov Y. Trudovoe pravo Respubliki Uzbekistan.T.: TDYuI, 2005 y.
7

korporativ madaniyat darajasiga ko‘targan. Natijada ishlab chiqarish jarayonidagi
nosozliklar keskin kamaygan, shuningdek, jarimalar va boshqa majburiy to‘lovlar
hisobiga iqtisodiy zararlar minimallashtirilgan.
Mamlakatimizda ham shu kabi yondashuvni qo‘llash tobora kuchayib
bormoqda. Mehnat inspeksiyalari tomonidan korxonalar muntazam ravishda
tekshiriladi, ish beruvchiga taqdim etiladigan ko‘rsatmalar asosida turli
kamchiliklar bartaraf etilishi talab qilinadi. Biroq, ayrim korxonalar rahbarlari
tekshiruvlar oralig‘ida sustkashlikka yo‘l qo‘yishi, xodimlar ham doimiy
boshqaruv va nazorat bo‘lmasa, xavfsizlikni ta’minlash bo‘yicha qat’iy tartibga
to‘liq rioya qilmasligi kuzatilishi mumkin. Shuning uchun ham mehnatda
xavfsizlik bo‘yicha qonun hujjatlarining buzilishi yuzasidan ogohlantirish,
ma’muriy chora yoki jinoiy jazo belgilanishi bir vaqtning o‘zida profilaktik
ahamiyat kasb etadi. Ya’ni, bunday chora xatti-harakatlarning oldini olish va ish
joylarida intizomni mustahkamlashga xizmat qiladi.
Davlat idoralari va nodavlat notijorat tashkilotlari ham mehnatda xavfsizlik
madaniyatini shakllantirish bo‘yicha keng qamrovli ishlarga hissa qo‘shib
kelmoqda. Xususan, xalqaro mehnat tashkilotlari ishtirokida o‘tkaziladigan amaliy
seminarlar, treninglar hamda ma’rifiy tadbirlar sohadagi mutaxassislar salohiyatini
oshirish, yangi texnologiyalardan xavfsiz foydalanish va huquqbuzarliklarga
barham berish yo‘llarini qamrab oladi. Shu bilan birga, ayrim hollarda baxtsiz
hodisa sodir etilgan korxonada ishchilarga har tomonlama ijtimoiy ko‘mak
ko‘rsatish, jarohatlanganlarga reabilitatsiya va boshqa tibbiy yordamni tashkil
etish, marhumning oila a’zolariga moddiy ko‘mak berish – bularning barchasi ish
beruvchining bevosita majburiyati sifatida belgilanadi. Agar bunday
kompensatsiyalar yoki yordam turlari ko‘rsatilmasa, mehnat qonunchiligiga ko‘ra,
ish beruvchi sud tartibida ham javob berishi mumkin.
Boshqa tomondan, xodimlar ham o‘zining shaxsiy mas’uliyatini yodda
tutishi lozim. Mehnatda xavfsizlik bo‘yicha mashg‘ulotlardan o‘tish, himoya
vositalaridan foydalanish, xavfli ishlab chiqarish jarayonlarida intizom bilan
ishlash – bularning barchasi o‘z-o‘zidan bajarilishi kerak bo‘lgan talablar sirasiga
8

kiradi. Xodimning beparvoligi va me’yoriy hujjatlarni buzishi, ish beruvchining
bunday buzilishlarga ko‘z yumishi yokida nazoratni susaytirishi atrofdagilar uchun
ham jiddiy xavf tug‘diradi. Shu sababli, korxona ichki tartib-qoidalarida
belgilangan texnik xavfsizlikni buzgan shaxslar, hatto hech qanday baxtsiz hodisa
sodir bo‘lmagan taqdirda ham, intizomiy yoki ma’muriy javobgarlikka tortilishi
mumkin. Zero, bu kabi choralar boshqalarga ibrat bo‘lishi va kelgusida
huquqbuzarliklarning oldini olish maqsadida xizmat qiladi. 3
Mehnat kodeksi doirasida xodimlarni ishga qabul qilish jarayonida ham
xavfsizlik bo‘yicha asosiy ko‘rsatkichlar bayon etilishi, ish jarayonida muntazam
yo‘riqnomalar tashkil etilishi, xodimlar tomonidan olingan bilimlar amaliyotda
qo‘llanilishi shart. Agar korxonada balandlikda ishlash zarur bo‘lsa, ishchilarning
tayyorgarlik darajasi albatta tekshirilishi, ularning sog‘lig‘i va jismoniy
imkoniyatlari balandlikda ishlashga mos yoki mos emasligi inobatga olinishi
lozim. Shu bilan bir qatorda, ish beruvchi sog‘liqni saqlash tashkilotlari bilan
hamkorlikda mehnat sharoitlari og‘ir yoki xavfli bo‘lgan joylarda sog‘lom ish
muhitini yaratishga intilishi kerak. Chunki korxona rivoji, uning iqtisodiy
barqarorligi va xodimlarning mehnat unumdorligi mehnat xavfsizligiga qaratilgan
siyosat bilan bevosita bog‘liqdir.
Mehnatda xavfsizlik qoidalarini buzganlik holati sodir bo‘lganda, avvalo,
bunday buzilishning sabablarini kompleks ravishda o‘rganish zarur. Qanday
sharoitda xodim o‘z majburiyatiga e’tibor bermadi yoki ish beruvchi o‘z
zimmasidagi vazifalarni bajarmadi? Xodimga texnika xavfsizligi bo‘yicha
tushuntirish ishlari yetarlicha o‘tkazilganmi, kerakli himoya vositalari yetkazib
berilganmi? Yoki korxonada texnologik jarayonlar nazoratiga mas’ul bo‘lgan
bo‘limlar o‘z vazifasini bajarmayaptimi? Mazkur savollarga javob topish,
kelgusida xuddi shunday huquqbuzarliklarning oldini olishga xizmat qiladi.
Shuningdek, tekshiruv yakunlariga ko‘ra, aybdor shaxsni javobgarlikka tortishning
aniq ko‘lami ham belgilanadi. Qonun hujjatlari mehnatni muhofaza qilish
3
Tursunov Yu., O’rinboev D. Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasi va mehnat qilish huqvuqining kafolatlari.
T., TDYuI, 2008.
9

borasidagi har qanday buzilishning o‘z vaqtida bartaraf etilishini ta’minlashga
qaratilgan bo‘lib, javobgarlikning muqarrarligi shaxslar tomonidan qoidalarga
rioya qilishga ijobiy rag‘bat beradi.
Xulosa sifatida aytish lozimki, mehnatda xavfsizlik qoidalarini buzganlik
uchun javobgarlik faqatgina jazolash vositasi bo‘lib qolmasdan, balki profilaktik
ahamiyatga ega choradir. Mehnat sohasi ishtirokchilari – ish beruvchilardan tortib
xodimlargacha – barchaning mas’uliyatni his etishi, qoidalarga qat’iy amal qilishi,
beparvolikning salbiy oqibatlarini oldini oladi. Shuningdek, bu nafaqat qonun
oldidagi burch, balki inson hayoti va salomatligi hamda korxonaning iqtisodiy
manfaatlari uchun ham muhimdir. Amaldagi qonunchilik talablari va to‘plangan
amaliy tajriba shuni ko‘rsatadiki, xavfsiz mehnat muhitini yaratish bo‘yicha
sarflangan har qanday mablag‘ va vaqt, kelajakda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan
ko‘plab muammolarni oldini olishda beqiyos ahamiyat kasb etadi. Qonun oldidagi
javobgarlik esa ushbu jarayonning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi.
Mehnatda xavfsizlik qoidalarini buzganlik uchun javobgarlik masalasi,
avvalo, jamiyatda inson manfaatlari, uning sog‘lig‘i va hayotini asrashga
qaratilgan muhim huquqiy tartibot sifatida ko‘rib chiqiladi. O‘zbekiston
Respublikasining amaldagi mehnat qonunchiligi hamda “Mehnat muhofazasi
to‘g‘risida”gi qonun mazkur sohada majburiyatlar va javobgarlik choralari
bo‘yicha keng ko‘lamli huquqiy normalarni o‘z ichiga oladi. Mehnat jarayonida
xodimlarning xavfsizligini ta’minlash, mehnat gigiyenasi va texnika xavfsizligiga
oid talablarga rioya qilish nafaqat davlat organlari, balki ish beruvchi tashkilotlar
hamda har bir xodimning ham majburiyatidir. Aynan shu boisdan mehnatda
xavfsizlikni buzish holatlari alohida nazorat qilinadi, ularni bartaraf etish va oldini
olish mexanizmlari muntazam takomillashtirib boriladi.
O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi mehnat munosabatlarini
kompleks tartibga soluvchi asosiy hujjat sifatida ko‘rib chiqiladi. Unda
xodimlarning huquqlari va burchlari, ish beruvchining majburiyatlari, ish
sharoitlarini xavfsiz va sog‘lom qilishi lozim bo‘lgan mezonlar aniq ifodalab
berilgan. Mehnat kodeksi doirasida xodimlar mehnat faoliyatini amalga oshirar
10

ekan, ularning hayoti va sog‘lig‘ini himoya qilish, tibbiy ko‘riklardan o‘tkazish,
individual himoya vositalari bilan ta’minlash kabi majburiyatlar ish beruvchiga
yuklatiladi. Bunday majburiyatlarning buzilishi, ya’ni mehnat muhofazasi talablari
lozim darajada bajarilmasligi, xodimlarning shikastlanishi yoki sog‘lig‘iga zarar
yetkazishi mumkin bo‘lgan xavfli holatlar kelib chiqishiga sabab bo‘lsa, qonun
hujjatlarida nazarda tutilgan turli xil choralar qo‘llaniladi.
“Mehnat muhofazasi to‘g‘risida”gi qonun mehnatda xavfsizlik, gigiyena va
sanitariya me’yorlarini belgilab beruvchi muhim huquqiy hujjat sifatida alohida
ahamiyatga ega. Mazkur qonunda mehnat muhofazasi tizimining asosiy maqsad va
vazifalari, davlat organlarining vakolatlari, ish beruvchilarning majburiyatlari va
xodimlarning huquqlari aniq bayon etiladi. Jumladan, ish beruvchi avvalo ishlab
chiqarishda aniqlangan xavflarni bartaraf etish yoki kamaytirish choralarini
ko‘rishi, zarur uskunalarni ishlab chiqarish talablariga muvofiq ravishda o‘rnatishi,
xodimlarning mehnat xavfsizligiga doir ko‘nikmalarini oshirishi va ularni o‘qitishi
lozim. Shuningdek, xodimlarning o‘zlari ham mehnat intizomiga rioya qilish,
himoya vositalaridan belgilangan tartibda foydalanish, avariya xavfi paydo bo‘lsa,
bu haqda zudlik bilan ish beruvchilarga yoki mas’ul shaxslarga xabar berish kabi
burchlarga ega.
Xalqaro mehnat tashkiloti (XMT) tomonidan qabul qilingan bir qator
konvensiyalar va tavsiyalar ham mehnat muhofazasiga oid standartlarni belgilab
beradi. XMTning 155-sonli “Xavfsizlik va gigiyena hamda ishlab chiqarish
muhitini yaxshilash to‘g‘risidagi konvensiya”si, 161-sonli “Ishlab chiqarishdagi
gigiyena xizmati to‘g‘risida”gi konvensiyasi va boshqa hujjatlar orqali jahon
hamjamiyatiga mehnat xavfsizligi borasida yagona va zamonaviy yondashuvni
joriy qilish maqsad qilingan. O‘zbekiston Respublikasi ham o‘zining tegishli ichki
qonun hujjatlarini XMT standartlariga uyg‘unlashtirish, mehnat muhofazasida
xalqaro talablarga mos mexanizmlarni joriy etish yo‘lida izchil islohotlarni amalga
oshirib keladi. Ta’kidlash o‘rinliki, xalqaro me’yorlarning bajarilishi faqat
11

