Menejment samaradorligini oshirish bozor iqtisodiyotining muhim sharti sifatida

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	347.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	17 Yanvar 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Lola Mamurova

Ro'yxatga olish sanasi 25 Sentyabr 2024

14 Sotish

Menejment samaradorligini oshirish bozor iqtisodiyotining muhim sharti sifatida

Sotib olish

MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………………….3
I BOB. MENEJMENT VA UNING BOZOR IQTISODIYOTIDAGI ROLI.
1.1. Menejmentning bozor iqtisodiyotida roli.……………………………………..5
1.2. Samarali boshqaruv qarorlarini qabul qilish ....................................................6
1.3. Ishlab chiqarish — iqtisodiyotning asosi……………………………………..9
II BOB. BOZOR IQTISODIYOTINING MOHIYATI VA TAMOYILLARI
2.1. Bozor iqtisodiyoti tushunchasi va uning mohiyati ………………………….13
2.2. Ishlab chiqarishni rivojlantirishda marketingning roli………………………16
2.3. Ishlab chiqarishni boshqarish………………………………………………..20
2.4. Iste’molchilarning guruhlanishi va ularning xulq-atvoriga ta sir qiluvchi ‟
omillar…………………………………………………………………………….25
XULOSA…………………………………………………………………………29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI………………………….32
KIRISH
2

Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Mamlakatimizni rivojlantirish, yangilash
va modernizatsiya qilish bo`yicha tanlangan strategiya va dasturlarni amalga
oshirish natijasida yurtimiz dunyodagi sanoqli davlatlar qatorida iqtisodiy va
ijtimoiy rivojlanishning barqaror sur`atlarini ta`minlash, aholining moddiy
farovonligini oshirishga erishishi bilan birga boshqaruvning demokratik
tamoyillarini kuchaytirish, inson faoliyatining barcha soha va tarmoqlarida
tashabbuskorlik, izlanish va innovatsiyaning rivojlanishi uchun ham keng
imkoniyatlar yaratmoqda. Bugungi zamonaviy muttaxassis kadr ham tadbirkor,
ham tashkilotchi, shu bilan birga ayni paytda o`z huquqini biladigan va himoya
qila oladigan kishi bo`lishi kerak. Zamon talablariga javob beradigan fidoiy,
yangilikka intnluvchan, tashabbuskor, kasbiy bilimlarga ega bo’lgan kadrlarini
tayyorlash, ularning zaxirasini shakllantirish va kadrlar bilan ishlash tizimini
takomillashtirish bugungi kunning dolzarb masalalaridandir. O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev ta’kidlaganidek: “Hammamiz yaxshi
tushunamizki, oldimizda turgan keng ko’lamki vazifalarni bajarish uchun kadrlar
bilan ishlashning butun tizimini takomillashtirishga doir bir qator ishlarni, albatta,
amalga oshirishimiz kerak”. Iqtidor va qat'iyat Menejerlar, ularning o'zgarishlarga
munosabat bildirish va o'z taqdirlarini yaxshi yoki yomon tomonga moslash
qobiliyati, oxir-oqibatda mohiyatdir. sifat va samaradorlik bilan ifodalangan
boshqaruv muvaffaqiyati. Sifatli xizmat ko'rsatish sektori to'liq va qisman ustunlik
qiladi ishlab chiqarish, unumdorlik esa ishlab chiqarishni boshqarishning asosiy
maqsadlaridan biri bo‘lgan va shunday bo‘lib qoladi. Bu mahsulot va xizmatlar
ishlab chiqarish samaradorligini baholash jarayoni, unumdorlik har doim
chorrahada joylashgan. iqtisodiy va ijtimoiy. Hatto murakkablik tufayli uzoq
muddatli, qisqa muddatli ko'zga ko'rinadigan, takomillashib borayotgan
kompaniyalar ham ishning murakkabligi, albatta, erishilishi kerak bo'lgan maqsad
bo'lib qolmoqda. Ushbu maqsadga erishish bilan bog'liq dolzarb muammolar
deyarli tabiiy ravishda boshqaruvchi, xatti-harakatlari muvaffaqiyatga yoki
muvaffaqiyatsizlikka olib kelishi mumkin bo'lgan shaxsga qaratilgan. kompaniya.
Hayotni o'zgartiruvchi kompaniyalar, lekin yuqori tezlikda, menejerlar qarshilik
3

ko'rsatishga intilishadi. Buning uchun ular o'z manfaatlarini kompaniya bilan
aralashtirib, haqiqatan ham o'z hayotini qurbon qildi. Menejerlarning 60% dan
ortig'i ko'proq narsani bag'ishlaydi O'n ikki soat ishlash va rahbariyat ko'pchilik
qarorlar tinch dam olish kunlarida tayyorlanishini hisobga olgan holda. Xuddi
mas'uliyatning barcha darajalaridagi menejerlar doimiy o'zgarib turadigan ushbu
muhitda harakat qilishlari mumkin. Biroq, paradoksal ravishda, zamonaviy
amaliyot menejeri boshqaruv uslubi baquvvat, ochiq, keng qiziqish va g'oyalarga
ega, cheklangan doirani qoldirib mutaxassislik. Boshqaruv muvaffaqiyati oldindan
aytib bo'lmaydigan dunyo tomonidan qo'yilgan muammolarni hal qilish orqali
erishiladi yangi sharoitlarda, joriy usullar va vositalar bilan qo'llaniladigan eski
tamoyillarning oqilona kombinatsiyasi. Albatta bu mumkin, ammo an'anaviy
harakat tartib-qoidalari bilan muqarrar ziddiyatlar. Hosildorlikning o'sishiga
bo'lgan talab Hozirgi o'n yillikda, shubhasiz, istiqbolda hukmronlik qiladi,
menejerlar va pudratchilar bilan ittifoqchi bo'lgan g'oya kelajakda menejerning
mohiyatiga erishish uchun to'siqlarni aniqlash va bartaraf etishdan iborat va bu
mavzuning dolzarbligini belgilab beradi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari.
 Menejmentning bozor iqtisodiyotida roli
 Ishlab chiqarish — iqtisodiyotning asosi
 Bozor iqtisodiyoti tushunchasi va uning mohiyati
 Menejment samaradorligini oshirish bozor iqtisodiyotining muhim
sharti sifatida tutgan o’rni haqida o’rganishni maqsad qilgan.
Kurs ishining obyekti va predmeti. Boshqaruv jarayonida ishtirok etadigan
ma’lumotlar.
Kurs ishi mundarija, ikki bob, yeti band, xulosa hamda foydalanilgan
adabiytolar ro’yxatidan iborat.
I BOB. MENEJMENT VA UNING BOZOR IQTISODIYOTIDAGI ROLI.
4

1.1.Menejmentning bozor iqtisodiyotida roli.
Hozirgi o'n yillikda, shubhasiz, istiqbolda hukmronlik qiladi, menejerlar va
pudratchilar bilan ittifoqchi bo'lgan g'oya kelajakda menejerning mohiyatiga
erishish uchun to'siqlarni aniqlash va bartaraf etishdan iborat. Kontentni
boshqarishni aniqlash qiyin bo'lsa-da, u inson faoliyatining barcha tomonlarini
qamrab oladi, deb aytish mumkin va kompaniya maqsadiga erishishda mehnatni
oqilona taqsimlash va ierarxiyani boshqarish vakolati asosiy yo'nalish bo'lib
qolmoqda. boshqaruv faoliyati. Firma mahsuldorligi maqsadi - bu mijozlarning
ehtiyojlarini qondiradigan tovar yoki xizmat. Bo'linish mehnat - bu faoliyatning
alohida tarkibiy qismini ajratish va ularni bajariladigan vazifalar sifatida
taqsimlash shaxslar yoki mutaxassislar guruhlari. Har bir ishtirokchi tomonidan
bajarilgan ishning yakuniy natijasi mehnat vazifalarini taqsimlash kompaniya
maqsadiga erishish uchun bo'ladi. 1
Hokimiyat ierarxiyasini muvofiqlashtirish firma
ichidagi mehnat taqsimoti bilan belgilanadigan ish komponentlari menejerlar
tomonidan ularning rasmiy vakolatlari orqali amalga oshiriladi. Vakolat - bu
vazifalarni taqsimlash va boshqa odamlarning ishini boshqarish uchun to'g'ri
boshqaruvchi kompaniya uchun tegishli ish. Rahbar o'z qo'l ostidagilar bilan
munosabatlarida vakolatdan foydalanganda boshqaruvchiga mas'ul bo'lgan
hokimiyat va bo'ysunuvchilar uchun javob vaqti talabini ifodalash mas'uliyatli
vazifalar. Odatda, kompaniyada bir nechta boshqaruv lavozimlari mavjud bo'lib,
ularga ko'ra ustuvorlik qilish kerak har bir hokimiyatning hajmi. Ierarxiyada bosh
kompaniya rasmiy hokimiyatning eng yuqori darajasida joylashgan. Direktorlar
kengashi, hokimiyat ierarxiyasi quyidagicha: prezident, vitse-prezident, menejerlar
va boshqalar. Vakolat - bu miqyosi yoki darajasi o'zgarishi mumkin bo'lsa-da, bir
xil fundamental xususiyatga ega bo'lgan barcha boshqaruv firmalarida mavjud
rekord o'lcham. Vaqt o'tishi bilan ular bir necha turdagi hokimiyatlarga ega
_____________________
1. G’ulomov S. Axborot tizimlari va texnologiyalari- T.:, «Sharq», 2000 y.
bo'lishadi, jumladan: an'anaviy hokimiyat, xulq-atvor, funksional hokimiyat, yaxlit
gorizontal hokimiyat munosabatlari. An'anaviy hokimiyat huquqi sifatida
5

