Meydzi inqilobining asl mohiyati va asosiy jihatlari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	90.1KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	01 Iyun 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Bobomurod Abdishukurov

Ro'yxatga olish sanasi 01 Iyun 2024

45 Sotish

Meydzi inqilobining asl mohiyati va asosiy jihatlari

Sotib olish

KURS ISHI
MAVZU: MEYDZI INQILOBINING ASL MOHIYATI VA
ASOSIY JIHATLARI .
1

MUNDARIJA:
KIRISH .................................................................................................................3-5
I - BOB. MEYDZI INQILOBINING ASL MOHIYATI VA ASOSIY
JIHATLARI ........................................................................................................6-19
1.1. Meydzi inqilobining vujudga kelishiga sabab bo‘lgan omillar..........................6
1.2. Yaponiyada Meydzi inqilobi arafasida mavjud siyosiy jarayon......................14
II - BOB. MEYDZI BURJUA ISLOHOTLARINING AMALGA
OSHIRILISHI ..................................................................................................20-39
2.1. Meydzi inqilobi natijasida yuz bergan hukumat islohoti................................20
2.2. Ma’muriy boshqaruvdagi asosiy o‘zgarishlar..................................................27
2.3. Meydzi inqilobidan so‘ng Yaponiyada sud tizimi...........................................30
2.4. Kuchli armiya va politsiya apparatini yaratishdagi islohotlar..........................34
2.5. Meydzi inqilobi davrida ta’lim islohoti............................................................37
III - BOB. MEYDZI ISLOHOTLARI MAHSULI: 1889-YILGI
KONSTITUTSIYA ..........................................................................................40-50
3.1. Yapon konstitutsiyaning ishlab chiqilishi.......................................................40
3.2. Konstitutsiyaning asosiy mazmuni...................................................................43
XULOSA ...........................................................................................................51-53
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ....................................54-55
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Meydzi islohotlari Yaponiya tarixida feodal va
yakkalangan jamiyatdan modernizatsiya qilingan va sanoatlashgan davlatga ajoyib
o‘zgarish bilan tavsiflangan muhim davrdir. XIX asrda amalga oshirilgan Meydzi
islohotlari Yaponiya hukumati tomonidan imperator Meydzi boshchiligida amalga
oshirilgan bir qator keng qamrovli o zgarishlar edi. Bu islohotlar Yaponiyaningʻ
siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy sohalarini jonlantirishga qaratilgan bo‘lib,
uning jahonning yirik davlati sifatida tez yuksalishiga zamin yaratdi. Meydzi
davrigacha Yaponiyada feodal tuzum hukmronlik qilgan, hokimiyat “daymyo” deb
nomlanuvchi mintaqaviy sarkardalar qo‘lida to‘plangan edi. Bu davrda G‘arb
ta’sirining kuchayishi va mustamlakachilik tahdidi oldida Yaponiya o‘zining omon
qolishi va suverenitetini ta’minlash uchun o‘zini modernizatsiya qilish va
mustahkamlash zarurligini tan oldi. 1867-yilda boshlangan va bosqichma0bosqich
ravishda to 1912-yilgacha davom etgan Meydzi davri Yaponiya jamiyatining
deyarli barcha jabhalariga taalluqli islohotlarning shov-shuviga guvoh bo‘ldi.
Hukumat hokimiyatni markazlashtirish, feodalizmni yo‘q qilish va uning o‘rniga
zamonaviy byurokratiyani o‘rnatish bo‘yicha ulug‘vor kun tartibiga kirishdi.
Samuraylar sinfi, avvallari hukmron elita bo‘lgan bo‘lsa, endilikda ularning
imtiyozlari bekor qilinib, hokimiyatni imperator va uning maslahatchilari qo liga
ʻ
mustahkam o rnatgan yangi boshqaruv tizimi o rnatilgach, jiddiy o zgarishlar yuz
ʻ ʻ ʻ
berdi.
Meydzi islohotlarining eng diqqatga sazovor jihatlaridan biri bu G‘arb
bilimlari va texnologiyalariga intilish edi. Yaponiya G‘arb siyosiy tizimlari, harbiy
taktika, sanoat texnikasi va ilm-fan yutuqlarini o‘rganish uchun ko‘plab olimlar va
talabalarni chet elga yubordi. Qaytib kelgach, bu shaxslar islohotlarni amalga
oshirish va Yaponiya jamiyatining turli sohalarini modernizatsiya qilishda muhim
rol o‘ynadi. Umuman olganda, Meydzi islohotlari Yaponiya tarixidagi o‘zgarishlar
davri bo‘lib, xalqni feodal jamiyatdan zamonaviy sanoatlashgan davlatga
aylantirdi. Yaponiyaning muvaffaqiyatli modernizatsiyasi unga G‘arb
3

hukmronligiga qarshi kurash olib boradigan va jahon miqyosida muhim o‘yinchiga
aylangan yirik global kuchga aylanish imkonini berdi. “XIX asr oxirida
Yaponiyada ijtimoiy va davlat tizimidagi o‘zgarishlar” nomli asar Yaponiya
davlati va huquqining rivojlanish tarixini o‘rganishda alohida qiziqish uyg‘otadi.
O‘sha paytda Yaponiyada sodir bo‘lgan voqealar ko‘p jihatdan zamonaviy
Yaponiyaning shakllanishiga xizmat qildi.
XIX asr oxirida Yaponiyada ijtimoiy-siyosiy tizimdagi o‘zgarishlar
Yaponiyaning ijtimoiy hayotning barcha sohalarida jadal rivojlanishining, uning
iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va madaniy tomonlardan rivojlanishining asosiy sababi
ekanligi bilan bog‘liq edi. Imperator Meydzi (1852–1912), yana shuningdek
Buyuk Meydzi yoki Muqaddas imperator Meydzi kabi nomlari bilan mashhur
bo lib, an anaviy vorislik tartibiga ko ra Yaponiyaning 122-imperatori bo lgan. Uʻ ʼ ʻ ʻ
1867-yil 3-fevraldan to vafotiga qadar Yaponiya imperiyasiga birinchi monarxi
bo ib, o z ismi bilan ataluvchi “Meydzi erasi” davrida mamlakatni boshqaradi.
ʻ ʻ
Meydzi Yaponiyani yakka, feodal davlatdan sanoatlashgan jahonning kuchli
davlatiga aylanishiga sabab bo lgan Meydzi islohotlarining asoschisi edi.
ʻ
1868-yilning 17-yanvariga kelib Meydzi o‘zining qat’iy islohotlarini amalga
oshira boshladi. Yangi islohot mazmuniga ko‘ra “Sanshoku” deb atalgan tizim
joriy etildi. Bu tizim 3 lavozim egalaridan tuzilgan hukumatga asoslangan edi.
Ya’ni “Sosai” hukumat raisi va uning ikki toifadagi maslahatchilari “gidjo” katta
maslahatchilar, “sanyo” kichik maslahatchilar degan ma'noni anglatgan. 1868-yil
6-aprelda hukumatning yana bir yangi qarori “Besh qasamyod” deb atalgan hujjat
qabul qilindi va mamlakat hududida kuchga kiritildi. Unga binoan:
1) Jamoatchilik yig‘ilishlarini tashkil qilish va har qanday qarorni jamoat
bilan kelishgan holda qabul qilish.
2) Hokimiyat egalari va hukumdorlarning xalqqa xizmat qilish.
3) Harbiy va fuqaro mansabdor shaxslarga, oddiy aholiga tadbirkorlik va
boshqa salohoyatlarini erkin ko‘rsatib berishlari uchun sharoit yaratish.
4) O‘tmishdagi barcha yomon urf-odatlar bekor qilinishi va barcha
harakatlar adolatga asosolanishi.
4

5) Dunyo bo‘ylab foydali bilimlar olishga e'tiborni qaratib imperiya
asoslari mustahkamlash.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi : Meydzi islohotlari davri
xususida bir qancha olim va tarixchilar Yaponiya bo yicha tadqiqotlar olibʻ
borishgan. Ulardan biri Richard Storri 1
Britaniyalik tarixchi bo‘lib, Meydzi davri
haqida ko‘p izlanishlar olib borgan va yozgan. Marius B. Jansen 2
amerikalik
tarixchi va yaponshunos olim bo lib, zamonaviy Yaponiyani o rganishga katta
ʻ ʻ
xissa qo‘shgan. Edvin O. Reyshauer 3
amerikalik yaponshunos bo lgan va 1961—
ʻ
1966 yillarda Qo shma Shtatlarning Yaponiyadagi elchisi bo lib ishlagan. Jeyms
ʻ ʻ
L. Makkleyn - amerikalik tarixchi, zamonaviy Yaponiya, jumladan, Meidzi davri
haqida keng ko'lamli tadqiqotlar olib borgan. Uning “Yaponiya: zamonaviy tarix”
kitobida Yaponiyaning Meydzi davridagi o‘zgarishlari har tomonlama tahlil
qilingan.
Ushbu kurs ishining maqsadi: Mazkur kurs ishidan ko‘zlangan asosiy
maqsad mavzuni to‘liq ko‘rib chiqish, o‘sha davr tarixini o‘rganish, shuningdek
olingan bilimlarni tizimlashtirish va mustahkamlashdir. Yaponiyada syogunat
hokimiyatining zaiflashishi va Meydzi tiklanishidan boshlab, birinchi yapon
Konstitutsiyasining yaratilishigacha bo‘lgan o‘zgarishlarni tahlil qilish asosiy
maqsad hisoblanadi.
Ushbu kurs ishining vazifasi: Ishning maqsadiga asoslanib, quyidagi
vazifalarni aniqlashimiz mumkin:
 Meydzi inqilobini ko‘rib chiqish
 Meydzi davridagi asosiy islohotlarni ta’kidlash
 1889 yilgi Konstitutsiyani tahlil qilish
Kurs ishining obyekti: XIX asr oxiridagi Yaponiya davlati va huquqi,
shuningdek Meydzi inqilobi davri.
Ishda qo‘llaniladigan tadqiqot usullari: tahlil, sintez, umumlashtirish,
tarixiy usul.
1
Richard Storri "Zamonaviy Yaponiya tarixi". London – 1954.
2
Marius B. Jansen "Zamonaviy Yaponiyaning yaratilishi" 1969.
3
Edvin O. Reyshauer “Yaponiyaliklar bugun: o zgarish va davomiylik”. Nyu-York 1970.
ʻ
5

Kurs ishi tarkibi: Kurs ishing tarkibi kirish qism, 3 bob va paragirflar,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar, jami 52 sahifadan iborat.
6

I - BOB. MEYDZI INQILOBINING ASL MOHIYATI VA ASOSIY
JIHATLARI
1.1. Meydzi inqilobining vujudga kelishiga sabab bo‘lgan omillar
1868-yilda Yaponiya tarixida juda muhim tub burilish davr boshlandi. Shu
yilda bo‘lib o‘tgan voqea “Meydzining qayta tiklanishi”, yoki “Meydzi-isin” deb
nomlandi. Ularning dastlabki siyosiy natijasi syogunning ag‘darilishi va mutlaq
monarxiya shaklidagi yapon imperatori hokimiyatining qayta tiklanishi bo‘ldi. Bu
voqealar to‘g‘ridan-to‘g‘ri ma’nodagi burjua inqilobiga bo‘lib o‘tmadi.
Yaponiyada bu vaqtda burjua inqilobi maqsadlarini himoya qilishga, jumladan
feodalizmni, mutlaq hokimiyatchilik rejimini va boshqalarni tugatishga qodir
bo‘lgan burjuaziya ham, boshqa siyosiy kuchlar ham yo‘q edi. Meydzining amalga
oshirilishi o‘z mohiyatiga ko‘ra burjua inqilobining dastlabki bosqichi talablariga
mos keladi. Bu talablar Yaponiyaga g‘arb kapitalining kirib kelishi ta’siri ostida
kuchaygan feodal millatchilikning ko‘rinishlaridan biri bo‘lib qolgandi. 1865-yilda
Angliya va keyin AQSh “Yaponiyani ochishga” va uni o‘zlarining Uzoq Sharqdagi
mustamlakachilik siyosatlarida oldingi punktga aylantirishga intilib, “kanonerka
siyosati” yordamida syogunni tengsizlik shartlaridagi savdo shartnomalarini
ratifikatsiya qildirishga erishganlar. Bu shartnomalarga binoan “quyosh botuvchi
mamlakat” savdo munosabatlarida yarim mustamlaka Xitoyga tenglashtirilgan
edi. 4
Yaponiyaning o‘z mustaqilligini yo‘qotish havfi milliy harakatni
tezlashtiruvchi turtki bo‘ldi. Bu harakat hukmron doiralar, samuraylar – “dvoryan
inqilobchilar” ning “mamlakatni tiklash va birlashtirish”, uni mustaqil va erkin
yashashini ta’minlay oladigan kuchli markazlashgan davlat tashkil qilish
zarurligini tushunib yetishi darajasiga qarab rivojlanib bordi. Mamlakat birligiga
va kuchli markazlashgan davlat barpo qilishga erishishning yagona yo‘li – burjua
xarakteridagi islohotlar o‘tkazish edi.
4
Eidus X. T. “ Yaponiyaning qadimgi davrlardan to hozirgi kungacha bo‘lgan tarixi” 2015.-B.134
7

Yaponiyada XIX asrning 60-yillari oxirida syogun va imperator tarafdorlari
o‘rtasida boshlangan kurash islohotlar o‘tkazish kerakmi yoki yo‘qmi degan
masala bilan emas, bu islohotlarni kim o‘tkazadi, degan masala bilan bog‘liq edi.
Syogun hokimiyatini yo‘q qilish va imperator hokimiyatini tiklash shiorlari
islohotchi kuchlarni birlashtiruvchi umumiy g‘oyaviy platforma bo‘lib qoladi. Bu
shiorlar an’anaviy diniy asoslarga tayandi. Bunda bakufuga qarshi diniy mafkura
muhim o‘rin tutdi: buddizm – syogunning dini imperatorni ilohiylashtiruvchi
yaponlarning qadimiy dini – sintoga qarama-qarshi qo‘yildi. Samuraylarning
uzoqni ko‘ra bilgan doiralari yaponlarni tashqi xavfga qarshi birlashtira oladigan
yagona tayanch – bu imperator taxti, imperator shaxsi ekanligini tushunib
yetgandilar. Yaponiyada aynan shu vaqtda “tennoizm” vujudga kelganligi ham
bejiz emas edi. Tennoizmning joriy qilinishi yaponlarning din erkinligi
an’analarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri buzishni anglatardi, chunki yaponlar, ma’lumki, turli
dinlarning xudolariga sig‘inardilar. 5
Hukmron doiralar tennoizmdan xalq ommasini
mafkuraviy bo‘ysundirish quroli sifatida foydalanganlar. Tennoizm nafaqat
Yaponiyaning milliy vazifalarini hal qilishga, balki Yaponiyaning keyingi agressiv
tashqi siyosatiga ham xizmat qilgan. Yaponiyada 1868-yilgi davlat to‘ntarishi tinch
yo‘l bilan, qon to‘kilmasdan amalga oshirildi. “Guruch isyonlari” deb nom olgan
dehqonlarning chiqishlari 1866-yildayoq tinchib qolgan edi. Xalqning 1867-1868
yillardagi norozilik chiqishlari Yaponiya uchun an’anaviy xarakterdagi diniy
marosimlarga oid namoyishlar va turli raqs o‘yinlari edi. Bunday chiqishlar
ko‘pincha hukmron doiralar tomonidan go‘yoki “ikkita xalq noroziligini chiqarish”
uchun sahnalashtirildi. Oxirgi syogun Keyki yakka hokimlik “hozirgi yuzaga
kelgan vaziyatda zaruriy shart” deb ixtiyoriy ravishda taxtdan voz kechdi.
Tarixchilar ta’riflaganidek, “bir lahzali fuqarolar urushi” alanga olmay juda tez
bostirildi. Bu urush faqat syogunning imperatorga bo‘ysunishdan bosh tortganligi
munosabati bilan samuraylarning qisqa vaqt to‘qnashuvidan iborat bo‘lgan edi.
Imperatorni mamlakat ichkarisida ham, tashqarisida ham siyosiy va harbiy jihatdan
qo‘llab-quvvatlaydiganlarning soni kundan-kunga ko‘payib bordi. Masalan,
5
Jukov A. E. "Yaponiya Tarixi", 2-Jild, 2018 Yil.-B.98
8

