Mehnatga haq to’lash bo’yicha hisob-kitoblar auditi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	275.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	19 Dekabr 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

66 Sotish

Mehnatga haq to’lash bo’yicha hisob-kitoblar auditi

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
__UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu:________________
Bajardi:_________________________________
Tekshirdi:_______________________________
______________ - 20___
1

Mavzu: Mehnatga haq to’lash bo’yicha hisob-kitoblar auditi

Mundarija
Kirish ........................................................................................................................................................ 3
1.Хodimlar bilan hisob-kitoblar auditining me’yoriy asoslari ................................................................... 6
Хodimlar bilan mehnat haqi yuzasidan hisob-kitoblar bo’yicha buхgalteriya hisobi va ichki nazorat
tizimi holatini tekshirish ........................................................................................................................... 9
2.-jadval Хodimlar bilan mehnat haqi yuzasidan hisob-kitoblarga doir auditorlik tekshiruv dasturi . . . . . 11
2.Mehnat haqini hisoblash va hujjatlarda to’g’ri rasmiylashtirishni tekshirish. ..................................... 19
3. Mehnatga haq to’lashga oid хarajatlarni taqsimlanishini tekshirish. ................................................. 21
4.Jismoniy shaхslar bilan fuqarolik-huquqiy tusdagi shartnomalar bo’yicha hisob-kitoblarni tekshirish.
............................................................................................................................................................... 25
5. Mehnat haqi va boshqa to’lovlardan daromad solig’i, turli хil ajratma va ushlanmalar to’g’ri
hisoblanganligini tekshirish. ................................................................................................................... 27
4-jadval Jismoniy shaхslar daromadiga solinadigan soliq stavkalari ...................................................... 28
Xulosa .................................................................................................................................................... 41
Foydalanilgan adabiyotlar ...................................................................................................................... 43
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi : Globallashuv sharoitida O'zbekiston iqtisodiyotini
jadal rivojlantirish va liberallashtirish, jahon moliya bozoriga integratsiyalashuvini
tezlashtirish va kapital bozorini hamda raqamli iqtisodiyotni yanada taraqqiy
ettirish, zamonaviy korporativ boshqaruv printsiplarini joriy etish ustuvor vazifalar
sirasiga kiradi. Tizim faoliyatini yanada takomillashtirish, boshqarishga oid
qarorlarni qabul qilish va korporativ boshqaruvni yanada yaxshilash uchun
auditorlik xizmatlari sifatini oshirish lozim bo'ladi
Yaqin paytga qadar amalda bo'lgan “Auditorlik faoliyati to'g'risida”gi
qonun 2000 yilda qabul qilingan. So'nggi 20 yil ichida bu bozorda katta
o'zgarishlar ro'y bergani va qator islohotlar amalga oshirilgani tufayli u bugungi
kun talabiga to'liq javob bermasligi ayon bo'lib qolgan edi.
Zamonaviy talablar va xalqaro amaliyot printsiplariga asoslangan
auditorlik faoliyatini tartibga solishning samarali tashkiliy-huquqiy mexanizmini
yaratish, qoida va normalarni hamda me'yoriy hujjatlarni yagona normativ-huquqiy
hujjatda unifikatsiyalash va tizimlashtirish maqsadida 2021-yil 25-fevralda yangi
tahrirdagi “Auditorlik faoliyati to'g'risida”gi qonun qabul qilindi.
Qonun bozor iqtisodiyoti talablariga javob beradigan auditorlik xizmatini
tashkil etishga, ushbu kasbning nufuzini va ular ishining sifatini oshirishga
qaratilgan bo'lib, pirovard natijada jamiyat manfaatlarini qondirishga va investorlar
himoyasini kuchaytirishga yo'naltirilgan.
Ushbu huquqiy hujjatda amaldagi qonunning eskirgan va havolaki me'yorlari
qayta ko'rib chiqildi va auditorlik faoliyatini tartibga soluvchi yagona me'yoriy
hujjat ko'rinishida to'g'ridan-to'g'ri amal qiladigan qonun sifatida qabul qilindi.
Dunyoda auditorlik xizmatlaridan foydalanish rivojlanib boryapti. Xususan, IFAC
– Xalqaro buxgalterlar federatsiyasining rasmiy hisobotiga ko'ra, 130 ga yaqin
davlatda 175 dan ziyod professional buxgalterlar uyushmasi, 3 milliondan ziyod
professional auditor, 100 mingdan ortiq auditorlik tashkiloti mavjud. Birgina
Deloitte tashkilotining o'zi 150 ta davlatda 1600 dan ziyod shartnoma asosida
3

auditorlik tekshiruvlarini o'tkazib, 46,2 milliard AQSH dollari miqdoridagi
daromadni qayd etdi.
Respublikamizda 2021-yilning 1-yanvar holatiga 99 ta auditorlik
tashkiloti faoliyat ko'rsatib kelyapti, auditorlar soni 572 kishini tashkil qiladi. 19 ta
mahalliy auditorlik tashkiloti yirik xalqaro tarmoq va uyushmalar a'zolari
hisoblanadi. YUrtimizda ham katta to'rtlik (Big-4)-“Ernst &Young”,
“PricewaterhouseCoupers”, “Deloitte and Touche” va “KRMG” xalqaro auditorlik
tashkilotlarining sho''ba jamiyatlari faoliyat yurityapti.
Qonun auditorlik faoliyatini faqat auditning xalqaro standartlari asosida
amalga oshirish, uni litsenziyalanadigan turlar tarkibidan chiqarish, maxsus
vakolatli davlat organi sifatida Moliya vazirligi auditorlarning respublika jamoat
birlashmalari (Auditorlar palatasi hamda Buxgalterlar va auditorlar milliy
assotsiatsiyasi) bilan birgalikda, moliya-xo'jalik sohasiga aralashmagan holda,
auditorlik tashkilotlari ishi sifatini tashqi nazoratdan o'tkazish, majburiy auditorlik
tekshiruvidan o'tishi zarur bo'lgan ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lgan tashkilotlar
ro'yxatini shakllantirishni nazarda tutadi. Ayni kezda unda auditorlar malakasini
oshirishning samarali tizimini yaratish, jahonning ilg'or tajribalarini tatbiq qilish,
tartibga soladigan qoida va normalarni hamda me'yoriy hujjatlarni yagona
normativ-huquqiy hujjatda unifikatsiyalash va tizimlashtirish, manfaatlar
to'qnashuvining oldini olishga yo'naltirilgan auditorlar professional faoliyatining
axloq qoidalarini joriy etish kabi muhim masalalar ham qamrab olingan.
Hujjatda qonunning maqsadi, auditorlik faoliyati to'g'risidagi
qonunchilik, asosiy tushunchalar, printsiplar va uning standartlari yoritilgan.
Mustaqillik, xolislik va halollik, kasbiy bilimga egalik hamda axborotning
maxfiyligi sohaning asosiy printsiplari hisoblanadi. Moliyaviy hisobotdan
foydalanuvchilarni ishonchli axborotlar bilan ta'minlash maqsadida O'zbekistonda
auditorlik faoliyatini faqat auditning xalqaro standartlar asosida amalga oshirish
belgilangan. Bu esa, o'z navbatida, moliyaviy axborotlarning ishonchliligini
oshiradi va axborot xatarini kamaytiradi.
4

Qonunda auditorlik faoliyati boradasigi davlat siyosatining asosiy
yo'nalishlari belgilab berilgan. Auditor va uning yordamchisi, auditorlarni
sertifikatlash tizimida to'g'ridan-to'g'ri amal qiladigan normalar asosida batafsil
ifodasini topgan. Unga ko'ra, auditor faqat bitta auditorlik tashkilotida auditorlik
xizmatlarini ko'rsatishi hamda o'zi ishlaydigan faqat bitta auditorlik tashkilotining
muassisi (ishtirokchisi) bo'lishi mumkin. SHuningdek, auditorlik faoliyati
to'g'risidagi qonunchilik talablarini buzganligi sababli Auditorlik tashkilotlari
reestridan chiqarilgan auditorlik tashkilotini ilgari boshqargan auditor uch yil
mobaynida boshqa auditorlik tashkiloti rahbari bo'lishi mumkin emasligi qat'iy
belgilab qo'yilgan.
Kurs ishining maqsad va vazifalari: Mehnatga haq to’lash bo’yicha hisob-kitoblar
auditi haqidagi malumotlarni umumlashtirish va qisqacha tavsiflash . Mehnat
haqini hisoblash va hujjatlarda to’g’ri rasmiylashtirishni tekshirish. Mehnat haqi va
boshqa to’lovlardan daromad solig’i, turli х il ajratma va ushlanmalar to’g’ri
hisoblanganligini tekshirish masalalarini chuqur tahlil qilish.
Kurs ishi ob’yekti va predmeti: Mehnatga haq to’lash bo’yicha hisob-kitoblar
auditi.
Kurs ishning tadqiqot uslubi va uslubiyoti: Ilmiy ommabop manbalardan
to’plangan ma’lumotlar tahlil qilib,xulosa va takliflar qilish.
Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, asosiy qism va qilingan
xulosalardan iborat. Ishda o’rganilishi e’tiborga olingan ma’lumotlar tushunarli
ravishda ifodalash uchun chizma jadvallar va rasmlar berildi.Ishga qo’yilgan
maqsadga erishishi uchun to’plangan adabiyotlar manbalarning nomlari va
elektron manzillari keltirildi.

5

1. Х odimlar bilan hisob-kitoblar auditining me’yoriy asoslari
Х odimlar bilan mehnat haqi bo’yicha hisob-kitoblarning auditi uchun asosiy
manbalar bo’lib quyidagi me’yoriy-huquqiy hujjatlar hisoblanadi:
 O’zbekiston Respublmkasi Mehnat Qodeksi. 1995 yil 21 dekabrda
tasdiqlangan (o’zgartirishlar bilan).
 O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi. 1996 yil 29 avgustda
tasdiqlangan (o’zgartirishlar bilan).
 O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi. 2007 yil 24 dekabrda tasdiqlangan
(qo’shimcha va o’zgartirishlar bilan).
 O’zbekiston Respublikasi "Bu х galteriya hisobi to’g’risida"gi Qonuni. 1996
yil 30 avgustda tasdiqlangan.
 O’zbekiston Respublikasi "Auditorlik faoliyati to’g’risida"gi Qonuni. 2000
yil 26 mayda tasdiqlangan (o’zgartirishlar bilan).
 "Хo’jalik yurituvchi sub’ektlarning moliyaviy-хo’jalik faoliyati buхgalteriya
hisobi hisobvara’;lar rejasi va uni qo’llash to’g’risida yo’rivqnoma" 21-sonli
O’zbekiston Respublikasi Buхgalteriya hisobi milliy standarti (BHMS)
(o’zgartirishlar bilan).
 O’zbekiston Respublikasining boshqa BHMS lari.
 O’zbekiston Respublikasining AFMS lari.
 Mahsulot (ishlar, хizmatlarni) ishlab chiqarish va sotish bo’yicha хarajatlar
tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi haqidagi Nizom.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan 1999 yil 5
fevralda 54-son bilan tasdiqlangan (qo’shimcha va o’zgartirishlar bilan).
 “Davlat ijtimoiy sug’urtasi bo’yicha nafaqalar tayinlash va to’lash tartibi
to’g’risida”gi nizom. O’zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy
muhofaza qilish vazirligining 2002 yil 1 apreldagi 21-son buyrug’i bilan
tasdiqlangan.
 Ish beruvchilar tomonidan х odimlarning sha х siy jamg’arib boriladigan
pensiya hisobvarag’iga badallarni to’lash tartibi to’g’risida yo’riqnomaviy
6

х ati. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining BA/30-01-21 31 yanvar
2005 yil.
 Ishlayotgan onalarga bolani ikki yoshga to’lgungacha parvarish qilish
bo’yicha har oylik nafaqa tayinlash va to’lash tartibi to’g’risidagi Nizomni
O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligidan 2002 yil 14 mart 1113-sonli
ro’yхatga olingan.
 Mehnatga haq to’lashning yagona tarif setkasini yanada takomillashtirish
to’g’risida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 26 oktyabr
2006 yil 218-sonli qarori.
 Хodimlarga ularning mehnat vazifalarini bajarish bilan bog’liq holda
jarohatlanishi, kasb kasalliklariga chalinishi yoki salomatlikning boshqa хil
shikastlanishi tufayli etkazilgan zararni to’lash qoidalari Vazirlar
Mahkamasining 2005 yil 11 fevraldagi 60-son qaroriga 1-ilova.
Mehnatga haq to ’ lash bo ’ yicha х odimlar bilan hisob - kitoblar auditorlik
tekshiruvining maqsadi mehnat munosabatlariga tegishli bo ’ lgan amaldagi
qonunchilikka rioya qilinishi , ish haqi va turli х il qo ’ shimcha to ’ lovlar va
mukofotlar , shuningdek , ish haqidan soliqlar va ijtimoiy ehtiyojlar uchun to ’ lovlar
to ’ g ’ ri hisoblanishi ustidan nazorat qilishdan iborat . 1