belgilanadi o'zingizni eshitish uchun kuchni boshqaring. Shunday qilib,
hokimiyatning bunday turi ikkita muhim elementni belgilaydi: buyurtma berish
huquqi buyruqlar muhim va ularning bajarilishini ta'minlash vakolati. Vakolat - bu
muloqotning o'ziga xos xususiyati tuzilma a'zolari tomonidan qabul qilingan xatti-
harakatlar yoki tartib. Shunday qilib, bu nuqtai nazardan, kuchning haqiqiy manbai
ustundir, lekin unga bo'ysunadi va bu, chunki inson faqat boshqa odamlar tayyor
bo'lgan kuchni qo'llashi mumkin unga ruxsat bering. Funksional hokimiyat
harakatni vaqt omili bilan bog'lashga harakat qiladi, bu bajarilgan narsa natijadir
oqilona boshqaruv vakolati va harakatdan oshmaydigan muddat. Vakolat - buning
funksional komponenti o'z maqsadi bilan to'xtashni hosil qiluvchi va saqlaydigan
ish. Hokimiyat yaxlit erkinlik yoki erkinlikka asoslangan amalga oshirish uchun
harakat ikki muhim element bilan ifodalangan, ya'ni, deklaratsiya o'rnini bosish va
mahorat elementlari "to'g'ri" va yuqorida sanab o'tilgan maktablarning "quvvati".
Ushbu turdagi hokimiyatning asosiy manbai uning qanchalik ko'pligidir Menejer
natijalar va ularni olish usullari uchun javobgarlikni o'z zimmasiga olishga moyil.
Hokimiyat shunga o'xshaydi gorizontal munosabatlar, aloqa matritsasi tomonidan
yaratilgan hokimiyat tuzilmalari, bu yerda ierarxiyalar faqatgina mavjud bo'ladi.
chunki bosh pudratchini professional malaka va ko'nikmalar bilan bog'laydigan
noyob zanjir tan olinadi.
1.2.Samarali boshqaruv qarorlarini qabul qilish
Korxonalar iqtisodiy faoliyatida boshqaruv qarorlari qabul qilish jarayoni
alohida o‘rin tutadi, u yuqori malaka va amaliy tajribaga ega bo‘lishni talab qiladi.
Boshqaruv qarorlari qabul qilish korxona oldiga qo‘yilgan maqsad va vazifalarni
aniqlashdan boshlanadi. Boshqaruv qarorlari amal qilish davriga ko‘ra strategik
(uzoq muddatli) va qisqa muddatli qarorlarga bo‘linadi. Strategik boshqaruv
qarorlari korxonaning oldiga qo‘ygan maqsadiga erishishida muhim ahamiyatga
ega hisoblanadi. Mazkur qarorlar korxona rahbariyati tomonidan istiqbolli
rivojlantirish dasturlarini amalga oshirish maqsadida qabul qilinadi. Qisqa
muddatli qarorlar qo‘yilgan maqsadga erishishda qabul qilinadigan tezkor
6

qarorlardir. Ular korxonaning joriy rejalarini tuzish, kadrlar masalasini hal
qilishning muhim vositasi hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarda
qabul qilinadigan boshqaruv qarorlariga bir qancha talablar qo‘yiladi. Bu talablar
boshqaruv qarorlarining ishonchliligini ta’minlash va iqtisodiy samaradorligini
oshirish zarurati bilan izohlanadi. Boshqaruv qarorlarini qabul qilish jarayoniga
quyidagi talablar qo‘yiladi: aniq yo‘nalishga ega bo‘lishi va korxona manfaatlarini
to‘liq ifoda etishi. Bunda boshqaruv qarorlarining korxona oldida turgan maqsad
va vazifalarni amalga oshirishga hamda uning foydasini oshirishga yo‘naltirilishi
nazarda tutiladi;ilmiy-amaliy jihatdan asoslanishi. 2
Boshqaruv qarorlarini qabul qilishda korxonaning moliyaviy-xo‘jalik faoliyati
tahlili natijalari, uning iqtisodiy imkoniyatlari hamda zamonaviy fan-texnika
yutuqlarini to‘liq hisobga olish zarur; aniq muddatlarda qabul qilinishi va amalga
oshirilishi. Boshqaruv qarorlarini amalga oshirish davri belgilab olinishi lozim. Bu
holat uni o‘z vaqtida va oqilona bajarilishini nazorat qilishga ko‘maklashadi;
tezkor bo‘lishi. Boshqaruv qarorlari bozor talablari va korxona moliyaviy xo‘jalik
faoliyatidagi o‘zgarishlardan kelib chiqib zarur hollarda tezkor qabul qilinishi
zarur. yuqori iqtisodiy samaradorlikka ega bo‘lishi. Boshqaruv qarorlarini qabul
qilishda unumsiz va ortiqcha xarajatlarni rejalashtirilishiga yo‘l qo‘ymaslik lozim.
Shuningdek, boshqaruv qarorlarini qabul qilishda xodimlar manfaatlarini
korxonaning umumiy manfaatiga mos bo‘lishi, moddiy, moliyaviy va mehnat
resurslaridan tejamli foydalanish, korxonaning iqtisodiy, texnikaviy salohiyatini
tahlil etish kabi jihatlarga ham alohida e’tibor qaratish maqsadga muvofiqdir. Bu
hol esa o‘z navbatida korxonalardan boshqarishni bozor iqtisodiyotiga mos
mexanizmlarini shakllantirishni talab etadi. 3
Mexanizmlar korxonalarning yuqori samaradorlik bilan faoliyat ko‘rsatishi,
_________________________
2. Aripov M., Gaydarov A. Informatika asoslari – T.:, «O’qituvchi», 2002 y.
3. Begimqulov U.Sh. Zamonaviy axborot texnologiyalari muhitida pedagogik ta‘limni tashkil etish. // ―Pedagogik
ta‘lim jur, № 1, 2004. –25-25 betlar.‖
7

bozorda barqaror mavqega ega bo‘lishini va mahsulotlarini raqobatbardosh
bo‘lishini ta’minlashi zarur. Bu masalalarni hozirgi zamon menejmentisiz hal etish
murakkab hisoblanadi. Shu sababli, korxonalarni rivojlantirishda zamonaviy
menejmentning mazmun va mohiyati, vazifalariga batafsilroq to‘xtalish maqsadga
muvofiqdir. Shuni ta’kidlash zarurki, korxonani samarali boshqarish quyidagilarga
bevosita bog‘liq: - aniq maqsadning mavjudligi. Bu korxonaning samarali faoliyat
ko‘rsatishiga imkoniyat yaratadi, uning xodimlari harakati yo‘nalishlarini belgilab
beradi; - korxona barqarorligi, ichki va tashqi iqtisodiy munosabatlarda
mustahkamlik hamda doimiylikni ta’minlaydigan ichki muvofiqlashti-ruvchi
tizimning amal qilishi; - korxonaning barcha ichki jarayonlarini o‘z-o‘zini tartibga
solish tamoyili asosida muvofiqlashtirilganligi; - korxonaning alohidaligi ya’ni uni
boshqa korxonalardan ajratib turuvchi chegaraning mavjudligi; - tashkiliy
madaniyatning mavjudligi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida menejment milliy
iqtisodiyotning birlamchi bo‘g‘ini bo‘lgan korxonalarni samarali faoliyat
ko‘rsatishi va ularni istiqbolli rivojlantirishni ta’minlovchi asosiy omillardan biri
hisoblanadi. Makroiqtisodiyot nuqtai-nazaridan korxonalarning samarali
rivojlanishi quyidagi ijobiy afzalliklarga ega: birinchidan, aholining mavjud
ehtiyojlarini to‘laroq qondirishga imkon beradi; ikkinchidan, iqtisodiy o‘sishni
ta’minlaydi. Bu esa bevosita yalpi ichki mahsulot miqdorining o‘sishida namoyon
bo‘lad; uchinchidan, aholining yashash darajasi, farovonligi yaxshilaydi;
to‘rtinchidan, mehnat resurslarini ish bilan ta’minlashga ko‘maklashadi.
Mikroiqtisodiy nuqtai nazardan esa, korxona olayotgan foyda miqdorini oshishi
natijasida xodimlarning daromadlari ko‘payadi, jamg‘arishga ko‘proq mablag‘
ajratilishi natijasida korxonaning ichki investitsiya qilish imkoniyatlari oshadi. Bu
esa uni innovatsion asosda rivojlanishiga imkon beradi. Amaliyotda, ko‘pchilik
hollarda qabul qilinadigan qarorlar tor doiraga ega bo‘lib, korxonani istiqbolli
rivojlantirish yo‘nalishlari va tamoyillarini ifodalay olmaydi. Bu holat esa
respublikamiz korxonalarida boshqaruv qarorlarini qabul qilishning aniq
bosqichlarini ishlab chiqish zaruratini yuzaga keltiradi. Boshqaruv qarori -
menejerning muayyan faoliyati natijasidir. Har qanday darajadagi etakchilarning
8

faoliyatida bu ijodiy jarayon. Maqsadlarni ishlab chiqish va belgilash bilan
boshlanadi, so'ngra muammoni turli xil usullarda olingan ma'lumotlar asosida
o'rganiladi. Bundan tashqari, samaradorlik yoki samaradorlik mezonlari,
shuningdek, ushbu qarorlarning mumkin bo'lgan oqibatlari tanlanadi va oqlanadi.
Keyinchalik, muammoni yoki vazifani mutaxassislar bilan hal qilishning turli
variantlarini muhokama qilish bosqichi keladi. Bu jarayonda maqbul qaror qabul
qilinadi va shakllantiriladi, ijrochilar uchun qabul qilinadi va ko'rsatiladi.
Boshqaruv qarorlarini qabul qilish usullari har doim mo'ljallangan maqsadlarga
erishishga qaratilgan.
1.3.Ishlab chiqarish — iqtisodiyotning asosi
Ishlab chiqarishning o‘zi nima, u qachon va nima sababdan paydo bo'lgan va
nihoyat, nima uchun u iqtisodiyotning asosini tashkil qiladi, degan savolga javob
topish uchun, awalambor, „ehtiyojlar“ degan tushunchani ko'rib chiqishga to‘g‘ri
keladi. Inson bu dunyoda yashar ekan, uning turli-tuman ehtiyojlari mavjud.
Aynan ana shu ehtiyojlar uni o'qishga, kasb o'rganishga, o'z malakasini oshirishga,
mehnat qilishga va hattoki, shaharmashahar yurishga, turarjoyini, ayrim hollarda
o'z kasbini ham o'zgartirishga va boshqalarga majbur qiladi. Kishilarning
ehtiyojlari boshqa biologikjonzotlardan farqli o'laroq, faqat oziq-ovqatga bo'lgan
ehtiyojlar bilan chegaralanib qolmaydi. Ular nihoyatda xilma-xil, doimo
o'zgaruvchan va yuksaluvchandir. Inson ehtiyojlarining cheki va poyoni yo'q, desa
bo'ladi. Shuning uchun ham ehtiyojlarning yuksalib borishi degan umumiqtisodiy
qonun mavjudligi va uning barcha ijtimoiy-iqtisodiy bosqichlarida amal qilishi
allaqachon isbot qilingan. Ehtiyojlarning xilma-xilligi va doimo o'zgarib turishi
ularning birinchi xususiyati bo'lsa, ikkinchi xususiyati ularning doimo o'sib, ortib
borishidir. Ana slui har ikki xususiyati bilan ehtiyojlar jamiyat taraqqiyotining
asosini tashkil qiladi. Ehtivojlarni shartli ravishda ikki turga bo'lish mumkin.
Ularning birinchisi moddiy ehtiyojlcirbo'tea, ikkinchisi ma 'naviy elitiyojlardir.
Moddiy ehtiyojlarga kishilarning oziq-ovqat, kiyim-kechak, turar joy, uy-ro'zg‘or
anjomlari, transport vositalari, dori-darmon va boshqa narsalarga bo'lgan
9