Janubiy-G‘arbiy knyazliklarning deyarli barcha mustaqil daymyolari o‘zlarining
o‘sha vaqtdagi zamonaviy qurol-yarog‘lari va qo‘shinlari bilan imperator tomonida
turib kurashdilar. Angliya va AQSh bilan ham ochiqdan-ochiq harbiy to‘qnashuv
bo‘lmadi. Yapon hukmron doiralari tez orada g‘arbning to‘p-zambaraklari ostida
“varvarlarni haydash” uchun kurashdan voz kechdilar. Yaponiyada siyosiy
beqarorlikning kelib chiqishidan g‘arb mamlakatlari ham manfaatdor emas edilar.
Chunki ular Xitoydagi singari xalq qo‘zg‘olonlari keltirib chiqargan ofatlar va
vayronagarchiliklarning takrorlanishini hech istamasdilar. Shu sababli ular tez
orada ilgari syogun tomonidan olgan tayanchni imperator tomonidan ham hosil
qilishga muvaffaq bo‘ldilar. Yaponiyadagi islohotlar britan missiyasining bevosita
ishtirokida o‘tkazilganligi ham tasodifiy emas edi. 6
Shunday qilib, Yaponiyaning hukmron doiralari ushbu o‘ziga xos “yuqoridan
turib amalga oshirilgan inqilob” da, ya’ni islohotlar o‘tkazish davomida ikkita
vazifani, birinchidan, mamlakat suverenitetini himoya qilishdan iborat umummilliy
vazifani va ikkinchidan, xalq harakatlarini inqilobiy kurashlardan islohotlar yo‘liga
burishga qaratilgan ijtimoiy vazifani hal qildilar. Dastlab Yaponiyada hokimiyat
imperatorga tegishli edi. Biroq, o‘zining zaif harbiy qudrati tufayli imperatorlik
nasli urush olib borish uchun kuchliroq nasllardan yordam so‘rashga majbur
bo‘ldi. Qo‘shinlar boshida Shogun turardi. XII asrga kelib imperator hokimiyati
shunchalik zaiflashdiki, mamlakatni Shogun boshqargan. Shogun aslida Yaponiya
hukmdori bo‘lgan bo‘lsa - da, qonuniy emas. Shu sababli, imperator (bosim ostida)
Shogun unvonini vaqtinchalik harbiy unvondan mamlakat harbiy hukmdori
unvoniga aylantiradi. Ya'ni, shu paytdan boshlab haqiqiy hokimiyat Shogun
(qo‘mondon) qo‘lida edi - ijro etuvchi, ma'muriy, fiskal va Qonunchilik
funktsiyalarini nazoratsiz amalga oshirgan davlat boshqaruvining butun apparati
bosh qo‘mondoni va boshlig‘i bo‘lgan eng yuqori mansabdor shaxs. 1192-yildan
inqilobgacha Shogun Yaponiyani boshqargan. Shogun lavozimini har qanday
ilg‘or islohotlarga qarshi bo‘lgan mamlakatning eng boy feodal klani - Tokugava
6
. Черниловский, З.М. Всеобщая история государства и права.39-п. – Москва: Юрист, 2019.– C.330.
9

uyi vakillari egallagan. “XIX asr o‘rtalarida Yaponiyada deyarli har uchdan biri
hokimiyatdan norozi edi”.
1868-yilgi inqilobning asosiy sabablari:
 Ijtimoiy-siyosiy inqiroz
 AQSh va boshqa mamlakatlarning mustamlakachilik siyosatiga qarshi
chiqish
 Iqtisodiyotni rivojlantirish zarurati
Mamlakatdagi ijtimoiy-siyosiy inqiroz, birinchi navbatda, aholining quyi
qatlamlari muammolariga e'tibor bermaslik bilan bog‘liq edi. Shogunat ko‘plab
dehqon isyonlari va isyonlari tufayli aristokratlarning iqtisodiy va siyosiy mavqeini
tiklash siyosatini doimiy ravishda olib borgan. Dehqonlarning noroziligi feodal
tuzumning parchalanishi bilan bog‘liq edi. Katta qishloq xo‘jaligi yerlarining
egalari daimyo (knyazlar) bo‘lib, ular dehqonlarga yuqori soliq solishgan.
Feodallar boshqa yig‘im-terim va majburiyatlarni hisobga olmaganda, hosilning
yarmidan ko‘pini ulardan olishgan. XIX asrda. feodal munosabatlar parchalanish
davriga kiradi, kapitalning dastlabki to‘planishi jarayoni amalga oshiriladi, katta
davlatlar paydo bo‘ladi. Tovar-pul munosabatlari nafaqat shaharni, balki qishloqni
ham egallab oladi. Ustaxonalar hukmronligiga qaramay, kapitalistik
manufakturalar paydo bo‘ladi. Biroq, feodal tartibga solish, katta soliqlar, ichki
bozorning torligi (dehqonlar - mamlakat aholisining asosiy qismi - sanoat
tovarlarini deyarli sotib olmagan) uning keyingi rivojlanishiga to‘sqinlik qildi.
XIX asrning birinchi yarmida manufakturalar soni va hajmi sezilarli darajada
oshdi. XIX asrning dastlabki uchdan ikki qismida 90 ta manufaktura tashkil
etilgan. Ularning 300 tasi paydo bo‘ldi. Mis, oltin, temirning yirik kon ishlanmalari
kengaydi. Janubi-g‘arbiy hududlarda ishlab chiqarish korxonalari ayniqsa keng
tarqalgan. Ko‘pgina manufakturalarda yollanma ishchilarning mehnati
qo‘llanilgan. 1854 yilda Yaponiyada ishchilar soni 10 dan ortiq bo‘lgan 300 dan
ortiq sanoat korxonalari mavjud edi. Ba'zi manufaktura korxonalarida bir necha
o‘nlab to‘quv dastgohlari mavjud edi. Kapitalistik manufakturalarning paydo
bo‘lishi Yaponiyada ilgari shakllangan savdo burjuaziyasi bilan bir qatorda sanoat
10

burjuaziyasi ham shakllana boshlaganini anglatardi. O‘ziga xos sharoitlarda
kapitalning dastlabki to‘planishi jarayoni sodir bo‘ldi. Qashshoq dehqonlar
shaharlarga shoshilishdi. Og‘ir zulm, og‘ir soliqlar, savdo-sudxo‘rlik kapitalidan
foydalanishning kuchayishi hunarmandlarning ommaviy vayron bo‘lishiga olib
keldi. Shunday qilib, o‘z ishlab chiqarish vositalaridan mahrum bo‘lgan va o‘z
ishchi kuchini sotishga majbur bo‘lgan odamlar toifasi paydo bo‘ldi. 7
Shakllangan
yapon burjuaziyasi feodal tuzumlarni yo‘q qilishga intildi. Shaharlarda paydo
bo‘lgan turli xil ziyolilar, asosan samuray kelib chiqishi, ma'lum darajada burjua
mafkurasining tashuvchisi bo‘lgan. Evropa va Amerika bilan yaqin aloqalarning
o‘rnatilishi ziyolilar orasida Evropa burjua-ozodlik g‘oyalarining tarqalishiga
yordam berdi.
XVII asr boshidan shogunat mamlakatni tashqi dunyodan ajratish siyosatini
olib borishni boshladi. 1640 yildan keyin chet elliklar bilan savdo qilish va chet
elliklarning davlatga kirishi taqiqlangan (faqat Gollandiya va Xitoy savdogarlari
uchun istisno qilingan). Shuningdek, yaponlarning o‘zlari o‘lim jazosi ostida chet
elga chiqish va yirik dengiz kemalarini qurish taqiqlangan. Bunday siyosatni
shogunat mamlakatning siyosiy mustaqilligini yo‘qotishdan qo‘rqqanligi bilan
izohlash mumkin. Bunday siyosatning yana bir sababi Yaponiyada xristian
dinining tez tarqalishi bo‘lishi mumkin. Biroq, XIX asrga kelib, izolyatsiya
siyosati o‘zini oqlashni to‘xtatdi va faqat mamlakat rivojlanishiga to‘sqinlik qila
boshladi.
1853-yil iyul oyida Yaponiya sohilida Amerika harbiy eskadrasini tashkil
etdi. Uning qo‘mondoni Metyu Perri o‘zi bilan birga Amerika prezidenti millard
Filmorning Yaponiya imperatori Komeyga xabarini olib keldi. Ushbu maktubda
AQSh bilan diplomatik munosabatlar o‘rnatish tavsiya etilgan. 1858-yilda tengsiz
shartnoma imzolandi, unga ko‘ra Yaponiya AQShdan olib kiriladigan tovarlarga
ma'lum foizdan (5 dan 35 gacha) yuqori boj belgilay olmadi, Yaponiyadagi
amerikaliklarning ekstraterritorialligini tan oldi (ya'ni ularning Yaponiya sudida
sudlanmaganligi) va boshqalar. Fransiya va boshqalar). Yaponiyani ochiq talon-
7
Pavel Sidorkin. "Imperator uchun" inqilobi, "dunyo bo'ylab" jurnali, 2021 yil mart.-B.21.
11

taroj qilish imkoniyatlari bilan kifoyalanmay, xorijiy davlatlar uni mustamlakaga
aylantirishga intilishdi. 1862-yilda ingliz floti Yaponiya hukumatini ingliz
fuqarosini o‘ldirgani uchun katta miqdorda tovon to‘lashga majbur qilish uchun
Kagoshima shahrini halokatli bombardimon qildi. 1864-yilda AQSh, Angliya,
Frantsiya va Gollandiyaning Birlashgan floti - o‘sha davrning asosiy
mustamlakachilik kuchlari - Shimonoseki qal'asi shahrini o‘qqa tutdi va Yaponiya
hukumatini kemalarni shimonoseka bo‘g‘ozidan to‘siqsiz o‘tish talablarini
qondirishga majbur qildi. Yaponiyaning mustamlaka qulligi xavfi aniq edi. Bu
antifeodal kurash va milliy ozodlik harakatining birlashishiga olib keldi. Imperator
chet elga qarshi va segunga qarshi harakatning milliy - vatanparvarlik ramziga
aylandi va mamlakatning barcha isyonkor kuchlarini jalb qilish markazi Kiotodagi
imperator saroyiga aylandi. 1866-yil kuzida qisqa qarshilik ko‘rsatgandan so‘ng,
shogunat qulab tushdi va mamlakatdagi hokimiyat imperator Mitsuxitoga (Meiji)
topshirildi. Yaponiya yangi tarixiy davrga kirdi.
Meydzi inqilobi feodal Tokugava syogunligining tugatilishi va Yaponiyaning
modernizatsiya va g‘arbiylashuvining boshlanishi edi. Meydzi inqilobining paydo
bo‘lishiga bir qancha omillar sabab bo‘ldi:
Tokugava syogunatining tanazzulga uchrashi: Tokugava syogunati
Yaponiyada 250 yildan ortiq hukmronlik qilgan, ammo XIX asr o rtalariga kelib uʻ
ko plab muammolarga duch kelgan. Ichki mojarolar, iqtisodiy turg‘unlik,
ʻ
korrupsiya va ijtimoiy tartibsizliklar syogunat hokimiyati va qonuniyligini
zaiflashtirdi. Bu omillar o‘zgarishlar uchun tayyor muhit yaratdi.
Xorijiy kuchlarning kelishi: XIX asr o rtalarida Yaponiya ko p asrlik
ʻ ʻ
izolyatsiyadan so ng tashqi savdo eshiklarini ochishga majbur bo ldi. G‘arb
ʻ ʻ
davlatlarining, xususan, Qo‘shma Shtatlarning yuqori harbiy texnologiyalari va
savdo imtiyozlari talablari bilan kelishi syogunatning texnologik va harbiy zaif
tomonlarini ochib berdi. G‘arb bilan bu uchrashuv Yaponiyaning o‘z suverenitetini
himoya qilish uchun modernizatsiya qilish zarurligini ta’kidladi.
Teng bo‘lmagan shartnomalar: G‘arb davlatlari bilan imzolangan tengsiz
shartnomalar natijasida Yaponiya xalqaro munosabatlarda noqulay ahvolga tushib
12

qoldi. Yaponiyada yashovchi g‘arbliklarga ekstraterritorial huquqlar bergan va
yapon eksportiga teng bo‘lmagan tariflar o‘rnatgan bu shartnomalar samuraylar
sinfi va boshqa nufuzli guruhlarni Yaponiya mustaqilligiga tahdid sifatida ko‘rgan
norozilikni keltirib chiqardi.
Millatchilik g‘oyalarining kuchayishi: G‘arb bilan to‘qnashuv va
Yaponiyaning zaifligini anglash Yaponiya jamiyatidagi turli guruhlar o‘rtasida
millatchilik tuyg‘ularining qayta tiklanishiga sabab bo‘ldi. Ijtimoiy mavqeyining
pasayishi va imtiyozlaridan mahrum bo‘lgan samuraylar imperator boshqaruviga
qaytish va chet elliklarni quvib chiqarish tarafdori bo‘la boshladilar. Ziyolilar va
olimlar ham millatchilikni qabul qilib, “imperatorni hurmat qiling, vahshiylarni
haydab chiqaring” (sonnō jōi) g‘oyasini o‘zgarish uchun chaqiriq sifatida ilgari
surdilar.
Zamonaviylikka intilish va G‘arb ta’siri: Meydzi tiklanishiga qadar
“imperatorni hurmat qiling, vahshiylarni quvg‘in qiling” nomi bilan mashhur
bo‘lgan bir guruh ziyolilar siyosiy va ijtimoiy islohotlar tarafdori bo‘lgan harakat
paydo bo‘ldi. Ular G‘arbdan o‘rganishga va Yaponiyani mustahkamlash uchun
G‘arb g‘oyalari, texnologiyalari va institutlarini o‘zlashtirishga intildi. Ularning
g‘oyalari ko‘plab samuraylarning tafakkuriga ta’sir qildi va Meydzi tiklanishining
yo‘nalishini shakllantirishda hal qiluvchi rol o‘ynadi.
Harbiy qo zg olonlar:ʻ ʻ Satsuma qo zg oloni va Choshu qo zg oloni kabi bir ʻ ʻ ʻ ʻ
qancha harbiy qo zg olonlar syogunat hokimiyatiga qarshi chiqdi. Bu
ʻ ʻ
to‘qnashuvlarga syogunatning Yaponiyani xorijiy kuchlardan himoya qila
olmasligidan hafsalasi pir bo‘lgan va kuchliroq va birlashgan markaziy hukumat
zarurligini ko‘rgan samuraylar boshchilik qilgan.
Bu omillar, jumladan, Yaponiyada Meydzi inqilobining paydo bo‘lishiga
yordam berdi. 1868-yilda imperator Meydzi davrida imperator boshqaruvining
tiklanishi Yaponiya tarixida modernizatsiya, sanoatlashtirish va G‘arb siyosiy,
iqtisodiy va ijtimoiy tizimlarini qabul qilish bilan tavsiflangan o‘zgarishlar
davrining boshlanishi bo‘ldi.
13