hujjatlarni ratifikatsiya qilish bilangina chegaralanmasdan, ularning amaliyotga
joriy etilishi va nazorat qilinishi orqali ham o‘z ifodasini topadi. 4
I.2. Ish beruvchi tomonidan xavfsizlik talablariga rioya qilmaslik
Mehnatda xavfsizlik qoidalariga rioya qilmaslikning huquqiy oqibatlari turli
darajada bo‘lishi mumkin. Avvalo, bunday buzilishlar xodimning sog‘lig‘iga zarar
keltirsa yoki og‘ir oqibatlarga olib kelsa, ish beruvchi belgilangan tartibda
ma’muriy yoki jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkin. O‘zbekiston
Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksida mehnat intizomini,
xavfsizlik qoidalarini buzish bilan bog‘liq turli sanksiyalar nazarda tutiladi.
Jumladan, dalolatnoma tuzish, jarima solish, faoliyatni vaqtincha to‘xtatib qo‘yish
yoki cheklash kabi choralar ish beruvchilarga nisbatan qo‘llanishi mumkin.
Jarimaning miqdori buzilishning xavflilik darajasi va oqibatlariga bog‘liq holda
belgilanadi.
Og‘ir oqibatlarga sabab bo‘ladigan holatlarda ish beruvchiga nisbatan
jinoyat ishlari ham qo‘zg‘atilishi ehtimoli mavjud. O‘zbekiston Respublikasining
Jinoyat kodeksida ish beruvchining loqaydligi yoki xavfsizlik va gigiyena talablari
buzilishi oqibatida xodimning o‘limi yoki sog‘lig‘iga og‘ir shikast yetkazish
holatlari bo‘yicha javobgarlik ko‘zda tutiladi. Bunda aybdor shaxslar ma’lum
muddatga ozodlikdan mahrum qilish, belgilangan huquqlaridan mahrum qilish
kabi jazolarga tortilishi mumkin. Bu normalar orqali davlat mehnat muhofazasi
qoidalarini buzish bilan bog‘liq salbiy ko‘rinishlarning oldini olishni, ish
beruvchilarni yetarli darajada mas’uliyatli bo‘lishga undashni maqsad qiladi.
Mavzuga doir tahliliy yondashuvda, avvalo, ish beruvchi va xodimning
o‘zaro mas’uliyati va majburiyatlari muhim rol o‘ynashi aniq ko‘rinadi. Mehnat
jarayonida xavfsizlikni ta’minlash faqatgina ish beruvchiga yoki davlat organlariga
bog‘liq emas, balki xodimlar tomonidan belgilangan qoidalarga qat’iy rioya qilish,
jamoaviy va individual himoya vositalaridan me’yorida foydalanish, qulay mehnat
sharoitlarini talab qilish, havo almashinuvi va sanitariya-gigiyena holatini kuzatib
4
Tursunov Yu. Xalqaro mehnat huquqi va O’zbekiston Respublikasi mehnat qonunchiligini takomillashtirish
muammolari. Monografiya, T., “Fan va texnoloqiya” nashriyoti, 2009., 192 b.
12

borish kabi masalalarga ham bevosita aloqador. Ayrim hollarda xodimlar
tomonidan sodir etiladigan mas’uliyatsizlik yoki qoidalarga e’tiborsizlarcha
yondashish, qo‘l ostidagi texnika vositalaridan noto‘g‘ri foydalanish ham turli
darajadagi baxtsiz hodisalarga sabab bo‘ladi. Shu bois, mehnatda xavfsizlikni
buzishda xodimning ham, ish beruvchining ham xatti-harakatlari sinchiklab
o‘rganiladi va huquqiy baho beriladi.
Misol sifatida, ishlab chiqarish korxonasida yong‘in xavfsizligi qoidalariga
e’tibor qaratilmaganligi tufayli is gazidan zaharlanish yoki texnologik uskunalar
ishdan chiqqan vaqtda zarur choralar ko‘rilmaganligi oqibatida xodim jiddiy
jarohat olsa, bunday vaziyatda ish beruvchi aybdor deb topilishi mumkin. Agar
surishtiruv jarayonida xodimning o‘zi ham taqiqlangan hududda himoya
vositalaridan foydalanmasdan faoliyat yuritgani aniqlansa, xodimga nisbatan
intizomiy chora ko‘riladi. Vaziyatga ko‘ra, agar xodimning bunday xatti-harakati
ish beruvchi tomonidan o‘qitish yoki tushuntirish tadbirlarini o‘tkazmaslik yoki
noto‘g‘ri tashkil etish bilan bog‘liq bo‘lib chiqsa, ish beruvchi javobgar bo‘lishda
davom etaveradi. Shu tariqa, har ikki tomonning ham mehnat xavfsizligi
qoidalariga munosabati, rioya qilish darajasi birdek baholanadi.
Huquqiy amaliyotdan yana bir misol, qurilish sohasida ko‘p qavatli bino
qurilishida ishchilarni balandlikda ishlashga tayyorlamaslik, ularni maxsus o‘qitish
kurslaridan o‘tkazmaslik, himoya arqonlari yoki maxsus kamarlar bilan
jihozlamaslik oqibatida kelib chiqadigan baxtsiz hodisalar, odatda, og‘ir jarohatlar
yoki hatto o‘lim bilan tugashi mumkin. Bunday holatlarda davlat inspeksiyasi
tomonidan korxonada tekshiruv o‘tkaziladi, buzilish dalillari aniqlansa, ish
beruvchiga nisbatan jiddiy chora ko‘riladi. Agar ishchi hushyorlikni yo‘qotgan, ish
hujjatlarini taqdim etmagan yoki ogohlantirishlarga rioya qilmagan bo‘lsa ham,
yakuniy javobgarlik ko‘p hollarda ish beruvchiga yuklatiladi, chunki xodimni
o‘qitish, ularga tegishli sharoit yaratish, xavfsizlik bo‘yicha yo‘riqnomalarni
13

yetkazish va zarur texnik uskunalar bilan ta’minlash bevosita ish beruvchining
zimmasidagi majburiyatdir. 5
Mazkur jarayonlarda javobgarlik masalasiga oid huquqiy munosabatlar faqat
jazolash bilan cheklanmaydi. Davlat organlari, xususan, Mehnatni muhofaza qilish
davlat inspeksiyasi, Sog‘liqni saqlash vazirligi, Favqulodda vaziyatlar vazirligi va
boshqa tegishli idoralar profilaktika, o‘qitish, targ‘ibot ishlarini ham olib boradi.
Xodimlarga kasbiy kasalliklar va baxtsiz hodisalarni oldini olishga qaratilgan
treninglar, seminarlar, texnik xavfsizlik bo‘yicha maxsus dasturlar taklif etiladi.
Shuningdek, ish beruvchilarga ishlab chiqarish jarayonida qo‘llaniladigan texnik
uskunalarning sifatini yaxshilash, xavfsizlik standartlarini oshirish, mehnat
muhofazasi bo‘yicha mas’ul xodimlar bilan ta’minlash tavsiya etiladi. Ushbu
chora-tadbirlar, aslida, kelajakda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan huquqiy nizolar
va javobgarlikni kamaytirishda samarali natija beradi.
Shu nuqtai nazardan, mehnatda xavfsizlik masalasi uzluksiz e’tibor va
mablag‘ talab qiladigan soha ekanini qayd etish lozim. Davlat siyosati nuqtayi
nazaridan, ishlab chiqarish jarayonlarida inson omili asosiy o‘rinda turadi, shuning
uchun ishchi va xizmatchilarning hayoti va sog‘lig‘i ta’minlanishi zarur. Yangi
ishlanma va texnologiyalar joriy etilishi bilan bog‘liq holda xavfsizlik qoidalari
muntazam ravishda takomillashtirilib boradi. O‘zbekiston Respublikasining
Mehnat kodeksi va “Mehnat muhofazasi to‘g‘risida”gi qonun, shuningdek, XMT
me’yorlari doirasida ishlab chiqilgan ish beruvchi va xodimning o‘zaro burchlari,
majburiyatlari, mas’uliyati tobora aniqroq belgilanib, zamonaviy talablar bilan
uyg‘unlashtirilib kelinmoqda.
Alohida ta’kidlash kerakki, mehnat muhofazasi va xavfsizligi bo‘yicha
normativ-huquqiy hujjatlarda nazarda tutilgan talablarga rioya qilish hamda
bunday talablarga rioya qilmaganlik uchun belgilangan javobgarlik, aslida, ish
beruvchilar uchun zarar yoki yo‘qotish keltirishga qaratilgan choralar emas.
Aksincha, bu majburiyatlar iqtisodiy samaradorlik, kadrlar salomatligini
5
Tursunov Yu., Ro‘ziev Sh., Qudratov B. Fermer xo‘jaliklarida mehnat – huquqiy munosabat. T., TDYuI, 2010.,
B.134.
14

ta’minlash, ishlab chiqarishdagi uzilishlar va baxtsiz hodisalardan kelib chiqadigan
qo‘shimcha xarajatlarning oldini olishga xizmat qiladi. Xodimlarning mehnat
sharoitlari yaxshilansa, ishlab chiqarish unumdorligi ortadi, o‘z navbatida, turli
noxush ko‘rinishlarsiz barqaror faoliyat yo‘lga qo‘yiladi. Shu sababli mehnat
muhofazasi talablari intizomiy, ma’muriy yoki jinoiy javobgarlik bilan bir qatorda,
iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikka ham bevosita ta’sir o‘tkazadi.
Mehnatda xavfsizlik qoidalarini buzganlik uchun javobgarlikni joriy
etishning asosiy maqsadi – ijtimoiy adolatni o‘rnatish va inson hayoti,
salomatligini himoya qilishdan iborat ekanini yoddan chiqarmaslik kerak. Mazkur
mexanizm faqat jazolash emas, balki buzilishlarni barvaqt aniqlash, tahlil qilish,
kelgusida bunday holatlar takrorlanishini oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlar
tizimini ham qamrab oladi. Ishlab chiqarish jarayonida turli texnik nazorat va
inspeksiya yo‘nalishlari doimiy ravishda rivojlantirilib borilmoqda, xodimlarning
malakasini oshirishga ixtisoslashgan o‘quv markazlari tashkil etilmoqda, texnik
vositalar sertifikatsiyalashda xavfsizlik masalalariga alohida urg‘u berilmoqda.
Bularning barchasi mehnatda xavfsizlikni yaxshilashga, ishlab chiqarish
jarayonlari hamda xodimlarning farovon faoliyatiga xizmat qiladi.
Shuningdek, mehnat muhofazasiga doir xalqaro tajriba, jumladan, XMT
talablari asosida yaxlit ravishda yangi standartlar, yangilangan ko‘rsatmalar qabul
qilinishi ham dolzarb masala bo‘lib qolmoqda. Zamonaviy texnik me’yorlar, ish
joylarining ergonomikasi, xodimlarning psixologik holati, ishlab chiqarish
madaniyati va jamoaviy xavfsizlik muhitini shakllantirish singari tamoyillar
rivojlangan davlatlarda ustuvor ahamiyat kasb etadi. O‘zbekistonda ham, xususan,
yirik sanoat korxonalarida xalqaro ISO standartlarini joriy qilish, korporativ
sarmoyadorlar bilan hamkorlikda ilg‘or texnologik usullarni qo‘llash orqali mehnat
muhofazasi bo‘yicha ilg‘or tajribalarni tatbiq etish amaliyoti yo‘lga qo‘yilgan.
Bularning barchasi yakuniy natijada xodimlar uchun zamonaviy, xavfsiz, sog‘lom
mehnat muhitini yaratishga ko‘maklashadi, shu bilan birga, qonunchilikda
ko‘rsatilgan javobgarlik choralaridan tortib, umumiy madaniy yuksalish va kasbiy
salohiyatni oshirishgacha bo‘lgan keng ko‘lamni qamrab oladi.
15

Xulosa qilib aytganda, mehnatda xavfsizlik qoidalarini buzish, avvalo, inson
hayoti va sog‘lig‘ini xavf ostiga qo‘yadigan jiddiy huquqbuzarlik sanaladi.
O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi, “Mehnat muhofazasi to‘g‘risida”gi
qonun va tegishli qonunchilik hujjatlari, shuningdek, XMT me’yorlari va xalqaro
standartlar bu borada aniq cheklovlar va qoidalarni belgilab, buzilishlar uchun
ma’muriy hamda jinoiy javobgarlik kiritgan. Qonunlarning bunday qat’iy talablari
ish beruvchi va xodimlar o‘rtasida mehnat intizomini kuchaytirish va xavfsizlikni
ta’minlashga qaratilgan. Shu bilan birga, profilaktika ishlari, malaka oshirish,
texnik jihozlash, huquqiy va texnik nazorat tartibini takomillashtirish ham
mehnatda xavfsizlikni buzzmaslikka xizmat qiladi. Yalpi holda, bu jarayonlar
jamiyatda inson salomatligi, hayot sifati va ijtimoiy barqarorlikka ijobiy hissa
qo‘shadi. Demak, mehnatda xavfsizlik masalasida har bir ish beruvchi ham, har bir
xodim ham mas’ul ekani, qonunlarda belgilangan majburiyatlarga e’tiborsizlik
qilib bo‘lmasligini hamisha yodda tutish lozim. Inson hayoti va sog‘lig‘i ustuvor
qadriyat sifatida ulug‘lanar ekan, mehnat muhofazasi tizimini mustahkamlash
orqali barqaror iqtisodiy taraqqiyot hamda ijtimoiy farovonlikka erishish mumkin
bo‘ladi. 6
Mehnat faoliyati jarayonida xavfsizlik qoidalariga rioya qilish har qanday
tashkilot, korxona va muassasa uchun ustuvor ahamiyatga ega. Ish beruvchining
xodimlar oldidagi mas’uliyati, xodimlarning esa o‘z vazifalarini xavfsiz va samara
bilan bajarish borasidagi majburiyati mehnat jarayonining uzluksiz hamda xatarsiz
tashkil etilishiga xizmat qiladi. Shu bois, mehnatni muhofaza qilish sohasida
mavjud talablarga qat’iy rioya etilmasligi, ularga bepisandlik bilan munosabatda
bo‘lish yoki lozim vositalardan foydalanmaslik oqibatida ham ish beruvchining,
ham xodimning, ham umuman, butun tashkilotning huquqiy va moddiy
javobgarligi yuzaga kelishi mumkin. Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, mehnat
jarayonida xavfsizlik me’yorlaridan chetga chiqish har doim ham bevosita
jarohatlar yoki moddiy zarar bilan cheklanmaydi, balki korxona obro‘siga, ijtimoiy
barqarorlikka ham jiddiy putur yetkazadi. Shuning uchun ushbu masala bo‘yicha
6
Tadbirkorlik va mehnat qonunchiligi. Qo‘llanma. Risola. T., «Adolat», 2002.
16