ehtiyojlari kiradi. Ma'naviy ehtiyojlar esa bilim olish, malaka oshirish, san'at
asarlaridan bahramand bo'lish, turistik sayohatlarga chiqish, ziyoratgoh joylarni
borib ko'rish, dam olish, uzoq umr ko'rish uchun salomatlikka e'tibor qaratish va
hokazolardan iboratdir. Moddiy ehtiyojlarni ham, ma'naviy ehtiyojlarni ham
qondirish uchun kishilar mehnat qiladilar va ana shu mehnat natijasida topilgan
daromadlar hisobiga o'zlari uchun zarur bo'lgan tovarlar va xizmatlarni sotib
oladilar. Demak, odamlarda yana bir xil ehtiyoj borki, uni mehnat qilishga bo'lgan
ehtiyoj yoki mehnat ehtiyoji deb aytish mumkin. Ijtimoiy nuqtayi nazardan
kishilaming ehtiyojlari orasida ularning mehnat qilishga bo'lgan ehtiyojlari eng
muhimidir. Zero, aynan ana shu ehtiyojlar tufavli odamlar mehnat qiladilar, o'z
bilim va malakalarini doimo oshira borishdan manfaatdordirlar. Aynan ana shu
ehtiyojlar tufayli ular mehnat jamoalariga birlashadilar, ijtimoiy ishlab '
chiqarishning birlamchi bo'g'inlari (korxona, firma va h.k.) paydo bo'ladi, savdo va
tijorat rivojlanadi. Kishilarning mehnat qilishga bo'lgan ehtiyojlari tufayli yangi ish
o'rinlari tashkil topadi, yangi yerlar o'zlashtiriladi, mehnat faoliyatining yangi
turlari paydo bo'ladi. O'z rizq-u nasibasini mehnatdan topishni bilgan holda amalga
oshirilayotgan faoliyat insonlarning nafaqat moddiy va ma'naviy ehtiyojlarini
qondirishga xizmat qiladi, balki ana shu faoliyat tufayli ular jamiyatda o‘z obro‘-
e’tiborini topadilar, shon-shuhrat orttiradilar. 4
Biz, ehtiyojlar jamiyat
taraqqiyotining asosini tashkil etadi, degan fikrni yuqorida bildirgan edik. Bu fikrni
tasdiqlash uchun shuni ko'rsatib o‘tish kifoyaki, odamlar xoh yakka tartibda, xoh
jamoaga birlashgan holda mehnat qilmasin, o‘z mehnatlarining unumdorligi va
samaradorligini muttasil oshira borishdan manfaatdordirlar. Chunki unumli va
samarali mehnatdan ular ko‘proq daromad oladilar va o‘z ehtiyojlarini to'laroq
qondiradilar. Shu sababli, ishlab chiqarish doimo rivojlanib, takomillashib boradi.
Shunday qilib^htiyojlar jamiyat miqyosida iqtisodiyotni harakatga keltiruvchi va
uning rivojlanishiga xizmat qiluvchi qudratli omildir. Shu bilan birgalikda
ehtiyojlarni qondirish
_______________________________
10

4. Ibragimov I.M. Informatsionn ы e texnologii i sredstva distansionnogo obucheniya: ucheb, posobie dlya stud. v ы ssh.
ucheb. zavedeniy / I.M.Ibragimov; pod red. A.N.Kovshova. — 2-ye izd., ster. — M.: Izdatelskiy sentr «Akademiya»,
2007. — 336 s.
iqtisodiyotning bosh , vazifasidir. Har qanday ishlab chiqarish yoki xizmat
ko'rsatish jamiyat a'zolarining u yoki bu ehtiyojlarini qondirishga qaratilgandir.
Jamiyatning tovarlar va xizmatlafga bo'lgan ehtiyojini, odatda, talab deb yuritiladi.
Ana shu ehtiyoj (yoki talab) o‘z navbatida taklifni yuzaga keltiradi. Taklif
muayyan ehtiyojlarni qondirish maqsadida bozor uchun ishlab chiqariladigan
tovarlar va ko'rsatiladigan xizmatlarning yig‘indisidan iboratdir. Talab bilan
taklifning uchrashgan joyini bozor deb yuritiladi. U yerda ikki xil ishtirokchilar
mavjud bo‘lib, ularning birinchisi tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqaruvchilar,
ikkinchisi esa ularni xarid qiluvchilar yoki iste 'molchilardir. Iste'molchilarning
bozordagi harakati biron-bir tovarga talab shaklida namoyon bo‘ladi. Bu talabning
asosida iste'molchilarning ehtiyoji yotadi, ya'ni ehtiyojlar u yoki bu tovarga, yoki
xizmatga bo'lgan talabni yuzaga keltiradi. Qaysi tovarga yoki xizmatga talab bor
ekan, bozorda shu tovar (xizmat) pawjo bo'ladj^/ Albatta,^tovarlar bozorda o‘z-
o‘zidan paydo bo‘lib qolmaydi, awalo, ularni ishlab chiqarish kerak. Bu moddiy
ishlab chiqarishning, umuman, tovar ishlab chiqarishning birinchi belgisidir.
Boshqacha qilib aytadigan bo‘lsak, tovar ishlab chiqarishning zamirida unga
bo‘lgan talab yotadi. 0 ‘z-o‘zidan ma'lumki, hech kimga keragi yo‘q, xaridori
bo‘lmagan tovarni hech kim ishlab chiqarmaydi. Moddiy ishlab chiqarishning
ikkinchi belgisi yoki xususiyati shundan iboratki, uning tarkibi va taraqqiyot
darajasi o'zgaruvchandir. Aniqroq qilib aytadigan bo‘lsak, ishlab chiqarishning
tarkibi bozordagi talabga qarab doimo o'zgarib, takomillashib boradi va uning
taraqqiyot darajasi ortib boradQ Insoniyat tarixining ilk davridagi odamlarning
ehtiyojlari va talablarini ko‘z oldingizga keltirib ko'ring. Ularga eng awal yemoq
uchun oziq-ovqat, keyin kiyim-kechak, turar joy kerak bo‘lgan. Demak, tovarlar
bozorida ham, asosan, ana shu ehtiyojlarni qondirish uchun zarur bo'lgan tovarlar
mavjud bo'lgan. Insoniyat jamiyatining taraqqiyoti natijasi o'laroq yangi-yangi
tovarlarga ehtiyoj paydo bo'la boshlab, bozorga avnan ana shu tovarlar chiqa
11

boshlagan. Bu degani ishlab chiqarishning yangi sohalari va tarmoqlarining paydo
bo'lishigina emas, balki uning rivojlanishi, taraqqiy etishi demakdir. Shunday qilib,
moddiy ishlab chiqarish tovarlarga bo'lgan talabga qarab rivojlanib boradi. Tovar
ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatish sohalarining rivojlanishi o'z navbatida buni
ta'minlovchi ishlab chiqarish sohalarining paydo bo'lishiga olib keladi. Masalan,
yer ostidan ko'mir yoki neft qazib olish uchun o'sha foydali qazilmalar joylashgan
hududga avtomobil yokiftemiryo'llar, umumiy ovqatlanish obyektlari, turar joy
binolari va hokazolar qurish kerak, ko'mir yoki neftni qazib olishga mo'ljallangan
texnologik asbob-uskuna va jihozlar ishlab chiqarishni tashkil qilish va ko'paytirish
kerak. Encii tabiiy holda bir savol tug'iladi. Odamlarning tovarlar va xizmatlarga
bo'lgan talabini to'la-to'kis qondirish mumkinmi? Afsuski, bu savolga ijobiy javob
berib bo'lmaydi. 5
Birinchidan, hamma turdagi resurslar: yer, suv, yer osti foydali
qazilmalari va mehnat resurslari cheklangan. Ikkinchidan, har qanday davlatning
moliya resurslari ham cheklangan. Va nihoyat, uchinchidan, inson o'zining doimo
o'sib boruvchi ehtiyojlarini to‘la-to‘kis qondirishi uchun hamma vaqt ham yetarli
to'lov qobiliyatiga ega bo'lavermaydi. Odamlar ehtiyojlarini sifat va miqdor
jihatdan o'sib borishi ayni vaqtda ishlab chiqarishni rivojlantirishning muhim omili
bo'lib xizmat qiladi. Chunki tovar ishlab chiqaaivchilar va xizmat ko'rsatuvchilar
resurslarning cheklanganligi sharoitida mehnat qurollaridan unumliroq
foydalanishga, sarf-xarajatlarni kamaytira borishga hamda ishlab chiqarishni
tashkil qilishni takomillashtirib borishga majburbo'ladilar. Biroq shu narsani ham
aytib o'tish kerakki, ishlab chiqarishni tashkil qilish va rivojlantirish zamirida
odamlarning nafaqat moddiy ehtiyojlarini qondirish zaruriyati yotadi, balki
ularning ma'naviy ehtiyojlari, masalan, bilim olishga bo'lgan ehtiyojlari ta'lim
muassasalari (maktab, litsey, kollej va insiitutlarjni tashkil qilish va poligrafiya
sanoatini rivojlantirishni taqozo etsa, sog'liqni saqlash va uzoq umr ko'rishga
bo'lgan ehtiyojlari tibbiy muassasalarni tashkil qilish, dori-darmon va tibbiy asbob-
uskunalarni ishlab chiqarish zaruriyatini keltirib chiqaradi.
_______________________________
12

5. Elektron universitet. Masofaviy ta‘lim texnologiyalari. Oliy ta‘lim muassasalari uchun / A.Parpiev, A.Maraximov,
R.Hamdamov, U.Begimkulov, M.Bekmuradov, N.Tayloqov. O’zME davlat ilmiy nashriyoti. -T.: 2008. 196 b
II BOB. BOZOR IQTISODIYOTINING MOHIYATI VA
TAMOYILLARI
2.1.Bozor iqtisodiyoti tushunchasi va uning mohiyati
Tovarlar va xizmatlarga talab uzluksiz bo'lgani tufayli ulami ishlab chiqarish
ham uzluksiz ravishda doimo takrorlanib turadi. Takror ishlab chiqarishning
umumiy jarayonini iqtisodiy resurslar, tovar va xizmatlar hamda daromadlarning
doiraviy aylanishi ko'rinishida tasawur qilish mumkin. Biroq bu aylanish turli
iqtisodiy tizimlarda turlicha kechadi. Xususiy mulkchilikka asoslangan bozor
iqtisodiyoti tizimida bunday doiraviy aylanish korxona va firmalar bilan uy
xo'jaligi o'rtasida amalga oshadi. Uy xo'jaliklari ishlab chiqarish uchun zarur
bo'lgan barcha iqtisodiy resurslarni bozorga yetkazib beradi. Korxona va firmalar
bu resurslarni sotib olib, turli xil tovar va xizmatlarga aylantiradilar va ulami
bozorga yetkazib beradilar
2.1.1-chizma. Iqtisodiy resurslar, tovar va xizmatlar hamda daromadlarning
xususiy mulkka asoslangan iqtisodiy tizimdagi doiraviy aylanishi.
Ko‘rinib turibdiki, resurslar, tovarlar, xizmatlar va daromadlaming doiraviy
aylanishida faqat ikki tomon: birtomonda korxona va firmalar, ikkinchi tomonda
uyxo‘jaligi qatnashadi. Barcha moddiy, mehnat va pul oqimlari harakati davlat tom
13