1.2. Yaponiyada Meydzi inqilobi arafasida mavjud siyosiy jarayon
XIX asrning 60-yillari oxirida. Yaponiyada burjua inqilobi yuz berdi. U
“Meydzi inqilobi” (“ma’rifatli hukumat”) nomi bilan tanilgan. Yaponiya
jamiyatining asosiy qatlamlari mavjud tartibga qarshi chiqdilar: dehqonlar,
ishchilar, hunarmandlar, savdo-sanoat burjuaziyasi, samuraylar - kichik
zodagonlarning harbiy tabaqasi va hatto ko‘plab knyazlar, asosan janubi-g‘arbiy
knyazliklar, iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan. Dvoryanlarning, ayniqsa
kichiklarning bu harakatida ishtirok etishi uning hukumatning tashqi siyosiy
yo‘nalishiga salbiy munosabati va uning ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli yanada
yomonlashishi bilan bog‘liq edi. Samuraylar, knyazlarning vassallari sifatida,
odatda o‘z erlariga ega emas edilar, lekin knyazlardan guruch maoshlarini oldilar;
vassallarning maoshi kamaydi, ularning soni kamaydi va ko‘pchilik boshqa
ijtimoiy guruhlar safiga qo‘shildi. Dvoryanlar, shu jumladan oppozitsiya knyazlari,
nisbiy hamjihatligi, harbiy tashkilotning mavjudligi va iqtisodiy imkoniyatlari
tufayli harakatda etakchi rol o‘ynadi. Ular chet el tajribasini hisobga olgan holda
islohotlar zarurligini tan olishdi, ammo ularni yuqoridan, davlat yordamida amalga
oshirish kerak deb hisoblashdi. Bunday sharoitda Knyaz-samuray harakatining
o‘ziga xos vazifalari shakllantirildi: syogunatni ag‘darish, imperatorning
hokimiyatini tiklash va uning nomidan zarur islohotlarni amalga oshirish shular
jumlasidandir 8
.
1866-yil oxiri va 1867-yil boshlarida dehqonlarning chiqishlari ayniqsa keng
ko‘lamga ega bo‘ldi. Ba’zi shaharlar syogun ma’muriyatiga bo‘ysunishni rad
etishdi. Katta savdogarlar hukumat amaldorlari hokimiyati bilan kamroq
hisoblanib, ko‘proq mustaqillikka erishdilar. Faqat Edoda, poytaxtda burjuaziya
syogunni qutqarishga harakat qildi, chunki ko‘plab yirik firmalar hukumatni
moliyalashtirgan va uning bankrotligidan manfaatdor emas edi. 1867-yilda
imperator Komey vafot etganidan so‘ng, 15 yoshli Mutsuxito taxtga o‘tirdi.
Bundan foydalanib, antisyogun koalitsiyasi rahbarlari yangi imperator nomidan
8
Кучма, В. В. «Государство и право новой эпохи».– Ташкент, 2012.- C .150
14

memorandum tuzib, syogunga hokimiyatni darhol imperatorga qaytarishni va
o‘zlarining yovuzliklari haqida hisobot berishni talab qilishdi. Ushbu
memorandum 1867-yil oktyabr oyida Tosa shahzodasi tomonidan Kaiki syoguniga
topshirilgan. Dushmanlarining katta kuchlarini hisobga olgan holda, syogun
memorandum talablariga rasmiy ravishda rozi bo‘ldi, ammo kurashga faol
tayyorgarlik ko‘rishni boshladi.
Syogun ularga sodiq qo‘shinlarni ularga qarshi harakatga keltirdi, ammo ular
qattiq mag‘lubiyatga uchradilar (1868 yil yanvar). Bir necha oydan so‘ng syogun
taslim bo‘ldi. Hokimiyat knyazlar va samuraylar - imperator tarafdorlari qo‘liga
o‘tdi. Imperator hokimiyatining tiklanishi rasman e’lon qilindi 9
. Muxolifat ham
qurolli jangga tayyorgarlik ko‘rayotgan edi. 5 ta knyazlikning harbiy kuchlari
kuchli armiyaga birlashdilar, ammo syogun ham qo‘shinlarni yig‘ib, ularni
Kiotoga ko‘chirishga muvaffaq bo‘ldi. 1868-yil yanvar oyida Fusima va toba
janglarida syogun mag‘lubiyatga uchradi va Edoga qochib ketdi. 1868-yil may
oyida syogun hukumat qo‘shinlariga jangsiz taslim bo‘ldi va o‘z nasl mulkiga
ketdi. Biroq, inqilobchilarga qarshi harbiy harakatlar davom etdi. Oktyabr oyida
Xonsyu orolidagi syogun tarafdorlari mag‘lubiyatga uchradi, 1869-yilning
bahorida hukumat floti va qo‘shinlari Xokkaydo orolida to‘plangan harbiy
kuchlarni mag‘lub qildilar. Syogunat o‘z faoliyatini to‘xtatdi. Ushbu yillardagi
voqealar Yaponiya tarixida “Meydzi” inqilobi sifatida saqlanib qoldi. Bu nom
imperator Mutsuxito hukmronligining rasmiy nomi Meydzi deb ta’riflanganligi
bilan bog‘liq bo‘lib, bu so‘zma-so‘z “ma’rifatli hukmronlik” yoki “ma’rifatli
boshqaruv” degan ma’noni anglatadi.
Dehqonlar harakatining yakunlanishi va yetarli darajada tashkil
yetilmaganligi, burjuaziyaning nisbiy zaifligi ko‘p jihatdan ushbu inqilobning
tugallanmagan xususiyatini belgilab berdi. Shunga qaramay, mamlakat burjua
rivojlanish yo‘liga kirdi. Bu har doim ham izchil bo‘lmasa-da, lekin obyektiv
ravishda Yaponiya jamiyatini modernizatsiya qilish, uni yuqori texnik va
rivojlangan davlat darajasiga yetkazish uchun ishlab chiqilgan iqtisodiy va siyosiy
9
Всеобщая история государства и права: Учебник Г' Под ред. проф. К.И. Бато'ра. - Москва: Юрист, 2018. -
С. 99.
15

islohotlar bilan tasdiqlangan. XIX asrning 70-80-yillardagi burjua islohotlari yangi
hukumat oldida Meydzi rahbarlari tomonidan “boy mamlakat va kuchli armiyani
yaratish” shiori shaklida shakllantirilgan mamlakatni iqtisodiy va harbiy jihatdan
jadal mustahkamlash vazifasi qo‘yildi.
Yaponiya hukumati chet elliklar bilan munosabatlar va hamkorlikni yo‘lga
qo‘yishni boshladi. Qadimgi feodal tuzum yo‘q qilindi va uning o‘rniga Prussiya
modeli bo‘yicha armiya va Britaniya modeli bo‘yicha harbiy flot bilan fransuz
modeli asosida yaratilgan yuqori markazlashgan byurokratik boshqaruv o‘rnatildi.
1878-yilda umumiy harbiy xizmat to‘g‘risidagi qonun joriy etildi. Uning qabul
qilinishi, birinchidan, samuray tuzilmalarining tarqatib yuborilishi, ikkinchidan,
1871-yilda “barcha sinflarning tengligi” e’lon qilinganining bevosita natijasi
bo‘ldi. Yaponiya armiyasi Yevropa modeli asosida yaratilgan bo‘lsa-da, uning
mafkuraviy asosini imperator – “tirik Xudo”, paternalizm (“ofitser-askarlarning
otasi”) va boshqalarga sig‘inish bilan o‘rta asr samuray axloqi tashkil etdi. 1872-
yilda eski unvonlarni tugatish to‘g‘risida qonun qabul qilindi, bu esa yuqori
zodagonlar va quyi zodagonlarga bo‘linishni soddalashtirdi, qolgan barcha aholi
“oddiy xalq”ga tayinlandi.
Yaponiyaning o‘qimishli yoshlari G‘arbning siyosat va boshqaruv, harbiy fan,
sanoat, texnologiya, savdo va moliya sohasidagi yutuqlarini o‘rganish uchun chet
elga sayohat qilishlari mumkin edi. Bundan ko‘zlangan maqsad keyinchalik o‘z
mamlakatida eng samaralilarini joriy etish edi. Inqilobiy o‘zgarishlarning umumiy
oqimida G‘arb ilm-fanining yutuqlariga eshiklarni ochgan an’anaviy ta’lim tizimi
bo‘lgan yapon maktabining islohoti ham bo‘lib o‘tdi. G‘arb uslubidagi yangi
maktablar ochildi. Chet ellik mutaxassislar yapon hamkasblarini o‘qitish uchun
mamlakatga kelishdi. Meydzi hukumati bu sohada qiyin vazifani hal qilishi kerak
edi. Bir tomondan, unga yapon maktabini modernizatsiya qilmasdan, G‘arb modeli
bo‘yicha ta’lim olmasdan, boy, kuchli davlatni yaratish muammosini hal qilishning
iloji yo‘qligi aniq edi, boshqa tomondan, G‘arb fanlari va g‘oyalariga haddan
tashqari ishtiyoq o‘ziga xos madaniyatni yo‘qotish, mavjud yapon millatining
yaxlitligini buzish va mamlakatda xorijiy pozitsiyalarni mustahkamlash bilan
16

bog‘liq edi. Shu sababli, hukumat chet elliklarning Yaponiyada qolish muddatini
belgilab qo‘ydi va ularni o‘z vaqtida tark etishlarini nazorat qildi. O‘z navbatida,
mafkuraviy sohada ham o‘zgarishlar yuz berdi. Buddizm o‘rniga sintoizm davlat
dini deb e’lon qilindi, u qadimgi Xudo – Quyosh ma’budasiga sig‘inishni saqlab
qoldi, Tenno kultini yuqori samoviy kuchlarning timsoli sifatida kiritdi. Bu
Yaponiyada joylashgan samoviy jismlar xudosi yaponlarning butun insoniyat
ustidan ustunligi haqidagi dalil ekanligini ta’kidlashi kerak edi 10
.
Yaponiya hukumati xususiy tadbirkorlikni rag‘batlantirdi. Uni qo‘llab-
quvvatlovchi shiorlardan biri: "sanoatni rivojlantirish va tadbirkorlikni
rivojlantirish". Korxonalar qoniqarli ishlay boshlagach, hukumat ularni ko‘pincha
xususiy kompaniyalar va korporatsiyalarga zarar etkazgan holda sotdi. Islohotlar
davomida G‘arb texnologiyalari va ishlab chiqarishni tashkil etishning g‘arbiy
shakllari milliy sharoit va o‘rnatilgan an’analarga moslashtirildi. Iqtisodiy
siyosatda “yapon ruhi va Yevropa bilimlari” qoidasi mavjud edi. Bu vaqtda
Yaponiyada ko‘plab kichik va kichik korxonalar mavjud edi. Ammo armiya
manfaati uchun ishlaydigan metallurgiya, mashinasozlik kabi og‘ir sanoat
tarmoqlari katta ahamiyatga ega edi. Og‘ir sanoat intensiv subsidiyalar va yuqori
protektsionistik tariflar sharoitida rivojlandi, chunki teng bo‘lmagan shartnomalar
1898-yilda o‘z kuchini yo‘qotdi. Shuningdek, mahalliy xomashyo: ipak va paxta
ishlab chiqarishga asoslangan an’anaviy yapon to‘qimachilik sanoatida ham
o‘zgarishlar yuz berdi. Paxta ishlab chiqarish g‘arbiy, asosan Britaniya, tovarlarni
mashina usulida ishlab chiqargan raqobat tufayli yo‘q qilindi. Ipak ishlab
chiqarish, aksincha, rivojlandi va 1900-yilda ipak mato savdosi eksport
daromadining deyarli 10 foizini tashkil etdi. Dastlabki yillarda Meydzi eksport
tarkibida ipak bilan bir xil joyni egallagan choy ham muhim eksport tovarlari edi.
Ammo Yaponiyaning keyingi rivojlanishi uchun eng muhim islohotlar agrar
islohot, sud islohoti va 1889-yilda Konstitutsiyaning kiritilishi edi.
Meydzi islohoti arafasida Yaponiya 1603-yildan buyon hokimiyatda bo lganʻ
feodal harbiy hukumati Tokugava syogunati hukmronligi ostida edi.Ammo XIX
10
Tarixiy va filologik tadqiqotlar .- Тошкент: Fan , 2017.– B .93.
17

asr o rtalariga kelib syogunat turli muammolarga, jumladan, ichki nizolarga duchʻ
keldi; iqtisodiy qiyinchiliklar va G‘arb mustamlakachi davlatlarining bosimi shular
jumlasidandir. Bu omillar yapon jamiyatidagi turli guruhlar o‘rtasida norozilikning
kuchayishiga olib keldi. Meydzi islohotini qo‘zg‘atgan asosiy voqea 1853-yilda
komprodor Metyu Perri va uning flotining kelishi bo‘lib, bu Yaponiyani tashqi
savdo uchun portlarini ochishga majbur qildi. Bu voqea G‘arb davlatlarining
texnologik va harbiy ustunligini ta’kidlab, syogunat hukmronligining zaif
tomonlarini ochib berdi. Bu, shuningdek, Yaponiya o‘z suverenitetini tiklash va
omon qolishini ta’minlash uchun modernizatsiya qilish kerak deb hisoblaganlar
orasida shoshilinchlik hissini yaratdi. Meydzi islohotigacha bo‘lgan siyosiy
jarayon turli fraksiyalar o‘rtasidagi hokimiyat uchun kurash bilan tavsiflanadi. Bir
tomonda syogunat va uning an anaviy feodal tuzumini qo llab-quvvatlovchilar bor
ʼ ʻ
edi. Boshqa tomondan, imperator hokimiyatini tiklash va syogunatni ag‘darish
tarafdori bo‘lganlar bor edi. 1868-yilda “Imperial loyalistlar” yoki “Imperial
restavratsionistlar” nomi bilan mashhur bo lgan imperatorlik tarafdorlari guruhi
ʻ
syogunatni ag darib tashlashga va imperator Meydzi davrida imperiya
ʻ
boshqaruvini tiklashga muvaffaq bo ldi. Bu Meydzi davrining boshlanishi va
ʻ
Yaponiyani modernizatsiya qilish va uning jahon miqyosida mavqeyini
mustahkamlashga qaratilgan qator islohotlarni amalga oshirishni ko‘rsatdi.
Meydzi hukumati davrida siyosiy hokimiyat imperatorda va Meydzi
oligarxiyasi deb nomlanuvchi kichik oligarxlar guruhida markazlashgan edi.
Oligarxiya feodal tuzumni tugatish, zamonaviy markazlashgan hukumatni
o‘rnatish, konstitutsiyaviy monarxiyani barpo etish, G‘arb huquqiy va ta’lim
tizimini qabul qilish, sanoatlashtirishni rag‘batlantirish va modernizatsiyani o‘z
ichiga olgan bir qator islohotlarni amalga oshirdi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki,
Meydzi davridagi siyosiy jarayon murakkab bo‘lib, turli guruhlar va raqobatdosh
manfaatlarni o‘z ichiga oladi. Islohotlar hamma tomonidan qo‘llab-quvvatlanmadi,
o‘zgarishlarga qarshilik ko‘rsatib, an’anaviy usullarni saqlab qolishga
intilayotganlar ham bo‘ldi. Biroq, vaqt o‘tishi bilan Meydzi hukumati o‘z kuchini
18

mustahkamlay oldi va Yaponiyani zamonaviy sanoatlashgan davlatga aylantira
oldi.
19

II - BOB. MEYDZI BURJUA ISLOHOTLARINING AMALGA
OSHIRILISHI
2.1. Meydzi inqilobi natijasida yuz bergan hukumat islohoti
Yaponiyaning an’anaviy siyosiy madaniyatining g‘arbdan bir qator holatlar
tufayli olingan institutlar bilan o‘zaro ta’siri Yaponiyaning eng siyosiy tizimiga
o‘ziga xos xususiyat berdi. Yaponiya monarxiyasi tarixchilar va huquqshunoslar
tasavvur qilganidek, na absolyutistik monarxiya, na konstitutsiyaviy monarxiya
edi. U byurokratik monarxiya elementlarini qadimgi teokratik monarxiyani saqlab
qolish tendentsiyasi bilan birlashtirdi, unda monarx siyosiy irodali suveren emas,
balki birinchi navbatda siyosiy tizimni muqaddas harakter bilan ta’minlaydigan va
siyosiy qarorlarni qonuniylashtirish funksiyasini bajaradigan eng yuqori ma’naviy
hokimiyatdir 11
. 1868-yil 6-aprelda imperatorning qasamyodida e’lon qilingan
yangi Yaponiyaning siyosiy yo‘nalishi kelajakdagi o‘zgarishlarning asosi bo‘ldi.
Shunday qilib, imperatorning qasamyodida kelajakdagi parlament tizimining
konturlari qo‘yildi. Ushbu hujjatning amalga oshirilishi 1868-yil 17-maydagi
davlat tuzilishi to‘g‘risidagi farmon bo‘lib, unda imperatorning qasamyodi to‘liq,
birinchi modda shaklida kiritilgan. Ushbu farmonga binoan hokimiyat ikki
bosqichli tuzilishga ega bo‘lgan va maslahat kengashi va bir qator idoralardan
iborat bo‘lgan davlat kengashi qo‘lida to‘plangan. Haqiqiy hukumat organi ikki
palatali maslahat kengashi edi. Uning yuqori palatasi mamlakatning eng yuqori
mansabdor shaxslaridan - imperator familiyasi a’zolari, “kuge” va janubi-g‘arbiy
knyazliklar vakillaridan iborat edi. Ular qonunlarni ishlab chiqish, oliy sud
hokimiyatini amalga oshirish, eng muhim siyosiy masalalarni hal qilish bilan
shug‘ullanishgan. Quyi palata mamlakat ma’muriy birliklari vakillaridan iborat
edi. Maslahat organi sifatida ushbu palata uzoq davom etmadi, ammo keyinchalik
uning tajribasi asosida Yaponiya parlamentining quyi palatasi tashkil etiladi.
Shunisi e’tiborga loyiqki, yangi davlatchilikning birinchi bosqichida “qonun
chiqaruvchi hokimiyat ijro etuvchi funksiyalarga ega bo‘lmasligi kerak va ijro
11
Juchkova S . M . avtoreferat " XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Yaponiyaning ichki siyosiy rivojlanishi ", 2000 yil .-
B .109.
20