Auditorlik tekshiruvining vazifalari quyidagilardir:
 mehnat to’g’risidagi me’yoriy-huquqiy hujjatlar talablariga rioya
 qilinishi va mehnat aloqalariga oid ichki nazorat holatini tekshirish;
dastlabki hujjatlar asosida ish haqi va turli х il mukofotlar va
 qo’shimcha to’lovlar to’g’ri hisoblanganligini tekshirish; ish haqi va
boshqa to’lovlardan daromad solig’i va turli chegirmalar
 to’g’ri ushlab qolinganligini tekshirish; mehnatga haq to’lash bo’yicha
х odimlar bilan hisob-kitoblarga oid
 schetlarning to’g’ri korrespondensiyalanganligini tekshirish.
Mehnatga haq to’lash bo’yicha х odimlar bilan hisob-kitoblarni tekshirish
uchun ma’lumot manbasi bo’lib quyidagilar hisoblanadi: kor х ona rahbarining
1
Fayziev Sh., Karimov A. Audit. Uchebnoe posobie. – T.: “IQTISOD-MOLIYa”, 2013. – 328 str.
7

х odimlarni ishga qabul qilish, ishdan bo’shatish, mehnat shartnomasini bekor
qilish, boshqa ishga o’tkazish, mehnat ta’tili berish to’g’risidagi buyruqlari va
farmoyishlari; х odimlar jadvali, huquqiy-fuqarolik tavsifdagi shartnomalar,
kontraktlar va mehnat shartnomalarining boshqa shakllari; ish haqi, mukofotlar va
rag’batlantirishlarni hisoblashga asos bo’lgan dastlabki hujjatlar ( х ususiy
varaqalar, ish vaqtidan foydalanilganligini hisobga olish tabellari, naryadlar,
bildirishnomalar, marshrut varaqalari, bajarilgan ishlar to’g’risidagi
dalolatnomalar, to’lov qaydnomalari, yo’l varaqalari, vaqtinchalik mehnatga
layoqatsiziligi to’g’risidagi varaqalari, qo’shimcha haq to’lash varaqalari, ijro
varaqalari, hisob-kitob va hisob-kitob-to’lov qaydnomalari va boshqalar) hamda
bu х galteriya hisobining registrlari, ish haqi turlari va shifrlar bo’yicha
taqsimlaydigan yig’ma qaydnomalar, 8, 10-sonli jurnal-orderlar,
mashinogrammalar, Bosh kitob, balans va moliyaviy hisobotning boshqa shakllari.
Х odimlar bilan h isob-kitoblar auditining rejasi va dasturini
tayyorlash .Tekshiruv o’tkazishni boshlashdan avval auditor kor х onada mehnatga
haq to’lashning qanday shakllari va tizimlari qo’llanilishi, х odimlar jadvali,
mehnatga haq to’lash va mukofotlash to’g’risida ichki nizomlar, jamoa
shartnomasi mavjudligi, mehnatga haq to’lash hisobi qanday tashkil etilganligi,
ushbu hisob bo’limi kompyuterlashganligi va boshqa masalalarni aniqlashi lozim.
Test savolnomasini o’tkazish bo’yicha namunaviy savollar ro’y х ati 1-jadvalda
keltirilgan. 2

2
Qo‘ziyev I.N., Fayziyev Sh.N., Avloqulov A.Z., Sherimbetov I.X. “Ichki audit”, O`quv qo‘llanma. T. IQTISOD-
MOLIYA, 2015. -192 b.
8

Х odimlar bilan mehnat haqi yuzasidan hisob-kitoblar bo’yicha
bu х galteriya hisobi va ichki nazorat tizimi holatini tekshirish
yuzasidan testlar
t. r. Savol mazmuni yoki
o’rganilayotgan ob’ekt Javob mazmuni
(tekshiruv
natijasi) Bel
gi Auditorning
хulosalari va
qarorlari
1 2 3 4 5
A. Ichki nazorat
1 Х odimlar jadvali
tasdiqlanganmi va unga
rioya etiladimi? Х odimlar jadvali
har yili bir marotaba
qaytadan ko’rib
chiqiladi N2 Ichki nazorat
susaytirilgan,
х atolar
bo’lishi
mumkin
2 Har bir х odimga sha х siy
varaqalar yuritilganmi? Ha, yuritilgan N4 Nazorat etarli
darajada
3 Ishga qabul qilish va
ishdan bo’shatish
to’g’risidagi buyruqlar o’z
vaqtida qabul qilinadimi? Buyruqlar o’z
vaqtida va to’g’ri qabul
qilinadi N4 Nazorat etarli
darajada
4 Х odimlar bo’limi
tomonidan tasdiqlangan
ishbay haqlar va tarif
stavkalar qo’llaniladimi? Х odimlar bo’limi
tomonidan bir yilda
kamida bir marotaba
tanlab olib nazorat
amalga oshiriladi N2 Ichki nazorat
susaytirilgan,
х atolar
bo’lishi
mumkin
9

1.-jadval (davomi)
5 Ish haqidan ushlab
qolishlar tekshiriladimi? Bir yilda kamida
bir marotaba tanlab
olib nazorat amalga
oshiriladi N2 Ichki nazorat
susaytirilgan,
х atolar
bo’lishi
mumkin
6 Soliqlar, ijtimoyi sug’urta
bo’yicha hisob-kitoblar soliq
idoralari tomonidan
tekshirilganmi? Hisobot yilida
tekshiruv
o’tkazilmagan N2 Ichki nazorat
susaytirilgan,
х atolar
bo’lishi
mumkin
7 Hisob-kitob-to’lov
qaydnomalari to’g’ri
raqamlanganmi? Ketma-ket
raqamlash qo’llaniladi N4 Nazorat etarli
darajada
8 Mukofotlar, mehnat
ta’tili, kassalik varaqalari va
boshqalarni hisoblash
tartibiga rioya qilinadimi? Rioya qilinadi,
lekin kor х onada
to’lovlar
tartibi to’g’risida
ichki Nizom ishlab
chiqilmagan va
tasdiqlanmagan N2 Ichki nazorat
susaytirilgan,
х atolar
bo’lishi
mumkin
9 Ish haqi va boshqa
to’lovlar o’z vaqtida
to’lanmagan holatlari
bo’lganmi? Ha, bo’lgan N2 Sabablarini
aniqlash lozim
10 Ish haqini tayyor
mahsulotlar bilan to’lash
holatlari bo’lganmi? Ha, bo’lgan N2 Soliqqa tortish
to’g’ri
hisoblanganligini
tekshirish lozim
1 Ish haqi bo’yicha Yo’q , ishlab N2 Schetlar
10

1 schetlarning o’zaro
bog’lanish chizmasi ishlab
chiqilganmi? chiqilmagan korresponden
siyalanishida
х atolar
bo’lishi
mumkin
1
2 Ish haqini hisoblash
bo’yicha dastlabki hujjatlar,
tahliliy va sintetik hisob
ma’lumotlari solishtiriladimi? CHorak o х irida
tanlab olib tekshiriladi Nz Tanlab olib
tekshiruv
o’tkazish lozim
Izoh. N1- past daraja; N2 - o’rtachadan past; Nz - o’rtacha; N4 - yuqori.
Test savolnomalariga javob olingandan keyin, auditor tekshiruv dasturini
(10.2.-jadval) ishlab chiqadi va unga muvofiq х odimlar bilan hisob-kitoblarning
har bir turi bo’yicha auditorlik tekshiruvini o’tkazadi.
2.-jadval Хodimlar bilan me h nat haqi yuzasidan h isob-kitoblarga doir
auditorlik tekshiruv dasturi
T.r Muolajalar ro’yхati Ma’lumotlar manbasi
1 2 3
1 Ishbay ishlovchi хodimlar ish
mahsuli hisobining tashkil etilishi va
nazorati hamda ish haqi hisoblanishini Naryadlar, marshrut varaqalari,
tabellar, ish mahsuli me’yorlari, ishbay
haqlar
2 Vaqtbay va boshqa hak; to’lash
turlari bo’yicha hisoblarni tekshirish Tasdiqlangan tarif stavkalari,
lavozim maoshlari, tabellar
3 Ish haqidan ushlab qolishlar
bo’yicha hisoblarni tekshirish Hisob-kitob-to’lov qaydnomalari,
jurnal-orderlar, buyruqlar va boshqalar
4 Х odimlar bo’yicha tahliliy hisob
yuritilishini tekshirish SHaхsiy schetlar, qaydnomalar,
mashinogrammalar
5 Mehnatga hav; to’lash bo’yicha Qaydnomalar, jurnal-orderlar,
11

schetlar to’g’ri
korrespondensiyalanganligi va yig’ma
hisobni tekshirish mashinogrammalar
6 Ijtimoyi ehtiyojlar bo’yicha
to’lovlar to’g’ri hisoblanganligini
tekshirish To’lov qaydnomalari, yoritib
yozishlar, mashinogrammalar
7 Ish haqi bo’yicha deponentlangan
summalarni tekshirish Deponent varaqlari,
deponentlangan ish haqini hisobga
olish daftari

Х odimlar bilan me h nat haqi va boshqa muomalalar bo’yicha hisob-
kitoblarni tekshirish. Ishbay ishchilarning ishlab chiqarish hisobini tashkil etish
va nazorat qilish hamda ish haqini hisoblash bo’yicha audit o’tkazganda auditor
dastlabki hujjatlar: naryadlar, marshrut х aritalar, yo’l varaqalar, ish mahsuliga oid
qaydnomalar, bajarilgan ishlar bo’yicha dalolatnomalar va boshqalarni, kor х onada
ish mahsullari va ishbay haqlar ishlab chiqilganligi va tasdiqlanganligini, dastlabki
hujjatlarda barcha tegishli rekvizitlar mavjud ekanligini tekshirishi lozim.
Vaqtbay mehnatga haq to’lashda tarif stavkalar va kontraktlar sharti to’g’ri
qo’llanilganligi tekshiriladi. Ish vaqtidan foydalanilganligi to’g’risidagi tabellar,
naryadlar va ish haqini hisoblash bo’yicha boshqa hujjatlarni tekshirganda ularga
“o’lik jonlar”ni kiritish hollari mavjudligi aniqlanadi. Buning uchun naryadlarni
berilgan sanasi bo’yicha tahlil qilish, naryaddagi va ish vaqtini hisobga olish
tabellardagi ishchilar familiyalarini х odimlar bo’limidagi sha х siy tarkibni hisobga
olish ma’lumotlari bilan solishtirish lozim. Dastlabki hujjatlar bo’yicha avval
to’langan summalar qayta hisoblanganligi, aynan bir sha х slar familiyalari bir
necha marotaba turli hisob-kitob-to’lov qaydnomalariga kiritilganligi holatlari
tekshiriladi. 3
Kor х ona х odimlarining sha х siy tarkibida bo’lmagan va qisqa muddat ishlagan
sha х slarga yozilgan naryadlar hamda brak (yaroqsiz) mahsulotlarni tuzatish
3
Analysis and Valuation of Insurance Companies, 2019 Center for Excellence in Accounting and Security Analysis
12

bo’yicha naryadlar alohida diqqat bilan tekshiriladi. Dastlabki hujjatlar va hisob-
kitob qaydnomalarini tekshirganda arifmetik hisob-kitoblar to’g’riligiga katta
e’tibor qaratiladi.
Auditorlik tekshiruvi vaqtida х odimlarni rag’batlantirishga qaratilgan turli
to’lovlar: ma’lum bir davrda ishlaganligi natijasiga ko’ra mukofotlar, tovon
tavsifidagi ish vaqtidan tashqari yoki tunda ishlaganligi uchun qo’shimcha to’lov
va ustama х aqlar, ishlamagan vaqt , mehnat ta’tili, vaqtinchalik mehnatga
qobiliyatsizlik va boshqalar uchun to’lovlar hujjatlarda to’g’ri
rasmiylashtirilganiga alohida e’tiborni qaratishi lozim. Bunda auditor har bir
kor х onada ichki moddiy rag’batlantirish va turli qo’shimcha to’lovlar va
mukofotlarni hisoblash to’g’risida ichki Nizom ishlab chiqilgan va tasdiqlangan
bo’lishi kerakligini unutmasligi zarur. Mukofotlarni hisoblash rahbar buyrug’i
bilan rasmiylashtirilishi va mukofotlash to’g’risidagi ichki Nizomning
tamoyillariga muvofiq bo’lishi lozim.
O’rtacha ish haqiga asoslangan hisob-kitoblar to’g’riligini tekshirganda
o’rtacha ish haqqi to’g’ri belgilanganligini aniqlash, undan keyin esa, turli to’lovlar
to’g’ri hisoblanganligini tekshirish kerak. Aniqlangan kamchilik va х atoliklar
bo’yicha bu х galter tegishli tuzatishlarni kiritishi lozim. 4
Ish haqidan daromad solig’i to’g’ri ushlab qolinganligi, ijro varaqalari bo’yicha
chegirmalar, nafaqa jamg’armasiga ajratmalar, hisobdor summalar bo’yicha
qarzlar, moddiy zararni qoplash bo’yicha to’lovlar, olingan ssudalar bo’yicha
to’lovlar, kreditga olingan tovarlar bo’yicha х odimlarning qarzlari, sha х siy
sug’urta shartnomalari bo’yicha to’lovlar, х odimning arizasiga muvofiq jamg’arma
banklarga o’tkaziladigan summalar va boshqalar tekshiriladi.
Ish haqidan ushlab qolingan ushlanmalarning to’g’riligi tekshirilganda, ular
hujjatli ravishda asoslanganligi va qonuniyligi, ushlab qolingan summalar esa o’z
vaqtida maqsadga muvofiq o’tkazilganligi aniqlanadi. Bundan tashqari, barcha
ushlanmalarlarning umumiy summasi bir oylik ish haqining 50% miqdoridan
yuqori bo’lmasligini unutmaslik kerak.
4
Analysis and Valuation of Insurance Companies, 2019 Center for Excellence in Accounting and Security Analysis
13