onidan qat'iy rejalashtirilmaydi, ya’ni korxona va firmalar iqtisodiy resurslami
qancha niiqdorda, qaysi baholarda sotib olishni va ishlab chiqargan tovar va
xizmatlarni qanday baholarda sotishni o‘zi erkin belgilaydi. Bu, ya’ni erkinlik,
bozor iqtisodiyoti tizimining asosiy va eng muhim belgisidir. Iqtisodiy faoliyat
erkinligining asosi—ishlab chiqarish omillari yoki yaratilgan tovarlarning tasarmf
etilish ixtiyoriyligi va mulkdorlarning mustaqillikka egaligidir. Ishlab chiqaruvchi
yoki iste'molchi o‘z tovarini yoki pulini o‘zi bilganicha ishlatadi, o‘z ixtiyoriga
ko‘ra o‘ziga ma'qul bo‘lgan ish bilan shug‘ullanadi. Xo'jalik yurituvchilar faoliyati
birbiridan ajragan bo'ladi. Chunki ular, birinchidan, mustaqil mulk egalaridir,
ikkinchidan, mehnat taqsimoti asosida ixtisoslashib, har xil ish bilan
shug'ullanadilar. Bozor iqtisodiyoti tizimida xo'jalik yuritish shakllaridan qaysi
birini tanlash, o‘z mol-mulkini qanday ishlatish ham kishilarning o‘z ixtiyoriga
bog‘liq. Tadbirkorlik qilish yoki yollanib ishlash, o‘z pulini sanoatga,
dehqonchilikka, tijoratga, bank ishiga yoki boshqa yo'nalishga sarflash
odamlarning o‘z ixtiyorida bo‘ladi. Bozor iqtisodiyotining muhim va asosiy belgisi
iqtisodiy xilmaxillik, ya’ni mulk shakllari va xo‘jalik yuritish usullarining turli-
tuman bo'lishidir. 6
Turli shakllardagi mulklar erkin, yonma-yon, hech bir
chegaralanmagan holda rivojlanadi. Xo'jalik yuritish usullari ham har xil bo'ladi.
Masalan, yakka tartibda, jamoaga birikkan holda, sherikchilik yoxud hissadorlik
asosida, o‘z mablag'iga yoki qarzga olingan mablag‘ga tayanib xo‘jalik yuritish,
yer va boshqa vositalarni ijaraga olish va ishlatish kabilar. Bozor iqtisodiyotini
tashkil etuvchi tadbirkorlar ko'pchilikdan iborat bo'lib, tarqoq holda foyda-zararni
o‘z zimmasiga olib ish yuritadilar. Lekin ularning faoliyati qanchalik tarqoq
bo'lmasin, baribir bozor orqali bir-biriga bog‘lanadi. Bozor iqtisodiyoti erkin
bo'lganligidan har qanday iqtisodiy monopolizmni, ya’ni korxona, tashkilot yoxud
davlatning, umuman, iqtisodiyotda yoki uning biror sohasida tanho hukmronlik
qilishini inkor etadi. Bu ham bozor iqtisodiyotining belgilaridan biridir. Bozor
iqtisodiyotining yana birbelgisi narxlarning liberallashuvi, ya’ni narx-navoning
erkin tashkil topishidir. Tovarlar narxini davlat yuqoridan belgilamaydi. Narx
ayrim ishlab chiqaruvchi yoki iste'molchi tazyiqi ostida shakllanmaydi. U
14

______________________
6. Axborot tizimlari va texnologiyalari/S.S.G‘ulomov, R.X.Alimov, X.S.Lutfullayev va b.lar.T.:”Sharq”,2000.-88-116 betlar.
bozordagi talab va taklifga qarab, xaridor bilan sotuvchining savdolashuvi va
kelishuviga asosan yuzaga keladi. Shu tarzda shakllangan narxlar bozor
munosabatlarining asosini tashkil qiladi. Narx pul bilan o'lchanadi. Bozor
iqtisodiyoti pulsiz bo'lishi mumkin emas. Pul iqtisodiy munosabatlarning asosiy
vositasi bo'lib, iqtisodiyotda o'ta muhim rol o'ynaydi. Pul munosabatlari bozor
iqtisodiyotining ajralmas qismi hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti va uning iqtisodiy
mexanizmida raqobat asosiy o'rin tutadi. Raqobat iqtisodiy munosabatlar
ishtirokchilarining o'zgalamikidan alohidalashgan manfaatini bildiradi. Lekin bu
manfaat yo'lida kurash qoidalariga rioya qilish shart hisoblanadi. Manfaatlarni
yuzaga chiqarishning birdan-bir yo'li raqobatbardosh va jamiyat uchun zarur
bo'lgan tovarlarni ishlab chiqarishdir. Raqobat moddiy va mehnat resurslarini kam
sarflagan holda ularni samarali ishlatib, ko'proq va sifatliroq tovar ishlab
chiqarishga undaydi. Shuning uchun ham raqobat bozor iqtisodiyotini harakatga
keltiruvchi vositadir. Shu bilan birgalikda, u iqtisodiyotni tartibga soluvchi va
nazorat qiluvchi kuch bo'lib ham hisoblanadi. Xulosa qilib aytish mumkinki, bozor
iqtisodiyoti mulkchilik shakllari va xo'jalik yuritish usullarining xilma-xilligi, erkin
iqtisodiy faoliyat va sog'lom raqobatga asoslangan tizimdir. Bozor iqtisodiyotining
o'ziga xos ijtimoiy adolat qoidalari bor. Iqtisodiyotdagi resurslar, ishlab chiqarilgan
tovar va xizmatlarni taqsimlash va shunga mos ravishda daromadga ega bo'lib,
yuqori farovonlik darajasiga intilish adolat hisoblanadi. Ammo adolat tamoyili
hammani birxil qilish emas, balki jamiyatni tabaqalashuvini bildiradi. Iqtisodiy
subyektlar o'z mehnatiga, uning samaradorligiga, ishbilarmonligiga va mulkiga
qarab bir-biridan farqlanadi. Shu sababli ularning daromadi, turmush darajasi va
jamiyatdagi mavqeyi birxil bo'lmaydi. Tabaqalanish boylarga havas qilib, ularday
bo'lishga intilishni hosil qiladi. Bozor iqtisodiyoti shunday iqtisodiy munosabatlar-
ki, ular ishlab chiqarish faoliyatini rag'batlantiruvchi kuchni yuzaga keltiradi.
Bozor regulatorlari moddiy, mehnat va moliya resurslarini kerakli tovar va
xizmatlarni ishlab chiqarish tomon buradi. U behuda mehnat sarfini tan olmaydi,
15

aksincha, unga yo'l qo'yganlami iqtisodiy jihatdan jazolaydi, ya’ni ular zarar
ko'radi. Bozor iqtisodiyoti moslashuvchan tizimdir. U sharoit o'zgarishiga darhol
javob beradi, nima yetishmasa, shuni darhol ishlab chiqarishni ta'minlaydi. Uning
muhim tomonlaridan biri novatsiya (yangilik)ga moyilligidir. U fan-texnika,
texnologiya yangiliklarini darhol qabul qiladi. Yangi tovarlami ishlab chiqarishni,
yangi texnologiya va boshqarish usullarini joriy etishni ta'minlaydi. Chunki bu
raqobatda yutqazmaslik, yaxshi foyda ko'rish boylik va obro'-e'tibor orttirishning
sharti bo'lib xizmat qiladi. Yuqorida keltirilgan xususiyatlarning natijasi o‘laroq
bozor iqtisodiyoti tovarlar va xizmatlar to'kinligini yuzaga keltiradi. 7
2.2. Ishlab chiqarishni rivojlantirishda marketingning roli
Mamlakatimizda XX asrning 90-yillariga qadar hukm surgan va ma'muriy-
buyruqbozlikka asoslangan xo‘jalik yuritish tizimi davridagi eng katta illatlardan
biri bu—talab bilan taklif o‘rtasidagi nomutanosibIiklar bo‘lib, uning asosiy sababi
ishlab chiqarishning bozor talablariga moslashmagani edi. Moddiy ta’minotdagi
yetishmovchiliklar, fantexnika taraqqiyotining pastligi, reklamaning yaxshi yo‘lga
qo'yilmaganligi, iqtisodiyotni rejalashtirish tizimining takomillashmaganligi,
bozorda ro‘y berayotgan jarayonlar to‘g‘risidagi axborotlaming yetarli
bo‘lmaganligi va boshqa sabablar natijasi o‘laroq, ishlab chiqarishni tashkil qilish
va uning samaradorligi achinarli ahvolda edi. Endilikda, bozor iqtisodiyotiga amal
qilinayotgan sharoitda, respublikamiz iqtisodiyotida vaziyat tubdan o'zgardi. Bozor
munosabatlari talab va taklifga samarali ta'sir o'tkazish, tovar va xizmatlarning
raqobatbardoshligini oshirish, bu sohada turli mamlakatlarda to'plangan ijobiy
tajribani o'rganish va marketing tamoyillarini to‘la-to‘kis o'zlashtirishni talab
qilmoqda. Jahon tajribasi shu narsadan dalolat beradiki, bozorga marketing yo‘li
bilan yondashish va ishlab chiqarishni shu yondashuv asosida tashkil qilish har
qanday firma yoki kompaniya muvaffaqiyatining garovi bo'lib xizmat qiladi.
Korxonalarda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar assortimenti tabaqalashib,
ehtiyojlar o‘sib borgani, fantexnika taraqqiyoti kuchayib, xizmat ko'rsatiladigan
__________________________________
16

7. Mishenin A.I. Teoriya ekonomicheskix informatsionnix sistme: Uchebnik.-4-ye izd.,dop.i pererab.-M.:Finansi i
statistika, 2000.-5-9betlar.
sohalar kengaygani va raqobat keskinlashgani sayin marketing strategiyasi va
taktikasini ishlab chiqish va amalga oshirishga bo'lgan ehtiyoj ortib boradi. Chunki
marketing bozorni har tomonlama tahlil qilish, barcha ijtimoiy va iqtisodiy
jihatlardan, jumladan, baholar siyosati jihatidan uni tartibga solish, talab va
ehtiyojlarni hisobga olgan holda tovar ishlab chiqarish va sotishni tashkil etish,
barcha turdagi xizmatlarni rivojlantirish omilidir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida
iqtisodiyotning barcha sohalaridagi korxonalar moliyaviy-xo‘jalik faoliyatining
asosiy va eng muhim ko'rsatkichi foyda hisoblanadi. Daromadlar korxona
faoliyatiga baho berishning asosiy ko'rsatkichlaridan biri sifatida o‘z ahamiyatini
yo‘qotib boradi. Rejalashtirish bevosita mehnat jamoalari qo'liga o'tib, rejalar
aholining tovar va xizmatlarga, ishlab chiqarishning esa mashinalar, cfsBbb-
uskunalar va boshqa ishlab chiqarish vositalariga boMgan ehtiyojlarini hisobga
olish uchun bir mo'ljal bo'lib qoladi. Shu sababli korxonalarda m arketing faoliyati
dasturlarini shakllantirishning asosiy qoidalaridan biri ishlab chiqariladigan va
bozorda sotiladigan mahsulotning sifat va miqdor ko'rsatkichlarini birga qo'shib
olib borishdan iborat bo‘Imog‘i kerak. Xaridor muayyan mahsuloining qanday
ko'rinishda ho ‘lishini istaydi, bu mahsulotga qayerda va qancha talab paydo
bo'ladi? Bu savollar puxta o'rganilib. har bir muhandisga, konstruktorga va ishlab
chiqaruvchiga yetkazilishi lozim. Marketing mahsulotni loyihalash, ishlab
chiqarishni rejalashtirish, iqtisodiy tahlil, taqsimot, sotish va sotilgan mahsulotga
xizmat ko'rsatish kabi masalalarga ta'sir ko‘rsatishi lozim. Korxonalar uchun
marketing mahsulot sifatiga, uning raqobatbardosh bo'lishiga qo'yiladigan o'ziga
xos talab, turli tovarlar ishlab chiqarishni kengaytirishga undaydigan rag‘bat, aniq
talab darajasini hisobga olish va tovarlarni bozor kanallari orqali mohirlik bilan
o'tkazish imkoniyatidir.
Talab va taklif bir qadar nomutanosib bo’lib turgan hozirgi sharoitlarda
tovarlarni egasiga yetib boradigan qilib, tejamkorlik bilan ishlab chiqarish va
oxirgi iste'molchiga yetkazib berish juda muhimdir. Marketing ana shunga
17