etuvchi hokimiyat Qonunchilik funksiyalariga ega bo‘lmasligi kerak” formulasi
bilan ifodalangan hokimiyatni taqsimlash prinsipi joriy etildi. Mamlakatda
hokimiyatni markazlashtirish maqsadida yangi hukumat farmonlari bilan yirik
feodallarning “daymyo” hokimiyati cheklandi: Markaziy hukumatning roziligisiz
ular endi tanga zarb qila olmadilar, chet elliklarni xizmatga jalb qila olmadilar va
hokazo. Shunday qilib, Meydzidan keyin markazdan mustaqil knyazliklarning
mavjudligi imkonsiz bo‘lib qoldi. Shuningdek, amaldorlarning saylanishi va
“rotatsiyasi” to‘g‘risidagi alohida Nizom kiritildi.
Markazlashgan hokimiyatning shakllanishi asta-sekinlik bilan sodir bo‘ldi.
1868-yil may oyida knyazliklarda Markaziy hukumatning maxsus organlari o‘z
vazifalarini bajarishni boshladilar, ular dastlab hukumat va mahalliy hokimiyat
o‘rtasida vositachi sifatida harakat qilishdi. Shunga ko‘ra, hukumat davrida maxsus
apparat tashkil etilgan bo‘lib, unga knyazliklarda vakolatli hukumatlar yopildi.
Meydzi liderlari “boy mamlakat va kuchli armiya barpo qilish” shiori bilan
chiqqan edilar. Shu sababli yangi hukumat oldida zudlik bilan mamlakat iqtisodiy
va harbiy mavqeyini mustahkamlash vazifasi turardi. Bu siyosatni amalga oshirish
yo‘lidagi muhim qadam 1872-1873 yillaridagi agrar islohot bo‘ldi. Islohot muhim
ijtimoiy oqibatlar keltirib chiqardi. Islohot o‘sha vaqtda vujudga kelgan yangicha
yer munosabatlarini ham tartibga soldi, yerga nisbatan feodal huquqlarni tugatdi.
Yer begonalashtiriladigan kapitalistik mulkka aylandi. Undan foydalanganlik
uchun davlat xazinasiga yagona yer solig‘i olinadigan bo‘ldi. Agar yerlarni
merosiy tartibda ushlab turuvchi dehqonlar ularni mulk sifatida olgan bo‘lsalar,
ammo ijarachi dehqonlar yerga nisbatan hech qanday mulk egaligi huquqini
olmadilar. Garovga qo‘yilgan yerga nisbatan mulk huquqi yer kimga garovga
berilgan bo‘lsa, o‘shanga o‘tdi. Dehqonlardan jamoa yerlari – yaylovlar, o‘tloqlar,
o‘rmonlar, bo‘sh yotgan yerlar ham olib qo‘yildi. Islohot, shu tariqa, yer
ijarasining tutqinlik shartlarini saqlanib qolishiga, dehqonlarni yanada
yersizlanishiga, “yangi pomeshchik” yer egaliklarining kengayishiga
ko‘maklashdi. “Yangi pomeshchiklar” islohot bo‘yicha davlat, imperator mulki
21

deb e’lon qilingan jamoa yerlarining katta qismini sotib olgan yangi yer egalari
edilar 12
.
Bu islohotning asosiy maqsadlaridan biri Yaponiyani “zamonaviy” davlatga
aylantirish uchun, sanoatni modernizatsiya qilish va armiyani mustahkamlash
uchun davlat xazinasiga zarur bo‘lgan mablag‘larni olish edi. Knyazlarga dastlab
yerdan olinadigan yillik yalpi daromadning 10 foiziga teng yuqori nafaqa
o‘rnatildi. So‘ngra bu nafaqa kapitalga aylantirildi va knyazlar yer uchun pul
kompensatsiyasini (badal) oldilar. Bu kompensatsiya to‘lovlari hukumatning foizli
obligatsiyalari shaklida berildi. Natijada yapon aslzodalari XIX asrning 80-
yillarida bunday obligatsiyalar yordami bilan bank kapitalining katta ulushi egalari
bo‘lib oldilar. Bu oqibatda ularning savdo-moliya va sanoat burjuaziyasining
yuqori darajasiga o‘sib o‘tishiga ko‘maklashdi. Ilgarigi uyezd knyazliklari bevosita
markaziy hokimiyatga bo‘ysunadigan prefekturalar qilib qayta tashkil etildi.
Knyazlar mahalliy joylarda yerga nisbatan feodal huquqlari bilan birga siyosiy
hokimiyatdan ham mahrum etildi. Bunga 1871-yilgi ma’muriy islohot ham
ko‘maklashdi. Ushbu islohotga binoan Yaponiyada 50 ta yirik prefekturalar tashkil
qilindi. Prefekturalar tepasida markazdan tayinlanadigan va o‘z faoliyatlari
bo‘yicha hukumat oldida qat’iy javob beradigan prefekturalar turardi. Shunday
qilib, feodallar separatizmi tugatildi, mamlakatning birlashtirilishi nihoyasiga
yetdi. Bu esa ichki kapitalistik bozorning rivojlanishidagi asosiy shartlardan biri
edi.
Agrar islohot “yangi pomeshchiklar”ning, yangi puldor aslzodalarning, ya’ni
sudxo‘rlar, guruch olib-sotarlar, qishloq tadbirkorlari, yerlarni amalda o‘z
qo‘llarida to‘plab olgan qishloqning boyigan yuqori qismining mavqeini
mustahkamlanishiga olib keldi. Ayni vaqtda islohot mayda yer egalari–
dehqonlarning manfaatlariga jiddiy zarba berdi. Yuqori yer solig‘i (endilikda
davlatning barcha daromadlarining 80 foizi ko‘pincha qiymati hosilning
yarmigacha yetadigan er solig‘idan tushardi) dehqonlarning ommaviy xonavayron
bo‘lishiga, iqtisodiy majburlov vositalari yordami bilan ekspluatatsiya qilinadigan
12
. Страшун, Б. А. «Конституционное (государственное) право зарубежных стран: Америка и Азия».-
Ташкент, 2021.- C .38.
22

ijarachi dehqonlar sonining birdaniga o‘sib ketishiga olib keldi. Islohot muhim
siyosiy oqibatlarni ham keltirib chiqardi. Bu vaqtda hali saqlanib qolgan
pomeshchik yer egaligi va yapon mutlaq yakkahokimiyatchiligi o‘zaro bir-biri
bilan bog‘liq edi. Pomeshchik yer egaligi faqat mutlaq yakkahokimiyatchilik
davlatining to‘g‘ridan-to‘g‘ri qo‘llab quvvatlashi hisobiga, hatto qishloq
xo‘jaligining surunkali inqirozlari sharoitlarida ham, deyarli XX asrning o‘rtalariga
qadar daxlsiz qolishi mumkin edi. Ayni vaqtda “yangi pomeshchiklar” mutlaq
yakkahokimlik hukumatining o‘zgarmas tayanchi bo‘lib qoldilar.
Yaponiyani g‘arb mamlakatlari tomonidan ekspansiya qilish xavfi bu yerda
“boy mamlakat, kuchli armiya” shiori ostidagi boshqa islohotlarning, jumladan,
harbiy islohotlarning o‘tkazilishini ham taqozo qilardi. Bunda avvalo aholining
quyi tabaqalarini harbiy xizmatdan chetlashtirishga qaratilgan eski prinsiplarni
tugatish lozim edi. 1878-yilda umumiy harbiy majburiyat haqidagi qonun qabul
qilinib, amalga kiritildi. Bu qonunning qabul qilinishiga, birinchidan, samuray
qo‘shinlarining tarqatib yuborilganligi, ikkinchidan, 1871-yilda “hamma tabaqalar
tengligi”ning e’lon qilinganligi sabab bo‘ldi. Yaponiyada armiya garchand
Yevropadagi armiyalar namunasida tashkil qilingan bo‘lsa ham, biroq uning
mafkuraviy asosini imperator – “tirik xudo”ga sig‘inish, “ofitser – askar otasi” deb
qarash va hokazolardan iborat o‘rta asrlarga xos samuraylarning axloqiy qoidalari
tashkil qilgan. 1872-yilda shuningdek eski unvonlarining tugatilganligi haqida
qonun qabul qilindi. Unda mamlakatning tabaqaviy bo‘linishi soddalashtirilib,
aholi oliy aslzodalar (kidzoku) va quyi dvoryanlar (sidzoku)ga bo‘lindi; aholining
boshqa hammasi “oddiy xalq” tarkibiga kiritildi. “Tabaqalarning tengligi” harbiy
maqsadlardan, aralash nikohlarga ruxsat berishdan, shuningdek aholining qolgan
tahqirlangan kastalari (“eta”) huquqlarining rasman tenglashtirilishidan nariga
o‘tmadi. Yangi armiyada ham ofitserlik lavozimlarini samuraylar egallab olgandi.
Harbiy majburiyat umumiy bo‘lib qolmadi, undan pul to‘lab qutilish mumkin edi.
Shuningdek amaldorlar, talabalar (asosan badavlat oilalarning bolalari), yirik soliq
to‘lovchilar ham harbiy majburiyatdan ozod qilingan edi.
23

Mamlakatning kapitalistik rivojlanishi savdoning rivojlanishi yo‘lidagi barcha
cheklovlarning, feodal sexlar va gildiyalarning va provinsiyalar o‘rtasidagi ta’rif
to‘siqlarining tugatilishiga, pul tizimining tartibga keltirilishiga ko‘maklashdi.
1871-yilda mamlakat bo‘ylab erkin ko‘chib yurish, shuningdek kasb faoliyatini
erkin tanlash joriy qilindi. Jumladan, samuraylarga savdo va hunarmandchilik
bilan shug‘ullanishga ruxsat etildi. Bundan tashqari, davlat tadbirkorlarga qarzlar,
subsidiyalar, soliq sohasida imtiyozlar berib, temir yo‘llar, telegraf liniyalari,
harbiy sanoat korxonalari va boshqa qurilishlar uchun xazinadan mablag‘lar
ajratib, kapitalistik sanoatning rivojlanishini rag‘batlantirdi 13
. Inqilobiy qayta
qurishlar davomida an’anaviy ta’lim tizimiga asoslangan yapon maktabi ham isloh
qilindi. Natijada yapon maktabida g‘arb fani yutuqlaridan saboqlar berila
boshlandi. Meydzi hukumati bu sohada murakkab vazifani hal qilishiga to‘g‘ri
keldi. Uning uchun shu narsa ma’lum ediki, bir tomondan yapon maktabini
modernizatsiya qilmasdan, ta’limni g‘arb namunasida tashkil etmasdan turib boy,
kuchli davlat tashkil qilish mumkin emas edi, boshqa tomondan esa, g‘arb fanlari
va g‘oyalarini haddan ziyod ko‘paytirish mustaqil madaniyatning yo‘qotilishiga,
yapon millatining tennoistik mafkuraga asoslangan bir butunligining barbod
bo‘lishiga olib kelishi mumkin edi. Shu munosabat bilan begona madaniyat
yutuqlarini o‘zlashtirish qat’iy manfaatparastlik – amaliy harakterga ega bo‘ldi va
yapon jamiyatining diniy asoslariga daxl qilmadi. O‘sha vaqtlarda Yaponiyada
aytganlaridek, mamlakatning rivojlanishi uchun “yapon tafakkuri va Yevropa
bilimlari” birga qo‘shib olib borilishi lozim edi. Yapon tafakkuri avvalo sintoizm
ruhida tarbiyalashni, “tirik xudo” – imperatorni hurmat qilishni talab qilgan.
Sintoizmning hukmronlik mavqeini ta’minlash uchun 1873-yilda xristianlik
ta’qiqlangan, buddizm esa to‘g‘ridan-to‘g‘ri davlatning diniy mafkurasi nazorati
ostiga qo‘yilgan. 1868-yilda “diniy marosimlarning birligi va davlat tomonidan
boshqarilishi” haqida farmon qabul qilinib, eskicha namunada “Yerdagi va
osmondagi xudoliklar ishlari bo‘yicha boshqarma” (Dzingikan) tashkil etildi 14
.
13
Черниловский, З.М. Всеобщая история государства и права.39-п. – Москва: Юрист, 2019.– C .330.
14
Krasheninnikova N . A ., Jidkova O . A . " Xorijiy mamlakatlar davlati va huquqi tarixi ", 2- jild , 2013 yil .- C .176.
24

Shu tariqa Yaponiyada shunday o‘ziga xos yapon tartibiga asos solingan ediki,
bunga binoan davlatning juda katta siyosiy muammolari diniy urf-odatlar,
marosimlar mazmuni bo‘lib qoldi. Bunga imperatorning 1868-yildagi muhim
ahamiyatga ega bo‘lgan ibodat qilishi misol bo‘lishi mumkin. Imperator ushbu
ibodati davomida sintoizm xudolari “Osmon va Yer” oldida kelajakda “keng
majlis” tashkil qilishga va hamma ishlarni “jamoatchilik fikri asosida” hal qilishga,
“o‘tmishning yomon urf-odatlari”ni tag-tomiri bilan yo‘q qilishga, “butun
dunyodagi” bilimlarni o‘zlashtirishga va boshqalarga qasamyod qilgan edi.
1869-yilda Dzingikan din targ‘ibotchilari institutini ta’sis qiladi. Din
targ‘ibotchilari xalq orasida “diniy marosimlarning birligi va davlat tomonidan
boshqarilishi” haqidagi sulolalar diniy ibodati asosiga qo‘yilgan tennoistik
printsiplarni tarqatishlari lozim edi. 1870-yilda “umummilliy ibodatlar joriy qilish
haqida” va “taykyo” ning buyuk ta’limotini targ‘ib qilish haqida imperatorning
ikkita yangi farmonlari qabul qilindi. Yaponlarni diniy tarbiyalash va “butun
dunyo bilimlarini o‘zlashtirish” siyosatidagi ochiqdan-ochiq qarama-qarshilik,
shuningdek “madaniyat va xalq maorifi” shiori ostidagi harakatning boshlanib
ketishi hukumatni 1872-yilda “Umumiy ta’lim haqidagi qonun”ni qabul qilishga,
buddizmga nisbatan tazyiqni susaytirishga, “Osmon va yerdagi xudolar ishlari
bo‘yicha boshqarma”ni “Diniy ta’lim ministrligi” qilib qaytadan tashkil qilishga
majbur etdi. Ushbu ministrlik amaldorlari targ‘ibotchilar deb emas, ham diniy,
ham dunyoviy bilimlarni tarqatishga chaqirilgan “axloq instruktorlari” deb atala
boshlandi 15
.
1872-yilgi “Umumiy ta’lim haqida”gi qonun “birorta ham savodsiz
bo‘lmaydi” deb e’lon qilingan demogogik shiorni amalga oshishiga olib kelmadi,
chunki ta’lim pullik va ilgarigidek juda qimmat bo‘lib qolaverdi. Biroq bu qonun
rivojlanayotgan kapitalistik sanoatni va yangi ma’muriy apparatni o‘qimishli
kishilar bilan ta’minlash maqsadlariga xizmat qildi.
2.2. Ma’muriy boshqaruvdagi asosiy o‘zgarishlar
15
Крашенинникова, Н. А., Жидкова, О. А. «История государства и права зарубежных стран», том 2 .–
Ташкент , 2013.–C.28.
25

Bu davrga kelib, unitar Yaponiyani shakllantirish sharti mamlakatning eski
federalistik tuzilishini yo‘q qilish edi. Uning birliklari avtonom knyazliklar edi.
Yangi hukumat hokimiyatga kelganidan keyingi dastlabki yillarda dehqonlarning
ahvoli biroz yomonlashdi, chunki soliqlar oshdi, majburiy harbiy xizmat joriy
etildi. Natijada dehqonlarning qo‘zg‘olonlari to‘xtamadi. Keyingi agrar
tartibsizliklarning oldini olish maqsadida yangi hukumat yer islohotini amalga
oshirdi. 1871-yilda imperator hukumati buzilmagan yerlarda yangi ekin
maydonlarini yaratishga ruxsat berdi va keyingi 1872-yilda yerni sotish ta’qiqi
bekor qilindi va xususiy mulk mavjudligi tan olindi. Mulk egalari yer
uchastkasining narxini ko‘rsatadigan yerga egalik guvohnomalarini oldilar.
Sertifikat tizimi yerga egalik qilishning an’anaviy kommunal shaklini yo‘q qildi.
1873-yil 28-iyulda ushbu tizim asosida imperatorlik hukumati yer-soliq islohotini
boshladi, uni 1880-yilda yakunladi.
Yer solig‘ini isloh qilish jarayonida kadastr kitoblari tuzilib, ularga yer
egalarining ismlari, ularning yerlarining sifati va narxi kiritildi. Kadastrni tuzish
mavjud bo‘lgan barcha yerlarning narxlarini belgilashga imkon berdi. Yerlar,
ularning sifatiga qarab, uch guruhga bo‘lingan: yuqori, o‘rta va pastki. Davlat yer
solig‘i miqdori hosilga emas, balki yer narxiga qarab belgilanadi va uning
qiymatining 3 foiziga teng deb belgilanadi (bunga mahalliy yer solig‘i 1 foizga
qo‘shiladi). Soliq avvalgidek natura shaklida emas, balki faqat pul bilan to‘lanishi
kerak edi. Yangi yer solig‘i hosil qiymatining taxminan 30-35 foizini tashkil etdi 16
.
Islohotlar davomida yerlarni xususiy yerlar va davlat yerlariga bo‘lish amalga
oshirildi. Islohotdan oldin amaliyot tufayli dehqonlar butun jamoadan knyazlik
o‘tloqlari va o‘rmonlaridan foydalanganlar. Islohotlar davomida bu yerlarning
katta qismi davlat yoki imperatorlik uyi mulki deb tan olingan, bu esa ko‘plab
dehqonlarning ulardan foydalanish imkoniyatini yo‘qotishiga olib kelgan. Yer
egasi va ijarachi o‘rtasidagi munosabatlar islohotdan oldingi munosabatlardan
sezilarli darajada farq qilar edi. Feodalning o‘z dehqonlari ustidan hukmronligi
feodal xususiy mulkka asoslangan bo‘lib, u dehqonning feodalga nisbatan yer va
16
Polyak G. B., Markova A. N." Jahon tarixi", 2017 yil .-C.202.
26