nafaqat qonun hujjatlariga mos choralar ko‘rish, balki ishlab chiqarish
madaniyatini yuksaltirish, mehnat muhofazasi bo‘yicha xodimlarning ongini
oshirish va javobgarlik to‘g‘risidagi qoidalarni aniq tushuntirish muhim
hisoblanadi.
Mehnat kodeksi va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar talablari shuni
belgilaydiki, korxona yoki tashkilotda xavfsizlik texnikasi va mehnatni muhofaza
qilish qoidalarining buzilishi, eng avvalo, ish beruvchi tomonidan e’tiborsizlik
yoki lozim shart-sharoitlar yaratmaslik holati natijasida kelib chiqishi mumkin. Ish
beruvchi mehnatni muhofaza qilish bo‘yicha zarur talablarga rioya etishga,
xodimlarni xavfsiz mehnat sharoiti bilan ta’minlashga, texnika va uskunalarning
soz holatda bo‘lishini muntazam nazorat qilishga majbur. Shu bilan birga, ishlab
chiqarish hududlarida, xodimlar foydalanishi lozim bo‘lgan himoya vositalarida va
ish uskunalarining texnik holatida kamchiliklar mavjud bo‘lsa, ish beruvchi
qonunchilikda belgilangan tartibda javobgar bo‘lishi ehtimoli juda yuqori.
Masalan, qisqa muddatli iqtisodiy foyda yoki tejamkorlik maqsadida xavfsizlikka
oid xarajatlarni kamaytirish, sifatli himoya vositalarini xarid qilmaslik yoki
xodimlarga texnik talablarga javob bermaydigan uskunalarni foydalanishga
topshirish orqali ish beruvchi mehnatni muhofaza qilish me’yorlariga zid harakat
qiladi va shu orqali o‘zining huquqiy javobgarligiga sabab bo‘ladigan sharoit
yaratadi.
Bunga misol sifatida, yirik qurilish korxonasida sodir bo‘lgan avariya
holatini ko‘rsatish mumkin: ish beruvchi suhbati va nazoratsizligi tufayli ishchilar
balandlikda ishlash paytida maxsus himoya kamarlari bilan ta’minlanmagan,
natijada ikki nafar xodimning jarohatlanishi va mehnat qobiliyatini yo‘qotishiga
olib kelgan. Bunday vaziyatda sodir bo‘lgan voqea nafaqat xodimning sog‘lig‘iga
va korxona daxlsizligiga zarar keltiradi, balki ish beruvchiga ham jiddiy
javobgarlik yuklaydi. Chunki qonun talablariga ko‘ra, ish beruvchi xodimlar
salomatligini himoya qilish uchun zarur barcha shart-sharoitlarni taqdim etishi
shart. Ayniqsa, og‘ir yoki xavfli sharoitda ishlaydigan xodimlar tomonidan
qo‘llanilishi zarur bo‘lgan shaxsiy himoya vositalarining mavjudligi hamda
17

ulardan to‘g‘ri foydalanishni ta’minlash ish beruvchining bevosita majburiyati
sifatida belgilanadi. Mazkur majburiyatni bajarmaslik bilan bog‘liq
huquqbuzarliklar ma’muriy yoki jinoiy javobgarlikka sabab bo‘ladi. Ayrim
hollarda esa, xodimlarning o‘zlari ham surunkali ravishda qat’iy instruktsiyalarga
rioya etmasligi, ish beruvchi taqdim etgan vositalardan foydalanmasligi, texnikaga
e’tiborsiz munosabatda bo‘lishi orqali salbiy oqibatlarga sababchi bo‘ladilar.
Shunday holatlarda qonun xodimning o‘z javobgarlik darajasini ham ko‘rib
chiqadi, chunki mehnatni muhofaza qilish bo‘yicha ko‘rsatmalar xodimlar uchun
ham majburiy xarakterga ega. 7
Demak, ikkinchi muhim omil – xodimlarning qoidalarga beparvoligi – tahlil
qilinishi lozim bo‘lgan masalalardan biridir. Har qanday korxonada xavfsizlik
borasidagi talablarga rioya qilish, ichki mehnat intizomi hamda korxona ichki
nizomlariga amal qilish barcha xodimlar uchun birdek majburiy sanaladi.
Shuningdek, xodim ishga qabul qilinishidan avval yoki ish jarayonining
bosqichlarida doimiy ravishda o‘tkaziladigan o‘qitish, instruktaж va malaka
oshirish dasturlarida ham faol qatnashishi shart. Bu jarayonlarda xavfsizlik
bo‘yicha belgilangan qoidalar haqida yetarli ma’lumotga ega bo‘lish, ish beruvchi
tomonidan ajratiladigan himoya vositalarining qo‘llanilishi va zarurligi borasida
aniq tushunchaga ega bo‘lish, xodimning keyingi faoliyati davomida yuzaga
kelishi mumkin bo‘lgan xavf-xatarlarni oldini oladi. Ammo ayrim holatlarda
xodimlar “ozgina shoshilish” yoki “o‘z malakasi yetarli” degan xulosa bilan
xavfsizlik talablarini chetlab o‘tishlari, kerakli jihozlardan foydalanmasliklari
kuzatiladi. Misol sifatida, ba’zi stanok operatorlari dag‘al e’tiborsizlik bilan
maxsus qo‘lqop yoki ko‘zoynaklarni kiyishdan bosh tortishadi, chunki “tezroq
ishni tugatish” yoki “og‘riq sezmiman” kabi asossiz fikrlar bilan o‘zlarini
chalg‘itadilar. Natijada kutilmagan texnik nosozlik yoki tasodifiy holat bo‘lganda
jarohatlanish, sog‘liqqa jiddiy zarar yetishi xavfi oshadi. Bunday vaziyatda,
xodimning o‘zi amaldagi qoida va ko‘rsatmalarga rioya etmagan bo‘lsa, ma’lum
darajada uning javobgarligi ham vujudga keladi. Zero, mehnat jarayonida har bir
7
Tursunev Yu., Atajanova D. Shogirdlik va yoshlarni kasbga o‘rgatish.. Qo‘llanma. T., TDYuI, 2010.,
18

shaxsning xavfsizlik borasidagi ongli harakati nafaqat uning o‘zini himoya qiladi,
balki butun jamoaning salomatligi va tashkilotning normal faoliyat yuritishi uchun
zarur muhitni ta’minlaydi.
Uchinchi masala – ish joyida himoya vositalaridan foydalanmaslik –
amaliyotda eng keng tarqalgan huquqbuzarliklardan biri hisoblanadi. Himoya
vositalari, xususan, boshni, ko‘zlarni, quloqlarni, qo‘l-oyoqni yoki butun
organizmni turli texnik ta’sirlar yoki kimyoviy moddalar ta’siridan saqlashga
qaratilgan eng asosiy usullardan biri bo‘lib, ishlab chiqarish jarayonining majburiy
qismi sifatida ko‘riladi. Qonunchilikka muvofiq, ish beruvchi xodimlar mehnatiga
xos bo‘lgan xavf-xatarlardan kelib chiqib, zarur bo‘lgan himoya vositalarini yetarli
miqdorda ajratishi, ushbu vositalarning belgilangan muddatlarda almashtirilishi
hamda xodimlar orasida noto‘g‘ri foydalanish yoki umuman foydalanmaslik
hollarining oldini olishi lozim. Biroq, ko‘pgina holatlarda mehnat muhofazasiga
mas’ul bo‘lgan mutaxassisning e’tibori susayishi, ish jadvallarining haddan
tashqari tig‘izligi yoki xodimlarning beparvo xatti-harakatlari oqibatida mazkur
talablar bajarilmaydi. Natijada ish jarayonida jarohatlar, tan jarohati bilan bog‘liq
hodisalar ko‘payadi. Ayniqsa, kimyoviy moddalar bilan ishlashda, yuqori shovqin
darajasidagi korxonalarda yoki balandlikda bajariladigan ishlar mobaynida shaxsiy
himoya vositalaridan foydalanmaslik, ko‘pincha, jiddiy oqibatlarga olib keladi.
Jumladan, maxsus quloqchin taqilmasligi eshitish qobiliyatining zaiflashishiga,
ko‘zni himoya qiluvchi ko‘zoynaklar taqilmasligi ko‘rish qobiliyatining
buzilishiga sabab bo‘lishi mumkin. Shu ma’noda, himoya vositalaridan
foydalanmaslik – ham ish beruvchi, ham xodimlar tomonidan mehnat xavfsizligi
qoidalariga to‘g‘ri munosabat bildirilmaganini ko‘rsatadigan jiddiy xato
hisoblanadi. Natijada nafaqat individual sog‘liq bilan bog‘liq muammolar, balki
korxona ma’muriy jazo choralari yoki jarimalar bilan ham yuzma-yuz keladi.
Qolaversa, ishlab chiqarish ko‘lami kengaygan sari, butun jamoaning mehnatini
mehnatni muhofaza qilish normalariga javob beradigan darajada tashkil etish
mas’uliyati ham oshib boradi.
19

Nihoyat, to‘rtinchi jihat – ishga yaroqsiz, texnik jihatdan nosoz yoki muddati
o‘tgan jihozlardan foydalanish. Bu masala ayniqsa og‘ir sanoat, transport,
energetika sohalarida ko‘p uchraydi. Agar ish beruvchi yoki mas’ul shaxslar
qurilmalarni belgilangan muddatlarda texnik ko‘rikdan o‘tkazmasdan
foydalanishda davom etsa, ehtimoliy avariyalar xavfi ortadi. Shuningdek, xodimlar
tomonidan texnikani ishlatish borasida o‘qitishdan o‘tkazilmagan, tajribasiz yoki
beparvo munosabatda bo‘lgan shaxslar jalb etilsa, texnikaning nosozligi yanada
xavfli oqibatlar keltirib chiqaradi. Masalan, yirik metallurgiya korxonasida muhim
agregatlarning nosozligi e’tibordan chetda qolishi ishlov berish jarayonida
bo‘ronchi xodimlarning kuyishiga, texnik inshootlarning ishdan chiqishiga, hatto
yong‘in kelib chiqishiga olib kelishi mumkin. Shundan kelib chiqib, qonun
hujjatlarida texnika va uskunalarning sozligi, sertifikatlari mavjudligi, periodik
ekspertizadan o‘tganligi bo‘yicha qat’iy talablar qo‘yiladi. Agar ish beruvchi yoki
ish jarayonini nazorat qiluvchi mas’ul shaxs bu talablarni bajarmasa,
huquqbuzarlik deb baholanadi va ma’muriy-jarima choralari hamda boshqa turdagi
javobgarlik choralari ko‘rib chiqiladi. Zero, har qanday jihatdan nosoz yoki
foydalanish muddati o‘tgan uskunadan foydalanish xodimlarning hayoti va
salomatligiga jiddiy tahdid tug‘diradi. Ayniqsa, avto-transport sohasida bu masala
og‘ir oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Texnik ko‘rikdan o‘tmagan mashina
yoki sinovdan o‘tmagan asbob-uskunadan foydalanish, ayniqsa, jamoat
xavfsizligini xatarga qo‘yadi, bu esa yanada jiddiy mas’uliyatni yuzaga keltiradi.
Shunday qilib, mehnatni muhofaza qilish va xavfsizlik qoidalarini buzish har
qanday tashkilotdagi ishlab chiqarish jarayoniga zarar yetkazadi hamda mazkur
huquqbuzarlikka aloqador shaxslarga – ish beruvchidan tortib, bevosita ish
jarayonida ishtirok etayotgan xodimlargacha – qonun oldida javob berish
majburiyatini yuklaydi. Qonunchilikda ushbu huquqbuzarliklar uchun turli xil
choralar nazarda tutilgan. Masalan, eng yengil shaklda ma’muriy jarima yoki
ogohlantirish berishdan tortib, jiddiy holatlarda jinoiy javobgarlikkacha bo‘lgan
chora-tadbirlar qo‘llanishi mumkin. Agar xodimlarning hayotiga yoki sog‘lig‘iga
jiddiy zarar yetkazilgan bo‘lsa, ish beruvchi yoki bevosita qonun buzilishiga sabab
20