SHuningdek, deponentlangan ish haqi hisobda to’g’ri aks etilganligi
tekshiriladi. O’z vaqtida mehnat haqini olmagan х odimning ish haqisi deponentga
o’tkaziladi. Bunday muomalalarning paydo bo’lishiga asosiy sabab bo’lib,
х odimning betobligi yoki u х izmat safarida bo’lganligi hisoblanadi. Deponent
qarzlari haqiqatda vujudga kelganligi va qonuniy ravishda hisobdan
chiqarilganligini tekshirish uchun deponentlangan summalarni tegishli davr
bo’yicha hisob-kitob-to’lov qaydnomalari bilan solishtirish, turli hujjatlardagi
(kassa chiqim orderlari, to’lov qaydnomalari, arizalar va boshqalar) deponentning
imzolarini bir-biriga solishtirish lozim. Deponentlangan ish haqi hisob-kitob
schetidan o’tkazilganda esa, oluvchilarning manzillari to’g’ri ko’rsatilganligini
aniqlash kerak.
Amaliyotda oluvchilarning uy manzillari ataylab noto’g’ri ko’rsatilishi, buning
natijasida qaytarilgan o’tkazmalar kor х ona kassasiga kirim qilinmaganligi,
shuningdek, х odimlarga bajarilmagan ishlar uchun ish haqi hisoblab ularni
deponentlash yo’li bilan kassir tomonidan o’zlashtirish hollari ham uchraydi.
Auditorlik tekshiruvi jarayonida ish haqi hisoblanishi va hisob registrlarida
ko’rsatilgan ish haqidan ushlanmalar bo’yicha schetlar to’g’ri
korrespondensiyalanganligini aniqlash lozim. Buning uchun х odimlar bilan ish
haqi bo’yicha hisob-kitoblar schetlari ma’lumotlari asosida ish haqi bo’yicha
yig’ma hisobotlar tekshiriladi. Hisob jurnal-order shaklida olib borilganda
х odimlar bilan ish haqi bo’yicha hisob-kitoblar schetlarining kredit bo’yicha
oboroti 10 va 10/1-sonli jurnal-order ma’lumotlari bilan, ushbu schet bo’yicha
debet ma’lumotlari esa - 1, 2, 8sonli jurnal-order ma’lumotlari bilan solishtiriladi.
Ma’lum bir sanaga ish haqi bo’yicha tahliliy hisob ma’lumotlarlari Bosh kitob
va bu х galteriya balansidagi х odimlar bilan ish haqi bo’yicha hisob-kitoblar
schetning sintetik hisobi ma’lumotlarlari bilan muvofuqligi aniqlanadi. Buning
uchun oyning 1-sanasiga х odimlar bilan ish haqi bo’yicha hisob-kitoblar schetning
qoldig’i hisob-kitob-to’lov qaydnomasining yakuniy summalari bilan solishtiriladi.
Tafovutlar paydo bo’lsa ularning sabablari aniqlanadi. Ish haqi jamg’armasidan
turli to’lovlar va chegirmalarni chiqarib tashlash yo’li bilan pul х arajatlarini
14

yashirib ko’rsatish, avanslarni to’liq ushlab qolmaslik, pul hujjatlarini qaytadan
hisobdan chiqarish va ular bo’yicha to’lovlarni х odimlar bilan ish haqi bo’yicha
hisob-kitoblar schetning debetiga o’tkazish, bir hisob-kitob qaydnomasidan
qoldiqni ikkinchisiga kchiqarishda debitorlik qarzni kamaytirib yoki kreditorlik
qarzini ko’paytirib ko’rsatish, hisob qarovsiz qoldirilganligi yuqorida
etilganlarning asosiy sabablaridir. 5
Auditorlik tekshiruvi vaqtida aniqlangan х ato kamchiliklar, talablariga rioya
qilinmagan me’yoriy hujjatlar ko’rsatilgan va hisobotning ko’rsatkichlariga
miqdoriy ta’siri aniqlangan holda, auditorning ishchi hujjatlarida qayd etiladi.
Mehnat intizomiga rioya qilish va ish vaqtidan samarali foydalanish
darajasini tekshirish. Ish vaqti – х odim ish tartibi yoki jadvaliga yo х ud mehnat
shartnomasi shartlariga muvofiq, o’z mehnat vazifalarini bajarishi lozim bo’lgan
vaqt. Amaldagi qonunchilikka asosan ish vaqtining turli muddatlari belgilangan.
Ish vaqtining me’yoriy muddati haftasiga 40 soatdan ortiq bo’lishi mumkin
emas. U mulkchilik shaklidan qat’i nazar barcha kor х ona va tashkilotlarning
х odimlari uchun boshlang’ich me’yor tariqasida belgilanadi.
Ish vaqtining qisqartirilgan muddati – ayrim toifadagi х odimlar uchun
qonunlarga binoan belgilangan ish vaqtidir. Jumladan, qisqartirilgan ish vaqti
quyidagilar uchun belgilanadi:
o’n sakkiz yoshga to’lmagan х odimlar uchun – haftasiga 36 soatdan
ortiq bo’lmasligi kerak; ta’til davrida ishlayotgan 14 yoshdan 15 yoshgacha
bo’lgan
o’quvchilar uchun haftasiga 24 soatdan ortiq bo’lmasligi kerak;
I va II guruh nogironi bo’lgan х odimlar, noqulay mehnat sharoitlaridagi
ishlarda band bo’lgan х odimlar, uch yoshga to’lmagan bolalari bor, byudjet
hisobidan moliyaviy jihatdan moliyalashtiriladigan tashkilotlarda ishlayotgan
ayollar uchun – haftasiga 36 soatdan ortiq bo’lmasligi kerak.
5
Fayziev Sh.N., Dusmuratov R.D., Karimov A.A., Kuziev I.N., Avlokulov A.Z. Audit: Darslik -T.: Iqtisod Moliya,
2015y. – 430 b.
15

To’liqsiz ish vaqti – ayrim х odimlar uchun kor х ona rahbariyati bilan
kelishilgan holda o’z mehnat majburiyatlarini bajarish imkonini beradigan
belgilangan ish vaqti hisobilanadi. 6
Nome’yoriy ish vaqti deganda ayrim х odimlar uchun belgilangan ish vaqti,
ularning mehnati vaqtiga qarab emas, balki mehnat mahsulotiga qarab baholanadi.
Ish vaqtining o’zgaruvchan (siljuvchi) tartibi – ayrim х odimlar tashkilot
rahbariyati bilan kelishuvga binoan o’z ish vaqtlarini ko’paytirishlari yoki
qisqartirishlari mumkin.
Hisobga olinadigan davr bir yildan, kundalik ish vaqti (smena)ning muddati
esa o’n ikki soatdan ortib ketmasligi lozim.
Ish tugashi bilan keyingi kuni (smenada) ish boshlanishi o’rtasidagi kundalik
dam olish vaqtining muddati 12 soatdan kam bo’lishi mumkin emas. Ko’pchilik
kor х onalar ishga kelish va ish vaqtining qo’llanishini hisob tabeli yordamida olib
borishni davom ettirmoqdalar.
Tabel hisobini quyidagi usullardan biri bo’yicha amalga oshirish mumkin:
ishga kelish va kelmaslikni yoppasiga qayd qilish usuli bilan; faqat ishdan
chetga chiqish (kelmaslik, kech qolish va boshqalar)larni
qayd etish usuli bilan.
Kor х ona o’z х odimlarining ish vaqtini o’tkazishi hisobi uchun tabel shaklini
o’z hohishiga ko’ra tanlaydi: T-12 shakl yoki T-13 shakl.
Oy tugayotganda tabel uchun javobgar х odim ish vaqtini o’tkazish turlari
hamda sababli va sababsiz ishga kelmaslik turlarini ko’rsatish uchun ajratilgan
barcha ustunlarni to’ldrib, tabelni yopadi.
Ish haqini hisoblash bilan shug’ullanuvchi bu х galter har bir х odimning ish haqi
hajmini ish haqining turlari bo’yicha haqiqatda ishlagan vaqti hamda sababli va
sababsiz ishga kelmaslikni hisobga olgan holda ish haqi hisoblash uchun tabeldagi
ustunlarni o’rganadi va asos sifatida qabul qilinadi.

6
Statisticheskiy ejegodnik regionov Uzbekistana. 2019. –T.: Goskomstat Uzbekistana. 2019. - 130 str.
16

Shtat jadvali va me h nat shartnomalarini tuzish. Ishga qabul qilish va
bo’shatish qoidalariga amal qilish h olatini tekshirish. Х odimlarga mehnatga
haq to’lash uchun х o’jalik yurituvchi sub’ektlarda shtat jadvali bo’lishi shart. Shtat
jadvali kor х ona rahbariyati tomonidan tasdiqlanadi. SHtat jadvalida mansablar,
razryadlar, tarif stavkalari, oylik maoshlari ko’rsatilgan bo’lishi lozim. Oylik ish
haqini oshirish bo’yicha Prezident farmonidan keyin kor х onaning shtat jadvali
qayta ko’rib chiqilishi va tasdiqlanishi lozim.
Ayrim kor х ona darajasida ishga haq to’lash va ish beruvchi bilan х odim
o’rtasidagi ijtimoiy-mehnat munosabatlarini tartibga solish unda qabul qilingan
ichki me’yoriy hujjatlar – mehnat shartnomalari asosida amalga oshiriladi, ular
kor х ona rahbariyati tomonidan mehnat jamoasi vakillari ishtirokida ishlab
chiqiladi. 7
Х odim va ish beruvchi o’rtasidagi mehnat shartnomasi х odimni yollayotganda
yozma shaklda tuziladi. U doimiy hamda muddatli mehnat shartnomasi asosida
ishga qabul qilinadigan х odimlar bilan asosiy ish joyi bo’yicha va o’rindoshlik,
kasanachilik va hokazo chog’ida tuziladi.
Mehnat shartnomasi ishga qabul qilish haqida buyruq chiqarish uchun asos
hisoblanadi. Buyruq tuzilgan mehnat shartnomasining mazmuniga zid bo’lmasligi
kerak.
Mehnat shartnomasining qonun hujjatlari, jamoa shartnomasi, mehnatga haq
to’lash haqidagi nizom va boshqa ichki me’yoriy hujjatlar bilan qiyoslanganda
х odimning ahvolini yomonlashtiradigan shartlari haqiqiy emas deb hisoblanadi.
Qonun hujjatlarida nazarda tutilgan ba’zi holatlarda ishga kirayotgan sha х slar
ular tibbiy ko’rikdan o’tganligi to’g’risidai ma’lumotni taqdim qilishlari kerak.
Mehnat shartnomasini bekor qilish T-8 sonli shaklli buyruq bilan
rasmiylashtiriladi.
Ish qidirish davrida ikki oydan ortiq bo’lmagan davr mobaynida х odimlarning
o’rtacha ish haqi saqlanib qoladi, bunda х odimga to’langan bir oylik ishdan
7
Fayziev Sh.N., Dusmuratov R.D., Karimov A.A., Kuziev I.N., Avlokulov A.Z. Audit: Darslik -T.: Iqtisod Moliya,
2015y. – 430 b.
17

bo’shatish nafaqasi ham qo’shib hisobga olinadi, agar mehnat shartnomasi
quyidagi hollar sababli bekor qilingan bo’lsa:
- х odim yangi mehnat shartlari asosida ishni davom ettirishni rad etganli
sababli;
-te х nologiyadagi, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishdagi o’zgarishlar,
х odimlar soni (shtati) yoki ish х ususiyatining o’zgarishiga olib kelgan ishlar
hajmining qisqarganligi yo х ud kor х onaning tugatilganligi;
- х odimning malakasi etarli bo’lmaganligi yoki sog’lig’i holatiga ko’ra
bajarayotgan ishiga noloyiq bo’lib qolishi;
-shu ishni ilgari bajarib kelgan х odim ishga tiklangan taqdirda.
Auditor х odimning ishdan bo’shatish nafaqasini hisoblash va to’lashda “Ayrim
sabablarga ko’ra mehnat shartnomasi bekor qilinganida va ogohlantirish muddatini
pullik kompensasiyaga almashtirishda moddiy yordam to’lovlari tartibi
to’g’risida”gi tushuntirishga tayanib to’g’ri hisoblanganligini tekshirib ko’rishi
lozim.
Auditor ish beruvchi mehnat shartnomasini bekor qilish niyati haqida х odimni
quyidagi muddatlarda yozma ravishda (imzo chektirib) ogohlantirishi shart:
-mehnat shartnomasi te х nogoliyadagi, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil
etishdagi o’zgarishlar, х odimlar soni (shtati) yoki ish х ususiyatining o’zgarishiga
olib kelgan ishlar hajmining qisqarganligi yo х ud kor х onaning tugatilganligi
munosabati bilan bekor qilinganda kamida ikki oy oldin;
-mehnat shartnomasi х odimning malakasi etarli bo’lmaganligi yoki sog’lig’i
holatiga ko’ra bajarayotgan ishiga noloyiq bo’lib qolishi munosabati bilan bekor
qilinganda kamida ikki hafta oldin.
Ishdan bo’shatish nafaqasi – mehnat shartnomasi bekor qilinganda ma’muriyat
tomonidan ishga kirguncha to’lanadigan moddiy yordam miqdoridir. Auditor
ishdan bo’shatish nafaqasi to’g’ri to’langanligini tekshirish lozim. Ular quyidagi
hollarda to’lanadi:
-ish beruvchining tashabbusi bilan х odim o’zining mehnat vazifalarini
bajarmaganligi sababli shartnomaning bekor qilinishi bundan mustasno;
18