ma’lum darajada shaxsiy qaramligini belgilab bergan, ya’ni u asosan iqtisodiy
bo‘lmagan majburlashga asoslangan edi. Yer egasining ijarachiga nisbatan yangi,
shakldan keyingi sharoitlarda ustunligi yerga burjua xususiy mulkiga, shuning
uchun iqtisodiy majburlashga asoslangan edi. Shunday qilib, Meydzi inqilobi
natijasida dehqonlarning ahvoli sezilarli darajada o‘zgardi 17
.
1868-yildan 1912-yilgacha davom etgan Yaponiyadagi Meydzi davri muhim
siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy o‘zgarishlar bilan tavsiflangan transformatsion davr
edi. Meydzi hukumati bu davrda Yaponiya boshqaruvini modernizatsiya qilish va
markazlashtirish maqsadida turli ma muriy islohotlarni amalga oshirdi. Meydziʼ
islohotlari davrida ma’muriy boshqaruvdagi asosiy o‘zgarishlardan ba’zilari
quyidagilardir:
Feodal tuzumining tugatilishi: Meydzi hukumati asrlar davomida mavjud
bo‘lgan feodal tuzumni tugatib, uning o‘rniga markazlashgan byurokratik
boshqaruvni o‘rnatdi. Daymyolar (feodallar) vakolatlaridan mahrum qilindi, ular
boshqargan hududlar prefekturalarga aylantirildi.
Konstitutsiyaviy monarxiyaning o‘rnatilishi: Meydzi hukumati G‘arb
siyosiy tizimlarining elementlarini an’anaviy yapon institutlari bilan birlashtirgan
yangi boshqaruv shaklini qabul qilib, konstitutsiyaviy monarxiyani o‘rnatdi. 1889-
yilda ikki palatali parlamentni nazarda tutuvchi konstitutsiya e’lon qilindi.
Markazlashtirilgan ma’muriy boshqaruv institutlarini yaratish: Meydzi
hukumati mamlakatning turli tomonlarini boshqarish uchun bir qator
markazlashtirilgan ma’muriy institutlarni yaratdi. Bu muassasalar tarkibiga
imperator tomonidan tayinlangan vazirlardan tashkil topgan Vazirlar Mahkamasi
hamda moliya, ta lim, adliya va qishloq xo jaligi kabi muayyan sohalar uchun
ʼ ʻ
mas ul bo lgan turli vazirliklar kiradi.
ʼ ʻ
Huquqiy tizimni modernizatsiya qilish: Meydzi hukumati G‘arb
modellariga asoslangan zamonaviy huquqiy tizimni joriy qildi. Iqtisodiy taraqqiyot
va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlovchi qonunchilik bazasini ta’minlovchi yangi
Fuqarolik kodeksi, Jinoyat kodeksi va Tijorat kodekslari tashkil etildi
17
Графский, В.Г. Всеобщая история права и государства: Учебник для вузов. – Москва: Изд-во Норма, 2000.
–Б.78.
27

Infratuzilmani rivojlantirish: Meydzi hukumati modernizatsiya sa’y-
harakatlarini qo‘llab-quvvatlash uchun muhim infratuzilmani rivojlantirish
loyihalarini boshladi. Bunga temir yo‘llar, telegraf liniyalari, portlar, yo‘llar va
boshqa jamoat obyektlari qurilishi kiradi. Ushbu infratuzilma loyihalari transport,
aloqa va savdoni osonlashtirib, Yaponiyaning iqtisodiy o‘sishi va integratsiyasiga
hissa qo‘shdi.
Ta’lim islohotlari: Meydzi hukumati ta’lim sohasida keng qamrovli
islohotlarni amalga oshirdi. Mavjud samuray ta’limi tizimi umumjahon ta’limini
ta’minlashga qaratilgan markazlashtirilgan va standartlashtirilgan xalq ta’limi
tizimi bilan almashtirildi. G‘arb uslubidagi ta’lim muassasalari tashkil etilib, o‘quv
rejasi zamonaviy fanlarni o‘z ichiga olgan holda, ilmiy va texnologik bilimlarni
targ‘ib qilish maqsadida qayta ko‘rib chiqildi.
Bu ma muriy islohotlar Yaponiyani feodal jamiyatdan zamonaviy milliyʼ
davlatga aylantirishda hal qiluvchi rol o ynadi. Ular XX asrda Yaponiyaning jadal
ʻ
sanoatlashuvi, iqtisodiy o sishi va jahonning yirik davlatiga aylanishiga asos soldi.
ʻ
2.3. Meydzi inqilobidan so‘ng Yaponiyada sud tizimi
Ichki innovatsiyalar sohasida sud tizimining Yvropa tamoyillari asosida qayta
tashkil etilishi eng muhim edi. 1890-yilgi qonunga binoan butun mamlakat bo‘ylab
yagona sudlar tashkil etiladi. Uning hududi 298 ta okrugga bo‘linadi, ularning har
birida mahalliy sud tashkil etiladi. Keyingi instansiyalar 49 ta viloyat sudi, 7 ta
apellatsiya sudi va oliy imperatorlik sudi bo‘lib, ularning vakolatiga eng muhim
ishlarni ko‘rib chiqish, oliy apellatsiya va qonunlarni tushuntirish kiradi.
Prokuratura maqomi aniqlandi, uning vakolatlari kengaytirildi. Prokuratura
zimmasiga quyidagi vazifalar yuklatilgan edi:
 dastlabki tergovga rahbarlik qilish;
 sudda ayblovni qo‘llab-quvvatlash;
 hukmlarga norozilik bildirish va sudlar ustidan nazoratni amalga
oshirish.
28

1890-yilda u yangi tahririni oldi jinoyat-protsessual kodeksi. Sud tergovi
oshkoralik, og‘zaki nutq, raqobat tamoyillariga asoslanishi kerak edi 18
. XX asrning
boshlarida Yaponiyada hakamlar hay’ati sudi joriy etildi. 1872-yildan boshlab
sudlarga matbuot vakillari kirishga ruxsat berildi, fuqarolik ishlarini hal qilishda
qiynoqlar ta’qiqlandi, qatlam farqlari rasmiy ravishda yo‘q qilindi, qon qasos olish
taqiqlandi. 1874-yilda jinoyat protsessida qiynoqlar cheklangan, keyin esa
butunlay taqiqlangan 19
. 1890-yilgi qonun Konstitutsiyaga muvofiq sudyalarning
o‘zgarmasligi va mustaqilligi prinsipini rasmiy ravishda mustahkamladi, sudyani
faqat uni jinoiy javobgarlikka tortish yoki intizomiy tartibda jazolash holatlarida
lavozimidan bo‘shatish, lavozimidan tushirish imkoniyatini nazarda tutdi. Shu
maqsadda o‘sha yili sudyalarning intizomiy javobgarligi to‘g‘risidagi qonun qabul
qilindi. Sudyalarga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bosim o‘tkazuvchi vositalar Yaponiya Adliya
ustidan umumiy ma'muriy nazoratni ta’minlaydigan Adliya vazirligida saqlanib
qoldi, u sudyalarni eng yuqori sud va ma’muriy lavozimlarga tayinlash huquqiga
ega edi.
Sudyalik lavozimini egallash uchun 1890-yilgi qonunga binoan huquqiy
bilim va kasbiy tajriba talab qilingan. Sudyalar tegishli imtihonlarni topshirgan va
sud va prokuratura organlarida uch yil davomida sinov muddatini muvaffaqiyatli
topshirgan shaxslar bo‘ldi. 1890-yilgi qonunda, shuningdek, qat’iy bo‘ysunishga
bo‘ysunadigan mahalliy prokurorlar shtati bilan prokuraturaning Oliy ommaviy
departamentini tashkil etish nazarda tutilgan. Prokurorlarga sudyalarga nisbatan bir
xil malaka talablari qo‘yilgan, shuningdek, prokurorlarga u yoki bu sud ishlari
bo‘yicha ko‘rsatmalar berish huquqiga ega bo‘lgan Adliya vazirligining nazorati
ham ularga nisbatan qo‘llanilgan 20
. 1893-yilda advokatura to‘g‘risidagi qonun
qabul qilindi. Advokatlar sud ishida ishtirok eta boshladilar. Advokatlar korpusi
Adliya vaziri va prokuratura tomonidan qattiq nazorat ostida edi. Advokatlar
intizomiy sudlarning yurisdiksiyasiga ham kirdilar. Ularni intizomiy javobgarlikka
18
Кочелев, В. С., Оржеховский И. В., Тица В. И. «Всемирная история XIX века - начала XX века».- Москва,
2018.–С.288.
19
Кузнецов, Ю.Д., Навицкая, Г.Б., Сорицон, И.М. История Японии: Полет. для шпильки. вузов, обучающихся
по спец. «История» - Москва: Высш. Шк., 2018.-С.78.
20
Хрестоматия по всеобхей истории государства и права. 39-п, Т.2. / Под изд. К.И. Батора, Е.В.
Поликарповой. - Москва: Юрист, 2019.
29

tortish huquqi prokurorlarga tegishli edi. Ushbu barcha yangiliklarga qaramay,
Yaponiyaning “huquqni muhofaza qilish” tizimi uzoq vaqt davomida imperatorlik
hokimiyatining repressiv qo‘shimchasi bo‘lib kelgan.
1868-yilda Meydzi inqilobidan so‘ng Yaponiya muhim modernizatsiya va
islohotlarni, jumladan, sud tizimini o‘zgartirishni boshdan kechirdi. Meydzi
inqilobi feodalizmdan markazlashgan hukumatga o tish va G arb huquqiyʻ ʻ
tamoyillarining qabul qilinishini ko rsatdi. Meydzi hukumati mamlakatni jadal
ʻ
modernizatsiya qilishga yordam beradigan zamonaviy qonunchilik bazasini
yaratishga intildi. Bunga erishish uchun ular G‘arbning bir qancha huquqiy
tizimlaridan, birinchi navbatda, Germaniya va Fransiyadan andoza oldilar. Yangi
sud tizimi mustaqil, samarali va xolis bo‘lib, qonun ustuvorligi g‘oyalarini o‘zida
aks ettiruvchi tarzda ishlab chiqilgan.
Meydzi inqilobidan keyin Yaponiyada sud tizimining ba’zi asosiy
xususiyatlari quyidagilardan iborat edi:
Sudlar: Sud tizimi bir necha bosqichli sudlardan iborat edi. Eng quyi
bosqichda kichik fuqarolik va jinoiy ishlarni ko‘rib chiqadigan sudlar bor edi. Turli
viloyatlarda joylashgan tuman sudlari og‘irroq ishlar va sudlarning apellatsiya
shikoyatlarini ko‘rib chiqdi. Tuman sudlari tepasida yuqori sudlar joylashgan
bo‘lib, ular quyi sudlarning apellatsiyalarini ko‘rib chiqadi va katta geografik
hududlarda yurisdiksiyaga ega edi. Oliy sud eng yuqori apellatsiya sudi va qonunni
sharhlash bo‘yicha yakuniy organ bo‘lib xizmat qilgan.
Huquqiy kodekslar: Huquqiy islohotlar doirasida Yaponiyada “Meydzi
fuqarolik kodeksi” (1896) va “Meydzi jinoyat kodeksi” (1880) deb nomlanuvchi
yangi huquqiy kodeks qabul qilindi. Bu kodekslarga Yevropa huquqiy tizimlari,
xususan, Germaniya Fuqarolik Kodeksi va Franssiya Jinoyat Kodeksi katta ta’sir
ko‘rsatgan. Ular fuqarolik va jinoiy ishlarni tartibga soluvchi keng qamrovli
qonunlar majmuasini yaratdilar.
Professional sudyalar: Meydzi hukumati an’anaviy sud boshqaruvi tizimini
samuray amaldorlari bilan almashtirish uchun professional sudyalar
kontseptsiyasini kiritdi. Sudyalar o‘zlarining huquqiy tajribalari asosida
30

tayinlangan va qarorlar qabul qilishda xolis bo‘lishi kutilgan. Sud hokimiyati
siyosiy ta’sirdan mustaqil bo‘lib, ijro etuvchi hokimiyatdan alohida bo‘lishni
maqsad qilgan.
Hakamlar hay’ati tizimi: Dastlab, Yaponiya aralash tizim bilan tajriba
o‘tkazdi, unda professional sudyalar ham ishtirok etdi. Biroq, amalga oshirishdagi
qiyinchiliklar va hukmlarga jamoatchilik fikrining ta’sir qilishi bilan bog‘liq
xavotirlar tufayli sudyalar tizimi 1943-yilda tugatildi. O‘shandan beri Yaponiya
ishlarni ko‘rib chiqishda birinchi navbatda professional sudyalarga tayanadi.
Huquqiy ta’lim: Zamonaviy advokatlik kasbining tashkil etilishi sud-huquq
islohotlarining hal qiluvchi jihati bo‘ldi. Advokatlar, sudyalar va huquqshunoslar
tayyorlash uchun yuridik maktablar tashkil etildi. Yaponiyadagi eng nufuzli
yuridik maktab 1877-yilda tashkil etilgan Tokio universitetining yuridik
fakultetidir.
Shuni ta’kidlash kerakki, Yaponiya sud tizimi Meydzi davridan keyin yanada
rivojlangan va jamiyatning o‘zgaruvchan ehtiyojlari va talablarini qondirish uchun
islohotlarni davom ettirmoqda. Biroq, Meydzi inqilobi davrida qo‘yilgan asoslar
Yaponiya huquq tizimiga doimiy ta’sir ko‘rsatib, mustaqil sud tizimi, qonun
ustuvorligi va G‘arb huquqiy tamoyillarining qabul qilinishi muhimligini
ta’kidladi.
2.4. Kuchli armiya va politsiya apparatini yaratishdagi islohotlar
“Meydzi inqilobi” janubi-g‘arbiy knyazliklarning harbiy tuzilmalari
tomonidan amalga oshirildi va 1871-yilgacha, imperator gvardiyasi tashkil
etilgunga qadar yangi hukumat o‘z armiyasiga ega emas edi. 1871-yil iyul oyida
knyazliklar tugatilib, ularning qurolli kuchlari tarqatib yuborilgandan so‘ng,
imperator gvardiyasi negizida muntazam armiya tashkil etish jarayoni boshlandi,
bu 1873-yilda umumiy harbiy xizmat to‘g‘risidagi qonun qabul qilingunga qadar
davom etdi. Ushbu qonunga ko‘ra, 20 yoshga to‘lgan barcha erkak fuqarolar 3 yil
muddatga harbiy xizmatga chaqirilishi kerak edi. Harbiy chaqiruv “oiladan bir
kishi” tamoyili asosida amalga oshirildi. Oliy bosh qo‘mondon imperator edi.
31