imkoniyat ochadi. Marketing talabga ta’sir o'tkazish, uning tuzilishini o‘zgartirish,
ishlab chiqarishni bozor sharoitlariga qarab kengaytirish kabi muammolarni hal
qilish omilidir. Bugungi kunda talab va taklifni muvozanatlashtirishga imkon
beradigan iqtisodiy omillarni topish zarur. Mulkchilikning turli shaklidagi
korxonalar ham, yakka tartibda mehnat faoliyati bilan shug‘ullanadigan kishilar
ham ana shundan manfaatdor. Marketing bozorni aniq (tayin) tovarlar va
xizmatlarga bo'lgan ehtiyojlarini o‘rganishi va shu asosda uzoq muddatli va yillik
dasturlami ishlab chiqishi hamda ulami amalga oshirishi zarur. Shu munosabat
bilan bozor obyektlari va subyektlari degan tushunchalami farqlamoq zarur. Bozor
obyektlari deganda, unga kiritiladigan tovarlar va xizmatlar tushuniladi. Bozor
subyektlari esa ularni ayirboshlash ishlarida qatnashadigan tovar yetkazib
beruvchilar va iste'molchilardir. Bozor subyektlariga ishlab chiqarish korxonalari,
muassasalar (o‘quv yurtlari, kasalxonalar va boshqalar) va uy xo‘jaliklari (oilalar
va shaxsiy iste'molchilar) kiradi. Shaxsiy iste'molchilarbozoming eng muhim
subyektlari hisoblanadi. Shular jamiyatda ishlab chiqarilgan tovarlarni sotib
oladigan oxirgi xaridorlardir. Korxonalar ham sotuvchilar bo‘lib, ham bozorga
chiqariladigan tovarlarni yaratish uchun kerakli xomashyolar, ishlab chiqarish
vositalari va xizmatlarni sotib oluvchi xaridorlar bo‘lib maydonga chiqadi.
Bozorning faoliyat ko'rsatib borishi uchun milliy iqtisodiyotning turli sohalari va
idoralariga qarashli korxonalar o'rtasida gorizontal aloqalar yuzaga kelishi muhim
shart hisoblanadi. Bu aloqalarni boshqarish organlari (vazirliklar, idoralarjga ega
bo‘Igan asosiy xo'jalik bo‘g‘inining vertikal aloqalari to‘ldirib boradi. Gorizontal
va vertikal aloqalar yaxshi yo‘lga qo‘yilgan taqdirdagina bozor samarali faoliyat
ko‘rsatadi. Bu aloqalarda qing‘irliklar bo‘lsa, bozor muvozanati buziladi.
Marketing yoMi bilan yondashuv bozorda qaror topgan aloqalaming maqbulligini
aniqlashga imkon beradi. Reja asosiy o'ringa qo‘yilgan davrlarda ishlab chiqarish
jarayonini moddiy-texnik jihatdan ta'minlash va ma’muriy yo‘l bilan har xil
shaklda nazorat olib borish hal qiluvchi, bosh yo‘nalish hisoblanar edi. Bozor
munosabatlari sharoitida korxonaning strategiyasi ham, taktikasi ham o'zgaradi.
Asosiy e’tibor ishlab chiqariladigan mahsulot assortimentini yaxshilash, tovar
18

taklifi tuzilishini takomillashtirish, uni talabga ko'proq mos tushadigan holga
keltirishga qaratiladi.
Marketingning ishlab chiqarishni rivojlantirishga ijobiy ta 'sirini kuchaytirish
quyidagilarni taqozo etadi: —bozor vaziyatini chuqur tahlil qilish va uni qay tariqa
rivojlanib borishini oldindan bilishni; —gorizontal aloqalarni yo‘lga qo‘yishda
ma’lum darajada erkin bo‘lishni; —tijorat ishlaridagi raqobatga aloqador xavf-
xatarni hisobga olib, o‘z mavqeyiga ega boiishni; —konyunkturaga ta’sir
o‘tkazadigan texnologik va tashkiliy siyosat olib borishni; —bozordagi raqiblar
to‘g‘risida zarur axborotni yig‘ib, ishlab chiqish va tahlil qilishni; —ish yuzasidan
muzokaralar olib borish va yechimlami amalga oshirishga qodir bo'lgan yuqori
malakali marketolog mutaxassislar va rahbarlar tayyorlashni. Korxonalaming
bozor iqtisodiyoti sharoitidagi mustaqilligi ulardan ishlab chiqarish natijalari uchun
javobgarlikni o‘z zimmasiga olishni ko‘zda tutadi. Ba’zi korxonalar javobgarlikni
o‘z zimmalariga olishdan qo'rqib, xo'jalik yuritishda erkin boMishni
xohlamaydilar. Bu ularning moliyaviy ahvoli va bozordagi mavqeyiga salbiy ta'sir
ko'rsatadi. Marketing nuqtayi nazaridan fikr qilish, ya’ni unga tayangan holda ish
yuritish ko'ngilga tushadigan qo‘rquvni bartaraf etadi. 8
Iste’molchi talabini
korxona qay darajada qondira olayotgani haqida, albatta, faqat iste'molchi aniq bir
fikr ayta oladi. Buni ular o'sha korxona mahsulotini sotib olishi (yoki tanlashi)
orqali namoyish etadi. Shuning uchun bozor iqtisodiyoti sharoitida tovar ishlab
chiqaruvchilardan marketing xizmatini yaxshi yo‘lga qo'yish orqali o‘z
iste'molchilari bilan uzoq muddatli aloqalarni amalga oshirish talab qilinadi. Yana
shuni aytib o‘tish joizki, bozorga taklif etilayotgan tovarlar assortimenti o'rtacha
iste'molchiga mo'ljallanadigan bo‘lsa, bundan, avvalambor, tovar ishlab
chiqaruvchi ziyon ko'radi, chunki iste'molchining o‘rtachasi bo’lmaydi.
___________________________________
8. Begimqulov U.Sh. Zamonaviy axborot texnologiyalari muhitida pedagogik ta‘limni tashkil etish. // ―Pedagogik
ta‘lim jur, № 1, 2004. –25-25 betlar.‖
19

Shuning uchun marketing xizmati iste'molchining hamisha yuqori did va yuksak
talabini nazarda tutgan holda ish yuritishi lozim. Marketing iste'molchilardan
ishlab chiqarish va savdo korxonalariga uzluksiz axborot kelib turishini
ta'minlaydi. Bu o‘z navbatida tovar assortimentini ko‘paytirish, uni sotish
sharoitlariga zarur o'zgarishlar kiritish, xaridorga ta'sir o'tkazish va hokazolar
orqali ishlab chiqarishni rivojlantirish imkonini beradi.
2.3. Ishlab chiqarishni boshqarish.
Bozor iqtisodiyotiga o'tish davrida hayotimizga shiddat bilan kirib kelgan
tushunchalardan biri bu — menejmentdir. Keng ma'noda menejment ishlab
chiqarishni boshqarish bilan bog‘liq bo'lgan faoliyat tundir. Samarali menejmentni
tashkil etish korxona yoki firmada ishlab chiqarishning yuqori samaradorligiga
erishishning muhim omili hisoblanadi. MaMumki, inson yakka tartibda, ya'ni
biron-bir jamoaga birlashmagan holda mehnat qilar ekan, u o‘z mehnatini o‘zi
boshqaradi. Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, yakka tartibda amalga oshiriluvchi
mehnat faoliyati boshqauivga muhtoj emas. Ammo odamlaming mehnat
faoliyatlari bir joyga jamlanib, bir-biri bilan o'zaro bog'Iiq holatga kelgach,
boshqaruvga ehtiyoj paydo bo'ladi va boshqaruv apparatini bunyod etish zaruriyati
tug‘iladi. Bu apparat ishlab chiqarishning barcha bo‘g‘inlarini bir butun qilib
bog'lashi va tegishli bo'limlar faoliyatini muvofiqlashtirishi zarur bo'Iadi. Mehnat
jamoasi yiriklashgan sari boshqaruvning vazifalari ham murakkablasha boradi va
boshqaruv apparatidan texnik, texnologik, iqtisodiy va ijtimoiy masalalami hal
etishning eng maqbul yechimlarini topish talab etiladi. Boshqaruv jarayoni
muayyan ntaqsad sari yo'naltirilgan bo'lib, ijtimoiy-iqtisodiy, tashkiliy-texnik
natijalarga erishishga qaratilgandir. Shuning uchun boshqaruv apparati ishlab
chiqarish jarayonida paydo bo'luvchi turli xil ijtimoiy, rnhiy, huquqiy, texnologik
va boshqa toifadagi masalalarni hal etadi. Ammo jamoani boshqarish bilan bog'liq
munosabatlar ichida tashkiliy munosabatlar hal qiluvchi rol o'ynaydi, deyish
mumkin. Xojalik boshqaruvining vazifalarini, boshqarilayotgan obyektning ko
20