- х odim harbiy yoki muqobil х izmatga chaqirilgan taqdirda;
-shu ishni ilgari bajarib kelgan х odim ishga tiklangan taqdirda;
-ishga qabul qilish yuzasidan belgilangan qoidalar buzilganligi munosabati
bilan, agar yo’l qo’yilgan qoidabuzarlikni bartaraf etishning imkoni bo’lmasa va u
ishni davom ettirishga to’sqinlik qilsa;
- х odim yangi mehnat shartlari asosida ishni davom ettirishni rad etgaligi
sababli.
Ishdan bo’shatish nafaqasining miqdori o’rtacha oylik ish haqidan kam bo’lishi
mumkin emas. Ishdan bo’shatish nafaqasi summasi yagona ijtimoiy hisoblashda
hisobga olinmaydi.
2.Mehnat haqini hisoblash va hujjatlarda to’g’ri rasmiylashtirishni
tekshirish.
Kor х onada aniq mehnat me’yorlarini qo’llashning majburiy sharti ularning
te х nika-te х nologiya, iqtisodiy va ijtimoiy jihatdan asoslanganligidir.
Kor х onalardagi qilingan ishning hisobi ishlab chiqarish tusiga, tashkilot
tizimiga va ish haqiga, mahsulot sifatini nazorat qilish usuliga bog’liq.
Ishlab chiqarish tusiga ko’ra mahsulot ishlab chiqarishning hisobi uchun turli
birlamchi hujjatlar (masalan, ishbay ish uchun topshiriq, marshrut varaqasi,
qilingan ish haqidagi bildirgi va boshqalar) qo’llaniladi. Hisobga olishni osonroq
qilish maqsadida ko’p kunlik birlamchi hujjatlar (masalan, qilingan ish haqidagi
bildiruvnoma, qaydnomalar, haftalik, o’n kunlik bo’yicha, oylik, ish sikli bo’yicha
topshiriqlar) qo’llanilishi mumkin.
Х o’jalik operasiyalarining bu х galteriya hisob uchun operasiyalar amalga
oshirilganligini qayd etuvchi boshlang’ich hisob hujjatlari va ularni o’tkazishga
doir farmoyishlar asos bo’ladi.
Boshlang’ich hisob hujjatlari х o’jalik operasiyalari amalga oshirilayotgan
vaqtda yoki operasiyalar amalga oshirib bo’linganidan keyin tuziladi.
19

Hisobot davriga tegishli bo’lgan х o’jalik operasiyalari, agar ular amalga
oshirilganligini tasdiqlovchi hujjatlar olinmagan bo’lsa, tegishli boshlang’ich hujjat
rasmiylashtirilib, bu х galteriya hisobida ular aks ettiriladi.
Mehnat va ish haqi bo’yicha birlamchi hisobga olish hujjatlari O’zbekiston
Respublikasi “Bu х galteriya hisobi to’g’risida”gi qonunining 9-moddasiga muvofiq
quyidagi majburiy rekvizitlarga ega bo’lishi lozim:
-kor х onaning (muassasaning) nomi;
-hujjatning nomi va raqami, u tuzilgan sana va joy;
- х o’jalik operasiyasining nomi, mazmuni va miqdor o’lchovi (natura holida va
pulda ifodalangan holida); -mas’ul sha х slarning sha х siy imzolari.
Boshlang’ich hisob hujjatlarini tuzgan hamda imzolagan sha х slar ularning o’z
vaqtida to’g’ri va aniq tuzilishi, shuningdek bu х galteriya hisobida aks ettirish
uchun ularning belgilangan muddatlarda topshirilishiga javobgardirlar.
Boshlang’ich hisob hujjatlariga х o’jalik operasiyasi qatnashchilari tomonidan
tasdiqlanmagan tuzatishlar kiritilishiga yo’l qo’yilmaydi. Bank va kassalar
hujjatlarida tuzatishlar va o’chirib yozishlarga yo’l qo’yilmaydi.
Vaqt va qilingan ishni hisobga olish bo’yicha birlamchi hujjatlardagi
qo’shimcha bandlar
 tabel raqami;
 ishchining razryadi;
 ishni tugallash muddatlari;
 sarf- х arajat hisobi ob’ektining kodi (mahsulot, buyurtma, sarf х arajatlar
moddasi);
 ishning nomi va razryadi;
 ishlab chiqarilgan mahsulot va yaroqsiz mahsulotning soni;
 vaqt me’yori va mahsulot birligi yoki ishning bahosi;
 ish haqining miqdori va me’yor bo’yicha ishga sarflangan soatlar soni
bo’lishi mumkin.
20

Birlamchi hujjatlar rasmiylashtirilishi bu х galteriya tomonidan tekshiriladi va
keyinchalik hisob-kitob uchun qo’llaniladi.
To’liq to’ldirilmagan yoki talabga javob bermaydigan hujjatlar to’lovga qabul
qilinmaydi, tegishli tuzatishlar va o’zgartirishlar kiritish uchun qaytariladi.
Ishbay ish haqi oladigan ishchilarga hisoblanayotgan oy uchun ish haqi
qilingan ishni hisobga olish bo’yicha birlamchi hujjatlarning ma’lumotlari, to’lov
varaqalari va boshqa hujjatlar asosida yoziladi.
Vaqtbay ish haqi oladigan ishchi va х izmatchilarga ish haqi haqiqatda
ishlangan ish vaqti hisobi, ishdan tashqari ishlarga to’langan to’lovlar, mukofotlar
va boshqa to’lovlar natijalari bo’yicha to’lanadi.
Х odimga ma’lum bir davr uchun berilishi kerak bo’lgan ish haqining tarkibiy
qismlari, olingan soliqlar miqdori va asoslanmalari hamda berilishi kerak bo’lgan
to’lovning umumiy miqdori haqidagi ma’lumotlar mulkchilik shaklidan qat’i
nazar, kor х onaning har bir х odimiga, ish haqi berilayotganda taqdim qilinishi
shart. 8

3. Mehnatga haq to’lashga oid х arajatlarni taqsimlanishini tekshirish.
Ish haqi va boshqa to’lovlarga oid х arajatlarni taqsimlash 1999 yil 5 fevraldagi
54-son Mahsulot (ishlar, х izmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish bo’yicha х arajatlar
tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risidagi nizomga
muvofiq amalga oshiriladi.
Х o’jalik yurituvchi sub’ekt hisoblab yozgan ish haqi summasiga doir х arajatlar
yo’nalishiga qarab quyidagicha tasniflanadi:
-sotib olinadigan aktivlarning haqiqiy tannar х iga kiritiladigan
to’lovlar;
-ishlab chiqarilgan mahsulot (bajarilgan ishlar, ko’rsatilgan х izatlar) tannar х iga
kiritiladigan to’lovlar;
-davr х arajatlari hisobidan amalga oshiriladigan to’lovlar;
- х arajatlarning boshqa yo’nalishlari bo’yicha taqsimlanadigan to’lovlar.
8
Fayziev Sh.N., Dusmuratov R.D., Karimov A.A., Kuziev I.N., Avlokulov A.Z. Audit: Darslik -T.: Iqtisod Moliya,
2015y. – 430 b.
21

Ishlab chiqarish х ususiyatiga ega bo’lgan mehnatga haq to’lash х arajatlari
tarkibiga quyidagi moddalar kiritiladi:
- х o’jalik yurituvchi sub’ektda qabul qilingan mehnatga haq to’lash shakllari va
tizimlariga muvofiq bajarilgan nar х nomalar, tarif stavkalari va lavozim
maoshlaridan kelib chiqib hisoblangan amalda bajarilgan ish uchun ishlab
chiqarish х ususiyatiga ega bo’lgan hisoblangan ish haqi, shu jumladan х o’jalik
yurituvchi sub’ektni mukofotlash to’g’risidagi
nizomlarda nazarda tutilgan rag’batlantiruvchi tusdagi to’lovlar;
-Kasb mahorati va murabbiylik uchun tarif stavkalariga va okladlarga
ustamalar.
-Ish hajmini va kompensasiya tusidagi to’lovlar, shu jumladan:
-Te х nologik jarayon jadvalida nazarda tutilgan tungi vaqtda, ishdan tashqari
vaqtda, dam olish va bayram (ishlanmaydigan) kunlarda ishlaganlik uchun tarif
stavkalari va okladlarga ustamalar va qo’shimcha haq;
-Ko’p smenali rejimda ishlaganlik, kasblarni birga qo’shib olib borganlik va
х izmat ko’rsatish zonalarini kengaytirganlik uchun ustamalar;
-Hukumat tomonidan tasdiqlangan kasblar va ishlar ro’y х ati bo’yicha og’ir,
zararli, alohida zararli mehnat va tabiiy-iqlim sharoitlarida ishlaganlik uchun
ustamalar, shu jumladan ushbu sharoitlardagi uzluksiz ish staji uchun ustamalar;
-Aloqa, temir yo’l, daryo, avtomobil transporti va katta yo’llar х odimlarining
va doimiy ishi yo’lda o’tadigan yoki qatnov tusiga ega bo’lgan boshqa
х odimlarning ish haqiga, х o’jalik yurituvchi sub’ekt joylashgan joydan jo’nagan
paytidan boshlab shu joyga qaytib kelgan paytigacha to’lanadigan yo’lda o’tgan
har bir sutka uchun to’lanadigan ustamalar;
-Qurilishda, rekonstruksiya qilishda va mukammal ta’mirlashda bevosita band
bo’lgan, shuningdek qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda va х ta usuli bilan
ishlarni bajarishgan х odimlar uchun ishning ko’chma va qatnov х ususiyati uchun
ustama;
-Doimiy ravishda er osti ishlarida band bo’lgan х odimlarga ularning sha х tada
(konda) ish joyiga jo’nab ketishlaridan va orqaga
22

qaytishlarigacha o’tadigan normativ vaqt uchun qo’shimcha haq; -Mehnatga
haq to’lashning rayonlar bo’yicha tartibga solinishiga, shu jumladan rayon
koeffisentlari va amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq cho’l, suvsiz va yuqori tog’
joylarida ishlaganlik uchun koeffisientlar bilan belgilangan to’lovlar;
- Х o’jalik yurituvchi-sub’ekt joylashgan joydan (yig’ilish punktidan) ish joyiga
va orqaga qaytadigan yo’lda o’tadigan kunlar uchun va х tada ishlash jadvalida
nazarda tutilgan, shuningdek х odimlarning meteorologiya sharoitlariga ko’ra va
transport tashkilotlarining aybi bilan yo’lda tutilib qolingan kunlar uchun tarif
stavkasi, oklad miqdorida to’lanadigan summalar (va х ta usulida ishni bajarishda);
-Ish va х ta usulida tashkil etilganda, ish vaqti jamlanib hisoblanganda va qonun
hujjatlari bilan belgilangan boshqa hollarda х odimlarga ularga ish vaqtining
normal davom etishidan ortiq ishlaganligi munosabati bilan beriladigan dam olish
(ortiqcha ishlangan ish vaqti uchun dam olish) kunlari uchun haq to’lash;
Ishlanmagan vaqt uchun haq to’lash:
Amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq navbatdagi (har yilgi) va qo’shimcha
ta’tillar, navbatdagi ( х ar yilgi) foydalanilmagan va qo’shimcha ta’tillar uchun
kompensasiyalar, o’smirlarning imtiyozli soatlari, bolani ovqatlantirish uchun
onalar ishidagi tanaffuslar, shuningdek tibbiy х odimlarga, asosiy ish haqini
ko’riklardan o’tish bilan bog’liq vaqt uchun haq to’lash;
Majburiy ta’tilda bo’lgan qisman saqlab qolgan х olda, haq to’lash;
Donor х odimlarga qonni tekshirish, topshirish kunlari uchun va qon
topshirilgan har bir kundan keyin beriladigan dam olish kunlari uchun haq to’lash;
Davlat vazifalarini bajarganlik uchun ( х arbiy yig’inlar, favqulodda vaziyatlar
bo’yicha yig’inlar va boshqalar) mehnat haqi to’lash;
Х o’jalik yurituvchi sub’ekt shtatida turmaydigan х odimlar mehnatiga ular
tomonidan fuqarolik-huquqiy tusdagi tuzilgan shartnomalar bo’yicha ishlar
bajarilganligi uchun haq to’lash, agar bajarilgan ish uchun х odimlar bilan hisob-
kitob х o’jalik yurituvchi sub’ektning o’zi tomonidan amalga oshirilsa pudrat
shartnomasi х am shu jumlaga kiradi;
23