bo‘lgan mansabdor shaxs jinoiy javobgarlikka tortilishi ehtimoldan xoli emas. O‘z
navbatida, xodimlar tomonidan sodir etilgan qoidabuzarlik holatlarida ham
intizomiy jazolash, hayfsan, jarima, ishdan ozod qilish kabi chora-tadbirlar
qo‘llanilishi mumkin. Bu mehnat intizomi va xavfsizlik talablarini buzilishining
oldini olish yo‘lida ko‘riladigan muhim profilaktik mexanizm sifatida baholanadi.
Amaliyotda mehnat muhofazasi qoidalarining buzilishi ko‘pincha
korxonalarda keng ko‘lamli tekshiruvlar o‘tkazilishiga ham sabab bo‘ladi. Davlat
nazorat organlari, sanitariya-epidemiologiya xizmati yoki favqulodda vaziyatlar
bo‘yicha inspeksiyalar o‘tkazadigan navbatdan tashqari tekshiruvlar tufayli
korxonalar ish jarayonida muayyan cheklov yoki to‘xtatishlarga duch keladi. Bu,
o‘z navbatida, korxonaning ishlab chiqarish rejalari va iqtisodiy samaradorligiga
ta’sir ko‘rsatadi. Shu bilan birga, xavfsizlik qoidalari buzilishi tufayli sug‘urta
korxonalari bilan bog‘liq muammolar, jumladan, to‘lovlarning rad etilishi, sug‘urta
mukofotining oshishi kabi noqulay holatlar ham yuzaga chiqishi mumkin. Zero,
sug‘urta kompaniyalari xavfsizlik talablariga rioya etilmagan joyda risk darajasi
yuqoriligini hisobga olib, sug‘urta badallarini ko‘tarishi yoki qoplama miqdorini
kamaytirishi ehtimoldan xoli emas.
Mehnat muhofazasi talablari buzilishining oldini olish maqsadida korxona
rahbariyati, mehnatni muhofaza qilish bo‘yicha mutaxassislar hamda xodimlarning
o‘zlari ham doimiy ravishda profilaktik choralarni amalga oshirishi lozim. Dastlab,
korxonada xavfsizlik madaniyatini shakllantirish muhim: ya’ni, har bir xodim,
mehnatning har bir ishtirokchisi mehnat muhofazasi qoidalariga ongli
munosabatda bo‘lishi, bu masalada o‘zining jamoa oldidagi mas’uliyatini his
qilishi zarur. Ikkinchidan, ish uskunalari va texnik vositalarning texnik ko‘rik va
sertifikatlash tizimini muntazam yo‘lga qo‘yish, ularni o‘z vaqtida ta’mirlash
hamda almashtirish choralarini ko‘rish lozim. Agar korxona rahbariyati bu borada
nuqsonlarga yo‘l qo‘ysa, avvalo o‘zining huquqiy va moddiy javobgarlik riskini
oshirgan bo‘ladi. Uchinchidan, xodimlarning malakasini oshirish, ularga
muntazam o‘qitish mashg‘ulotlari va amaliy treninglar o‘tkazish, xavfsizlik
bo‘yicha maxsus instruktsiyalar berish zarur. Bunda bevosita ishlab chiqarish
21

joyida, real mashg‘ulotlar orqali xavfli holatlarda to‘g‘ri harakat qilish bo‘yicha
ko‘nikmalar shakllantiriladi. Shuningdek, agar xodimlar ish jarayonidagi xavfsizlik
qoidalarini buzishga moyillik ko‘rsatsa, tezkor ogohlantirish yoki intizomiy chora-
tadbirlar qo‘llanishi maqsadga muvofiq. To‘rtinchidan, korxona miqyosida
mehnatga doir ichki hujjatlarni rasmiy qayd etish, xavfsizlik qoidalari haqida
hamma xabardor bo‘lishiga erishish, ishga kelganda har bir xodim yozma ravishda
tanishganini tasdiqlash kabi tartiblarni ishlab chiqish foydali bo‘ladi. Bu kelgusida
nizoli vaziyatlar yoki javobgarlik masalalarini aniqlashda muhim dalil sifatida
xizmat qiladi.
Xulosa qilib aytganda, mehnatda xavfsizlik qoidalarini buzish turli
darajadagi xavf-xatarlarni keltirib chiqaradigan murakkab muammo hisoblanadi.
Ish beruvchining majburiyatlariga rioya qilmaslik, xodimlarning e’tiborsizligi yoki
himoya vositalaridan foydalanmaslik, ishga yaroqsiz texnikadan foydalanish kabi
holatlar alohida yoki birgalikda namoyon bo‘lishi mumkin. Har bir bu kabi
buzilish korxona ichki jarayonlariga, xodimlar salomatligiga va korxona iqtisodiy
manfaatlariga salbiy ta’sir etadi. Ayniqsa, og‘ir oqibatlar bilan tugaydigan baxtsiz
hodisalar sodir bo‘lganda, moddiy zarar bilan birga inson hayotiga ham tahdid
tug‘ilgani sababli sud organlari, nazorat idoralari, jamoatchilik tomonidan bunday
holatlarga nisbatan juda qat’iy qarorlar qabul qilinadi. Shu bois, istalgan ish
beruvchi va xodimlar uchun mehnatni muhofaza qilishga doir qoidalarni e’tiborsiz
qoldirish yoki meniksiz darajada bajarish tobora xavfli ekanini unutmaslik lozim. 8
8
Usmanova M.A., Tursunov Y. Mehnat huquqi. T.: TDYuI, 2006 y.
22

II.BOB. MEHNAT XAVFSIZLIGI QOIDALARINI BUZGANLIK UCHUN
JAVOBGARLIK TURLARI
II.1. Mehnatda xavfsizlikni ta’minlash choralari
Davlat miqyosida mehnat xavfsizligi bo‘yicha qonunchilik doim yangilanib,
zamonaviy talablar joriy etib borilmoqda. Korxonalarning o‘zida esa, jahon
andozalariga uyg‘un ish shakllarini joriy qilish, zamonaviy himoya
texnologiyalarini sotib olish va amalda qo‘llash, xodimlarga yuqori malakali
instruktaj berish orqali ushbu muammo yechim topishi mumkin. Muhimi, har bir
shaxs – ish beruvchi bo‘ladimi yoki xodim bo‘ladimi – mehnat xavfsizligi
talablariga rioya qilish borasidagi o‘z mas’uliyatini teran his etib, ish jarayonida
qonun talablariga og‘ishmay amal qilishi darkor. Chunki xavfsizlikka bo‘lgan
e’tibor insan hayotiga bo‘lgan e’tibor demakdir. Shuningdek, mehnat jarayonining
barqarorligi va samaradorligi ham faqat xavfsiz mehnat sharoitlari yaratilgan holda
to‘liq ta’minlanadi. Agar bu talablar buzilsa, nafaqat huquqiy javobgarlik, balki
korxonada ish intizomi izdan chiqishi, malakali kadrlarning ketishi, iqtisodiy
zararning ortishi kabi ko‘plab salbiy oqibatlar ham yuzaga keladi. Shu bois,
mehnatda xavfsizlikni buzish nafaqat qonun oldida javobgarlikni, balki korxona
kelajagiga salbiy ta’sirni ham keltirib chiqarishini har doim yodda tutish lozim.
Mehnat munosabatlarida xavfsiz mehnat sharoitlarini ta’minlash har qanday
tashkilot va korxonaning ustuvor vazifalaridan biri hisoblanadi. Bu borada
amaldagi qonunchilik mehnat jarayonida xodimlarning salomatligi va hayotini
himoya qilishga xizmat qiladigan chora-tadbirlar turkumini nazarda tutadi.
Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi, Ma’muriy javobgarlik
to‘g‘risidagi kodeks, Fuqarolik kodeksi hamda Jinoyat kodeksi bu sohada keng
qamrovli huquqiy poydevor yaratadi. Mazkur hujjatlar asosida ish beruvchi va
ishchilarning birdek javobgarligi ta’minlangan bo‘lib, mehnat jarayonidagi
xavfsizlikni buzgan shaxslarga tegishli sanksiyalar qo‘llanilishi mumkin. Qonunda
belgilangan tartib-qoidalar nafaqat odob-axloq normalariga mos harakatni talab
etadi, balki ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalarni oldini olish, kasb kasalliklari
yuzaga kelishining oldini olish va ish unumdorligini saqlashga ham xizmat qiladi.
23

Ish beruvchilar mehnat xavfsizligi bo‘yicha belgilangan normalarga rioya
etishi, xodimlarga zarur himoya vositalarini taqdim etishi hamda ularni muntazam
o‘qitib borishi shart. Ayni paytda, xodimlar ham o‘zlari bajaradigan vazifalar
doirasida xavfsizlik talablari va korxona ichki tartib-qoidalariga qat’iy rioya
etishlari lozim. Shu bilan birga, ish beruvchi zimmasidagi majburiyatlarni
bajarmasa yoki xodimlar mehnat intizomiga xilof ravishda xavfsizlik talablarini
buzsa, ular turli xil huquqiy javobgarlikka tortilishi mumkin. Ana shunday
javobgarlik turlari to‘rtta asosiy ko‘rinishda namoyon bo‘ladi: intizomiy
javobgarlik, ma’muriy javobgarlik, fuqarolik-huquqiy javobgarlik va jinoyaviy
javobgarlik. Ushbu javobgarlik turlarining har birida qonunchilik bilan belgilangan
choralar qo‘llanilishiga sabab bo‘ladigan huquqbuzarlikning mohiyati, oqibatlari
hamda jazo turining ko‘lami farqlanadi.
Mehnat intizomini buzganlik uchun belgilangan javobgarlik, avvalo,
xodimning bevosita ish beruvchi bilan tuzgan mehnat shartnomasiga zid ravishda,
mehnat faoliyatini tashkil etish yoki bajarishda yo‘l qo‘ygan xato yoki
kamchiliklariga qaratilgan. Mehnat kodeksida intizomiy javobgarlik choralariga
quyidagilar kirishi mumkin: ogohlantirish berish, hayfsan e’lon qilish, lavozimni
pasaytirish va eng og‘ir holatlarda xodimni ishdan bo‘shatish. Mehnat xavfsizligi
talablarini buzganlik ham ana shu choralar qo‘llanilishining omili bo‘lib xizmat
qiladi. Masalan, ish beruvchi tomonidan belgilangan himoya kiyimlaridan
foydalanishni rad etish, ruxsat berilgan normalardan yuqori tezlikda stanok yoki
boshqa texnik vositalarni ishga tushirish, xavfsizlik bo‘yicha talablarga xilof
ravishda odatiy boshqaruv qoidalarini mensimaslik singari holatlar xodimga
nisbatan intizomiy choralar qo‘llashga sabab bo‘ladi. Ba’zi hollarda ogohlantirish
yoki hayfsan xodimning o‘ziga nisbatan yetarli tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatib, bu
kelgusida yana shu kabi huquqbuzarliklar sodir etilishining oldini olishi mumkin.
Lekin xavfsizlikni buzish qayta-qayta takrorlansa yoki oqibatda boshqa xodimlar
salomatligi yoki korxona mulkiga ziyon yetkazilgan bo‘lsa, ishdan bo‘shatish
chorasi qo‘llanishi ehtimoldan xoli emas. Intizomiy choralar, odatda, mehnat
munosabatlarining ichki masalasi sifatida ko‘rib chiqiladi, biroq bu xodimlar va ish
24

beruvchilar uchun o‘zaro mas’uliyat hissini kuchaytirish yo‘lida muhim vosita
hisoblanadi.
Ma’muriy javobgarlik, odatda, mehnat xavfsizligini buzganlik bilan bog‘liq
bo‘lgan lekin jinoyat tarkibini to‘liq shakllantirmaydigan huquqbuzarliklarga
nisbatan qo‘llaniladi. Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksda bu kabi
huquqbuzarliklar uchun jarimalar, faoliyatni vaqtincha to‘xtatish yoki ayrim
hollarda belgilangan huquqlardan mahrum qilish ko‘zda tutilgan. Bunda, asosan,
ish beruvchining xavfsizlik qoidalariga oid hujjatlarni e’tiborsiz qoldirishi, mehnat
muhofazasi bo‘yicha tegishli o‘quv mashg‘ulotlarini o‘tkazmasligi, zarur himoya
vositalarini taqdim etmasligi yoki mehnat sharoiti xavfli deb topilgan joylarda
sanitariya-gigiyena normalariga zid tarzda ishchilarga ishlashga ruxsat berishi kabi
holatlar ayniqsa e’tiborga olinadi. Misol uchun, yirik qurilish tashkiloti o‘z
xodimlariga shaxsiy himoya kiyimlari — kaska, qo‘lqop, xavfsizlik belbog‘i va
boshqa zarur vositalarni taqdim etmasdan, ularni baland binolarni qurish yoki
ta’mirlash ishlarida qatnashtirsa, bu qonunchilikka ko‘ra ma’muriy huquqbuzarlik
hisoblanadi. Bunday holatda davlat mehnat inspektsiyasi yoki boshqa vakolatli
organlar tomonidan korxonaga jarima solinishi yoki uning faoliyatini vaqtincha
to‘xtatish choralari ko‘rilishi mumkin. Natijada korxona o‘z majburiyatlarini
bajarmasdan iqtisodiy foyda olish harakatidan ko‘ra, ishchilar salomatligi va
hayotini birlamchi ahamiyatga ega deb bilishi kerakligi bo‘yicha qat’iy saboq
oladi. Jarimalar miqdori odatda huquqbuzarlikning mohiyati, takroriyligi va
oqibatidan kelib chiqqan holda belgilanadi. Faoliyatni vaqtinchalik to‘xtatib turish
esa korxonaga jiddiy iqtisodiy zarar keltirishi mumkin bo‘lib, bu jazo turi
xavfsizlik masalalarida beparvolik qilishning qanchalik xavfli ekanini yana bir bor
yodga soladi. Shu sababli ma’muriy javobgarlik korxona, tashkilot va
muassasalarda xavfsiz mehnat sharoitlarini yaratishning muhim omili sifatida
namoyon bo‘ladi.
Fuqarolik-huquqiy javobgarlik mehnat xavfsizligi qoidalari buzilishi
natijasida yetkazilgan zararlarni qoplash bilan bog‘liq bo‘lib, bu orqali
jabrlanuvchilarga moddiy va ma’naviy zararlar to‘lanishi ta’minlanadi. Fuqarolik
25