$‘lamidan qat 'iy nazar, quyidagi guruhlarga bo ‘lish mumkin\ —tadqiqotchilik va loyihalash; —me'yorlashtirish va rejalash; —tashkilotchilik va muvofiqlashtirish; —ta'minotchilik; —hisobot nazorati. Me'yorlashtirish va rejalash boshqaruvni tashkil qilish asoslarini o‘z ichiga oladi. Ishlab chiqarish jarayonini to‘g‘ri yo‘lga solishda mehnat va xarajatlarni me'yorlashtirish, istiqbolli, joriy, tezkor rejalarni tuzish muhim ahamiyatga ega bo‘lib, boshqamv ilmining asosiy vazifalaridan biridir. Tashkilotchilik va muvofiqlashtirish vazifalari ishlab chiqarish boshqamvi negizini tashkil qilib, u boshqamv apparati tarkibini loyinalash, xodimlami tanlash va joy-joyiga qo‘yish, ishlab chiqarishga muhandislik rahbarligi kabi masalalarni qamrab oladi. Ishlab chiqarish boshqaruvida ta’minotchilik vazifasi ham katta ahamiyatga ega, chunki korxona (firma) ni kerakli xomashyo, materiallar vajihozlarbilan ta'minlash, ishlab chiqarilgan mahsulotni sotishni amalga oshirish kabi ishlar boshqamv apparatining muhim vazifalaridan hisoblanadi. Korxonaning hisobot nazorati statistik, buxgalteriya va tezkor hisobkitob ishlarini amalga oshiradi. Analitik tahlil, moliya- kredit munosabatlarining mukammalligi boshqaruv samaradorligiga ta’sir ko‘rsatuvchi muhim omillardir. Boshqaruv tizimining samaradorligi ko‘p jihatdan boshqamv uslublariga bog'liq bo‘lib, ular asosan quyidagilardan iborat: a) siyosiy uslublar; b) iqtisodiy uslublar; d) ma’muriy-huquq uslublari; e)tashkiliy uslublar; f) boshqaruv qarorlari va jarayonlarini maqbullashtirish (kibernetik) uslubi; g) ijtimoiy-mhiy, pedagogik uslublar; h) grafik uslublar. Biroq shuni ta'kidlab o‘tish lozimki, ishlab chiqarishni ko‘rsatib o‘tilgan uslublarning faqat birontasi yordamida tashkil qilish va boshqarish mumkin emas. Bu uslublaming mantiqiy va ilmiy asoslangan o‘zaro bog‘liqligigina ishlab chiqarishni boshqarishda kutilgan natijalami bera oladi. Boshqamv apparatining tarkibini bir-biri bilan o‘zaro bog'langan bo‘limlar va bo‘g‘inlar bilan to‘ldirish natijasida uning tashkiliy tuzilmasi shakllanadi. Har bir bo‘linma o‘z vazifalariga ega bo'lib, uning faoliyat chegaralari, vakolatlari va javobgarligini korxona ma’muriyati belgilaydi. Boshqaruvning ilmiy asoslangan va tajribada sinab koTilgan qoidalariga tayanib, 21$

korxonalarni samarali rivojlantirish bozor munosabatlarini o‘zlashtirayotgan
mamlakatimiz uchun juda muhim vazifadir. Hozirgi sharoitda rahbar faqat o‘z
sohasini yaxshi bilibgina qolntay, balki yaxshi tashkilotchi bo‘lmog‘i, sotsiologiya,
psixologiya, pedagogika fanlaridan ham xabardor bo‘lmog‘i lozim. Bu
hayotimizdagi jiddiy o‘zgarishlar, inson omilining faollashuvi, jamoalarda o‘zini
o‘zi boshqarish tamoyillarining joriy etilishini taqozo qiladi. Rahbar o'z jamoasi
ichida mehnat jarayonida vujudga keladigan har xil nizolami jamoat tashkilotlari
bilan birgalikda, yuqori tashkilotlarga chiqannasdan o'zida hal qilishga qodir
boMishi lozim. Ishlab chiqarishni boshqarishda rahbaming qaysi toifada ekani juda
muhim ahamiyat kasb etadi. Rahbarlaming quyidagi toifalarini ko‘rsatib o'tish
mumkin: 1. Avtokrat yoki avtoritar toifadagi rahbar. Bunday rahbar qo‘l
ostidagilaming faoliyati uchun javobgarlikni o‘z zimmasiga to‘liq oladi, barcha
mavjud axborotlarni o‘zi orqali o'tkazishga harakat qiladi, jamoa a'zolari bilan
bevosita muloqotlami chegaralab qo'yadi, o'zining noo'rin harakatlarini tanqid
qilinishiga yo‘l qo'ymaydi. 0 ‘ziga bo'ysunuvchilar bilan muomalada boMganda,
uning rahbarlik g‘ururi balandligi, o‘zini katta tutishi sezilib turadi. Odatda,
avtokrat rahbarlar o'ziga bo'ysunuvchilar oldida qovogM solingan kayfiyatda
bo'ladi. Biroq avtokrat rahbarlik turini har jihatdan yomon, deb bo'lmaydi. Ba'zi bir
hollarda bo‘ysunuvchilarning madaniy darajasi, axloqi pastligi sababli mazkur
boshqaruv uslubini tanlab olish ish berib qolishi mumkin. Ammo jamoada
hartomonlama demokratik munosabatlar pishib yetilgan paytda rahbaro'z uslubini
o'zgartirishga majbur bo'ladi. 2. Anarxik toifadagi rahbar. Bunday rahbar shaxsan
o‘zi faollik ko'rsatmaydi. Ishlab chiqarishni boshqarish bilan bog'liq masalalarni
qo‘1 ostidagi xodimlaiga rasman taqsimlab beradi. Shuning ucluin ishlab chiqarish
masalalarini muhokama qilish ham rasmiy xaraktcrga ega boMadi. U ko‘proq
tashqi ta'sirga movilligi bilan ajralib turadi. Jamoaning taqdiri. ishlab chiqarishning
istiqboli kabi masalalar uni kam qiziqtiradi. U yoki bu masalalaming bajarilishi
ayrirn bo'ysunuvchilarning xohishirodasiga bogMiq boMadi. Bunday rahbar
boshqarayotgan jamoada tanqid, o‘z-o‘zini tanqid kabi nnihim omillar o‘z o'rniga
ega emas, jamoa a'zolarining tashabbuskorligi rag'batlantirilmaydi. Tabiiyki,
22

bunday rahbar tezda almashtirilmasa, u boshqarayotgan korxona tez orada
bankrotga uchravdi. 3. Demokratik rahbar. Bunday toifadagi rahbaro'z faoliyatini
jamoa a'zolariga tayangan holda olib boradi. Faoliyat uchun javobgarlik
bo'ysunuvchilarorasida taqsimlanadi. Jamoa a'zolarining bir-biri bilan ijodiy,
tashabbuskorona munosabatlarini rag‘batlantirish bilan birgalikda rahbar o'ziga
bo'ysunuvchilar bildirgan fikrlarga quloq soladi, ular bilan maslahatlashadi, ijobiy
fikr-mulohazalarni inobatga oladi, ilg'orlarni mukofotlaydi. Bunday rahbarlik turi
bo'ysunuvchilaming shaxsiy tashabbusini, ijodiy faoliyatini rivojlantiradiva mehnat
jantoasida o'rtoqlik va ishchan muhitni, sogMom ma’naviy-ruhiy iqlimni yaratadi.
Hozirgi kunda boshqarishni takom illashtirishning muhim masalalaridan biri
menejment (boshqarish)ga oid vazifalaming zamon talablari darajasida bajarilishini
ta'minlay oladigan, o‘z ishining ustasi bo'lgan menejerlar tayyorlashdir. Menejerlar
(boshqaruvchilar) oldiga qo ‘yiladigan asosiy vazifalar quyidagilardan iboratdir.
1. Mavjud imkoniyatlardan foydalanib, bir butun, yaxlit ishlab chiqarish
birligini yaratish, korxonani yuqori malakali muhandistexnik xodimlar va ishchilar
bilan butlash.
2. Korxonaning zaif tomonlarini aniqlab,' ularni bartaraf etish va ishlab
chiqarishni yuqori darajada rivojlanishini ta’minlovchi xo'jalik mexanizmini
yaratish.
3. Jamoa a'zolarini yuksak ishlab chiqarish va mehnat natijalariga
rag‘batlantira oluvchi moddiy manfaatdorlik tizimini yaratish.
4. Korxona faoliyatini muntazam tahlil qilish va uning me’yorlariga o‘z
vaqtida o‘zgartishlar kiritish.
5. 0 ‘z faoliyatiga oid davr talablarini hisobga olish, mazkur sohada sodir
bo‘layotgan o‘zgarish va yangiliklarni ilg‘ay olish va tegishli qarorlar qabul qilish.
Menejer o‘z qo‘l ostidagi xodimlarning mehnat faoliyatini aniq tashkil qiluvchi va
shu bilan birga ma’Ium hajmdagi boshqaruv vazifasini bajaruvchi shaxsdir.
Menejment deganda, ma'lum korxona yoki firma boshqaruvi yoki ularga rahbarlik
qilish tushuniladi. Menejerlikning asosiy maqsadi korxona (firma) faoliyatini
23

ishlab chiqarish quvvatlaridan to ‘la va samarali foydalana olishni ta’minlaydigan
darajada tashkil qilishdan iboratdir. Menejer har doim odamlar bilan muloqotda
bo‘lib, ularning ishini tashkil qiladi. Uning bilim doirasi qanchalik keng va
madaniyati yuqori bo'lsa, xodimlar bilan bo'ladigan munosabati shunchalik
samarali bo'ladi. 9
Ko'pgina hollarda boshqaaiv bilimlarining yetishmasligi
korxonani Ikam samqra bilan ishlashi yoki o‘z faoliyatini to‘xtatishiga sabab
boiadi. Shuning uchun har bir menejer (boshqaruvchi)dan menejmentga oid
bilimlami mukammal o‘zlashtirish, bu bilimlarni muntazam boyita borish va
doimo yangilikka intilish tuyg‘usiga ega boiishi talab qilinadi. Xorijiy davlatlar
tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, endilikda menejmentga oid bilimlar doirasi tobora
kengayib, o‘z navbatida undan bir qator maxsus yo‘nalishlar ajralib chiqmoqda.
Binobarin, menejerlar ham muayyan sohalar bo'yicha ixtisoslashmoqda. Umumiy
menejment bo‘yicha mutaxassislar, ya'ni menejerlar korxona yoki firmada
olinayotgan foydaning eng ko‘p niiqdoriga erishishning umumstrategik masalalari
bilan shug'ullanadi. Moliyaviy menejment mutaxassislari korxona yoki firmaning
moliyaviy resurslaridan yuqori samaradorlik bilan foydalanish, ya'ni ishlab
chiqarishga sarflanayotgan har bir so‘m yoki dollardan maksinuim (cng ko‘p)
foyda olishga erishish masalalari bilan shug‘ullanadilar. Ishlab chiqarish
menejmenti mutaxassislari tovar ishlab chiqarish voki xizmat ko'rsatish
operatsiyalarining samaradorligini oshirish masalalari bilan mashg'ul bo'ladilar.
Menejment fanining muhim tarmoqlaridan biri — personal (xodimlar) ni
boshqarish bo'lib, bu soha mutaxassislari ishchi va xizmatchilarni tanlash, ularni
joy-joviga qo‘yish, mehnatni oqilona tashkil qilish, mehnatga haq to'lash tizimini
takomillashtirish bo'yicha taklif va tavsiyalar tayyorlash kabi masalalar bilan
shug'ullanadilar.
____________________________________
9. Ibragimov I.M. Informatsionn ы e texnologii i sredstva distansionnogo obucheniya: ucheb, posobie dlya stud. v ы ssh.
ucheb. zavedeniy / I.M.Ibragimov; pod red. A.N.Kovshova. — 2-ye izd., ster. — M.: Izdatelskiy sentr «Akademiya»,
2007. — 336 s.
24