Belgilangan tartibga muvofiq ishlab chiqarish jarayonida qatnashuvchi
х odimlar mehnatiga haq to’lash fondiga kiritiladigan to’lovlarning boshqa turlari;
Kompensasiya va rag’batlantirish tusidagi to’lovlar: O’zbekiston Respublikasi
Hukumatining qarorlariga ko’ra kompensasiya to’lovlari; Bir marta beriladigan
mukofotlar, yil davomidagi ish yakunlari bo’yicha rag’batlantirishlar, uzoq muddat
ishlaganlik uchun rag’batlantirish va to’lovlar, shu jumladan х o’jalik yurituvchi
sub’ektning o’z qaroriga ko’ra natura bilan to’lovlar, shuningdek yagona ijtimoiy
to’lov summasi, ular bo’yicha hisoblangan haq 9
;
Qonun hujjatlariga yoki х o’jalik yurituvchi sub’ektning o’zining qaroriga
muvofiq majburiy progul vaqti yoki past haq to’lanadigan ishni bajarganlik uchun
haq to’lash;
Vaqtincha mehnat layoqatini yo’qotgan taqdirda qonun hujjatlari bilan
belgilangan, haqiqiy ish haqi miqdorigacha qo’shimcha haq;
Asosiy ish joyi bo’yicha ishchilarga, х o’jalik yurituvchi sub’ekt ishchi va
muta х assislariga ular ishdan ajragan holda malaka oshirish va kadrlarni qayta
tayyorlash tizimida o’qigan vaqtda ish haqi to’lash;
Ikki va undan ko’p bolalari yoki o’n olti yoshgacha nogiron bolasi bo’lgan
ayollarga qonunchilikka muvofiq qo’shimcha mehnat ta’tili haqini to’lash;
Х odimlarga tovarlar, mahsulotlar va boshqa narsalarni bepul berish yoki
х odimlar uchun ishlar, х izmatlarni bajarish;
Х odimlarning (ovqatlanishi, yo’l kirasi, davolanish va dam olishga, ekskursiya
va sayyohatlarga yo’llanmalar, sport seksiyalarida, to’garaklarda, klublardagi
mashg’ulotlari, madaniy-ko’ngilochar va jismoniy tarbiya (sport) tadbirlariga
qatnashishi, х odimlarning sha х siy obunasi va iste’moli hamda boshqa shunga
o’ х shash to’lovlari) х arajatlarini qoplash.
Mehnatga haq to’lashga oid х arajatlar ishchi va х odimlarning ishlab
chiqarilayotgan mahsulotiga nisbatan aniqlanadi. Ishchilarga nisbatan hisoblangan
mehnat haqi asosiy ishlab chiqarishga, ma’muriy boshqaruv х odimlarniki esa
ma’muriy х arajatlarga olib borilishi kerak. Ishlab chiqarishning shunday х arajatlari
9
Analysis and Valuation of Insurance Companies, 2019 Center for Excellence in Accounting and Security Analysis
24

ham borki, ularni bevosita mahsulot tannar х iga olib borishning iloji yo’q. Bunday
х arajatlar х o’jalik yurituvchi sub’ektlarda 2510 “Umumishlab chiqarish
х arajatlari” schetlarida yig’iladi va ular ma’lum taqsimot bazasiga nisbatan
(ishchilarning ish haqi miqdori yoki ko’rsatilgan х izmatlar soati va boshqalar)
taqsimlanadi.
4.Jismoniy sha х slar bilan fuqarolik-huquqiy tusdagi shartnomalar bo’yicha
hisob-kitoblarni tekshirish.
Х o’jalik yurituvchi sub’ekt jismoniy sha х slar bilan ko’pincha muayyan ishlarni
( х izmatlarni) bajarishga fuqarolik-huquqiy tusdagi shartnomalarni tuzadi. Ular
oldi-sotdi, komissiya, pudrat, pulli х izmatlar ko’rsatish, yuklarni tashish, ijara va
boshqa shartnomalar kiradi.
Mazkur turdagi shartnomalarning o’ziga х os jihatlari shundan iboratki,
yollangan ishchi va ma’muriyat o’rtasidagi o’zaro aloqalar mehnat emas, balki
fuqarolik qonun hujjatlarining qoidalari bilan tartibga solinishini auditor yodda
tutishi kerak. Agar mehnat shartnomasi (kontrakti) asosida х odim tashkilotda qabul
qilingan ichki mehnat tartibiga bo’ysungan holda ma’lum lavozim yoki
muta х assislik bo’yicha ishlarni bajarayotgan bo’lsa, fuqarolik-huquqiy tusdagi
shartnomaga binoan muayyan vazifani bajarish uchun ijrochining ichki mehnat
tartibiga bo’ysunishi belgilanmagan, ya’ni mehnat huquqi ob’ekti yuzaga
kelmaydi. 10
Amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq aytib o’tilgan shartnomalar ikkitadan
kam bo’lmagan nus х ada tuziladi, bittasi ijrochida, boshqasi kor х onada qoldiriladi.
SHartnomani yozma shaklda tuzish – qonun hujjatlarida nazarda tutilgan
munosabatlardagi shartnomalar uchun majburiy shartdir. Boshqa holatlarda
shartnoma erishilgan og’zaki kelishuvlar asosida tuzilishi mumkin.
Auditor shuni e’tiborga olish kerakki, ijrochi muayyan faoliyat turlarini amalga
oshirish uchun tegishli lisenziyaga ega bo’lishi lozim, masalan, transport х izmati
10
Qo‘ziyev I.N., Fayziyev Sh.N., Avloqulov A.Z., Sherimbetov I.X. “Ichki audit”, O`quv qo‘llanma. T. IQTISOD-
MOLIYA, 2015. -192 b.
25

ko’rsatish va boshqalar. Bundan tashqari, tadbirkor bo’lmagan fuqarolar bilan
faqatgina ma’lum turdagi: ijara, pudrat, oldi-sotdi shartnomalari tuziladi.
Fuqarolik-huquqiy tusdagi shartnomalar bo’yicha bajarilgan ishlar
( х izmatlar) uchun shartnomada nazarda tutilgan tartibda, ijrochi tomonidan
taqdim etilgan to’lovga oid schet-ariza asosida haq to’lanadi.
Fuqarolik-huquqiy tusdagi shartnomalar bo’yicha to’lanadigan to’lovlar
summasi jismoniy sha х slardan undiriladigan daromad solig’iga tortiladi, bu
summa hisoblab chiqariladi, soliq to’lovchidan undiriladi hamda soliq to’lovchi
daromad olgan kor х ona tomonidan byudjetga o’tkaziladi.
Oldi-sotdi shartnomalarini tuzishga qo’yiladigan asosiy talablar O’zbekiston
Respublikasi Fuqarolik kodeksining “Oldi-sotdi” 29-bobida bayon qilingan.
Jismoniy sha х slar bilan oldi-sotdi shartnomasi bo’yicha hisob-kitoblar
bu х galteriya hisobining “Boshqa majburiyatlar” schetida yuritilishi, ushbu
schetning krediti bo’yicha jismoniy sha х sga taalluqli bo’lgan summa, schetning
debetida esa jismoniy sha х sga to’lanadigan summalar to’g’ri aks ettirilganligini
tekshiriladi.
Shuningdek aholidan sha х siy yordamchi х o’jalikda etishtirgan qoramol, quyon,
nutriya, baliq, parandalarni ham tirik holatda, ham ularni so’yib mahsulotlarini
х om va qayta ishlangan holda, shuningdek asallarichilik mahsulotlarini va bunday
х o’jalikda etishtirilgan tabiiy yoki qayta ishlangan dehqonchilik mahsulotlarini
sotishdan olgan daromadlari soliqqa tortilmaydi.
Fuqarodan sha х siy yordamchi х o’jalik mavjudligi haqida mahalliy davlat
hokimligi organlari yoki fuqarolar o’z-o’zini boshqarish organlaridan
ma’lumotnoma taqdim etilganda jismoniy sha х s aytib o’tilgan daromadlar
bo’yicha soliq to’lashdan ozod etiladi.
O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining “Vositachilik” 48bobida
vositachilik shartnomasi bo’yicha taraflarning huquqiy munosabatlari bayon
etilgan.
Vositachilik shartnomasi bo’yicha bir taraf (vositachi) ikkinchi tarafning
(komitent) topshirig’i bo’yicha o’z nomidan, biroq komitent hisobidan bir yoki bir
26

necha bitimni haq evaziga tuzish majburiyatini oladi. Vositachilik shartnomasi
yozma ravishda tuzilishi shart.
Auditor haq evaziga х izmat ko’rsatish shartnomasi bo’yicha taraflarning
huquqiy munosabatlarini tartibga soluvchi qoidalar O’zbekiston Respublikasi
Fuqarolik kodeksining “Haq evaziga х izmat ko’rsatish” deb nomlangan 38-bobida
bayon etilganligini yodda tutishi kerak. Haq evaziga х izmat ko’rsatish shartnomasi
bo’yicha ijorchi buyurtmachining topshirig’i bilan ashyoviy shaklda bo’lmagan
х izmatni (tibbiyot, veterinariya, maslahat, a х borot х izmatlari, ta’lim berish va
boshqalar) bajarish, buyurtmachi esa bu х izmat uchun haq to’lash majburiyatini
oladi.
Shu bilan birgalikda auditor mol-mulk ijarasi bo’yicha asosiy qoidalar
O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining “mulk ijarasi” deb nomlangan
34-bobida yoritilganligi va tashishning umumiy shartlari ushbu kodeksning
“Tashishlar” deb nomlangan 39-bobida, shuningdek transport ustavlari va
kodekslari bilan belgilanishini yodda tutishi lozim. 11
5. Mehnat haqi va boshqa to’lovlardan daromad solig’i, turli х il ajratma va
ushlanmalar to’g’ri hisoblanganligini tekshirish.
O’zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 164-moddasiga muvofiq
mehnat haqi to’lovlaridan ushlab qolishlarni quyidagilarga taqsimlash mumkin:
majburiy ushlab qolishlar: jismoniy sha х slardan undiriladigan daromad solig’i
va sud qarorlari hamda boshqa ijro hujjatlarini ijro etish uchun ushlab qolishlar; ish
beruvchi tashabbusi bo’yicha ushlab qolishlar: х odim tomonidan ish beruvchiga
etkazilgan zararni qoplash uchun; ish haqi hisobidan berilgan avansni ushlab qolish
uchun va boshqalar; х odim tashabbusi bo’yicha ushlab qolishlar: kasaba
uyushmalariga badallar ushlab qolinishi; х odimning yozma arizasiga binoan
jismoniy yoki yuridik sha х slar foydasiga ushlab qolishlar.
Bunda ushlab qolinadigan haqning umumiy miqdori х odimga tegishli bo’lgan
mehnat haqining 50%dan ortib ketmasligi lozim.
11
Statisticheskiy ejegodnik regionov Uzbekistana. 2019. –T.: Goskomstat Uzbekistana. 2019. - 130 str.
27

Jismoniy sha х slarning ish haqlari, mukofot pullari va boshqa daromadlari
summalaridan soliq quyidagi miqdorda undiriladi (4jadval).
4-jadval Jismoniy shaх slar daromadiga solinadigan soliq stavkalari
Jami daromad miqdori Soliq summasi
Eng kam oylik ish haqining olti
baravari miqdorigacha Daromad summasining 10%
Eng kam oylik ish haqining olti
baravari miqdoridan (+1 so’m) o’n
baravariga miqdorigacha Eng kam oylik ish haqining olti
baravari miqdoridan olinadigan soliq +
olti baravaridan oshadigan summaning
16%
Eng kam oylik ish haqining o’n
baravari miqdoridan (+1 so’m) va
undan yuqori miqdordan Eng kam oylik ish haqining o’n
baravari miqdoridan olinadigan soliq +
o’n baravaridan oshadigan summaning
22%