Armiya ustavi imperator gvardiyasi uchun hujjatlar asosida ishlab chiqilgan va u
“imperator buyrug‘I” deb nomlangan 21
. Dastlab Yaponiya armiyasi fransuz modeli
bo‘yicha tashkil etilgan, ammo 1885-yildan boshlab Prussiya armiyasi o‘zining
nozik va qattiq tuzilishi bilan namuna sifatida qabul qilingan. Feodal
knyazliklarning harbiy tuzilmalari tugatilgandan so‘ng, shu jumladan patrul
xizmati funksiyalarini bajargan, jamoat tartibini saqlash uchun politsiya
tuzilmalarini yaratish zarurati tug‘ildi. Ushbu jarayonning boshlanishi, poytaxt
harbiy tuzilmasini tarqatib yuborish bilan bir vaqtda, 1871-yilda Tokioda poytaxt
okrugining patrul xizmatini tashkil etish bilan boshlandi. Keyingi qadam 1874-
yilda ichki ishlar idorasiga, prefekturalarda esa to‘g‘ridan-to‘g‘ri gubernatorga
yopilishni boshlagan umumdavlat markazlashtirilgan politsiya tizimini yaratish
edi. Vaqt o‘tishi bilan jamoat tartibini saqlash, sanitariya holati va yong‘in
brigadalarini nazorat qilish bo‘yicha umumiy vazifalar bilan bir qatorda politsiya
senzura va jamoat axloqini nazorat qilish funksiyalarini o‘z ichiga oldi. 1881-yilda
harbiy politsiya va maxfiy politsiya (kempeytay) tashkil etilgan bo‘lib, ular ichki
siyosiy vazifalardan tashqari tashqi razvedka funksiyalarini ham bajargan.
Yaponiyada Meydzi davrida hukumat mamlakat harbiy va politsiya apparatini
modernizatsiya qilishga qaratilgan qator islohotlarni amalga oshirdi. Bu islohotlar
Yaponiyani feodal jamiyatdan kuchli va markazlashgan milliy davlatga
aylantirishda hal qiluvchi ahamiyatga ega edi. O‘sha davrda amalga oshirilgan
ba’zi muhim islohotlar quyidagilar edi:
Samuraylar sinfining tugatilishi: Meydzi hukumati samuraylar sinfini
tugatdi va 1869-yilda feodal tuzumga barham berdi. Bu harakat an’anaviy
hokimiyat tuzilmasini buzish va yanada markazlashgan va birlashgan davlat
yaratishni maqsad qilgan.
Harbiy xizmatga chaqirish tizimi : 1873-yilda hukumat “Ritsuryo harbiy
kodeksi” deb nomlanuvchi chaqiruv tizimini joriy qildi. Ushbu tizim barcha erkak
fuqarolardan ma’lum muddat davomida harbiy xizmatni o‘tashini talab qildi. U
21
Eidus X. T." Yaponiyaning qadimgi davrlardan to hozirgi kungacha bo'lgan tarixi"2015.- В .100.
32

alohida domenlarga emas, balki markaziy hukumatga sodiq qoladigan doimiy
armiya yaratishni maqsad qilgan.
Armiyani modernizatsiya qilish: Hukumat G arb harbiy amaliyoti vaʻ
texnologiyalarini o zlashtirib, armiyani modernizatsiya qilishga e tibor qaratdi.
ʻ ʼ
Ular zamonaviy harbiy strategiyalar, taktikalar va jihozlar bilan tanishish uchun
xorijga, birinchi navbatda, Yevropa va AQShga o‘qishga talabalar va amaldorlarni
yubordilar. Ular, shuningdek, jarayonga yordam berish uchun xorijiy harbiy
maslahatchilarni jalb qilishdi.
Milliy armiyaning tashkil topishi: 1871-yilda hukumat oldingi feodal
qo shinlar o rniga milliy harbiy kuch sifatida “Yaponiya imperatorlik armiyasi”ni
ʻ ʻ
(IJA) tuzdi. IJA markazlashgan qo mondonlik tuzilmasi ostida tashkil etilgan
ʻ
bo lib, zamonaviy qurol-yarog va o quv usullari bilan jihozlangan.
ʻ ʻ ʻ
Politsiya islohotlari: Hukumat samarali va markazlashgan politsiya kuchlari
zarurligini tan oldi. 1874-yilda ular har bir prefekturada zamonaviy politsiya
kuchlarini yaratgan “Prefektura politsiyasi qonuni”ni yaratdilar. Militsiya
xodimlari huquqni muhofaza qilishning zamonaviy usullariga o‘rgatilgan va
jamoat tartibini saqlash va qonunlar ijrosini ta’minlashga mas’ul bo‘lgan.
Qurol va infratuzilmani modernizatsiya qilish: Hukumat mamlakat harbiy
infratuzilmasini modernizatsiya qilish uchun katta mablag‘ ajratdi. Ular zamonaviy
qurollarni ishlab chiqarish uchun arsenallar yaratdilar, ofitserlar tayyorlash uchun
harbiy bilim yurtlari qurdilar, tezkor safarbarlik va aloqani osonlashtirish uchun
temir yo‘llar va telegraf liniyalari qurdilar.
Harbiy doktrinaning g‘arbiylashuvi: Meydzi hukumati G‘arb harbiy
doktrinasi qabul qilindi, asosiy e’tibor hujumkor urush va intizomli va yaxshi
tayyorlangan armiya konseptsiyasiga qaratildi. Ular zamonaviy harbiy ta’lim,
tartib-intizom va imperatorga sodiqlik muhimligini ta’kidladilar.
Bu islohotlar Yaponiyaning harbiy va politsiya apparatini zamonaviy va
markazlashgan tizimga aylantirishda hal qiluvchi rol o‘ynadi. Meydzi davrining
oxiriga kelib, Yaponiya kuchli armiya va politsiya kuchini ishlab chiqdi, bu
33

keyinchalik uning imperator ambitsiyalarida va mintaqaviy mojarolarda muhim rol
o‘ynaydi.
2.5. Meydzi inqilobi davrida ta’lim islohoti
An’anaga ko‘ra, Yaponiyada ta’lim Meydzi davridan oldin juda keng
tarqalgan edi. Yaponiya aholisining savodxonlik darajasi ancha yuqori edi.
Zamonaviy hujjatlar hatto yapon dehqonlari orasida ham savodxonlikning
tarqalishini ko‘rsatadi. Ta’limning mazmuni klassik Konfutsiy kitoblari va
matematika asoslarini o‘rganishga qisqartirildi. Yapon ta’limida har doim axloqiy
tarbiyaga katta e’tibor berilgan. Biroq, bunday an’anaviy patriarxal ta’lim endi
modernizatsiya davri talablariga javob bermadi. Shuning uchun islohot rahbarlari,
taniqli yapon ma’rifatchilari Ito Xirobumi, Fukuzava Yukiti va boshqalar G‘arb
modeli bo‘yicha mukammal ta’lim tizimini yaratish vazifasini qo‘ydilar. Shu
maqsadda ko‘plab talabalar Yevropa va Amerikaga o‘qishga yuborildi. Masalan,
1873-yilda faqat Londonda 373 yapon talabasi tahsil olgan. Bundan tashqari,
davlat boshqaruvi va mahalliy hokimiyat organlari, shuningdek, korxonalar,
armiya va boshqa sohalarda ishlarni tashkil etish va yo‘lga qo‘yishda yordam
berish uchun Yaponiyaga ko‘p sonli taklif qilingan xorijiy mutaxassislar orasida
Yaponiya ta’lim tizimini tashkil etishga yordam bergan ko‘plab mutaxassislar bor
edi.
Ta’lim islohotlarini tayyorlash bo‘yicha maxsus komissiya faoliyati natijasida
fransuz va Amerika tizimlarini namuna sifatida olishga qaror qilindi. 1872-yilda
o‘z davri uchun juda Liberal bo‘lgan ta’lim to‘g‘risidagi qonun qabul qilindi, unga
ko‘ra barcha sinflar, erkaklar va ayollar ta’lim olish huquqiga ega bo‘lishdi va
hech qanday kamsitishlarga yo‘l qo‘yilmadi. Dastlab, o‘qitish xarajatlari aholining
o‘zi tomonidan qoplanishi kerak edi. Biroq, Yaponiya aholisining aksariyatining
to‘lov qobiliyati pastligi sababli, 1880-yilda ta’limni moliyalashtirish
xarajatlarining asosiy qismini mahalliy hokimiyat organlariga yuklash to‘g‘risida
qaror qabul qilindi. 1886-yilda majburiy 4 yillik boshlang‘ich ta’lim to‘g‘risidagi
34

qonun qabul qilindi, u 1900-yildan boshlab aholi uchun bepul bo‘ldi. Aytishimiz
mumkinki, Yaponiyaning ta’lim sohasidagi yutuqlari juda katta edi.
Yaponiyada Meydzi inqilobi davrida ta’lim islohoti hukumatning mamlakatni
modernizatsiya qilish va G‘arb kuchlarini quvib o‘tishga qaratilgan sa’y-
harakatlarining muhim tarkibiy qismi edi. Meydzi hukumati kuchli va farovon
davlatni barpo etishda ta’lim muhimligini tan oldi va shu tariqa ta’lim tizimini
keng qamrovli isloh qilishga kirishdi. Meydzi davridagi ta’lim islohotining ba’zi
asosiy jihatlari quyidagilardan iborat edi:
Ta’limni markazlashtirish: Hukumat davlat mafkurasiga bir xillik va
muvofiqlikni ta’minlash uchun o‘z nazorati ostidagi ta’lim tizimini
markazlashtirishni maqsad qilgan. Maorif vazirligi 1871-yilda barcha ta’lim
muassasalarini nazorat qilish va tartibga solish uchun tashkil etildi.
Majburiy ta’lim: Hukumat barcha bolalarning asosiy ta’lim olishini
ta’minlash uchun majburiy ta’lim qonunlarini kiritdi. 1872-yilgi Ta’lim buyrug'i 6
yoshdan 14 yoshgacha bo‘lgan o‘g‘il bolalar uchun majburiy ta’limni talab qildi,
garchi qishloq joylardan qarshilik ko‘rsatganligi sababli dastlab qiyinchiliklarga
duch keldi.
Maktab tizimi: Meydzi hukumati G‘arb, xususan, AQSH va Germaniya
modellariga asoslangan maktab tizimini qabul qildi. Tizim uchta darajadan iborat
edi: boshlang‘ich maktablar (shogakko), o‘rta maktablar (chugakko) va oliy
maktablar (kotogakko). Oliy maktablar ilg‘or ta’lim berib, universitetlar uchun
asos bo‘lib xizmat qilgan.
O quv dasturlarini isloh qilish:ʻ Yangi maktablarning o quv dasturida ʻ
an anaviy yapon fanlari bilan bir qatorda matematika, tabiatshunoslik, chet tillari
ʼ
va ijtimoiy fanlar kabi zamonaviy fanlarga ham urg u berildi. Hukumat G‘arb
ʻ
bilimlarini yapon qadriyatlari va madaniyati bilan uyg‘unlashtirishga harakat qildi.
O‘qituvchilar malakasini oshirish: Hukumat yangi o‘quv dasturini amalga
oshiradigan pedagoglarni tayyorlash uchun o‘qituvchilar malakasini oshirish
kollejlarini tashkil etdi. Mashg‘ulotlarda zamonaviy o‘qitish uslublari va fanlardan
bilimga e’tibor qaratildi.
35

Xotin-qizlar ta’limi: Meydzi hukumati qizlarni o‘qitish muhimligini tan oldi
va alohida qizlar maktablarini tashkil etdi. Biroq, bu maktablar ko‘pincha teng
ta’lim imkoniyatlarini taqdim etishdan ko‘ra, mahalliy ko‘nikmalar va an’anaviy
gender rollarini ta’kidladilar.
Ta’lim imkoniyatlarini kengaytirish: Hukumat butun mamlakat bo‘ylab
ta’lim olish imkoniyatini kengaytirishni maqsad qilgan. Bu xususiy maktablar
tashkil etishni rag‘batlantirdi va ta’limni, ayniqsa, qishloq joylarda yanada kengroq
qamrab olish uchun moliyaviy yordam ko‘rsatdi.
Meydzi davrida amalga oshirilgan ta’lim islohotlari Yaponiyani feodal
jamiyatdan zamonaviy davlatga aylantirishda muhim rol o‘ynadi. Ta’limga bo‘lgan
e’tibor savodli va malakali ishchi kuchini etishtirishga yordam berdi, milliy
o‘zlikni anglash tuyg‘usini kuchaytirdi va keyingi o‘n yilliklarda Yaponiyaning
jadal sanoatlashuvi va texnologik taraqqiyotiga asos yaratdi.
36

III - BOB. MEYDZI ISLOHOTLARI MAHSULI : 1889-YILGI
KONSTITUTSIYA
3.1. Yapon konstitutsiyaning ishlab chiqilishi
Mamlakatning konstitutsiyaviy tuzilishi g‘oyasini amalga oshirish uchun
1870-yilda Meiji Ito Xirobumining etakchi rahbarlaridan biri Amerikaning
konstitutsiyaviy tizimini o‘rganish uchun AQShga tashrif buyurdi. Ushbu
sayohatning qiziq tomoni shundaki, Ito Xirobumi keyinchalik yapon tilida bunday
qoidalardan qochish uchun ularning Konstitutsiyasi bilan qiziqdi. Uning fikricha,
Amerika respublika Konstitutsiyasi Yaponiya siyosiy sharoitlariga mos kelmagan.
Konstitutsiyaviy tuzumga bosqichma-bosqich o‘tish to‘g‘risida imperator farmoni
1875-yil aprelda nashr etilgan. Bo‘lajak Konstitutsiya loyihasini ishlab chiqish
uchun oqsoqollar palatasi (genroin), oliy sud palatasi (tasinin) va boshqa organlar
tashkil etildi. 1879-yilda hukumat barcha maslahatchilarga konstitutsiyaviy
tuzumni joriy etish bo‘yicha yozma fikrlarini tuzishni buyurdi. Mamlakatning
kelajakdagi tuzilishi haqida juda ko‘p fikrlar paydo bo‘ldi. Bu boradagi
munozaralar ba'zan keskin qarama-qarshiliklarga aylandi. Natijada, masalan,
“ozodlik va xalq huquqlari harakati”ga yaqin qarashlarni bildirgan Okuma
Shigenobu 1881-yil oktyabr oyida hukumatda maslahatchi lavozimidan ozod etildi.
Biroz vaqt o‘tgach, uning tarafdorlari hukumatdan olib tashlandi 22
.
Kelajakdagi Konstitutsiyani yaratish bo‘yicha ko‘plab qarama - qarshiliklar
tufayli Ito Xirobumi 1882-yilda Yevropa mamlakatlari konstitutsiyalarini
o‘rganish maqsadida yana - bu safar Yevropaga yuborildi. Umuman olganda,
Xirobumi 15 mamlakat Konstitutsiyalari bilan tanishdi. Ito Konstitutsiyasini
yaratishda Xirobumi Yaponiyada G‘arb xristianligi kabi “birlashtiruvchi din”
yo‘qligi sababli, konstitutsiyaviy boshqaruvning markazi davlat va millatni
ifodalovchi imperator sulolasi bo‘lishi kerak degan tamoyildan kelib chiqqan.
Namuna uchun u eng reaksion variantni - Prussiya Konstitutsiyasini tanladi.
Ammo loyiha hukumat va imperator tomonidan ko‘rib chiqilishi uchun taklif
22
Перфильев, В. О. «Япония от А до Я: популярная иллюстрированная энциклопедия».– Москва , 2018.– С .75.
37

qilinishidan oldin, rejalashtirilgan parlamentning eng kichik radikallashuvi
ehtimolini istisno qilish uchun ba’zi tayyorgarlik ishlari olib borilishi kerak edi.
Buning uchun saylanadigan quyi palataning liberalizmi dastlab yuqori palataning
shartsiz konservatizmi bilan cheklanishga qaror qilindi. Buning uchun 1884-yil
iyul oyida aristokratik unvonlarni joriy etish to‘g‘risida farmon qabul qilindi.
Bismark Germaniyasi namunasiga ko‘ra 5 ta unvon joriy etildi: Knyaz, markiz,
graf, vikont va baron. Yangi dvoryanlar sobiq sud zodagonlari “kuge”, feodal
zodagonlari “daymyo”, armiya va flotning yuqori martabali ofitserlari, shuningdek
Meydzi inqilobi davrida benuqson xizmati bilan ajralib turadiganlardan yaratilgan.
1884-yilda Ito Xirobumi boshchiligidagi konstitutsiyaviy tizimlarni o‘rganish
byurosi tashkil etildi. Undan tashqari, byuroga yana uch kishi kirdi: Inoue Kovasi,
Kaneko Kentaro va Ito Miyoji. Ushbu byuro to‘g‘ridan-to‘g‘ri imperator sudi
vazirligiga bo‘ysungan, bu deyarli har qanday tashqi ta’sirni istisno qilgan.
Konstitutsiyani qabul qilishda kelishmovchiliklarni bartaraf etish uchun Ito
Xirobumining taklifiga binoan maxfiy kengash - imperator huzuridagi oliy
maslahat organi tashkil etildi. Kengashning 12 a’zosi imperatorning o‘zi
tomonidan yuqori mansabdor shaxslar vakillaridan tayinlangan. Kengash raisi etib
Ito tayinlangan, u shu munosabat bilan bosh vazir lavozimidan iste’foga chiqqan.
Maxfiy kengashning vazifalari konstitutsiyaviy tanqidlarni ishlab chiqish edi.
Shunday qilib, Konstitutsiya matnini ishlab chiqish bo‘yicha keyingi ishlar maxfiy
kengash doirasida davom etdi. Ish to‘liq maxfiylik sharoitida, Yokosuk atrofidagi
Ito Xirobumi shahar atrofi rezidenssiyasida o‘tkazildi. Imperator Konstitutsiya
ustida ishlashga bag‘ishlangan maxfiy kengashning barcha majlislarida ishtirok
etdi.
1885-yilda hukumat Yevropa modeli bo‘yicha qayta tashkil etildi. Jami 10 ta
vazirlik tashkil etilgan: imperator saroyi, tashqi ishlar, ichki ishlar, moliya, harbiy,
dengiz, Adliya, ma’rifat, qishloq xo‘jaligi va savdo, aloqa yo‘llari. Yaponiyaning
birinchi Vazirlar kabinetini Ito Xirobumi boshqargan, tegishli ravishda 10 kishidan
iborat bo‘lgan bosh vazir va 9 vazir (ulardan 8 nafari konservativ doiralardan kelib
38

chiqqan). Bundan tashqari, hokimiyat Tokiodan 600ga yaqin muxolifat vakillarini
yubordi. Ularning eng radikallari qamoqqa tashlangan.
Yapon siyosatshunosi Nokano Tomio Yaponiya Konstitutsiyasining 76
moddasidan 46 tasi Prussiyaga tegishli ekanligini hisoblab chiqdi; asl moddalari
esa uchtadan ko‘p emas. Biroq, hatto Prussiya Konstitutsiyasi ham Yaponiyaning
“Konstitutsiya otalari” uchun haddan tashqari Liberal bo‘lib tuyuldi, chunki u
yapon mikadosining avtokratik kuchini, uning deyarli cheksiz huquqlarini to‘liq
hisobga olmadi. Graf Ito tomonidan taklif etilgan Konstitutsiyaning dastlabki
loyihasi keraksiz Liberal deb topildi va shuning uchun tegishli tuzatishlarga duch
keldi. Yaponiya Konstitutsiyasi o‘zining yakuniy versiyasida Prussiya modelidan
ham ko‘proq konservativ xususiyatga ega edi. Meydzi Konstitutsiyasining yakuniy
matni faqat 1888-yilga qadar yakunlandi. Konstitutsiyani e’lon qilish marosimi
1889-yil 11-fevralda imperator saroyida bo‘lib o‘tdi. Sana tasodifan tanlanmagan,
chunki 11-fevral kuni Yaponiya Kigensetsuni nishonlagan - miloddan avvalgi 660-
yilda taxtga o‘tirishning unutilmas, ammo juda shartli sanasi afsonaviy imperator
Jimmu. Imperator Mutsuxito (Meiji) Konstitutsiya matnini bosh vazir Kurod
Kiyotak qo‘liga topshirgan, bu esa imperator tomonidan xalqqa Konstitutsiya
berish ramzi bo‘lgan. Shu bilan birga, imperator shunday dedi: “shunday qilib, shu
paytdan boshlab imperator Yaponiya “Meydzi Konstitutsiyasi” nomi bilan tarixga
kirgan Konstitutsiya asosida yashay boshladi 23
.
Rasmiy ravishda Konstitutsiyada uni o‘zgartirish imkoniyatini nazarda
tutuvchi modda mavjud edi, ammo Konstitutsiya imperator tomonidan
yapon xalqiga “berilganligi” sababli, uni o‘zgartirish bo‘yicha har qanday
tashabbus faqat imperatorga tegishli bo‘lishi mumkin edi. Vazirlar
Mahkamasi, Konstitutsiyaga ko‘ra, parlament oldida emas, balki imperator
oldida javobgar edi.
3.2. Konstitutsiyaning asosiy mazmuni
23
Pavel Sidorkin. "Imperator uchun" inqilobi, "dunyo bo'ylab" jurnali, 2021 yil mart.- В .9.
39