2.4.Iste’molchilarning guruhlanishi va ularning xulq-atvoriga ta sir qiluvchi‟
omillar
Iste‘molchilarni o’rganishdan asosiy maqsad ularning ehtiyojini to’laroq qondirish
maqsadida talabini aniqlashdan iboratdir. Iste‘molchilarning talabini to’laroq
qondirish uchun avvalo, mavjud ehtiyojlarni chuqur tahlil qilish, o’sish
qonuniyatlarini o’rganish va yangi ehtiyojlarning shakllanishi borasida
ma‘lumotlarga ega bo’lish talab etiladi. Iste‘molchilarning ehtiyojini o’rganish
natijasida quyidagi vazifalarni bajarish mumkin bo’ladi: 1) ehtiyojning ierarxik
tuzilmasini tuzish; 2) ayrim ehtiyojlarning miqdoriy ko’rsatkichini va dinamikasini
aniqlash; 3) iste‘molchilarning birinchi navbatda qaysi ehtiyojini qondirishga
moyilligini bilish; 4) tovarlar va xizmatlarning iste‘mol xususiyatlarini o’lchash va
guruhlash; 5) qondirilgan va qondirilmagan talab tuzilmasini aniqlash va
boshqalar. Umuman aytganda, firma yoki korxona boshqaruvchilari ular
tomonidan qo’llanilayotgan ta‘sir etuvchi marketing uslublariga nisbatan
iste‘molchilar qanday munosabat bildirayotganligini yaqqol tasavvur qila bilishlari
lozim. Bozorda iste‘molchilarning xulq-atvoriga, xarid qilingan tovarning
qandayligiga xaridorning shaxs, madaniyati, iqtisodiy ahvoli va psixologik omillar
katta ta‘sir ko’rsatadi. Shaxsiy omillar. Iste‘molchilarning bozordagi xulq-atvori
shaxsiy tartibdagi omillar asosida ham shakllanadi. Shaxsiy omillarga xaridorning
yoshi, oilaviy hayot tarzi, nima ish bilan shug’ullanishi, iqtisodiy ahvoli (oila
daromadi yoki bir oila a‘zosiga to’g’ri keladigan daromad miqdori), hayot tarzi,
shaxs turi kabi sifatlar kiradi. Masalan, shaxsning oilaviy hayot tarzi deganda,
uning uylanganligi yoki uylanmaganligi, uylangan bo’lsa oilasida necha nafar
farzandi borligi, ota-onasi bilan yashaydimi yoki alohida yashaydimi, ota-
onalarining yoshi va hokazo kabi ko’rsatkichlar tushuniladi. Bu ko’rsatkichlarning
har biri esa o’z navbatida xarid qilinayotgan tovar va talab qilinayotgan xizmatga
ma‘lum darajada ta‘sir ko’rsatadi. Ijtimoiy omillar. Ijtimoiy omillarga kichik
guruhlar, nazorat guruhlari, oila va yakka shaxsning jamiyatdagi o’rni kiradi.
Iste‘molchilarning axloqi va xulq-atvoriga oilaning ta‘siri kuchli va turg’un
25

hisoblanadi. Oila yakka shaxsda eng kichik yoshdan boshlab uning
dunyoqarashining shakllanishida muhim rol o’ynaydi. Yakka shaxs ota-onalar va
boshqa oila a‘zolaridan din, siyosat, iqtisod, o’zgalarni va o’zini-o’zi hurmat qilish,
shuhratparastlik, muhabbat va boshqa xislatlar to’g’risida atroflicha ma‘lumotlarni
oladi. Ming afsuski, keyingi paytlarda ota-onalar va katta yoshdagi oila
a‘zolarining nihoyatda ish bilan band bo’layotganligi sababli, ular o’z bolalari
ta‘lim tarbiyasida faol ishtirok eta olmayapti. Bu esa bolalarning ijtimoiy
ehtiyojlarini qondirishni oila tashqarisidan izlashni keltirib chiqarmoqda. Xuddi
shuningdek, bu borada shaxsning jamiyatdagi o’rni ham muhim hisoblanadi.
Masalan, shaxs direktor lavozimida ishlayotgan bo’lsa yoki oilada ota bo’lsa,
uning xaridorlik xulq-atvoriga ana shu status ham katta ta‘sir ko’rsatadi.
Psixologik omillar. Psixologik omillar tarkibiga tovar sotib olishni asoslash, qabul
qilish, o’zlashtirish, ishontirish va munosabat kiradi. 10
Bu omillar iste‘molchining
xulq-atvoriga katta ta‘sir ko’rsatadi. Asoslash - shunday zaruratki, natijada inson
zaruratni qondirish yo’llarini va uslublarini izlaydi. Insonlar turli ehtiyoj va
xohishga ega. Agar xohish yetarli darajada kuchli bo’lsa, inson ma‘lum harakatni
amalga oshiradi, ya‘ni xarid qiladi. Inson o’z xohishini asoslagandan so’ngra, u
harakatni amalga oshirishi mumkin. Lekin uning harakatining xarakteri mazkur
holatni qanday qabul qilishiga ko’p jihatdan bog’liq bo’ladi. Masalan, ikki xil
xaridor mavjud obyektiv holatni ikki xil baholashi natijasida bir-biriga
o’xshamagan ikki xil harakatni amalga oshirishi mumkin. O„zlashtirish - bu
shaxsning ko’p vaqtlar davomida yig’ilgan tajribalari asosida xulq-atvorida
bo’ladigan o’zgarishlardir. Iste‘molchilarning xulq-atvoriga ishonganlik, ya‘ni
ma‘lum darajada tovar haqida tasavvurga ega bo’lish ham ta‘sir ko’rsatadi.
Ishonchlilik aniq bilimga, fikrga, e‘tiqodga asoslanadi. Shu sababli
marketologlarning iste‘molchilarning sotilayotgan tovar haqida qanday tasavvurga
ega ekanligini bilishlari ham foydadan xoli emas. Ma‘lumki, ishonmaslik ma‘lum
tovarni xarid qilishda to’sqinlikni vujudga keltiradi. Insonlarning kiyim-kechakka,
________________________________
10. G’ulomov S. Axborot tizimlari va texnologiyalari- T.:, «Sharq», 2000 y.
26

oziq-ovqat mahsulotlariga, musiqaga, siyosatga, dinga va boshqa ko’pgina
narsalarga ma‘lum bir munosabati shakllanadi. Munosabat - bu ma‘lum bir
predmet va g’oyalarga nisbatan turg’un holdagi yaxshi va yomon baho, fikr, his-
tuyg’ularning shakllanishi bo’lib, u xaridorlarning xulq-atvoriga kuchli ta‘sir
ko’rsatadi. Munosabatni o’zgartirish qiyin, lekin marketing siyosatini
shakllantirishda bu munosabatni ma‘lum bir munosabatga maksimal darajada
moslashtirib hisobga olish talab etiladi. Iste molchilarning xulq-atvori deganda,‟
tovar xarid qiluvchilarning tovarni tanlash va sotib olish jarayonida tushinib etgan
xatti-harakatlarining majmui tushuniladi. Korxonaning yoki firmaning bozorda
samarali faoliyat ko’rsatishida ham ko’p hollarda iste‘molchilarning xulq-atvorini
o’rganish muhim hisoblanadi. Aynan, iste‘molchilarning tovarning har xil
xususiyatlariga, baho o’zgarishiga, reklamaga bo’lgan munosabatini yaxshi
tushunib yetgan firma raqobatchi firmaga qaranganda bir muncha qulayliklarga ega
bo’ladi. Shu sababli ham firma va uning ilmiy xodimlari marketingning
qo’zg’atuvchi omillari va xaridorlarning javob reaksiyalari o’rtasidagi bog’liqlikni
tadqiq qilishga ko’p vaqtlarini sarf qiladilar. Bu harakatlarning tayanch nuqtasi
bo’lib esa xaridorlar xulq-atvorining oddiy modeli hisoblanadi. Bozorda faoliyat
yurituvchi marketologning vazifasi esa xaridor ongining "qora quti"sida nima ro’y
berayotganligini aniqlashdan iboratdir. 11
"Qora quti"ning o’zi esa ikki qismdan
tashkil topgandir. Birinchi qismi - qo’zg’atuvchilarni qanday qabul qilishi va unga
munosabatiga asosiy ta‘sir ko’rsatuvchi xaridorlar tavsifi bo’lsa, ikkinchisi esa
xaridorning qaror qabul qilish jarayoni hisoblanadi. Marketing
kommunikatsiyalarida motivatsiya. Motiv bilan ehtiyoj birbiriga yaqin tursa-da,
ularni albatta bir-biridan farqlash zarur. Motiv deganda, shunday ehtiyoj
tushuniladiki, bunda bu ehtiyojni qondirish inson uchun qat‘iy hisoblanadi.
Motivlar-bu asosan ehtiyojlardan kelib chiqadigan iste‘molchilarning
munosabatlariga va ularning real sharoitlarda muayyan tarzda harakat qilishga
______________________________________
11. Godin V.V.,Korneev I.K. Upravleniye informatsionnimi resursami: 17-modulnaya
programm dlya menedjerov «Upravleniye razvitiyem organizatsii». Modul 17.- M.: «INFRA-M», 1999.-49-54s.
27

doimiy moyilligidan kelib chiqadigan o’zaro bog’liq sabablardir.
Iste‘molchilarning xulq-atvori motivini tahlil qilishda motivatsion tahlil usulidan
foydalaniladi. Iste‘molchilarning motivatsiyasini o’rganish ularning
xattiharakatlarini tartiblashtiruvchi motivlarni tushunish va anglash, ularning amal
qilish mexanizmlarini aniqlash va marketing kommunikatsiyalari asosida mazkur
xattiharakatlarga u yoki bu ta‘sirni o’tkazishni o’z oldiga maqsad qilib qo’yadi.
Marketingda xaridorlarning xulq-atvorini tahlil qilishda ko’pincha Freyd va
Maslouning motivatsion nazariyasidan foydalaniladi. Freydning psixoanalitik
modeli asosida xaridorlarning tovarni sotib olish bo’yicha qaror qabul qilishi
jarayonlari o’rganiladi. Bu nazariya bo’yicha iste‘molchilarning muhim xarid
motivlari to’la anglab yetilmagan xarakterga ega bo’lib, ular u yoki bu tovar haqida
ma‘lum bir fikrga kelishda o’zi tanlagan tovarining nima uchun tanlanganligini
aniq asoslay olmaydilar. Freydning motivatsiya nazariyasi bo’yicha inson tug’ilgan
kunidan boshlab ko’pgina xohish-istaklar ta‘sirida bo’lib, u bu xohish-istaklarni
oxirigacha tushunib yetmaydi va ular nazorat ham qilinmaydi. Maslouning
motivatsion nazariyasi esa nima uchun insonlar ma‘lum vaqt davomida o’z xulq-
atvorining motivi sifatida ma‘lum bir ehtiyojga ega bo’lishlarini tushuntirishga
qaratilgandir. Maslou ehtiyojning ierarxik tuzilmasini ishlab chiqdi. Bu nazariya
bo’yicha ehtiyojlar muhimligiga qarab quyidagi turlarga bo’linadi: fiziologik
(oziq-ovqatlarga, kiyim-kechak, yashash joylarga bo’lgan ehtiyojlar), o’zo’zini
saqlash (xavfsizlik va himoya qilinganlik), sotsial (ma‘lum sotsial guruhlarga
mansublik), hurmat (o’z-o’zini hurmat, xizmatini tan olish, tashkilotda ma‘lum
statusni egallash), o’z-o’zini tasdiqlash (o’zining qobiliyatini to’liq ochish
imkoniyati, o’z-o’zini ko’z-ko’z qilish). Inson birinchi navbatda, eng muhim
ehtiyojini qondirishga harakat qiladi. Birlamchi ehtiyojlar qondirilgandan so’ngra
esa, inson muhimligiga qarab navbatdagi ehtiyojini qondirishga harakat qiladi.
Masalan, ochlikdan aziat chekayotgan kishi san‘at dunyosida ro’y berayotgan
o’zgarishlar bilan qiziqmaydi, balki uni kun kechirishi uchun zarur bo’lgan
oziqovqat mahsulotlari qiziqtiradi.
28