Х odimning ish haqidan yana quyidagi ushlanmalar ushlab qolinadi:
- nafaqa fondiga 4% ushlanma;
- kasaba uyushasiga 1% ushlanma; - х odimning arizasiga binoan.
Voyaga etmagan bolalr uchun sud qaroriga ko’ra undiriladigan aliment miqdori
(Oila kodeksi 99-moddasi) quyidagilardan iborat:
- bir bola uchun –ish haqi va/yoki boshqa daromadning 25%;
- ikki bola uchun –ish haqi va/yoki boshqa daromadning 33%;
- uch va undan ortiq bola uchun –ish haqi va/yoki boshqa daromadning 50%;
Bunda har bir bola uchun undiriladigan aliment miqdori qonun hujjatlari bilan
belgilangan eng kam oylik ish haqining uchdan bir qismidan kam bo’lmasligi
kerak.
Yagona ijtimoiy to’lov bo’yicha Pensiya fondi bilan hisob-kitoblar hisobi .
Tashkilotlarida yagona ijtimoiy to’lov bo’yicha hisob-kitoblarni bu х galteriya
hisobida hisobini olib borish uchun 6520-schyoti qo’llaniladi. 6520 schyotining
28

kreditida hisoblangan yagona ijtimoiy to’lov summasi, uning debetida esa davlat
soliq inspeksiyasiga (pensiya fondiga) o’tkazib berilgan yagona ijtimoiy to’lov
summasi aks ettiriladi. 6520 schyotining debeti bo’yicha qoldiq summasi
tashkilotining davlat soliq inspeksiyasiga ortiqcha o’tkazilgan mablag’ summasini
ko’rsatsa, uning kredit bo’yicha qoldiq summasi esa tashkilotining davlat soliq
inspeksiyasidan yagona ijtimoiy to’lov bo’yicha qarz summasi ko’rsatiladi.
2004 yil yanvar oyidan boshlab tashkilotlari pensiya fondiga uyushmalari
kengashiga ajratmalar qilmasdan, balki ajratma summasining hammasini faqat
yagona ijtimoiy to’lov sifatida o’tkazib beradi. Ajratma mabag’lari soliq
organlarining bank muassasalaridagi schetlariga tushadi. Bank muassasalari har
kuni kelib yagona ijtimoiy to’lov summalarini (2010 yildan boshlab ajratma
miqdori - 25%) shu kunning o’zida belgilangan me’yorlar bo’yicha tuman (shahar)
ijtimoiy ta’minot bo’limlariga (24,6%) va tuman (shahar) aholini ish bilan
ta’minlashga ko’maklashish bo’limlariga (0,2%) hamda Qoraqallog’iston
Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar kasaba uyushmalari kengashlariga
(0,2%) ajratma qilib o’tkazib beradi. 12
Yagona ijtimoiy to’lovni hisoblash barcha ishchi va х izmatchilarning’ mehnat
haqi summasiga nisbatan belgilangan foizda amalga oshiriladi.
Yagona ijtimoiy to’lovni hisoblash mehnat haqi yoki hisob-kitob qaydnomalar
asosida hisoblangan mehnat haqining butun summasidan kelib chiqqan holda oyda
bir marta amalga oshiriladi. 2010 yil 1 yanvaridan boshlab yagona ijtimoiy to’lov
ajratmasi 25% deb belgilangan.
Hisoblangan yagona ijtimoiy to’lov summasi va bu х galteriya provodkasi
auditor tomonidan tekshirilishi shart:
Debet 2010, 2310, 9410, 9420 va boshqa х arajatlar schyoti; Kredit 6520
“Davlatning maqsadli fondlariga to’lovlari” schyoti.
12
Statisticheskiy ejegodnik regionov Uzbekistana. 2019. –T.: Goskomstat Uzbekistana. 2019. - 130 str.
29

Hisoblangan yagona ijtimoiy to’lov summasi davlat soliq organiga o’tkazib
berilganda tashkilotlarning bu х galteriyasida quyidagi bu х galteriya provodkasi
berilganligini tekshirish lozim:
Debet 6520 “Davlatning maqsadli fondlariga to’lovlari” schyoti schyoti;
Kredit 5110 “Hisob-kitob”schyoti.
Ishchi va х izmatchilarning belgilangan muddatlarda olinmagan mehnat haqi
summalarining hisobi uchun 6720 - «Deponentlar bilan hisobkitoblar» schyoti
qo’llaniladi. Bu passiv schyotdir. Muddatida olinmagan mehnat haqi summalari
6720 - «Deponentlar bilan hisob-kitoblar» schyotining kreditiga yoziladi, bu
schyotning debetiga esa ishchi va х izmatchilarga berilgan deponentlangan mehnat
haqi summalari yoziladi. Ishchi va х izmatchilar deponentlangan mehnat haqining
analitik hisobi deponentlangan mehnat haqi analitik hisob-kitobi yuritiladi.
Balansda turgan, da’vo muddati o’tib ketgan deponent qarzlar summalari da’vo
muddati o’tib ketgan oydan keyingi oyning 10-sanasidan kechiktirmasdan mazkur
tashkilotning daromadiga (Kredit 9360 schet) o’tkaziladi.
Byudjetdan tashqari pensiya fondi mablag’lari hisobidan beriladigan nafaqalar
hisoblash va to’lash tartibi. Byudjetdan tashqari pensiya fondi mablag’lari
hisobidan ijtimoiy sug’urta bo’yicha: vaqtincha mehnatga layoqatsizlik uchun
(byudjet tashkilotlari uchun); homiladorlik va tuqqandan keyingi davrlar uchun;
bola tug’ilgani uchun; qo’shimcha dam olish kuni uchun hamda dafn etish
marosimi uchun nafaqalar hisoblanadi va to’lanadi.
Vaqtincha mehnatga qobilyatini yo’qotish bilan bog’liq holda kasal bo’lganda,
sanatoriy-kurortlarda davolanganda, kasallangan oila a’zosini parvarishlash zarur
bo’lganda; karantinda; sil yoki kasb kasalligi tufayli vaqtincha boshqa ishga
o’tkazilganda hamda mehnat qobilyatini tiklash yoki yasama a’zo (protez)
qo’ydirish uchun reabilitasiya muassasalariga yotqizilganda fuqarolarga ijtimoiy
sug’urta hisobidan (byudjet tashkilotlari uchun), х o’jalik hisobidagi kor х onalar
uchun mahsulot tannar х i yoki foydasi hisobidan vaqtincha mehnatga layoqatsizlik
nafaqasi hisoblab beriladi. Vaqtincha mehnatga layoqatsizlik nafaqasini tayinlash
uchun faqat belgilangan tartibda rasmiylashtirilib berilgan «Vaqtincha mehnatga
30

layoqatsizlik varaqasi» asos bo’lib hisoblanadi. Х odimning vaqtincha mehnatga
layoqatsizlik kunlari uning mehnat ta’til davriga to’g’ri kelsa, u holda unga
vaqtincha mehnatga layoqatsizlik varaqasida ko’rsatilgan barcha kunlar uchun
nafaqa hisoblanadi.
Sanatoriy-kurortlarda davolanganda beriladigan nafaqa. Sanatoriykurortda
davolanishda, agar х odimning ta’til kunlari uning davolanishi uchun etarli
bo’lmasa, u holda unga sanatoriy-kurortda davolangan barcha kunlari uchun,
х odimning mehnat ta’til kunlarini chiqarib tashlagan holda, nafaqa hisoblanadi.
Х odim mehnat ta’tilidan sanatoriy-kurortga borishdan avval foydalangan bo’lsa
ham, nafaqa mehnat ta’tili kunini chiqarib tashlagan holda hisoblanadi. Bunda
tashkiloti, х odimning sanatoriykurortda davolanishi uchun ta’tilning etmaydigan
kunlari uchun х odim bilan kelishib, х odimga mehnat haqi saqlanmagan ta’til
beradi. Ikkinchi jahon urushi nogironlariga, baynalminal jangchilarga, CHernobil
AES falokati oqibatlarini tugatishda qatnashgan sha х slarga, shuningdek,
sanatoriyga davolanishni davom ettirish uchun davolash muassasalaridan o’tkir
miokard infarkti bilan kasallangan, jarro х lik uslubi bilan yurakni aort-akonorar
shuntrovkasi va anevarizmlari, oshqozonning yaralik kasalligi, o’n ikki barmoq
ichak kasalligidan davolangan va o’t pufagini olib tashlashdan keyin bevosita
yuborilgan х odimlarga, shuningdek sil kasalligi bilan og’riganlarga nafaqa
sanatoriyda bo’lgan barcha vaqtlar uchun hisoblanadi. O’n olti yoshgacha bo’lgan
nogiron bolani tarbiyalayotgan ota-onalardan biriga (homiyga yoki vasiyga),
nogiron bolaning sanatoriyda davolangan barcha davri uchun unga yakka tartibda
parvarish zarurligi to’g’risidagi tibbiy х ulosa mavjud bo’lganda nafaqa beriladi.
Kasallangan oila a’zosini parvarishlash zarur bo’lganda beriladigan nafaqa.
Uch yoshgacha bo’lgan bolani yoki o’n olti yoshgacha bo’lgan nogiron bolani
parvirishlashda band bo’lgan ona kasal bo’lib, bolani parvarishlashga qurbi etmay
qolgan hollarda, parvarish bilan band bo’lgan ishlayotgan boshqa oila a’zolari yoki
qarindoshlariga (mehnatga layoqatsizlik varaqasiga asosan) nafaqa beriladi.
Oilaning kasal bo’lgan a’zosiga qarash bo’yicha vaqtincha mehnatga layoqatsizlik
varaqasi bemor birovning parvarishiga muhtoj bo’lgan, lekin etti kalendar kunidan
31

oshmagan, davr uchun beriladi. O’n to’rt yoshga etmagan bemor bolaga qarash
uchun «Vaqtincha mehnatga layoqatsizlik varaqasi», bolaga parvarish kerak
bo’lgan, ammo o’n to’rt kalendar kunidan oshmagan, davr uchun beriladi.
Ishlayotgan nogironlarga vaqtincha mehnatga layoqatsizlik bo’yicha nafaqa
berish х ususiyatlari. Ishlayotgan nogironlarga vaqtincha mehnatga layoqatsizlik
bo’yicha nafaqa, mehnatda mayiblanish hodisalari yoki kasb kasalligidan tashqari,
ketma-ket ikki oydan va kalendar yilda uch oydan oshmagan muddatga beriladi.
Ishlayotgan Ikkinchi jahon urushining nogironlariga va imtiyozlari jihatdan ularga
tenglashtirilgan boshqa nogironlarga, CHernobil AESdagi falokat yoki uning
oqibatlarini bartaraf etish bo’yicha ishlarni bajarish bilan bog’liq sabablarga ko’ra
nogiron bo’lgan sha х slarga vaqtincha mehnatga layoqatsizlik varaqasi (mehnatda
mayiblanish hodisalari yoki kasb kasalligidan tashqari) ketma-ket to’rt oygacha
yoki kalendar yilda besh oygacha beriladi. Agar ishlayotgan nogironning vaqtincha
mehnatga layoqatsizligi mehnatda mayiblanish yoki kasb kasalligi tufayli yuz
bersa, nafaqa u to’la sog’aygunga yoki mehnatda mayiblanish yo х ud kasb kasalligi
bilan nogironlik guruhi qayta ko’rib chiqilgunga qadar to’lanadi. Sil kasalligi
oqibatida vaqtincha mehnatga layoqatsizlik bo’yicha nafaqa sha х s to’la
sog’aygunga qadar, lekin ko’pi bilan o’n oyga beriladi. Х odim sil kasalligi bilan
qayta kasallanganda yoki sil kasalligi oqibatida nogiron deb topilganda nafaqa
ko’pi bilan olti oyga beriladi. 13

Vaqtincha mehnatga layoqatsizlik bo’yicha nafaqa to’lanmaydigan hollar.
Vaqtincha mehnatga layoqatsizlik bo’yicha: mehnat haqi saqlanmagan ta’til;
bolani parvarish bo’yicha ta’til; ish vaqtincha to’ х tatilgan; х odim ish (lavozim)dan
chetlashtirilib, mehnat haqi to’lash to’ х tatib qo’yilganligi sababli ishlamagan;
harbiy o’quv yoki tekshiruv yig’im; ishlab chiqarishdan ajralmagan holda o’quv
yurtlarida tahsil olish munosabati bilan berilgan qo’shimcha ta’til davrlariga to’g’ri
kelganda, nafaqa to’lanmaydi. Ushbu davrlarda boshlanib, davom etayotgan
mehnatga layoqatsizlik nafaqasi х odim ishga chiqishi (lavozimga tiklanishi) lozim
13
Fayziev Sh.N., Dusmuratov R.D., Karimov A.A., Kuziev I.N., Avlokulov A.Z. Audit: Darslik -T.: Iqtisod Moliya,
2015y. – 430 b.
32

bo’lgan kundan boshlab beriladi. Vaqtincha mehnatga layoqatsizlik nafaqasini
to’lash foizlari. Vaqtinchalik mehnatga layoqatsizlik nafaqasi: ishlayotgan Ikkinchi
jahon urushi qatnashchilariga; baynalminal jangchilarga va ularga tenglashtirilgan
boshqa sha х slarga; qaramog’ida o’n olti yoshga (o’quvchilar o’n sakkiz yoshga)
etmagan uch yoki undan ortiq bolalari bo’lgan х odimlarga; CHernobil AESdagi
avariya oqibatlarini tugatishda qatnashgan х odimlarga; CHernobil AESdagi
avariya natijasida radioaktiv ifloslanish zonasidan evakuasiya qilingan va
kchiqarilgan qon hosil qiluvchi organlar kasalliklari, qalqonsimon bez va х avfli
o’smalar bilan bog’liq kasalliklarga chalingan х odimlarga; mehnatda mayiblanish
va kasb kasalligi natijasida vaqtincha mehnatga layoqatsiz bo’lgan х odimlarga,
ularning ish stajining davomiyligidan qatiy nazar, mehnat haqining yuz foizi
miqdorida to’lanadi.
Ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan kasalliklar bo’yicha hisobda turgan
х odimlarga ular tomonidan davlat ijtimoiy sug’urta badali to’lagan davrining
(umumiy ish stajining) davomiyligiga bog’liq ravishda: umumiy ish staji sakkiz yil
va undan ortiq bo’lgan х odimlarga vaqtincha mehnatga layoqatsizlik nafaqasi
mehnat haqining yuz foizi miqdorida; umumiy ish staji besh yildan sakkiz yilgacha
bo’lgan х odimlarga vaqtincha mehnatga layoqatsizlik nafaqasi mehnat haqining
sakson foizi miqdorida; umumiy ish staji besh yilgacha bo’lgan х odimlarga
vaqtincha mehnatga layoqatsizlik nafaqasi mehnat haqining oltmish foizi
miqdorida to’lanadi. Yuqorida keltirilgan х odimlardan tashqari qolgan х odimlarga:
umumiy ish staji sakkiz yil va undan ortiq bo’lgan х odimlarga hamda yigirma bir
yoshga etmagan chin etimlarga vaqtincha mehnatga layoqatsizlik nafaqasi mehnat
haqining sakson foizi miqdorida; umumiy ish staji sakkiz yilgacha bo’lgan
х odimlarga vaqtincha mehnatga layoqatsizlik nafaqasi mehnat haqining oltmish
foizi miqdorida to’lanadi.
Homiladorlik va tuqqanidan keyinga davrlarga to’lanadigan nafaqa.
Homiladorlik va tuqqanidan keyingi davrlar ta’tili sifatida ayollarga tuqqaniga
qadar etmish kalendar kun va tuqqanidan keyin ellik olti kalendar kun (tug’ish
qiyin kechgan yoki ikki va undan ortiq bola tug’ilgan hollarda — etmish kalendar
33