1889-yilgi Yaponiya Konstitutsiyasida 76 ta modda mavjud bo‘lib, ular 7
bobga bo‘lingan: imperator, subyektlarning huquqlari va majburiyatlari, parlament,
Vazirlar va Davlat kengashi, sud hokimiyati, moliya, qo‘shimcha qoidalar.
Birinchi bob imperatorga bag‘ishlangan edi. Konstitutsiya Yaponiyada
imperatorning katta huquqlariga ega bo‘lgan konstitutsiyaviy monarxiyani
o‘rnatdi, u davlat suverenitetining tashuvchisi, millat birligi va hamjamiyatining
ramzi edi. Yaponiyadagi imperator hokimiyati “boshqa mamlakatlarga qaraganda
ko‘proq milliy tuyg‘u va tarixga singib ketgan” deb hisoblagan Konstitutsiya
mualliflari ushbu muassasaning butun konstitutsiyaviy binoning tashqi bezakiga
aylanishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun uning barcha huquqlarini saqlab qoldi.
Yaponiya imperiyasida hukmronlik qiladi va uni “abadiy” sulolaga tegishli bo‘lgan
imperator boshqaradi. Imperatorning shaxsi “ilohiy” qonunga muvofiq “muqaddas
va daxlsiz” deb e’lon qilindi 24
. Imperator va uning oila a’zolari ilohiy sharafga ega
edilar, chunki rasmiy mafkura imperatorni xudolar qatoriga kiritdi va uning kelib
chiqishini quyosh ma’budasidan oldi. “Har bir yapon imperatori birinchi imperator
Jimmu (Jimmu-tenno)ning avlodi deb hisoblangan, u o‘z navbatida Quyosh
ma’budasi Amaterasu (osmonning oliy nurli xudosi) dan kelib chiqqan. Shunday
qilib, imperator, Konstitutsiyaga ko‘ra, xudolardan kelib chiqqan. Davlat rahbari
va oliy hokimiyatga ega bo‘lgan imperator urush va tinchlik masalalarini mustaqil
hal qilish, xalqaro shartnomalar tuzish, parlamentni yillik sessiyalarga chaqirish va
uning quyi palatasini tarqatib yuborish huquqiga ega edi. Uning hokimiyatining
yagona cheklanishi 5-moddada mavjud bo‘lib, u imperator tomonidan Qonunchilik
vakolatlarini amalga oshirishda parlamentning roziligi zarurligini belgilaydi.
Parlament sessiyalari orasidagi tanaffuslarda (parlament sessiyalarining
davomiyligi 3 oyda, ta’til esa yilning 9 oyida belgilangan) imperator qonun
kuchiga ega bo‘lgan farmonlarni chiqarish huquqiga ega edi; bu huquq unga
“jamoat xavfsizligini qo‘llab-quvvatlash yoki jamoat ofatini bartaraf etish zarur
bo‘lganda” berilgan (1995-yil 2-fevral, 1995-yil). Konstitutsiyada imperator
tomonidan chiqarilgan farmonlar ularni keyinchalik parlament tomonidan
24
.Графский, В.Г. Всеобщая история права и государства: Учебник для вузов. – Москва: Изд-во Норма, 2000.
–Б.78.
40

tasdiqlashni talab qilganligi to‘g‘risidagi band mavjud edi. Keyingi amaliyot shuni
ko‘rsatdiki, imperator farmoni ma'qullanmasligi uchun hech qanday holat
bo‘lmagan.
Imperator butun ma’muriyat, shuningdek, armiya va flotga boshchilik qildi; u
oliy bosh qo‘mondon vazifalariga ega edi. U barcha fuqarolik va harbiy
tuzilmalarni tashkil etishni belgilab berdi, fuqarolik va harbiy idoralarning barcha
amaldorlarini tayinladi va ishdan bo‘shatdi, ularning pul ta’minoti miqdorini
belgiladi. U unvonlar, ordenlar va boshqa mukofotlar bergan, amnistiya e’lon
qilgan, amnistiya va afv etish, jazoni yengillashtirish va huquqlarini tiklash
huquqiga ega bo‘lgan. Imperator nomidan sud hokimiyati amalga oshirildi. U
mamlakatda harbiy va qamal holatini joriy etish huquqiga ega edi. Rasmiy siyosiy
ta'limot printsipga asoslanganligi sababli: "imperator maslahatchilar bilan
kelishmasdan hech qanday chora ko‘rmaydi, maslahat organlari davlat ishlarida
muhim rol o‘ynagan. Ulardan biri - Konstitutsiya qabul qilinishidan oldin qayta
tiklangan maxfiy kengash-Konstitutsiya tomonidan ham eslatib o‘tilgan (56-
modda). 1890 yilda maxsus qonun bilan maxfiy kengashning roli kengaytirildi.
Ushbu organ na parlamentga, na hukumatga bog‘liq edi. U bosh vazirning taklifiga
binoan imperator tomonidan umrbod tayinlangan 40 yoshdan oshgan 27 kishidan
iborat yuqori harbiy-byurokratik darajalardan iborat edi. Imperatorning iltimosiga
binoan maxfiy kengashga eng muhim davlat ishlarini muhokama qilish buyurilgan;
uning fikri hukumatni shakllantirishda, boshqa yuqori mansabdor shaxslarni
tayinlash va lavozimidan chetlashtirishda hisobga olingan. Maxfiy kengashning
eng muhim huquqi Konstitutsiyani talqin qilish edi. Umuman olganda, maxfiy
kengashning roli shunchalik muhim ediki, uni ko‘pincha "parlamentning uchinchi
palatasi" deb atashardi.
Konstitutsiyada ko‘zda tutilmagan yana bir qator maslahat muassasalari
mavjud edi, ammo ularning roli ba'zan konstitutsiyaviy organlarning rolidan ko‘ra
muhimroq edi. Bu, xususan, imperator uyining umrbod tayinlangan eng keksa
a'zolaridan, sobiq bosh vazirlardan, mamlakatning olijanob feodal klanlarining
oqsoqollaridan (xususan, o‘z vaqtida shogunat rejimini yo‘q qilishga katta hissa
41

qo‘shgan janubi-g‘arbiy knyazliklarning vakillaridan) iborat bo‘lgan Genroning
Konstitutsiyadan tashqari organi (oqsoqollar Kengashi) edi.). Genroning
tavsiyalarisiz imperator va kabinet hech qanday muhim qaror qabul qilmagan.
Vazirlar Mahkamasi rahbarini tayinlashda Genroning fikri ayniqsa katta
ahamiyatga ega edi. Yaponiya parlamenti ikkita palatadan iborat edi - yuqori
(tengdoshlar palatasi) va quyi (vakillar palatasi). 400 kishigacha bo‘lgan
tengdoshlar palatasi bir necha xil usullar bilan jihozlangan. Qon shahzodalari,
shahzodalar va markizlar meros bo‘yicha palatada o‘rin egallagan. Parlarning bir
qismi (125 kishi) monarxiya va davlat oldidagi alohida xizmatlari uchun imperator
tomonidan umrbod tayinlangan. Quyi darajadagi aristokratiya (graflar, vikontlar,
baronlar) o‘z orasidan 7 yil muddatga 150 nafar deputatni sayladi. Yuqori
palataning yana 66 a'zosi eng yirik soliq to‘lovchilar tomonidan saylangan (ya'ni,
eng yuqori er solig‘i yoki eng yuqori savdo va sanoat soliqlarini to‘laydigan
shaxslar). Nihoyat, fanlar Akademiyasining 4 vakili ham tengdoshlar edi.
Tengdoshlar palatasining barcha a'zolari imperator tomonidan tasdiqlangan. 25
Vakillar palatasi 4 yillik vakolat muddati bilan saylangan. 1889-yilgi saylov
to‘g‘risidagi qonunga binoan, saylovchilar uchun yuqori mulkiy malaka (to‘g‘ridan
- to‘g‘ri soliqning 15 iyeni - ko‘plab samuraylar qo‘sha olmaydigan davr uchun
katta miqdor) va yuqori yosh chegarasi (25 yosh - faol saylov huquqi va 30 yosh-
passiv) o‘rnatildi; shuningdek, sedentary cenz (1,5 yosh) ham amal qildi.). Ayollar
va harbiy xizmatchilar saylov huquqiga ega emas edilar. Saylovlar 109 ta okrug
bo‘yicha o‘tkazildi. Birinchi chaqiriq Yaponiya parlamenti saylovlarida aholining
1 foizidan ko‘p bo‘lmagan qismi (mamlakatning 50 million aholisidan 460 mingga
yaqin kishi) ishtirok etdi, deputatlar sifatida esa faqat burjuaziya va yer egalari
vakillari saylandi (oxirgilar soni 48 foizni tashkil etdi). 1900 yilda mulkiy malaka
biroz pasaytirilganda (saylovchidan 10 yen miqdorida to‘g‘ridan-to‘g‘ri soliq
to‘lash talab qilinishni boshladi), saylovchilar soni 967 ming kishiga yetdi.
Parlament palatalari rasmiy ravishda teng huquqli edi. Quyi palata hatto ba'zi
afzalliklarga ega edi, chunki byudjet dastlab unga taqdim etilgan edi. Aslida,
25
Крашенинникова, Н. А., Жидкова, О. А. «История государства и права зарубежных стран», том 2 .–
Ташкент, 2013.– С .28.
42

yuqori palata pastki palataga nisbatan imtiyozlarga ega edi. Masalan, parlar
palatasining ahvoli imperator reskripti bilan tartibga solingan, uning rivojlanishiga
quyi palata hech qanday ta'sir ko‘rsatmagan. Quyi palataning mavqei qonun bilan
belgilandi, uni ishlab chiqishda yuqori palata ham ishtirok etdi. Shunday qilib,
tengdoshlar palatasining mavqei vakillar palatasiga qaraganda ancha mustahkam
va muhimroq edi. Parlament har yili chaqirilishi kerak edi. Qarorlar mutlaq
ko‘pchilik ovoz bilan qabul qilindi. Deputatlarning parlament daxlsizligi joriy
etildi, deputatlar parlamentdagi chiqishlari uchun javobgarlikka tortilishi mumkin
emas edi. Parlament tashqarisida deputatlar umumiy qonunlarga bo‘ysunishdi. 26
Parlament juda tor vakolatlarga ega edi. 5-moddaga ko‘ra, imperator qonun
chiqaruvchi hokimiyatni parlament bilan rasmiy ravishda bo‘lishgan. Ammo
parlament vakolatlari imperatorning rahm - shafqatli imtiyozi ekanligiga
ishonishgan va yuqorida aytib o‘tilgan ikkita yuqori davlat organlari nisbati
bo‘yicha imperator ustuvor bo‘lgan: parlamentning o‘zi imperatorga xizmat qilish
ob'ektivi orqali ko‘rib chiqilgan. Natijada parlament imperator tomonidan berilgan
Konstitutsiyani o‘zgartirish tashabbusi bilan chiqolmadi parlament faqat
imperatorning o‘zi taklif qilgan tuzatishlarni ko‘rib chiqishi mumkin edi.
Parlamentga imperator uyi maqomini o‘zgartirish bilan bog‘liq har qanday
masalalarni muhokama qilish taqiqlangan; masalan, 74-moddada shunday
deyilgan: "imperator uyi maqomidagi o‘zgarishlar imperator parlamenti tomonidan
muhokama qilinmaydi. Parlamentning ishi butunlay imperator tomonidan
boshqarilgan. U parlament sessiyalarini chaqirdi, ularni ochdi va yopdi, parlament
majlislarini kechiktirishi, ularni 15 kunga to‘xtatishi, yopiq majlislarni o‘tkazishni
talab qilishi, Vakillar palatasini tarqatib yuborish huquqiga ega bo‘lishi mumkin
edi. Quyi palata raisi va rais o‘rinbosari imperator tomonidan taklif etilgan
nomzodlar orasidan tayinlangan. Parlamentning ikkala palatasi deputatlari palatalar
tarkibidan chiqarilgunga qadar intizomiy jazoga tortilishi mumkin edi.
Parlament palatalarining har biriga Qonunchilik tashabbusi huquqi berilgan
bo‘lsa-da, ushbu tashabbusning taqdiri butunlay imperatorga bog‘liq edi, chunki u
26
Pavel Sidorkin. "Imperator uchun" inqilobi, "dunyo bo'ylab" jurnali, 2021 yil mart.- В .9.
43

qonunlarni tasdiqlash va ularni e'lon qilish va ijro etish bo‘yicha ko‘rsatmalar
berish bilan bog‘liq edi. Konstitutsiyaning 6 - moddasi, qonunlarni tasdiqlaydi va
ularni amalga oshirishni buyuradi. Imperator parlament tomonidan qabul qilingan
har qanday qonun loyihasini hech qanday shart va cheklovlarsiz rad etishi mumkin
edi. Byudjet kabi sohada ham parlament amalda huquqsiz edi, chunki byudjetning
uchdan ikki qismi (shu jumladan qurolli kuchlar va davlat apparatlarini saqlash
xarajatlari) parlament nazoratidan tashqarida edi. Konstitutsiya byudjetni qabul
qilish uchun parlamentning majburiy roziligini nazarda tutmagan, shuning uchun
parlamentda hukumatga qarshi kuchli bosim o‘tkazuvchi vosita ham yo‘q edi.
Parlament tomonidan byudjetni rad etish hukumatning iste'foga chiqishi uchun
asos sifatida ko‘rib chiqilmagan: agar parlament byudjetni tasdiqlamagan bo‘lsa,
kabinet uni o‘tgan yilgi ajratmalar hajmida qabul qilgan (71-modda). Hukumatning
huquqiy maqomi Konstitutsiyada juda qisqa, faqat ikkita moddada bayon etilgan.
Hukumat huquqlari Konstitutsiyaning oktrolash yilida e'lon qilingan maxsus
imperatorlik ixtiyorida yanada kengroq aniqlandi. Vazirlar Mahkamasi deb
nomlangan Yaponiya hukumati kam edi va uni vazir-prezident boshqargan.
Vazirlar Mahkamasi butunlay imperatorga bog‘liq edi: ikkinchisi parlamentdagi
siyosiy kuchlarning nisbatidan qat'i nazar, hukumat tuzishi mumkin edi.
Vazirlarning vazifalari "imperatorga maslahat berish va uning oldida bunday
maslahatlar uchun javobgar bo‘lish" majburiyati bilan belgilandi. Konstitutsiyada
kontrasignatura printsipi, ya'ni barcha qonunlar, imperatorlik farmonlari va boshqa
davlat hujjatlarini tegishli Vazirlar tomonidan birlashtirish majburiyati belgilangan.
Biroq, hukumat ustidan parlament nazorati deyarli yo‘q edi. Bu faqat kamida 30
deputat imzolagan so‘rov huquqida ifodalangan. Ammo bu holatlarda ham Vazirlar
ushbu ma'lumot maxfiy ekanligini aytib, so‘rovga javob berishdan qochishlari
mumkin edi. Yaponiya davlat qurilishi amaliyoti parlament tomonidan hukumatga
ishonchsizlik ovozi yoki vazirlarning kollegial javobgarligi kabi davlat-huquqiy
institutlarni bilmas edi. Hukumat faqat maxfiy kengash tomonidan tasdiqlangan
imperator farmonlari orqali harakat qildi.
44