kodeksiga muvofiq, kimning harakati yoki harakatsizligi oqibatida zarar vujudga
kelsa, bu zarar yetkazgan shaxs tomonidan qoplanishi lozim. Mehnat xavfsizligini
buzish tufayli xodimlarning sog‘lig‘iga zarar yetishi, ish quroli yoki ishlab
chiqarish inshootiga ziyon yetishi, hatto uchinchi shaxslarning mulkiga zarar
yetkazilishiga sabab bo‘lishi mumkin. Masalan, texnik talablarga rioya qilinmay,
xavfli moddalardan noto‘g‘ri foydalanish oqibatida yuz bergan portlash yoki
yong‘in natijasida atrofga yoyilgan zarar korxona tomonidan qoplanishi shart.
Agar baxtsiz hodisa tufayli xodim ishdan uzoq muddatga mehnatga layoqatini
yo‘qotgan bo‘lsa yoki u doimiy nogiron bo‘lib qolgan bo‘lsa, qonun hujjatlarida
bunday shaxslarga nisbatan kompensatsiya to‘lanishi yoki davolanish xarajatlarini
to‘liq qoplashi lozimligi belgilangan. Ba’zi hollarda ziyon ko‘rgan xodimning
harakatlari ham inobatga olinadi. Agar u o‘zi ham xavfsizlikni buzgan yoki ish
beruvchining ogohlantirishlarini inobatga olmagan bo‘lsa, u holda tegishli tartibda
zarar qisman qoplanishi mumkin. Biroq amalda, odatda, ish beruvchining xodimni
himoya vositalari, zarur bilim va ko‘nikma bilan ta’minlash majburiyati ustuvor
ahamiyatga ega. Shu bois fuqarolik-huquqiy javobgarlik masalalari, ayniqsa, sud
amaliyotida alohida o‘rin tutadi va har ikkala tomonning huquqiy holati, huquq va
majburiyatlari aniq tahlil etiladi. Bu jarayonda zararning aniq miqdori, uning
yetkazilish sabablari hamda ziyonni kim qoplashi lozimligi to‘g‘risida daliliy
isbotlar keltiriladi. Natijada zararning har tomonlama qoplanishi orqali mehnat
xavfsizligi buzilishidan aziyat chekkan shaxslar manfaatlari himoya qilinadi. 9
Jinoiy javobgarlik mehnat xavfsizligini buzish eng og‘ir oqibatlarga olib
kelgan taqdirda qo‘llaniladigan chora hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi
Jinoyat kodeksida ishlab chiqarishdagi xavfsizlik qoidalarini buzish oqibatida og‘ir
tan jarohati yetkazish, katta moddiy zarar keltirish yoki inson o‘limiga sabab
bo‘lish kabi holatlar uchun jinoiy javobgarlik belgilangan. Bu turdagi
javobgarlikning asosiy maqsadi ijtimoiy xavfli qilmishlar sodir etilishi oldini olish,
shuningdek, jabrlanuvchilarning huquqlari hamda manfaatlarini himoya qilishdir.
9
Tursunov Yu., Usmanova M., Raximova Yu. “Mehnat huquqi” Kasb-hunar kollejlari uchun darslik. T., “Ilm-
Ziyo”, 2009.
26

Misol uchun, ishlab chiqarishda ekspluatatsiya talablari buzilgani sababli yirik
texnologik portlash yuz bersa va bu oqibatda bir yoki bir nechta xodim hayotdan
ko‘z yussa, mazkur vaziyatda javobgar shaxs yoki shaxslar jinoiy javobgarlikka
tortiladi. Bu yerda aybdorning vazifasi, qilmishning sabablari va og‘irlashtiruvchi
holatlar sud tomonidan atroflicha ko‘rib chiqiladi. Natijada jinoyat tarkibi
aniqlanib, aybdor shaxsga ozodlikdan mahrum qilish jazosi, muayyan huquqdan
mahrum qilish yoki boshqa turdagi jinoiy jazolar qo‘llanishi mumkin. Jinoiy
jazolar bevosita shaxsni erkinlikdan mahrum qilish darajasiga yetishi bilan boshqa
turlardan keskin farq qiladi va ijtimoiy ta’sir kuchi yuqori bo‘ladi. Ko‘pincha og‘ir
oqibatlarga olib kelgan mehnat xavfsizligi buzilishi jami korxona rahbariyatining
beparvoligi yoki ayrim mutasaddilarning poraxo‘rlik va mansabni suiiste’mol
qilishlari bilan ham bog‘liq bo‘lishi mumkin. Bunday hollarda ham huquqni
muhofaza qiluvchi organlar har bir mansabdor shaxsning javobgarlik darajasini
aniqlab, qonunchilikka muvofiq jazo tayinlaydi. Shu tariqa jinoyaviy jazolash
tizimi mehnat sharoitlarida beparvolik yoki bilvosita suiste’mol qilish orqali
boshqalarning hayoti va sog‘lig‘ini xavf ostiga qo‘ygan shaxslarni ehtiyot
bo‘lishga chorlash bilan birga, umumiy profilaktika vazifasini ham bajaradi.
Amaliyotda mehnat xavfsizligini buzish bilan bog‘liq huquqbuzarliklarda ish
beruvchi va xodimlarning javobgarligi odatda kompleks tarzda baholanadi. Bu
shuni anglatadiki, ko‘plab hollarda bir vaqtning o‘zida intizomiy, ma’muriy va
fuqarolik-huquqiy javobgarliklar qo‘llanilishi mumkin, agar huquqbuzarlikning
og‘irlik darajasi shuni talab etib, jinoyat tarkibi aniqlansa, ish jinoiy ish yurituv
doirasida ko‘rib chiqiladi. Masalan, yirik kimyo zavodida ish beruvchilar
ishchilarni maxsus kursdan o‘tkazmay, himoya niqobi va boshqa zarur vositalar
bilan ta’minlamay, sohada xavfli moddalar bilan ishlash talablarini buzib kelgan
bo‘lishsa, hamda shu sababli texnogen avariya ro‘y berib, katta moddiy zarar
yetkazilishi va bir nechta odamning halokatiga sabab bo‘lishi ehtimoli kuzatilsa,
aynan jinoiy javobgarlik ham qo‘llanilishi ehtimoldan xoli emas. Shu bilan birga,
jabrlangan shaxslar yoki ularning oila a’zolari fuqarolik sudi orqali yetkazilgan
zararni qoplash talabi bilan murojaat qilishlari mumkin. Shu bois huquqbuzar bir
27

vaqtning o‘zida bir nechta turdagi javobgarlikka tortilishi mumkinligi huquq
sohasining muhim tamoyillaridan biridir.
Mehnat xavfsizligini buzish bilan bog‘liq ishlarda sud yoki tegishli vakolatli
organlar, avvalo, huquqbuzarlikning sababini, oqibatlarini, aybdorning xatti-
harakatlarini, shu bilan birga, zarar miqdorini va boshqa omillarni baholab, so‘ng
tegishli jazo turini yoki zararni qoplash hajmini belgilaydi. Davlat organlari
tomonidan o‘tkaziladigan tekshiruvlar har ikki tomondan keltirilgan dalillarni
mukammal ko‘rib chiqadi. Qonunchilik nazarda tutgan barcha huquqiy
mexanizmlarning maqsadi – xodimlar salomatligini ta’minlash, mehnat
sharoitlarining xavfsiz va qulay bo‘lishini garantiyalash, shu bilan birga,
huquqbuzarlik sodir etgan shaxslarga nisbatan adolatli sanksiyalarni qo‘llashdan
iboratdir. Mazkur mexanizmlarning samarali ishlashi uchun esa korxonalar
tomonidan mehnat muhofazasi qoidalariga rioya qilish, xodimlarni muntazam
o‘qitish, xavfsizlik bo‘yicha ichki nazoratni kuchaytirish, profilaktik chora-
tadbirlarni amalga oshirish zarur.
Shunday qilib, mehnat xavfsizligi qoidalarini buzish jamiyatda salbiy
oqibatlarga olib keladigan xavfli xatti-harakatdir. Qonunchilikda belgilab
qo‘yilgan intizomiy, ma’muriy, fuqarolik-huquqiy va jinoyaviy javobgarlik
choralari mazkur qoidalarni buzgan shaxslarga nisbatan qo‘llanilishi orqali ham
profilaktik, ham jazolash funksiyasini bajaradi. Intizomiy javobgarlik xodimning
ichki tartib-qoidalarga bepisandligi yoki ish beruvchining bevosita buyrug‘iga
bo‘ysunmasligi kabi holatlarda qo‘llanilsa, ma’muriy javobgarlik korxona yoki
tashkilotning davlat tomonidan belgilangan xavfsizlik talablari va me’yorlarini
buzganida ishga tushiriladi. Fuqarolik-huquqiy javobgarlik zarar ko‘rgan
shaxslarga tovon puli to‘lash, davolanish yoki tiklash xarajatlarini qoplash va
ushbu yo‘nalishdagi boshqa majburiyatlar bilan namoyon bo‘lsa, jinoyaviy
javobgarlik eng og‘ir oqibatlar vujudga kelganda, ayniqsa odam o‘limi yoki katta
moddiy zarar keltirilganda, qo‘llaniladi.
Ushbu huquqiy mexanizmlar bir-birini to‘ldiradi va ular o‘rtasidagi
uyg‘unlik mehnat xavfsizligi sohasida yuqori natijalarga erishish imkonini beradi.
28

Davlatning asosiy maqsadi – kishilarning hayoti va sog‘lig‘ini himoya qilish,
ishlab chiqarishda barqarorlik hamda iqtisodiyotda uzoq muddatli samaradorlikka
erishishdir. Qonunda belgilangan chora-tadbirlar esa, bir tomondan, ish
beruvchining mas’uliyatini oshirish, ikkinchi tomondan, xodimning o‘z sog‘lig‘i
hamda xavfsizligi borasida hushyor bo‘lishini ta’minlashga xizmat qiladi. Ayniqsa,
texnik rivojlanish tez sur’atlar bilan kechayotgan sharoitda ishlab chiqarish
uskunalari va texnologiyalarini yangilash, ishchilarning doimiy ravishda o‘qish va
malakasini oshirishini yo‘lga qo‘yish, favqulodda vaziyatlar yuz berganda tezkor
chora ko‘rish bo‘yicha yanada rivojlangan tizim yaratish muhim. Qonunchilikda
belgilangan javobgarlik turlari va jazo choralarining sanksiyasi nafaqat mehnat
intizomini shakllantiradi, balki ishlash tartibini tubdan yaxshilash, yo‘l
qo‘yiladigan xato va ko‘ngilsizliklarni minimallashtirish yo‘lida profilaktik
ahamiyatga egadir.
Shu bilan birga, amaliyotda huquqni muhofaza qiluvchi organlar va sudlar
tomonidan ko‘rib chiqiladigan ishlar mehnat xavfsizligi masalalariga nisbatan
e’tiborni kuchaytirib, ushbu sohada huquqbuzarliklar sonini kamaytirishga xizmat
qilmoqda. Davlat inspeksiyasi, prokuratura, sud hamda boshqa mutasaddi
tashkilotlar tomonidan amalga oshiriladigan tekshiruvlar, ekspertizalar va
ma’naviy-ma’rifiy ishlar korxonalarni quyidagi fikrga yetaklaydi: mehnat
xavfsizligini ta’minlashga sarmoya kiritish ham iqtisodiy, ham ijtimoiy jihatdan
maqbul yechimdir. Agarda bu qoidalarga rioya qilinmasa, oxir-oqibat korxonaning
o‘zi qimmat jarimalar, zarar to‘lovi, obro‘ e’tiborining pasayishi, ayrim hollarda
jinoiy javobgarlik kabi muammolarga duch keladi. Shu bois, mehnat xavfsizligi
bo‘yicha tizimli ishlar, muntazam monitoring hamda oqilona boshqaruv uslublari
ish beruvchini ham, xodimni ham turli salbiy oqibatlardan himoya qiladi.
Xulosa qilib aytganda, mehnat xavfsizligi qoidalariga rioya qilish va uni
buzganlik uchun mas’uliyat belgilashda qonunchilikda nazarda tutilgan choralar
muvozanatni ta’minlashga qaratilgan. Birinchidan, bu tadbirlar ishlab chiqarish
jarayonini intizomli, xavfsiz va samarali tashkil qilishni rag‘batlantiradi.
Ikkinchidan, xodimlarning mehnat huquqlari, sog‘lig‘i va hayotini himoya qilish
29