XULOSA
Marketingda bozor deganda, ma‘lum tarmoq tovarlariga ehtiyoj sezuvchi va
uni qondirish imkoniyatiga ega bo’lgan potentsial iste‘molchilarning majmui
tushuniladi. Konyunktura deganda, ma‘lum omillarning ta‘siri natijasida vujudga
keladigan qisqa muddatli shart-sharoitlar tushuniladi. Omillarning o’zgarishi
kon‘yunkturaning o’zgarishiga olib keladi. Konyunkturani o’rganishning birinchi
bosqichi iqtisodiyotning holatini tahlil qilishdan boshlanadi. Bozor
konyunkturasining hozirgi holati iqtisodiy siyosatning bir-ikki yil oldin bajarilgan
harakatlarning mahsuli bo’lganligi sababli, makroiqtisodiy tahlil kamida ikki yillik
muddatni qamrab olishi maqsadga muvofiq. Bozor konyunkturasini o’rganishning
sotuvchi va ishlab chiqaruvchilar uchun zarurligi kelajakda ishlab chiqarish
quvvatlarini qaysi yo’nalishda rivojlantirish va qanday sotish siyosatini qo’llash
bo’yicha aniq va ishonchli axborotga ega bo’lishda namoyon bo’ladi. Insoniyat
tarixining asosida, uning intilishlari va kurashlari zamirida odamlarni harakatga
keltiruvchi bir narsa bo'rki, uni biz ehtiyojlar deb ataymiz. Ana shu ehtiyojlar
ayrim shaxslarni ham, butun oilalar-u xonadonlarni, korxonalar-u firmalarni va
hatto, mamlakatlar hukumatlarini ham harakatga keltiradi. Tabiatan turli-tuman
boigan mazkur ehtiyojlarni qondirish uchun boigan xatti-harakatlar va kurashlar
muayyan xo'jalik faoliyati tusini oladi. Insoniyat ehtiyojlari, bir tomondan, turli-
tuman (moddiy va ma'naviy) boisa, ikkinchi tomondan, doimo o‘sib boradi. Bu
masalaning bir tomoni. Uning ikkinchi va muhim tomoni shundaki, ehtiyojlarni
qondirish imkoniyatlari hamma vaqt ham cheklangan boiadi. Demak, insoniyat
cheklangan imkoniyatlar doirasida o‘z ehtiyojlarini toiaroq qondirish muammosiga
doim duch keladi. Ana shu muammo iqtisodiyot ilmining obyektini tashkil etadi.
Muammoning qay darajada hal qilinishi ko‘p jihatdan mazkur mamlakatdagi
iqtisodiy tizim va munosabatlarga bog‘Iiq. Chunki har qanday jamiyatda
odamlarning xo‘jalik faoliyati muayyan iqtisodiy tizim sharoitida kechadi.
Insoniyat o‘z taraqqiyotida bir necha iqtisodiy tizimlarni kashfetgan. Aziz
o'quvchi, sizning qo'lingizdagi darslik ..Bozor iqtisodiyoti“ deb ataluvchi tizimga
29

bag'ishlanadi. Siz kelajakda fizik yoki matematik, agronom yoki rassom
bo'lishlikka jazm qildingiz, deylik. U holda sizda „Menga iqtisodiyot ilmini,
umuman, bozor iqtisodiyotini o ‘rganish nima uchun kerak?“ degan savol tug‘ilishi
mumkin. Shuning uchun bu ilmni o‘rganish zarurligini tasdiqlovchi bir necha
sabablarni aytib o‘tamiz. Birinchidan, iqtisodiyot sohasidagi bilimlar sizga erkin,
demokratik jamiyatda kamol topayotgan shaxs sifatida zarur. Kelajagi buyuk
davlat quruvchisi, awalambor, keng va erkin fikrlovchi, har tomonlama o'qimishli,
savodli va bilimdon shaxs bo'lishi kerak. Hozirgi kunda Yurtboshimiz I. A.
Karimov tomonidan barkamol avlodni yetishtirish va tarbiyalash ustuvor vazifa
sifatida kun tartibiga qo'yilgan ekan, barkamollikning birinchi va eng muhim
belgilari yuqorida aytib o'tilgan xislatlardir. Ikkinchidan, har bir inson o ‘z hayoti
davomida iste’molchi vazifasini o'taydi. U turli-tuman moddiy va ma’naviy
ne’matlarni iste’mol qiladi, ya'ni oziq-ovqat, kiyim-kechak, kitoblar sotib oladi,
turar joy ehtiyojlarini qondiradi, turli tomoshagohlarga boradi, sayohatga chiqadi
va hokazo. Iste'molchi sifatida bu ehtiyojlarni to'laroq qondirishga qaratilgan
intilishlar, albatta, imkoniyatlar cheklangan sharoitda sodir bo'ladi. Bunday
sharoitda, birinchi navbatda, nimani sotib olish kerag-u, nimani keyingi navbatda
xarid qilish maqsadga muvofiq yoki vaqtincha bo'sh shaxsiy jamg‘armani bank
depozitiga qo‘ygan ma'qulmi yoki aksiya sotib olganmi — bu ishlarni oqilona hal
qilish uchun har bir kishi iqtisodiy jihatdan savodxon bo'lishi kerak. Uchinchidart,
har bir inson o‘z mamlakatining fuqarosi sifatida maydonga chiqadi. Faol fuqaro
hech qachon o‘z yurtida, mintaqa yoki mamlakatida amalga oshirilayotgan
iqtisodiy siyosatdan chetda tura olmaydi va unga befarq qaray olmaydi. Prezident
va parlament saylovlaridagi nomzodlarning iqtisodiy dasturlari va bu saylovlar
kampaniyasi uchun sarflanayotgan sarf-xarajatlarni mushohada qilish va tegishli
xulosalar chiqarish uchun ham iqtisodiy bilimlar zarur. To‘rtinchidan, har qanday
mamlakatning fuqarosi ayni vaqtda, soliq to'lovchi hamdir. Demak, u vaqt-vaqti
bilan soliq idoralari va inspektorlari bilan yuzma-yuz bo‘lib turadi. Orada paydo
bo‘lishi mumkin bo'lgan ixtiloflarni madaniy tarzda bartaraf etish uchun esa
iqtisodiy bilimlar zarur. Va nihoyat, beshinchidan, siz kelajakda fizikmi yoki
30

agronom bo'lmang, baribir, taqdir taqozosi bilan biron bir korxona yoki tashkilotga
rahbar bo‘lish ehtimolingiz yo‘q emas. Hech qachon, ayniqsa, bozor iqtisodiyoti
sharoitida iqtisodiy bilimlarsiz samarali rahbarlikni amalga oshirish mumkin emas.
31

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROYXATI
1. G’ulomov S. Axborot tizimlari va texnologiyalari- T.:, «Sharq», 2000 y.
2. Aripov M., Gaydarov A. Informatika asoslari – T.:, «O’qituvchi», 2002 y.
3. Begimqulov U.Sh. Zamonaviy axborot texnologiyalari muhitida pedagogik
ta‘limni tashkil etish. // ―Pedagogik ta‘lim jur, № 1, 2004. –25-25 betlar.‖
4. Ibragimov I.M. Informatsionn ы e texnologii i sredstva distansionnogo
obucheniya: ucheb, posobie dlya stud. v ы ssh. ucheb. zavedeniy /
I.M.Ibragimov; pod red. A.N.Kovshova. — 2-ye izd., ster. — M.:
Izdatelskiy sentr «Akademiya», 2007. — 336 s.
5. Elektron universitet. Masofaviy ta‘lim texnologiyalari. Oliy ta‘lim
muassasalari uchun / A.Parpiev, A.Maraximov, R.Hamdamov,
U.Begimkulov, M.Bekmuradov, N.Tayloqov. O’zME davlat ilmiy
nashriyoti. -T.: 2008. 196 b
6. Axborot tizimlari va texnologiyalari/S.S.G‘ulomov, R.X.Alimov,
X.S.Lutfullayev va boshqalar.T.:”Sharq”,2000.-88-116 betlar.
Informatika:Uchebnik.-3-pererab.izd./Pod red.prof. N.V.Makarova.-
M.: Finansi i statistika , 1999.-13-59 betlar.
7. Avtomatizirovannie informatsionnie texnologii v ekonomike:Uchebnik/ Pod
red. prof. G.A.Titorenko.-M.:Kompyuter,YUNITI, 1999.-6-15 betlar.
8. Mishenin A.I. Teoriya ekonomicheskix informatsionnix sistme: Uchebnik.-
4-ye izd.,dop.i pererab.-M.:Finansi i statistika, 2000.-5-9betlar.
9. Godin V.V.,Korneev I.K. Upravleniye informatsionnimi resursami: 17-
modulnaya
programm dlya menedjerov «Upravleniye razvitiyem organizatsii». Modul
17.- M.: «INFRA-M», 1999.-49-54s.
10. Aripov M.M., Yakubov A.X., Sagatov M.V., Irmuhamedova R.M. va
boshqalar. Informatika. Axborot texnologiyalari.. O’quv qo’llanmasi.
1,2qism. Toshkent:2005.
32

11. Aripov M.M., Yakubov A.X., Sagatov M.V., Irmuhamedova R.M. va
boshqalar. Informatika. Axborot texnologiyalari.. O’quv qo’llanmasi. 1qism.
Toshkent:2005.
12. Nazirov Sh.A. , Qobulov R.V. va boshqalar. Kompyuter va ofis jihozlaridan
foydalanish.-Toshkent, 2007yil.
INTERNET MANBALAR
1. www.lex.uz
2. www.arxiv.uz
3. www.ziyonet.uz
4. www.edu.uz
33

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Menejment samaradorligini oshirish bozor iqtisodiyotining muhim sharti sifatida

O'xshash dokumentlar