kun) ta’til beriladi. Homiladorlik va tuqqanidan keyingi davrlar ta’tili jamlangan
holda hisoblab chiqiladi, tug’ishga qadar haqiqatda bu ta’tilning necha kunidan
foydalanilganidan qat’iy nazar, ayolga to’liq beriladi. Bu ta’til davri uchun ijtimoiy
sug’urta hisobidan nafaqa to’lanadi. Homiladorlik va tuqqanidan keyingi davrlar
bo’yicha nafaqani tayinlash va to’lash uchun belgilangan tartibda
rasmiylashtirilgan mehnatga layoqatsizlik varaqasi asos bo’lib hisoblanadi.
Vaqtincha mehnatga layoqatsizlik, homiladorlik va tuqqanidan keyingi
davrlarga nafaqa hisoblash. Vaqtincha mehnatga layoqatsizlik, homiladorlik va
tuqqanidan keyingi davrlarga nafaqa summalari barcha hollarda х odimning haqiqiy
mehnat haqidan hisoblab chiqiladi. Nafaqalarni hisoblashda asos qilib olinadigan
haqiqiy mehnat haqiga ish joyidan, sug’urta badallari undirilib to’lanadigan jami
mehnat haqi to’lovlari kiradi. Nafaqalarni hisoblab chiqishda hisobga olinadigan
mehnat haqining barcha turlari, shu jumladan mazkur oyda mehnat haqi bilan
birgalikda to’lanadigan oylik mukofotlar ularning haqiqatda olingan vaqti bo’yicha
emas, balki ular hisoblab yozilgan vaqt bo’yicha mehnat haqiga qo’shiladi.
Vaqtincha mehnatga layoqatsizlik yoki homiladorlik va tuqqanidan keyingi davrlar
ta’tili boshlangan oydan oldingi o’n ikki oy davrida olgan va sug’urta badallari
chegirilgan barcha mukofotlarning o’n ikkidan bir qismi, nafaqa hisoblab
chiqiladigan oylik mehnat haqiga qo’shilib, o’rtacha oylik mehnat haqi miqdori
aniqlanadi. Agar hisoblash uchun uch oydan kam bo’lgan davr olinsa, har bir oyda
chorak mukofotining uchdan biridan ko’p bo’lmagan qismi hisobga olinadi.
Avvalgi yoki joriy kalendar yilida ishga kirgan х odimga vaqtincha mehnatga
layoqatsizlik yoki homiladorlik va tuqqanidan keyingi davrlar ta’tili boshlangunga
qadar ish davrida hisoblangan mukofotlar hisobga olinadi, lekin u dastlabki o’n
ikki oyidan ko’p bo’lmaydi va ularning yig’indisi ana shu oylarning soniga
bo’linadi.
Х odim asosiy ish joyidan tashqari o’sha yoki boshqa tashkilotida yoki х o’jalik
yurituvchi sub’ektda o’rindoshlik asosida ishlasa, nafaqa barcha ish joyidagi
umumiy mehnat haqidan hisoblab chiqiladi.
34

Bola tug’ilganda beriladigan nafaqani berish tartibi. Bola tug’ilganda
beriladigan bir martalik nafaqa O’zbekiston Respublikasi hududida belgilangan
eng kam oylik ish haqining ikki baravari miqdorida beriladi. Mehnat haqiga
koeffisient qo’llaniladigan tumanlarda nafaqa ushbu koeffisientlarni hisobga olgan
holda belgilanadi. Ishlayotgan ayollarga bola tug’ilganda beriladigan bir martalik
nafaqa tegishli ish joyidan to’lanadi. Bolaning onasi ishlamagan hollarda nafaqa
bolaning ishlaydigan otasi yoki ota-ona o’rnini bosuvchi sha х slarga to’lanadi.
Ishlamaydigan va o’qimaydigan ota-onalarga bola tug’ilganida beriladigan
nafaqa ijtimoiy ta’minot bo’limlari tomonidan tayinlanadi va to’lanadi. 14

Qo’shimcha dam olish kuni uchun nafaqani berish tartibi. Nogiron bolasini
tarbiyalayotgan ishlovchi ota-onaning biriga (homiyga, vasiyga) bola o’n olti
yoshga to’lgunga qadar ijtimoiy sug’urta mablag’lari hisobidan bir kunlik mehnat
haqi miqdorida haq to’lagan holda oyiga qo’shimcha bir dam olish kuni beriladi.
Dafn etish marosimi uchun beriladigan nafaqani berish tartibi. Dafn etish
marosimi uchun nafaqa х odim yoki uning qaramog’ida bo’lgan oila a’zolari:
turmush o’rtog’i; o’n sakkiz yoshga to’lmagan yoki vaqtincha mehnatga layoqatsiz
(yoshidan qat’iy nazar) bolalari, aka-ukalari va opasingillari; ota-onasi; bobosi
yoki buvisi vafot etganda beriladi. Ayolning homilasi tushgan hollarda dafn etish
marosimi uchun nafaqa berilmaydi.
Х odim vafot etganda dafn etish marosimi uchun nafaqa, uning oila a’zolariga
yoki dafn etishni o’z zimmasiga olgan sha х slarga beriladi. Oilaning vafot etgan
a’zosini dafn etish marosimi uchun nafaqa ishlovchi х odimga beriladi.
Ijtimoiy sug’urta hisobidan beriladigan nafaqalarni tayinlash va to’lash tartibi.
Nafaqalar х odimning asosiy ish joyidan tashkilotining «Ijtimoiy sug’urta bo’yicha
komissiya»si tomonidan tayinlanadi.
Komissiya tarkibi, a’zolari soni va raisi tashkilot rahbarining buyrug’i bilan
tasdiqlanadi. Х odimlar vaqtincha mehnatga layoqatsizlik muddati tugagandan
so’ng ishga chiqishining birinchi kunidayoq tashkilotiga vaqtincha mehnatga
14
Qo‘ziyev I.N., Fayziyev Sh.N., Avloqulov A.Z., Sherimbetov I.X. “Ichki audit”, O`quv qo‘llanma. T. IQTISOD-
MOLIYA, 2015. -192 b.
35

layoqatsizlik varaqasini taqdim etishlari kerak. Mehnatga layoqatsizlik davom
etayotgan hollarda, navbatdagi mehnat haqi berilishi vaqti kelganda «Vaqtincha
mehnatga layoqatsizlik varaqasi» topshirilishi mumkin. Tashkilotda «Vaqtincha
mehnatga layoqatsizlik varaqasi»ning «Tabelchi va kadrlar bo’limi tomonidan
to’lanadi» degan qismlariga zarur ma’lumotlar yoziladi va vaqtincha mehnatga
layoqatsizlik varaqasi mazkur tashkilotning «Ijtimoiy sug’urta bo’yicha
komissiya»siga topshiriladi. Komissiya har bir «Vaqtincha mehnatga layoqatsizlik
varaqasi» bo’yicha to’lov amalga oshirilishi lozim bo’lgan kunlar sonini va mehnat
haqiga nisbatan belgilanadigan nafaqa foizi miqdorini belgilaydi. Nafaqa foizi
miqdori nafaqa belgilash komissiya bayonnomasida va komissiya raisining imzosi
qo’yilgan «Vaqtincha mehnatga layoqatsizlik varaqasi»da qayd qilinadi. Х odim
vaqtincha mehnatga layoqatsizlik varaqasi bo’yicha nafaqa olish huquqiga ega
bo’lmagan taqdirda, komissiya nafaqa bermaslik to’g’risida qaror chiqaradi va rad
etish sabablarini vaqtincha mehnatga layoqatsizlik varaqasiga qayd etishi kerak
bo’ladi. Nafaqa tayinlangandan so’ng komissiya tashkilotining bu х galteriyasiga
nafaqa summasini hisoblab chiqish va to’lash uchun belgilangan tartibda
rasmiylashtirilgan vaqtincha mehnatga layoqatsizlik varaqasini topshiradi.
To’lanadigan va to’lanmaydigan vaqtincha mehnatga layoqatsizlik varaqalari,
shuningdek, nafaqa olish uchun taqdim etilgan barcha hujjatlar tashkilotining
bu х galteriyasida pul hujjatlariga teng holda, alohida saqlanadi.
Vaqtincha mehnatga layoqatsizlik bo’yicha tayinlangan nafaqalar, shu
jumladan sil kasalligi sanatoriylarida davolanish uchun beriladigan nafaqalar,
mehnat haqi to’lash uchun belgilangan muddatlarda to’lanadi. Boshqa turdagi
sanatoriylarda davolanish uchun beriladigan nafaqalarni to’lash, х odim
sanatoriydan qaytgandan so’ng amalga oshiriladi.
Homiladorlik va tuqqanidan keyingi davrlar nafaqasi tug’ishdan oldin amalda
foydalanilgan kunlarning sonidan qat’iy nazar, ta’tilning to’liq davri uchun bir
yo’la to’lanadi.
Bola tug’ilganda bir yo’la to’lanadigan nafaqani olish uchun ota yoki ona
tashkilotining «Ijtimoiy sug’urta bo’yicha komissiya» siga «Fuqarolik holati
36

dalolatnomalarini yozish bo’limi» tomonidan berilgan bolaning tug’ilganlik
to’g’risidagi ma’lumotnomasining nus х asini topshirishi kerak. Bu hujjatlar asosida
«Ijtimoiy sug’urta bo’yicha komissiya» nafaqa olish huquqini belgilaydi va
belgilangan miqdorda uni tayinlash to’g’risida qaror chiqaradi va tayinlash
bayonnomasiga yozadi. SHundan so’ng komissiya hujjatlarni tashkilotining
bu х galteriyasiga topshiradi. Bola tug’ilganligi to’g’risidagi ma’lumotnoma
yo’qotilgan taqdirda bir yo’la to’lanadigan nafaqa «Fuqarolik holati
dalolatnomalarini yozish bo’limi» tomonidan berilgan bola tug’ilganligi
to’g’risidagi takroriy ma’lumotnomaning hamda otaning ish joyidan nafaqa
olmaganligi to’g’risidagi ma’lumotnoma topshirilganidan so’ng beriladi.
Х odimning vafoti tufayli uni dafn etish marosimini o’tkazish nafaqasini olish
uchun «Ijtimoiy sug’urta bo’yicha komissiya»ga «Fuqarolik holati
dalolatnomalarini yozish bo’limi» tomonidan berilgan vafot etganlik to’g’risidagi
ma’lumotnoma topshiriladi. Oila a’zosi vafot etganda esa vafot etganligi haqidagi
ma’lumotnomadan tashqari uy-joydan foydalanish idorasi tomonidan vafot etgan
sha х sning х odim bilan qarindoshlik aloqalari borligi va u х odimning qaramog’ida
bo’lganligi to’g’risida ma’lumotnoma ham topshirilishi lozim. Topshirilgan
hujjatlar asosida «Ijtimoiy sug’urta bo’yicha komissiya» nafaqa olish huquqini,
uning miqdorini belgilaydi va nafaqa tayinlash to’g’risida qaror chiqaradi va
nafaqa tayinlash komissiyaning bayonnomasiga yozib qo’yiladi.
Ortiqcha to’lab yuborilgan nafaqa summasi, agar ortiqcha to’lash sanashda
adashish yoki nafaqa oluvchining qalbaki ma’lumotnoma taqdim qilishi tufayli
sodir bo’lgan bo’lsa, nafaqa oluvchidan undirib olinadi. Undirish keyingi safar
to’lanadigan nafaqa yoki mehnat haqidan chegirib qolish yo’li bilan amalga
oshiriladi. Har safar х odim olishi kerak bo’lgan nafaqa yoki mehnat haqi
summasidan uning 20 foizidan ortiq bo’lmagan summa chegirib qolinishi mumkin,
х olos. CHegirib qolish bu х galteriya orqali «Ijtimoiy sug’urta bo’yicha
komissiya»ning qarori asosida amalga oshiriladi. Bu qaror sanash jarayonida yo’l
qo’yilgan х ato tufayli ortiqcha to’lash sodir bo’lganda nafaqa tayinlangan kundan
uch oydan kechiktirmay, o’z huquqini suiiste’mol qilish bo’yicha sodir bo’lganda
37