orqali ijtimoiy barqarorlikni mustahkamlaydi. Uchinchidan, tartib-qoidalarga to‘liq
rioya qilinishi ishlab chiqarish faoliyatidan unumli daromad olishga xizmat qiladi
va bu jarayonda inson omili – uning malakasi, mas’uliyati va motivatsiyasi
birlamchi o‘rinni egallaydi. Shunday ekan, intizomiy, ma’muriy, fuqarolik-
huquqiy va jinoyaviy javobgarlik turlari mehnat xavfsizligini buzilishining oldini
olish, sodir bo‘lgan huquqbuzarliklar bo‘yicha aybdorlarga chora ko‘rish va bu
orqali korxonalar hamda xodimlarga to‘g‘ri xulosa chiqarish imkonini beradigan
asosiy huquqiy kafolatlar hisoblanadi.
Mazkur huquqiy choralar faqat jazolash vazifasini emas, balki tarbiyaviy,
profilaktik hamda ijtimoiy adolatni ta’minlash kabi keng ko‘lamli maqsadlarga
ham xizmat qiladi. Shu bois, har bir mehnat ishtirokchisi, xoh ish beruvchi bo‘lsin,
xoh xodim bo‘lsin, yuqorida keltirilgan choralar haqidagi bilimini oshirish,
huquqiy madaniyatini yuksaltirish va amaliyotda bu qoidalarga rioya etishi lozim.
Zero, mehnat muhofazasi – bu nafaqat yuridik majburiyat, balki insoniy burch
hamdir. Mehnat xavfsizligi borasidagi talablarga rioya qilgan jamiyatda ishlab
chiqarish barqarorligi kuchli bo‘lib, iqtisodiy manfaatlar va inson qadrini ulug‘lash
o‘zaro uyg‘unlashadi. Natijada nafaqat korxona, balki butun davlat miqyosida
ijobiy ijtimoiy-iqtisodiy ahvol shakllanadi. 10
Mehnatda xavfsizlik qoidalariga rioya etish har qanday tashkilotning uzviy
talabi hamda xodimlar mehnatini muhofaza qilish borasidagi eng muhim huquqiy
normalardan biridir. Mazkur yo‘nalishdagi chora-tadbirlar faqat xodimlarning
salomatligi va hayotini muhofaza qilish bilan cheklanmasdan, ish beruvchi hamda
xodim o‘rtasidagi mehnat munosabatlarining barqarorligini ta’minlashga ham
xizmat qiladi. Amaldagi qonunchilikda mehnatda xavfsizlik bo‘yicha belgilangan
tartib-qoidalarni buzganlik uchun turli huquqiy javobgarlik turlari nazarda tutilgan
bo‘lib, bunday javobgarlik choralari avvalo mehnat jarayonini muntazam ravishda
nazorat qilish, sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan baxtsiz hodisalarni oldini olish va
xodimlar hayotini kafolatlashga qaratilgan. Shu boisdan, ish beruvchi o‘z
xodimlariga qulay va xavfsiz mehnat sharoitini yaratib berishi, xodimlar esa
10
O’zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksiga sharhlar. T., TDYuI, 2008.
30

mehnat intizomini to‘g‘ri tushunib, xavfsizlik qoidalarini o‘z vaqtida, to‘liq va
uzluksiz bajarishi shartdir.
Mehnat jarayonini samarali tashkil etish, uni inson salomatligiga zarar
yetkazmaydigan shaklda olib borish, ish beruvchi va xodim o‘rtasida huquq hamda
burchlar bo‘yicha aniq tartib o‘rnatishni talab qiladi. Xodimning mehnat
xavfsizligi borasidagi huquqlari qonun bilan kafolatlanadi. Masalan, O‘zbekiston
Respublikasi qonunchiligida xodimlar o‘zlarining mehnat huquqlaridan to‘liq
foydalanishlari, agar ish beruvchi tomonidan mehnatni muhofaza qilish va
xavfsizlik texnikasiga oid sharoitlar yaratilmagan bo‘lsa, ishni to‘xtatish huquqiga
egaligi qayd etilgan. Shuningdek, ish joyi sharoitlari xodim salomatligiga yoki
umuman hayotiga tahdid tug‘dirishi mumkin bo‘lgan holatlarda, bu xodim
tomonidan ish beruvchiga zudlik bilan ma’lum qilinishi lozim. Bu huquq
amaliyotda xodimlarning sog‘lig‘i va xavfsizligini muhofaza qilishga xizmat
qiladigan vositalardan biridir.
Ish beruvchining majburiyatlari avvalo xodimni ishga qabul qilishdan oldin
zarur ko‘nikma va malakaga ega ekanligini tekshirish, shuningdek, har bir
xodimga o‘z vazifasini muayyan me’yorlar asosida bajarish uchun kerakli
ko‘rsatmalar berishdan boshlanadi. Bu jarayon xodimni o‘qitish, yo‘riqnomadan
o‘tkazish va keyinchalik nazorat qilish bilan uzviy bog‘liqdir. Masalan, qurilish
sohasida faoliyat yuritadigan tashkilotda ishchilarning himoya kiyim-boshlariga
ega ekanligi, balandlikda ishlashda xavfsizlik kamari va boshqa muhofaza
vositalaridan foydalanilishi majburiy sanaladi. Ish beruvchi bunday vositalarni
yetarli miqdorda taqdim etishi, ularni mukammal holatda saqlab turishi,
shuningdek, ishchilarga har kuni zarur ko‘rsatmalar berib borishi shart. Agar ushbu
majburiyatlar o‘z vaqtida bajarilmasa, ish joyida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan
baxtsiz hodisalar soni ortib ketishi muqarrar. Bunday holatlar esa keyinchalik ish
beruvchining huquqiy, iqtisodiy va ma’naviy javobgarligiga sabab bo‘ladi. 11
11
Usmanova M., Tursunov Yu. Mehnat shartnomasi. O’quv qo‘llanma. T., TDYuI, 2007.
31

II.2. Xodimlarning huquq va majburiyatlari
Xodimlarning huquq va majburiyatlari esa xavfsizlik qoidalarini tizimli
ravishda, intizomli holda bajarishga qaratilgan. Xodim har qanday shubhali yoki
havfli deb topgan mehnat sharoitlarini ish beruvchiga bildirishi, taqdim etilgan
xavfsizlik vositalaridan to‘g‘ri foydalanishi va ish beruvchi tomonidan belgilangan
yo‘riqnomalarga qat’iy rioya qilishi zarur. Misol tariqasida, sanoat korxonalarida
kimyoviy moddalar bilan ishlashda xodimning individual muhofaza vositalari,
jumladan, respirator, qo‘lqop, himoya ko‘zoynagi kabi ashyolarsiz faoliyat
yuritishi qat’iyan man etiladi. Agar xodim bu vositalardan foydalanmasdan,
qonuniy tartibga itoat etmasdan ishlasa, nafaqat o‘z sog‘lig‘iga balki
atrofdagilarning ham xavfsizligiga tahdid tug‘dirishi mumkin. Shu sababli,
xodimlar mehnatda xavfsizlikni ta’minlash bo‘yicha belgilangan barcha
ko‘rsatmalarga og‘ishmay amal qilishlari lozim.
Ish joyida xavfsizlik texnikasi va nazorat, mehnat sharoitlarini yaxshilash va
sog‘lom muhit yaratish jarayonining ajralmas qismi hisoblanadi. Xatarli ishlarda
yoki xavf darajasi yuqori bo‘lgan joylarda belgilangan tartibda texnik vositalar
o‘rnatilishi, shuningdek, ulardan muntazam foydalanilishi talab etiladi. Misol
uchun, og‘ir sanoatda ishlab chiqarish jarayonlarini to‘liq avtomatlashtirish, ish
joylarida havo almashinuvi yaxshilangan ventilyatsiya tizimlari o‘rnatish, uskuna
va uskunalar holatini doimiy ravishda tekshirib borish hamda zarur paytda ularga
tezkorlik bilan xizmat ko‘rsatish kabi chora-tadbirlar bajarilishi shart. Bu jarayon
bilan bir qatorda, nazorat funksiyasini bajaruvchi rasmiy idoralar yoki ichki
nazorat organlari ham mavjud bo‘lib, ular korxonada xavfsizlik talablari qay
darajada bajarilayotganini muntazam o‘rganib, aniqlangan kamchiliklarni tuzatish
bo‘yicha topshiriqlar beradi. Shu tariqa, xavfsizlik choralari doimo yangilanib,
mavjud xavf-xatarlar esda tutiladi va amaliy ishlar bilan bartaraf etiladi.
Amaldagi qonunchilikka muvofiq, mehnatda xavfsizlik qoidalarini
buzganlik uchun ma’muriy yoki jinoiy javobgarlik belgilanishi mumkin. Mazkur
huquqiy javobgarlik barchaga tatbiq qilinadi, ya’ni xodimlardan tortib ish
beruvchilarga qadar qonunda mustahkamlab qo‘yilgan talablarga rioya qilishi
32

lozim bo‘lgan har qanday shaxsga nisbatan qo‘llanishi ehtimoli bor. Ma’muriy
javobgarlik odatda jarimalar yoki tegishli faoliyatni vaqtincha to‘xtatib turish kabi
choralar bilan namoyon bo‘ladi. Masalan, ishchining beparvoligi natijasida mehnat
gigiyenasi qoidalari buzilsa yoki o‘ta xavfli jarayonlarda zarur muhofaza vositalari
ishlatilmasa, korxonaga nisbatan jarima qo‘llanilishi mumkin. Agar bu holat
takrorlansa va natijada fuqarolarga jiddiy zarar yetkazilsa, jinoiy javobgarlik ham
ko‘rib chiqilishi ehtimoldan xoli emas. Shuningdek, ish beruvchi tomonidan
xavfsizlik talablarini muntazam buzish holatlari aniqlansa yoki bunday buzilishlar
oqibatida o‘lim bilan bog‘liq baxtsiz hodisa sodir bo‘lsa, u holda ish beruvchiga
nisbatan tegishli jinoyat ishini qo‘zg‘atish imkoniyati ham mavjud.
Reja bo‘yicha tahlil o‘tkazadigan bo‘lsak, ko‘plab sohalarda, jumladan,
yo‘llar qurilishi, transport xizmatlari, og‘ir sanoat korxonalari, kimyo, energetika,
neft-gaz va boshqa yuqori texnologik tarmoqlarda xavfsizlik talablari buzilishi
oqibatida jiddiy yong‘inlar, portlashlar, is gazidan zaharlanishlar, turli kasbiy
kasalliklar, jarohatlar, hatto o‘lim holatlari qayd qilinishi mumkin. Bunday salbiy
oqibatlar bir necha omillar bilan izohlanadi: avvalo ish beruvchining loqaydligi,
xodimlarning mehnat intizomiga bepisandligi, tayyorgarlik yoki nazoratning
yetarli emasligi, ishlatilayotgan asbob-uskunalarning eskirgan yoki nosozligi va
boshqalar. Shuningdek, ba’zan ish joylarining sanitariya talablariga javob
bermasligi, zarur himoya vositalari bilan ta’minlanmaganligi, ish vaqtining juda
uzunligi (me’yoriy cheklovlarga e’tibor berilmasligi) ham xavfsizlikka ta’sir qiladi.
Misol sifatida, yirik zavodlardan birida texnologik jarayon bo‘yicha nazorat yetarli
darajada olib borilmagani tufayli, kislorod balonlarining xavfli bosim ostida
noto‘g‘ri saqlanishi portlashga olib kelishi mumkin. Bu nafaqat ishlab chiqarish
binosiga zarar yetkazadi, balki xodimlar orasida jiddiy jarohatlar va qurbonliklar
keltirib chiqaradi. Natijada korxonaga jiddiy jarimalar solinishi, mas’ul shaxslarga
nisbatan esa jinoyat ishi ochilishi ehtimoldan xoli emas.
Ta’kidlash kerakki, mehnatda xavfsizlikni buzganlik uchun javobgarlik
choralarining qo‘llanishi faqat huquqiy oqibatlar bilan cheklanmaydi. Xodim yoki
ish beruvchiga nisbatan qo‘llanadigan ma’muriy yoki jinoiy javobgarlikdan
33

tashqari, moddiy ziyonni undirish, mulkiy manfaatlarga putur yetkazish, ishchanlik
obro‘siga salbiy ta’sir o‘tkazish kabi asoratlar ham bo‘lishi mumkin. Bundan
tashqari, baxtsiz hodisalarda jabr ko‘rgan xodimlar yoki ularning oila a’zolari
sudga murojaat qilib, yetkazilgan ma’naviy zarar uchun ham kompensatsiya talab
qilishlari mumkin. Shu ma’noda, mehnatda xavfsizlik choralari yoki texnik
normalarga rioya qilmaslikning oqibatlari keng qamrovli bo‘lib, u o‘z ichiga
ijtimoiy, iqtisodiy, hatto psixologik ko‘rinishdagi yo‘qotishlarni ham oladi. 12
Ish beruvchi har doim mehnatni muhofaza qilish bo‘yicha cheklovlar va
talablarni to‘liq bajarish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishga, xodimlarini
himoya vositalari va xavfsizlik bo‘yicha ko‘rsatmalar bilan ta’minlashga, kasbiy
risklarni baholash mexanizmini joriy etishga majbur. Xodimlar esa, o‘z navbatida,
ish beruvchi tomonidan belgilangan ichki tartib-qoidalarga rioya qilish, ishchi-
uskunalardan to‘g‘ri va oqilona foydalanish, avariya yoki baxtsiz hodisa xavfi
tug‘ilgan har qanday vaziyatda bu haqda darhol ma’lum qilish kabi talablarga
qat’iy amal qilishlari lozim. Xodim va ish beruvchi o‘rtasidagi ana shu o‘zaro
huquq va majburiyatlar muvozanati, real ishlab chiqarish jarayonida kutilmagan
xavf yoki favqulodda holatlar ro‘y bersa, minimal zarar bilan vaziyatdan chiqish,
umuman zarar ko‘rmaslik yoki baxtsiz hodisalarni butunlay oldini olishga xizmat
qiladi.
Yuqorida qayd etilganidek, amaliyotda mehnatda xavfsizlik qoidalari
buzilishi oqibatida yuzaga keladigan tipik vaziyatlardan biri — xodimning alohida
tayyorgarligi yoki malakasi bo‘lmagan holda murakkab texnologik uskuna yoki
moslamani boshqarishi. Bu ham ish beruvchi tomonidan xodimning bilim va
ko‘nikmalarini yetarlicha baholamaslik, ham xodimning ehtiyotsizligi natijasida
sodir bo‘ladi. Qonun nuqtayi nazaridan bunday vaziyatda, agar xodim
qonunbuzarlikka ongli ravishda yo‘l qo‘ygan, ya’ni bilib turib texnik xavfsizlik
qoidalarini mensimagan bo‘lsa, ma’muriy javobgarlik yoki muayyan holatlarda
jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkin. Ammo ko‘p hollarda javobgarlik ish
12
Gasanov M.Yu., Sokolov Ye.A. O’zbekiston Respublikasida mehnat shartnomalari (kontrakt). T.: “O’qituvchi”,
1-2-tomlar. 1996 y. 528 b.
34

beruvchiga ham tegishli bo‘ladi. Chunki u xodimga tegishli ko‘rsatma bermagan,
zarur o‘qitishdan o‘tkazmagan yoki xavfsizlik choralarini inobatga olmagan
bo‘lishi mumkin. Moddiy zarar, jarohatlar va korxonaga etkazilgan iqtisodiy zarar
hajmi ham bunday ishlar bo‘yicha muhim omil sifatida inobatga olinadi.
Boshqa bir misol, korxonada yong‘in xavfsizligi talablari buzilishi oqibatida
kelib chiqqan yirik yong‘in hodisasini ko‘rib chiqish mumkin. Agar bunday
yong‘in maxsus o‘t o‘chirish vositalari, suv manbalari yoki evakuatsiya
yo‘laklarining mavjud emasligi tufayli keng ko‘lamda tarqalib, odamlar hayotiga
xavf tug‘dirsa, javobgarlik to‘g‘ridan to‘g‘ri ish beruvchi zimmasiga tushadi.
Chunki u o‘z korxonasida o‘t o‘chirish texnikasi va xavfsizlik belgilari bo‘yicha
me’yorlarni buzgan, xodimlarga favqulodda vaziyatlarda qanday harakat qilish
lozimligini tushuntirgan mashg‘ulotlarni muntazam o‘tkazmagan yoki bu sohada
mas’ul xodimni tayinlamagan bo‘ladi. Bunday holda nafaqat moliyaviy zarar, balki
inson salomatligi va hatto o‘lim bilan bog‘liq fojealar ham yuzaga kelishi mumkin.
Natijada ish beruvchi qonun oldida javob berishi, katta miqdorda jarimaga
tortilishi yoki jinoiy javobgarlikka jalb qilinishi ehtimoldan xoli emas.
Har bir ish beruvchi va xodim shuni yaxshi tushunishi lozimki, mehnatda
xavfsizlik faqat rasmiy hujjatlar bilan chegaralanmaydi. U har kuni ijro etilishi
zarur bo‘lgan majburiyatlar va tavsiyalar tizimidir. Bu tizim muntazam yangilanib
borishi, zamonaviy texnologiyalar bilan boyitilishi, o‘rganilgan xatolardan xulosa
chiqarilishi, real voqea va hodisalardan kelib chiqib, tegishli profilaktika
choralarini ko‘rishni taqozo etadi. Shundagina mehnat jarayonlari xodimlar
salomatligini muhofaza qilishga, ishlab chiqarishdagi samaradorlikni oshirishga va
umuman ijtimoiy barqarorlikka xizmat qiladi.
Shu o‘rinda dalil sifatida xalqaro tajribani ham keltirish mumkin: ilg‘or
xorijiy korxonalarda mehnatda xavfsizlik masalasi markaziy o‘ringa qo‘yiladi.
Masalan, Yevropa davlatlarida ishlab chiqarish jarayonlarida zamonaviy
robototexnika va IoT (Internet of Things) texnologiyalari joriy etilishi evaziga
odam omili bilan bog‘liq xatoliklar kamaytiriladi, xodimlarning salomatligini
doimiy monitoring qilish imkoniyati yaratiladi. Oqibatda, baxtsiz hodisalar soni
35

keskin qisqaradi va bu korxonalar foydalari hamda xodimlar manfaatlari
o‘rtasidagi mutanosiblikni ta’minlaydi. Bizning sharoitda esa bunday rivojlanishga
erishish uchun, avvalo, milliy qonunchilikka rioya qilishni kuchaytirish, xodimlar
savodxonligini va ish beruvchilarning mas’uliyatini oshirish, zararli deb topilgan
eski uskunalarni zamonaviy, xavfsiz texnologiyalarga almashtirish zarur.
Xulosa qilib aytish mumkinki, mehnatda xavfsizlik qoidalarini buzganlik
uchun javobgarlik choralari qonunchilik tomonidan qat’iy belgilab qo‘yilgan.
Bunday choralarning qo‘llanilishi davlatning xodimlar salomatligi va hayotini
muhofaza qilish borasidagi siyosatining bir qismi bo‘lib, ayni paytda ish
beruvchilardan ham, xodimlardan ham yuqori darajadagi intizom, ijtimoiy
mas’uliyat va huquqiy madaniyat talab etadi. Mehnatda xavfsizlikka mas’uliyat
bilan yondashish — bu nafaqat ish beruvchining zimmasidagi korporativ talab,
balki har bir xodimning hayotiy ehtiyoji va huquqidir. Zero, texnik, iqtisodiy yoki
boshqa turdagi inqirozlardan xoli holda faqat qonunda ko‘zda tutilgan tartib-
qoidalarga rioya qilish, mehnat intizomini mustahkamlash va mehnat muhofazasi
vositalaridan to‘g‘ri foydalanish bilangina zamonaviy, raqobatbardosh hamda
xavfsiz ishlab chiqarish madaniyatini barpo etish mumkin. Bunda ish beruvchining
majburiyatlari, xodimlarning huquq va burchlari, ish joyida xavfsizlik texnikasini
o‘rnatish va muntazam nazorat qilish jarayoni bir butun mexanizmga aylanadi. Bu
mexanizm rivoji esa, o‘z navbatida, mehnat samaradorligi va sifati oshishiga,
iqtisodiy barqarorlikka hamda eng muhimi, inson omilining muhofaza qilinishiga
xizmat qiladi.
Mehnat faoliyatini samarali tashkil etish jarayonida xavfsizlik masalalari
ustuvor ahamiyatga ega bo‘lib, bu masala davlat siyosati darajasida ham qat’iy
nazorat etiladi. Xususan, O‘zbekiston Respublikasida mehnat munosabatlarini
tartibga soluvchi normativ-huquqiy hujjatlarda har bir xodimning sog‘lig‘ini
muhofaza qilish, ishlab chiqarish jarayonlarida yuzaga kelishi ehtimol qilinadigan
xavflarni oldindan bartaraf etish hamda avariyalar va baxtsiz hodisalar sonini
kamaytirish bo‘yicha aniq talablar belgilangan. Shu sababli, ish beruvchilar va
xodimlar tomonidan mehnatda xavfsizlik qoidalariga rioya qilish nafaqat huquqiy,
36

balki ma’naviy-axloqiy majburiyat ham hisoblanadi. Mazkur mas’uliyat lozim
darajada bajo keltirilmaganda, turli ko‘rinishdagi intizomiy, ma’muriy yoki jinoiy
javobgarlik choralariga tortilish ehtimoli yuzaga keladi. Ayni jarayon mehnat
samaradorligini pasaytirish, inson salomatligiga zarar yetkazish yoki umuman
ayanchli oqibatlarga sabab bo‘lishi mumkinligi tufayli, mehnat intizomini
mustahkamlashda xavfsizlik qoidalariga e’tibor qaratish zarurati ortib bormoqda.
Mehnatda xavfsizlik norma va qoidalariga rioya qilishning ahamiyati bir
necha omillar bilan izohlanadi. Birinchidan, inson hayoti va salomatligi o‘ta
muhim boylik bo‘lib, ular har qanday iqtisodiy yoki ijtimoiy manfaatlardan ustun
turadi. Xodimlarning xavfsiz mehnat sharoitida faoliyat yuritishi ularning ruhiy va
jismoniy holatini yaxshilash, ishga bo‘lgan rag‘batini oshirish hamda kasbiy
rivojlanishlariga sharoit yaratadi. Ikkinchidan, xavfsizlikning ta’minlanishi ish
beruvchining obro‘-e’tiboriga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Jumladan, ishlab chiqarish
jarayonida tez-tez baxtsiz hodisalar yoki is accidentlari sodir bo‘ladigan korxonalar
jamoatchilik ishonchini yo‘qotishi, ishga yollashda muammolarga duch kelishi
yoki investorlarda ehtiyotkorlik uyg‘otishi mumkin. Uchinchidan, davlatchilik
nuqtayi nazaridan, mehnatda xavfsizlik darajasining past bo‘lishi iqtisodiy
yo‘qotishlar, ijtimoiy himoya choralari uchun ortiqcha xarajatlar, tibbiy
muassasalar hamda sug‘urta tizimining haddan tashqari yuklanishi kabi salbiy
oqibatlar keltirib chiqaradi. Shunday ekan, mehnat jarayonlarida qonun hujjatlarida
belgilangan me’yor va qoidalarga qat’iy rioya qilish har tomonlama manfaatli
hisoblanadi.
Binobarin, xavfsizlik qoidalarining buzilishi, eng avvalo, inson omili bilan
bog‘liq bo‘lib, bunda xodimlarning yetarli malaka yoki ko‘nikmaga ega emasligi,
beparvoligi, mas’uliyatsizligi yoki ish beruvchining ishchi-xizmatchilarni o‘qitish
hamda ularning kasbiy rivoji, xususan, xavfsizlikka oid ko‘nikmalarini
shakllantirish masalalariga bepisand munosabati sabab bo‘lishi mumkin. Masalan,
qurilish sohasida o‘rnatilgan me’yorlarga muvofiq balandlikda ishlashda albatta
maxsus himoya uskunalari taqib yurish shart etib belgilanadi. Agar xodim ushbu
talablarga beparvo munosabatda bo‘lib, himoya tasmasi yoki kaskasiz ishlasa,
37

yiqilish xavfi keskin ortadi. Natijada, sodir bo‘ladigan baxtsiz hodisa oqibatida
xodim og‘ir jarohatlanishi yoki hayotdan ko‘z yumishi, korxona esa yirik
miqdordagi to‘lovlar, ma’muriy yoki jinoiy javobgarlik bilan yuzma-yuz kelishi
ehtimoli bor. Shu bois mehnatda xavfsizlik talablarini izchil va muttasil nazorat
qilish, amaldagi me’yorlarning bajarilishini ta’minlash korxona faoliyatining
uzluksizligi, xodimlar sog‘lig‘ining saqlanishi va ish beruvchining qonuniy
manfaatlarini himoya qilishda muhim poydevor bo‘lib xizmat qiladi.
Amaldagi qonunchilikka muvofiq, mehnatda xavfsizlik sohasidagi
qoidabuzarliklar uchun bir nechta javobgarlik turlari mavjud. Eng yengil
ko‘rinishdagi choralar, odatda, intizomiy javobgarlik sifatida qo‘llanilib, u mehnat
intizomini buzgan xodimga nisbatan hayfsan e’lon qilish, ma’lum muddat mukofot
yoki ustama to‘lovlaridan mahrum etish, ishdan chetlashtirish, hatto mehnat
shartnomasini bekor qilishgacha bo‘lgan shakllarda ko‘zda tutiladi. Agar
qoidabuzarlik oqibatida xodim yoki uchinchi shaxslarning sog‘lig‘iga putur
yetgan, moddiy zarar yuzaga kelgan bo‘lsa, javobgarlik choralari ma’muriy jazoga
o‘tishi, ya’ni jarima yoki boshqacha turdagi sanksiyalar bilan ifodalanishi mumkin.
Misol uchun, texnik nazoratdan o‘tmagan uskunada ishlashga ruxsat bergan ish
beruvchi yoki shu uskunadan foydalanishni davom ettirgan xodim katta jarimalar
bilan jazolanishi ehtimoldan xoli emas. Yakunda, agar mehnat xavfsizligi
qoidalarini buzish odamlarning o‘limiga yoki og‘ir tan jarohatiga sabab bo‘lsa,
jinoiy javobgarlik masalasi ko‘rib chiqiladi. Bunda ish beruvchi, mutasaddi shaxs
yoki xavfsizlik qoidalariga rioya etmagan xodim jinoyat ishi doirasida sud
tomonidan jazolanishi, ozodlikdan mahrum etish chorasi ham ko‘llanishi
ehtimoldan holi emas. 13
Qoidabuzarliklar sodir bo‘lishining oldini olish choralari sifatida birinchi
navbatda tegishli o‘quv-amaliy mashg‘ulotlarni muntazam tashkil etish, xodimlar
orasida tushuntirish va targ‘ibot ishlarini yo‘lga qo‘yish alohida e’tibor talab etadi.
Xodimlar xavfsizlikni ta’minlaydigan asbob-uskunalar, himoya moslamalari,
13
Gasanov M.Yu., Sokolov Ye.A. O’zbekistonning yangi mehnat qonunchiligi. Mehnat shartnomasi (kontrakt). T.:
“O’qituvchi”, 1999 y. 512 b.
38