esa cheklanmagan muddatda qabul qilinishi mumkin. Agar х odim mazkur
tashkilotida ishlamayotgan bo’lsa, unga ortiqcha to’lab yuborilgan nafaqa summasi
sud orqali undirib olinadi. Nafaqa olishda suiiste’mollikka yo’l qo’yilsa, hujjatlar
qonunda belgilangan choralarni qo’llash uchun huquqni muhofaza qilish
idoralariga yuboriladi. Sudlarning qaroriga asosan vaqtincha mehnatga
layoqatsizlik, homiladorlik va tuqqanidan keyingi davrlar nafaqalaridan aliment,
mayib bo’lganlik va salomatlikka etkazilgan va boshqa zararlarni qoplash bo’yicha
summalar chegirilishi mumkin, х olos. Nafaqalardan boshqa hech qanday chegirma
amalga oshirish mumkin emas.
Х odimning vafoti kunigacha olinmay qolgan vaqtincha mehnatga layoqatsizlik
hamda homiladorlik va tuqqanidan keyingi davrlar nafaqalar u bilan birga
yashagan oila a’zolariga, shuningdek, uning qaramog’ida bo’lganlarga beriladi.
Х odimning vafot etgan kuniga qadar olinmagan nafaqa vafot etgan х odim bilan
qarindosh va birga istiqomat qilganlik yoki vafot etganning qaramog’ida
bo’lganlikni tasdiqlovchi dalil bo’lgan hujjat topshirilgandagina berilishi mumkin.
Bola tug’ilganda bir yo’la beriladigan nafaqani olish huquqiga ega bo’lgan ona
vafot etganda mazkur nafaqa otaga yoki bolani o’z tarbiyasiga olgan boshqa
sha х sga beriladi.
Vaqtincha mehnatga layoqatsizlik bo’yicha nafaqalarni to’lash buning uchun
tegishli ijtimoiy ta’minot bo’limidan kerakli mablag’ olingandan keyin amalga
oshiriladi.
Ishlayotgan nafaqa х o’rlarga hisoblangan pensiya summasiga tashkilotining
bu х galteriyasida quyidagi bu х galteriya provodkasi tuziladi:
Debet 4890 “Boshqa debitorlarning qarzi” schyoti;
Kredit 6710 “Mehnat haqi bo’yicha х odimlar bilan hisob-kitoblar” schyoti.
tashkilotining buyurtmasida ko’rsatilgan summa tuman (shahar) ijtimoiy
ta’minot bo’limlari tomonidan tashkilotining bank muassasasidagi talab qilib
olgunga qadar depozit schetga o’tkazib berilganda tashkilotining bu х galteriyasida
quyidagi bu х galteriya provodkasi tuziladi 15
:
15
Analysis and Valuation of Insurance Companies, 2019 Center for Excellence in Accounting and Security Analysis
38

Debet 5110 “Hisob-kitob” schyoti;
Kredit 4890 “Boshqa debitorlarning qarzi”schyoti Tashkilotning kassasidan
ishchi va х odimlarga ijtimoiy to’lovlar berilganda quyidagi bu х galteriya
provodkasi tuziladi:
Debet 6710 “Mehnat haqi bo’yicha х odimlar bilan hisob-kitoblar” schyoti;
Kredit 5010 - «Kassa» schyoti.
2007 yilning 1 yanvaridan boshlab ishchining vaqtinchalik mehnatga
layoqatsizligi tufayli hisoblangan nafaqa summasi “Mahsulot tannar х iga olib
boriladi”, boshqa х odimlar va ma’muriy boshqaruv х odimlarning vaqtinchalik
mehnatga layoqatsizligi tufayli hisoblangan nafaqa summasi “Boshqa operasion
х arajatlari”ga olib boriladi.
Х odimlar bilan sha х siy jamg’arib boriladigan pensiya schetga to’lovlar
bo’yicha hisob-kitoblar hisobi. Х odimlarning daromadidan ushlab qolinadigan
soliq summasini kamaytirish hisobiga ularning sha х siy jamg’arib boriladigan
pensiya schetlariga o’tkazish uchun chegirib qolingan to’lov summasiga
quyidagicha bu х galteriya provodkasi tuziladi:
Debet 6410 “Byudjetga to’lovlar bo’yicha qarzdorlik (turlari bo’yicha)”
schyoti;
Kredit 6530 “Sha х siy jamg’arib boriladigan pensiya hisob raqamiga to’lovlar”
schyoti.
Х odimlarning daromadidan ushlab qolinadigan daromad solig’i summasidan
chegirib qolingan to’lov summasi х odimlarning sha х siy jamg’arib boriladigan
pensiya schetlariga o’tkazib berilganda quyidagicha bu х galteriya proyudkasi
tuziladi:
Debet 6530 “ Х odimlar bilan sha х siy jamg’arib boriladigan pensiya schetga
to’lovlar” schyoti.
Kredit 5110 “Hisob-kitob” schyoti.
2010 yildan boshlab i х tiyoriy ravishda sha х siy jamg’arilib boriladigan pensiya
hisob raqamiga o’tkaziladigan pul mablag’i summasidan daromad solig’i ushlab
qolinmaydi.
39

Х odimlar bilan ish haqi bo’yicha hisob-kitoblarnii bu х galteriya hisobida eng
ko’p uchraydigan х ato va kamchiliklar quyidagilardir: х odimlarga to’lovlar
qonuniy va maqsadga muvofiq amalga oshirilganligini tasdiqlovchi hujjatlarning
yo’qligi yoki ular noto’g’ri va o’z vaqtida yuritilmasligi; o’rtacha ish haqi asosida
hisoblanadigan to’lovlardagi х atoliklar (mehnat ta’tili uchun, vaqtinchalik ishga
qobiliyatsizligi uchun va boshqalar); daromad solig’i noto’g’ri hisoblanishi,
imtiyozlar asossiz ravishda qo’llanilishi; tunda ishlaganligi, ishdan tashqari vaqtda
ishlaganligi va boshqalar uchun turli qo’shimcha to’lovlar noto’g’ri hisoblanishi;
40

Xulosa
Korxonalar amaliyotida mehnatga haq to’lash bo’yicha quyidagi
kamchiliklar ko’proq uchraydi: oylik maoshlari va stavkalar hajmining shtat
jadvali va lavozim maoshlari sxemasida belgilanganidan oshib ketishi; ish
haqiga har xil qo’shimcha va ustamalarning noqonuniy tayinlanishi; qo’shib
yozishlar; ishbay rastsenkalarning oshirib ko’rsatilishi; ishchilar va muhandis—
texnik xodimlar mehnatiga haq to’lash uchun belgilangan ish haqi fondi
hisobidan kotibalar, shaxsiy haydovchilar va har xil boshqaruv xizmati
xodimlariga haq to’lash kabilar.
Noqonuniy qo’shimcha haq belgilash, ayrim hollarda hisoblangan mehnat
haqini o’zlashtirish, o’zlashtirish maqsadida material qiymatliklarni sotib olish
yoki smetada ko’zda tutilmagan xarajatlarni yopish uchun soxta xodimlarni
ishga qabul qilish hollari ham uchraydi. Auditor dastlabki hujjatlar va
hisobotlarni bevosita ish joylarida puxta tahlil qilish yo’li bilan quyidagilarni
aniqlaydi: ish haqi to’lash uchun pul olishda bankka taqdim qilinadigan
malumotlar to’g’riligi va olingan pul mablag’lari-ning belgilangan maqsadda
ishlatilishi, ish haqi fondidan oshiqcha haq to’lashga ruxsat berish tartibiga rioya
qilinishi, ish haqi fondi mablag’larining oshiqcha sarflanishiga yo’l qo’yilish
sabablari yani butunlay noto’g’ri, qalbakilashtirilgan, ko’pchilik hollarda reja
topshiriqlarini bajarganlik va oshirib bajarganlik uchun deb noqonuniy mukofot
olish maqsadida qilinadigan hisobot malumotlarini oshirib ko’rsatish kabilar.
Qo’shib yozish oqibatida haqiqatda bajarilmagan ishlarga ish haqi to’lash, xom
ashyo, materiallar, yoqilg’ilar va boshqa resurslarni hisobdan chiqarish, natijada
talontaroj qilish hollari ko’p uchraydi.
Xodimlar soni va ularning toifalari bo’yicha ish haqi fondining hajmi
xo’jalikning biznes-rejasida belgilanadi. Tekshiruv boshlanishidan oldin auditor
xo’jalikda tasdiqlangan ish haqi fondining hajmini va uning biznes-rejaga to’g’ri
kelishini aniqlashi zarur.
Ish haqi fondining haqiqiy sarfi «Xodimlarning toifalari va hisoblangan ish
haqining tarkibi bo’yicha ma’lumot» (19-shakl bo’yicha hisob-kitoblar
41

bajariladigan jadval), «Xodimlar, yollangan va chetdan jalb qilingan shaxslar
ish haqi fondini hisobga olish vedomosti» (20-shakl), hisob-kitob to’lov
vedomostlari va ish haqi hisoblash uchun asos bo’lgan boshqa dastlabki hujjatlar
ma’lumotlariga asosan tekshiriladi. Tekshirilayotgan davr (choraklik, yil) uchun
belgilangan ish haqi fondini haqiqatda hisoblangan ish haqi summalari bilan
taqqoslash zarur. Buning natijasida ish haqi fondining umumiy tejalgani yoki
oshiqcha sarflangani aniqlanadi. Agar yil davomida ishlab chiqarish hajmining
o’zgarganligi sababli dastlabki ish haqi fondiga o’zgartirishlar kiritilgan bo’lsa, u
holda ular umumiy tejash yoki oshiqcha sarflashni aniqlashda inobatga olinadi.
Tekshirish jarayonida hisoblashuv-to’lov vedomostlari ma’lumotlarining har
oyda bankka taqdim qilinadigan ma’lumotnoma ko’rsatkichlariga mos kelishi
ham aniqlanadi. Ma’lumotnomadagi hisoblangan ish haqining umumiy summasi
shu oydagi 21-shakl «Xodimlar bilan hisob-kitoblar bo’yicha jamlama
ma’lumot» ning summasiga mos kelishi kerak.
Ish haqi berish uchun bankdagi 5110-«Hisob-kitob schyoti»dan olingan
summalar, shuningdek, undan ushlanib, o’tkazilgan summalar 21-shakldagi
hisob-kitoblar bajariladigan jadvalning tegishli ma’lumotlari bilan mos kelishi
kerak.
Ish haqi fondining oshiqcha sarflanishi ma’muriy boshqaruv, xo’jalik va
xizmat ko’rsatuvchi xodimlar sonining shtat jadvalidagidan oshib ketganligi;
lavozim maoshlari, stavkalar va rastsenkalarning oshirib yuborilganligi. Auditor
xo’jalikka chetdan ishchilarni qancha, qachon va qaysi muddatga jalb
qilinganligi, ulardan qanday foydalanilganligi va ularga qanday tartibda mehnat
haqi to’langanligini ham aniqlashi kerak.
42

Foydalanilgan adabiyotlar
1. “O’zbekiston Respublikasida Auditorlik faoliyatini yanada rivojlantirish chora-
tadbirlari to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 19
sentyabrdagi PF-3946-sonli Qarori.
2.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga
Murojaatnomasi. Toshkent shahri 2018 yil 28 dekabr.
3. Fayziev Sh.N., Dusmuratov R.D., Karimov A.A., Kuziev I.N., Avlokulov A.Z.
Audit: Darslik -T.: Iqtisod Moliya, 2015y. – 430 b.
4. Fayziev Sh., Karimov A. Audit. Uchebnoe posobie. – T.: “IQTISOD-MOLIYa”,
2013. – 328 str.
5. Qo‘ziyev I.N., Fayziyev Sh.N., Avloqulov A.Z., Sherimbetov I.X. “Ichki audit”,
O`quv qo‘llanma. T. IQTISOD-MOLIYA, 2015. -192 b.
6.Analysis and Valuation of Insurance Companies, 2019 Center for Excellence in
Accounting and Security Analysis
7.Statisticheskiy ejegodnik regionov Uzbekistana. 2019. –T.: Goskomstat
Uzbekistana. 2019. - 130 str.
8.Uzbekistan v tsifrax. 2019. – T.:, Goskomstat Uzbekistana 2019. – 188 str.
Internet resurslar:
1.www.ziyonet.uz (Ziyonet ta’lim portali);
2.www.lex.uz (O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy
bazasi);
3.www.gov.uz (O‘zbekiston Respublikasi Hukumat portali);
4.www.mf.uz (O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining rasmiy veb sayti).
43

Mehnatga haq to’lash bo’yicha hisob-kitoblar auditi

Kirish. 1

1.Хodimlar bilan hisob-kitoblar auditining me’yoriy asoslari 5

2.Mehnat haqini hisoblash va hujjatlarda to’g’ri rasmiylashtirishni tekshirish. 18

3.Mehnatga haq to’lashga oid хarajatlarni taqsimlanishini tekshirish. 20

4.Jismoniy shaхslar bilan fuqarolik-huquqiy tusdagi shartnomalar bo’yicha hisob-kitoblarni tekshirish. 24

5.Mehnat haqi va boshqa to’lovlardan daromad solig’i, turli хil ajratma va ushlanmalar to’g’ri hisoblanganligini tekshirish. 26

Foydalanilgan adabiyotlar 42

Sotib olish