ko‘tarish uskunalari va boshqa barcha texnik jihozlardan to‘g‘ri hamda xatosiz
foydalanish tartibini puxta o‘rganishi zarur. Shuningdek, ish beruvchi avvalo ish
o‘rinlarining texnik jihatdan xavfsizligi, sanitariya normalariga muvofiqligi va
ergonomik qulayligi bo‘yicha qayg‘urishi lozim. Saralash, sertifikatlashtirish va
davriy profilaktik ko‘riklardan o‘tgan uskuna va jihozlar, xodimlarning ish
jarayonida o‘zini erkin hamda himoyalangan his etishiga xizmat qiladi. Natijada
ishlab chiqarish unumdorligi oshishi, turli nosozlik va avariyalar kamayishi, tartib-
intizom mustahkamlanishi kabilarga erishiladi.
Shu bilan birga, ishlash jarayonida xodimlarga doimiy ravishda shaxsiy
mas’uliyat hissini singdirish zarur. Zero, har qanday texnik choralar ko‘rilgan
taqdirda ham, inson omilining bevosita ta’siri nihoyatda katta. Misol uchun, kimyo
va farmatsevtika sanoatida maxsus himoya vositalarini taqmagan holda zararli
moddalar bilan ishlash yoki energetika sohasida kuchlanish ostida bo‘lgan
tarmoqlarga e’tiborsiz munosabatda bo‘lish jiddiy jarohatlar yoki hatto halokatli
oqibatlarga sabab bo‘lishi mumkin. Korxona rahbariyati, texnika xavfsizligi
bo‘yicha mas’ul xodimlar muntazam taftishlar, reydlar, texnik va hujjatli
tekshiruvlar o‘tkazib borishlari lozim. Agar ularning davomida qoidabuzarliklar
aniqlansa, shu zahoti chora ko‘rish va takroriy buzilishlarning oldini olish
maqsadida tahlil qilinishi, zarur bo‘lsa, xodimlar bilan qayta suhbat yoki
qo‘shimcha o‘quv mashg‘ulotlari o‘tkazilishi taqozo etiladi.
Bundan tashqari, mehnat xavfsizligini ta’minlash yo‘lida zamonaviy
texnologiyalar va boshqaruv uslublaridan keng foydalanish katta samara beradi.
Masalan, raqamli nazorat tizimlari, videokuzatuv vositalari, ish jarayonlarini
onlayn monitoring qilish platformalari yordamida xodimlarning ish tartibi,
uskunalarning texnik holati real vaqt rejimida kuzatib borilishi mumkin. Shu orqali
har qanday g‘ayritabiiy holat yoki xavfli vaziyat darhol aniqlandi, deya ko‘rilgan
tezkor choralar katta talafotlarning oldini olishga yordam beradi. Shu bilan birga,
ish joylaridagi xavfsizlik tizimini takomillashtirishga qaratilgan investitsiyalar,
asosan, korxonaning uzoq muddatli barqaror rivojlanishi uchun xizmat qiladi.
Qabul qilinadigan o‘quv dasturlari va yangi texnik-laboratoriya vositalari orqali
39

xodimlarni muntazam ravishda malaka oshirishga, yangiliklardan xabardor
bo‘lishga undash, ularning hayotiy manfaatini yanada mustahkamlaydi.
Ishonchli mehnat muhitini yaratishda sug‘urta tizimining ham o‘rni katta.
O‘zbekistonda mehnat faoliyatining turli jabhalarida, xususan, og‘ir sanoat,
transport, qurilish, energetika va boshqa faoliyat turlarida xodimlarning hayoti va
salomatligini sug‘urtalash, ish beruvchini ham, xodimni ham turli xavf-xatarlardan
himoyalashga xizmat qiladi. Shu bilan birgalikda, sug‘urta organlari tomonidan
ham korxonalar faoliyati sinchiklab o‘rganiladi, xavfsizlik bo‘yicha tavsiyalar
beriladi va buzilishlar aniqlandi degan taqdirda sug‘urta mukofotlarining oshishi
orqali javobgarlik omili kuchaytiriladi. Natijada, korxona rahbariyati xavfsizlik
masalasiga befarq bo‘lmaslikka, xodimlar esa o‘z salomatligini ta’minlash yo‘lida
yanada mas’uliyatli bo‘lishga intiladilar.
Ishlab chiqarish jarayonida mehnatda xavfsizlik masalalariga rioya etmaslik
ba’zida tahlillar yetarli darajada olib borilmagan texnik loyihalash yoki ish
jarayoni dizayni bilan ham bog‘liq bo‘ladi. Masalan, sex ichida xomashyo yoki
tayyor mahsulotlarni ko‘tarib, tashish uchun mo‘ljallangan yo‘laklar tor bo‘lsa
yoki noto‘g‘ri yoritilgan bo‘lsa, bu xodimlarning harakatlanishiga xavf tug‘dirishi
mumkin. Shu sababli, har qanday ishlab chiqarish inshootini barpo etish yoki
rekonstruksiya qilish jarayonida texnika xavfsizligi talablari loyihalash
bosqichidanoq hisobga olinishi, keyinchalik ekspluatatsiya jarayonida esa bu
talablar doimiy ravishda nazorat qilinishi muhimdir.
Bundan kelib chiqadigan xulosa shundan iboratki, mehnat xavfsizligi
sohasida huquqiy me’yorlarga qat’iy rioya qilish, bir tomondan, xodimlarning
hayoti va sog‘ligini muhofaza qilishning ishonchli kafolati bo‘lsa, ikkinchi
tomondan, korxona imijini mustahkamlash, samaradorlikni oshirish va turli noxush
oqibatlarning oldini olishga xizmat qiladi. Shu bilan birga, davlat idoralari,
xususan, Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi, Sog‘liqni saqlash vazirligi,
Favqulodda vaziyatlar vazirligi hamda boshqa organlarning vakillari ishtirokida
o‘tkaziladigan rejali va rejadan tashqari tekshiruvlar, mehnatda xavfsizlikka oid
normativlarga, sanitariya-epidemiologiya normalariga, yong‘in xavfsizligi,
40

sanitariya qoidalari va boshqa huquqiy talablariga rioya qilishdarajasini baholashda
muhim rol o‘ynaydi. Tekshiruvlar natijalari bo‘yicha aniqlangan qoidabuzarliklar
darhol bartaraf etilishi, ularning sodir bo‘lish sabablarini aniqlash hamda
takrorlanmasligi uchun amaliy chora-tadbirlar ishlab chiqilishi lozim.
Shu o‘rinda ayrim raqamlar misolida vaziyatni tasavvur qilish o‘rinli
bo‘ladi. Ma’lumki, jahon statistikasi bo‘yicha ishlab chiqarish jarayonlarida sodir
bo‘ladigan baxtsiz hodisalar har yili millionlab ishchilarning turli darajadagi tan
jarohati yoki kasallanishiga sabab bo‘lmoqda. Birgina og‘ir jarohatning o‘zi oilaga
ijtimoiy va iqtisodiy ko‘rinishdagi zarar keltirishi shubhasiz. Shu sababli ham
mehnat xavfsizligi va sog‘liqni saqlash bo‘yicha xalqaro talablar, jumladan,
Xalqaro mehnat tashkilotining konvensiyalari asosida, aksariyat davlatlar o‘z
milliy qonunchiligida majburiy me’yorlarni belgilab qo‘ygan. O‘zbekistonda ham
mehnatni muhofaza qilishning huquqiy asoslari, ish beruvchining va xodimlarning
majburiyat hamda javobgarlik doiralari me’yoriy hujjatlar bilan mustahkamlab
qo‘yilgan. Ayniqsa, turli noxush holatlar yuz berishi oldini olish uchun
korxonalarda boshlang‘ich tibbiy yordam maskanlari, avariya-dispetcherlik
xizmatlari va ta’lim-targ‘ibot markazlari shakllantirilishi katta ahamiyatga ega. 14
14
Киселев И.Я. Трудовоэ право России и зарубежных стран. Международныэ нормы труда. – М.: Экомо,
2005.
41

XULOSA
Amaliyot ko‘rsatmoqdaki, mehnat intizomini mustahkamlash, xodimlar
ongida xavfsizlik madaniyatini shakllantirish, javobgarlik choralari bo‘yicha
xabardorlik darajasini oshirish, turli qoidabuzarliklarni erta aniqlash va oldini olish
orqali, ishlab chiqarish jarayonlari izchil va samarali kechadi. Bunday
yondashuvda rag‘batlantirish usullari ham muhim rol o‘ynaydi. Ya’ni, ishlab
chiqarish ko‘rsatkichlaridan tashqari, ish jarayonlarida qoidabuzarliklar sodir
qilmagan, o‘ziga biriktirilgan hudud yoki uskunada xavfsizlikni saqlagan
xodimlarga mukofotlar yoki boshqa turdagi rag‘bat berish, korxonadagi mehnat
madaniyati darajasini ko‘taradi. Bu esa barcha uchun manfaatli hisoblanadi: xodim
o‘z sog‘lig‘i va xavfsizligi borasida ishonchli himoya ostida ishlasa, ish beruvchi
esa barqaror ishlab chiqarish jarayonini davom ettirish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Xulosa o‘rnida ta’kidlash lozimki, mehnatda xavfsizlik masalalarida
loqaydlik yoki xunuk oqibatlarga olib kelishi mumkin bo‘lgan tasodifiy xatolar
hech kimni javobgarlikdan ozod etmaydi. Aksincha, bugun boshqalarga arzimas
tuyulgan bir yo‘l qo‘yilgan xatolik ertaga korxonada fojiali voqeaning sababi
bo‘lib qolishi ehtimoldan xoli emas. Shu bois, qancha ko‘p korxonalar o‘z ichki ish
tartibiga mehnatni muhofaza qilish bo‘yicha aniq mexanizmlar, muntazam
monitoring, xodimlarning mehnat sharoitlarini yaxshilashga qaratilgan chora-
tadbirlarni joriy etsalar, umuman olganda, butun jamiyatda xavfsiz mehnat
muhitini shakllantirishga yo‘naltirilgan sa’y-harakatlar yanada muvaffaqiyatli
kechadi. Davlat va jamoat nazorati, ish beruvchilarning qiziqishi hamda
xodimlarning mas’uliyatli munosabati uyg‘unlashgandagina mehnat jaryonlarining
xavfsizlik darajasi yanada oshadi. Demak, mehnatda xavfsizlik sohasidagi
talablarni buzganlik uchun javobgarlikni kuchaytirish, qay bir ma’noda, xodimlar
va ish beruvchilarga ogohlantirish bo‘lib xizmat qiladi. Zero, inson sog‘ligi va
hayoti bebaho bo‘lib, uning himoyasini qonuniy kafolatlash va amalda ta’minlash
barcha uchun, nafaqat yuridik, balki axloqiy mas’uliyatdir.
42

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Tursunov Y. Mehnat huquqi. Darslik. T.: “Moliya”, 2002. 279 b.
2. Tursunov Y. Trudovoe pravo Respubliki Uzbekistan.T.: TDYuI, 2005 y.
3. Tursunov Yu., O’rinboev D. Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasi va
mehnat qilish huqvuqining kafolatlari. T., TDYuI, 2008.
4. Tursunov Yu. Xalqaro mehnat huquqi va O’zbekiston Respublikasi mehnat
qonunchiligini takomillashtirish muammolari. Monografiya, T., “Fan va
texnoloqiya” nashriyoti, 2009., 192 b.
5. Tursunov Yu., Ro‘ziev Sh., Qudratov B. Fermer xo‘jaliklarida mehnat –
huquqiy munosabat. T., TDYuI, 2010., B.134.
6. Tadbirkorlik va mehnat qonunchiligi. Qo‘llanma. Risola. T., «Adolat», 2002.
7. Tursunev Yu., Atajanova D. Shogirdlik va yoshlarni kasbga o‘rgatish..
Qo‘llanma. T., TDYuI, 2010.,
8. Usmanova M.A., Tursunov Y. Mehnat huquqi. T.: TDYuI, 2006 y.
9. Tursunov Yu., Usmanova M., Raximova Yu. “Mehnat huquqi” Kasb-hunar
kollejlari uchun darslik. T., “Ilm-Ziyo”, 2009.
10. O’zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksiga sharhlar. T., TDYuI, 2008.
11. Usmanova M., Tursunov Yu. Mehnat shartnomasi. O’quv qo‘llanma. T.,
TDYuI, 2007.
12. Gasanov M.Yu., Sokolov Ye.A. O’zbekiston Respublikasida mehnat
shartnomalari (kontrakt). T.: “O’qituvchi”, 1-2-tomlar. 1996 y. 528 b.
13. Gasanov M.Yu., Sokolov Ye.A. O’zbekistonning yangi mehnat qonunchiligi.
Mehnat shartnomasi (kontrakt). T.: “O’qituvchi”, 1999 y. 512 b.
14. Yegorov V.I., Xaritonova Yu.V. Trudovoy dogovor. M., 2007.
15. Киселев И.Я. Трудовоэ право России и зарубежн ы х стран.
Международныэ нормы труда. – М.: Экомо, 2005.
16. Трудовоэ право России / Под ред. Ю, П. Орловского и А.Ф. Нуртдиновой.
– М.: МСФ E Р, 2004.
17. Молодтсов М.В., Головина С.Ю. Трудовоэ право России. Учебник для
вузов. – М.: Норма, 2003. С. 136.
18. Предпринимате-работодател. М., Банк-союз. 2008.,192 с.
43

MEHNATDA XAVFSIZLIK QOIDALARINI BUZGANLIK UCHUN JAVOBGARLIK

Купить