Yaponiya monarxiyasining o‘ziga xos xususiyati harbiylarning ustunligi edi.
Qurolli kuchlar qurilishi bilan bog‘liq barcha ishlar parlament va Vazirlar
Mahkamasi nazoratidan chiqarildi. Ikki vazirlik (harbiy va harbiy-dengiz)
rahbarlari, bir vaqtning o‘zida armiya va flot qo‘mondonlari bo‘lib, hatto vazir-
prezidentni chetlab o‘tib, imperatorga to‘g‘ridan-to‘g‘ri hisobot berish huquqiga
ega edilar. Harbiy siyosat tamoyillari marshallar va admirallarning maxsus
Kengashi (Gensun) tomonidan ishlab chiqilgan. Militarizm mamlakatning
hukmron sinflarining mafkurasiga aylandi, shu jumladan burjua, mustamlaka
talon-taroj qilish va tashqi bozorlarni harbiy bosib olish orqali mamlakat ichki
bozorining torligini engishga intildi. 27
Konstitutsiyaning sub'ektlarning huquqlari,
erkinliklari va majburiyatlariga bag‘ishlangan maxsus qismida (18-32-moddalar)
asosiy e'tibor aynan majburiyatlarga qaratildi. Ular orasida eng muhimi soliqlarni
to‘lash va harbiy xizmatni o‘tash (20 yoshdan boshlab) majburiyatlari edi.
Erkinliklar orasida yashash joyini tanlash erkinligi, mamlakat bo‘ylab
harakatlanish erkinligi, o‘zboshimchalik bilan hibsga olishdan ozodlik deb
nomlangan. Umumiy fuqarolik tengligi e'lon qilinmadi, chunki aslida mulk tizimi
saqlanib qoldi. Faqat fuqarolarning davlat lavozimlariga kirishda tengligi e'lon
qilindi. Boshqa demokratik erkinliklar ham e'lon qilindi: so‘zlar, matbuot,
e'tiqodlar, petitsiyalar, jamoat birlashmalari. Shaxs, uy-joy va mulkning daxlsizligi
haqida gapirildi. Konstitutsiyaning ushbu qoidalari demokratik edi. Biroq,
huquqlarning hech biri va erkinliklarning hech biri aniq ta'minlanmagan - ularning
barchasi "qonun bilan belgilangan chegaralar, "qonunlarga muvofiqligi belgilangan
holatlar, "jamoat tinchligiga mos keladigan chegaralarva boshqalar to‘g‘risida
ko‘plab bandlar bilan ta'minlangan.P. hatto mulkning daxlsizligi ham mutlaq emas
edi va shuning uchun davlat tomonidan tartibga solinishi mumkin edi. Shu
munosabat bilan Konstitutsiyaning asosiy mualliflaridan biri bo‘lgan graf Ito
shunday dedi: "mulkchilik davlatga tegishli. Shuning uchun u cheklovchi
qonunlarga bo‘ysunadi. Bu haqiqatan ham buzilmas, ammo cheklangan bo‘lishi
kerak. Bundan tashqari, huquqlar va erkinliklar to‘g‘risidagi qoidalar imperator
27
История Японии / Ю. Д. Кузнецов, Г. Б. Навлицкая, И. М. Сирицын.- Москва, 2018.–С.97.- Научное
издание. Япония: экономика, политика, история. / Редактировать
45

tomonidan muayyan sharoitlarda cheklanishi mumkinligi aniqlandi: masalan, 31-
moddada sub'ektlarning huquqlari to‘g‘risidagi qoidalar "imperator urush paytida
yoki milliy falokat yuz bergan taqdirda ega bo‘lgan vakolatlarni amalga oshirishga
to‘sqinlik qila olmaydi.
Odil sudlovga kelsak, Konstitutsiyaga faqat eng umumiy qoidalar kiritilgan,
ammo ular muhim ahamiyatga ega. Yuqorida aytib o‘tilganidek, sud jarayoni
imperator nomidan va qonunlarga muvofiq amalga oshirildi (57-modda). Sudlar
mahalliy, tuman va okrug sudlariga bo‘lindi - ular Adliya vaziri etib tayinlandi.
Oliy sudlar ham mavjud edi: 7 ta apellatsiya va oliy; ularning raislari imperator,
a'zolari esa Adliya vaziri etib tayinlangan. Sudyalar yuridik ma'lumotga va amaliy
ish tajribasiga ega bo‘lgan shaxslar bo‘lishi mumkin; ularga siyosiy hayotda
ishtirok etish, siyosiy partiyalar a'zosi bo‘lish, moliyaviy foyda olish bilan bog‘liq
jamoat lavozimlarini egallash taqiqlangan. Sudyalarning o‘zgarmasligi aniqlandi;
ular faqat o‘zlariga nisbatan chiqarilgan sud hukmi yoki intizomiy jazo mavjud
bo‘lganda lavozimidan chetlashtirilishi mumkin edi (58-modda). Konstitutsiyada
maxsus sudlar tashkil etish imkoniyati nazarda tutilgan (keyinchalik bu amaliyotda
keng qo‘llanilgan). Nihoyat, oddiy sudlar ijro etuvchi hokimiyat harakatlari bilan
huquqlarni buzish bilan bog‘liq da'volarni ko‘rib chiqishga haqli emasligi
aniqlandi - bunday ishlar 1890 yilgi qonun bilan yaratilgan maxsus ma'muriy sud
vakolatiga kirdi. Ushbu sud rais va imperator tomonidan umrbod tayinlangan bir
nechta maslahatchilardan iborat edi. 28
Konstitutsiya qabul qilinishidan oldin ham
imperator farmonlari bilan yaratilgan mahalliy boshqaruv organlari tizimini
tavsiflab, 46 ta viloyat (yoki prefekturalar) boshida imperator tomonidan
tayinlangan gubernatorlar bo‘lganligini esga olish kerak. Gubernator
prefektura doirasida to‘liq hokimiyatni amalga oshirdi, imperator farmonlari va
hukumat farmoyishlarining bajarilishini nazorat qildi. Jamoat tartibsizliklari
yuzaga kelgan taqdirda, gubernatorga eng yaqin qo‘shin qo‘mondoni bilan
kelishilgan holda harakat qilish huquqi berildi. Gubernator davrida Prefekturaning
saylab qo‘yiladigan yig‘ilishi bo‘lib, u kengash tomonidan ijro etuvchi organga ega
28
Juchkova S . M . avtoreferat " XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Yaponiyaning ichki siyosiy rivojlanishi ", 2000 yil .-
В.102.
46

edi; ushbu kengash raisi hokimning o‘zi edi. Yig‘ilish va kengash gubernator
huzuridagi maslahat organlari rolini o‘ynagan; ikkinchisi ularning har qanday
qarorini bekor qilishi mumkin edi. Ichki ishlar vaziri orqali harakat qilib,
gubernator yig‘ilish va kengashni tarqatib yuborishi mumkin edi. Shahar va
qishloqlarni boshqarish mahalliy yig‘ilishlar, ularning kengashlari va hokimlari
tomonidan amalga oshirildi. Ushbu organlarning barchasi faqat nominal kuchga
ega edi, chunki gubernator ularning har qanday qarorini bekor qilishi mumkin edi.
Shunday qilib, mahalliy boshqaruv organlari tizimiga ikkita asosiy xususiyat -
favqulodda byurokratiya va Markaziy organlarga, birinchi navbatda ichki ishlar
vazirligiga qat'iy bo‘ysunish xos edi (bu vazirlik 1874-yilda birinchilardan bo‘lib
tashkil etilgan).
47

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, biz kurs ishining asosiy natijalarini umumlashtiramiz.
Ushbu kurs ishi XIX asr oxirida Yaponiyadagi o‘zgarishlarni ko‘rib chiqish va
o‘rganishga bag‘ishlangan. O‘rganilgan materiallar asosida bir qancha xulosalar
chiqarishimiz mumkin. Meydzi inqilobi 1868-yilgi Yaponiya inqilobi bo‘lib, u
mamlakatning tarixiy rivojlanish yo‘nalishini keskin o‘zgartirdi va imperatorlik
hokimiyatini tiklashdan iborat bo‘lib, syogunat siyosatidan jamoatchilik
noroziligining eng yuqori nuqtasi bo‘ldi. Yaponiyadagi islohotlar mo‘tadil edi.
Birinchidan, mamlakatning parchalanishi, uning alohida knyazliklarga bo‘linishi
yo‘q qilindi. Knyazlarning feodal mulki bekor qilindi va rasmiy ravishda erlarni
sotib olish va sotishga ruxsat berildi. Erga egalik aslida uni tasarruf etganlar
tomonidan tan olingan. Sud va sinf islohotlari o‘tkazildi, muntazam armiya va
politsiya apparati tashkil etildi. Yaponiya syogunat ag‘darilgandan so‘ng,
mustamlakachi mamlakatlarning bosimiga qaramay, mustaqil davlat sifatida
rivojlandi. Shunday qilib, XIX asrning 50-yillarida bo‘lgan Yaponiya qoloq
an'anaviy jamiyat edi, “Meydzi inqilobi” natijasida birinchi jahon urushi
boshlanishiga qadar yetakchi sanoat kuchlaridan biriga aylandi. Bunday tez
rivojlanish juda katta o‘zgarish edi. Bunga absolyutistik davlatning maqsadli
siyosati, uning keng iqtisodiy va harbiy funksiyalarini amalga oshirishi yordam
berdi. Ilg‘or kapitalistik davlatlardan texnik va harbiy orqada qolishni bartaraf
etish maqsadida Yaponiya davlati nafaqat xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni
rag‘batlantiribgina qolmay, balki soliq tushumlari orqali keng subsidiyalangan
sanoat qurilishida ham faol ishtirok etdi. Davlat g‘aznachiligi tomonidan ko‘plab
harbiy korxonalar, temir yo‘llar va boshqalar qurilishi moliyalashtirildi.
1870-yildan 1913 yilgacha YaIMning o‘sish sur’ati yiliga o‘rtacha 3% ni
tashkil etdi. Yaponiya iqtisodiyoti boshqa Evropa iqtisodiyotiga qaraganda tezroq
o‘sdi. Bundan tashqari, o‘sish sur'ati nisbatan barqaror ekanligini ta'kidlash kerak.
Siyosiy oqibatlar ham yuz berdi. 1894-1895 yillarda. Yaponiya Xitoy bilan
urushda g‘alaba qozondi va imperialistik davlatlar safiga qo‘shildi, ba'zi Xitoy
hududlarini qo‘shib oldi va Xitoyda o‘z ta'sir zonasini yaratdi.
48

Xulosa qilib aytganda, Yaponiyadagi Meydzi inqilobi mamlakat tarixida
tubdan siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy o'zgarishlarga olib kelgan o'zgarishlar davrini
belgilab berdi. Ushbu tadqiqot hujjati Meydzi inqilobi davrida Yaponiyaning turli
jihatlarini o'rganib chiqdi, uning boshlanishiga sabab bo'lgan omillar, uning asosiy
islohotlari va uzoq muddatli ta'siriga oydinlik kiritdi. Birinchidan, Meydzi inqilobi
G'arb imperializmi qarshisida Yaponiya duch kelgan muammolarga va millatni
modernizatsiya qilish va mustahkamlash zarurligiga javob sifatida paydo bo'ldi.
Tokugava syogunati hukmronligidan tashqi bosim va ichki norozilikning
uyg'unligi inqilobiy o'zgarishlar uchun pishgan muhitni yaratdi. Meydzi hukumati
imperator Meydzi va bir guruh shijoatli islohotchilar boshchiligida Yaponiyani
zamonaviy sanoati rivojlangan davlatga aylantirishga qaratilgan bir qator keng
ko'lamli islohotlarni amalga oshirdi. Bu islohotlar siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va
ta’lim sohalarini qamrab oldi. Feodal tuzumni tugatish, markazlashgan hukumatni
o‘rnatish, harbiy sohani modernizatsiya qilish, G‘arb huquqiy tizimlarini joriy
etish, sanoatlashtirish va zamonaviy texnologiyalarni ilgari surish bu davrda
amalga oshirilgan asosiy tashabbuslardan edi. Meydzi inqilobi Yaponiya
jamiyatida ajoyib o'zgarishlarni keltirib chiqardi. U qat'iy ijtimoiy iyerarxiya va
sinfiy tizimni yo'q qildi, odamlarga tug'ma huquqqa emas, balki xizmat
ko'rsatishga asoslangan ta'lim va martabaga erishish uchun katta ijtimoiy
harakatchanlik va imkoniyatlar berdi. Inqilob, shuningdek, yangi o'rta sinfning
paydo bo'lishiga yordam berdi va yapon xalqida milliy o'ziga xoslik va birlik
hissini kuchaytirdi.
Iqtisodiy jihatdan Meydzi inqilobi Yaponiyaning jadal sanoatlashuvi va jahon
iqtisodiy qudrati sifatida paydo bo'lishi uchun asos yaratdi. Hukumatning sanoat
tarmoqlarini qo‘llab-quvvatlashi, infratuzilmani rivojlantirish, zamonaviy bank-
moliya tizimlarini o‘zlashtirish, tashqi savdoni rag‘batlantirish Yaponiyaning
iqtisodiy o‘sishi va modernizatsiyasiga turtki bo‘ldi. Aynan Meydzi inqilobining
ta'siri Yaponiya chegaralaridan tashqarida ham tarqaldi. Bu G'arb imperializmiga
qarshi turishga va modernizatsiyani qabul qilishga intilayotgan boshqa Osiyo
davlatlari uchun ilhom manbayi bo'lib xizmat qildi. Yaponiyaning feodal
49

jamiyatidan zamonaviy milliy davlatga muvaffaqiyatli o'tishi G'arbning ustunligi
haqidagi hukmron tushunchalarga qarshi chiqdi va g'arbdan tashqari
mamlakatlarning iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy taraqqiyotga erishish
imkoniyatlarini namoyish etdi. Biroq, bir narsani tan olish kerakki, Meydzi
inqilobi o'zining kamchiliklari va qarama-qarshiliklaridan xoli emas edi.
O'zgarishlarning jadal sur'atlari va G'arb mafkura va amaliyotlarining qabul
qilinishi Yaponiya jamiyatida konservativ elementlarning keskinlik va
qarshiliklarini keltirib chiqardi. Modernizatsiya oqibatlari bir tekis
taqsimlanmagan, bu esa ijtimoiy-iqtisodiy tafovutlarga va ayrim guruhlarning
marginallashuviga olib keldi.
Umumiy jihatdan olib qaraydigan bo'lsak, Meydzi inqilobi Yaponiya tarixida
chuqur o'zgarishlar va yangilanish davrini ifodalovchi muhim bob bo'lib turibdi.
Uning merosi Yaponiyaning global kuch sifatida traektoriyasini shakllantirishda
davom etmoqda va an'analar va taraqqiyot o'rtasidagi muvozanat haqida
munozaralarga ma'lumot beradi. O'zgarishlarni qabul qilib, zamonaviylik sari
yo'lni belgilab, Yaponiya Meidzi inqilobidan keyingi o'n yilliklarda ajoyib
yutuqlarga tayyor bo'lgan davlat sifatida chiqdi.
50

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Косолапов Б.Е. – Москва: Наука, 2019. –С.102.
2. Eidus, X. T." Yaponiyaning qadimgi davrlardan to hozirgi kungacha
bo‘lgan tarixi".– Toshkent, 2015.– В. 56.
3. Jukov, A. E. "Yaponiya Tarixi", 2-Jild.– Toshkent, 2018.– В. 97.
4. Juchkova, S. M. "XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Yaponiyaning
ichki siyosiy rivojlanishi":avtoreferat.– Toshkent , 2000.–В.100.
5. Графский, В.Г. Всеобщая история права и государства: Учебник
для вузов. – Москва: Изд-во Норма, 2000. –Б.78.
6. Косарев, А. И. «История государства и права зарубежных
стран».- Москва, 2022.-С.374.
7. Кочелев, В. С., Оржеховский И. В., Тица В. И. «Всемирная
история XIX века - начала XX века».- Москва, 2018.–С.288.
8. Крашенинникова, Н. А., Жидкова, О. А. «История государства и
права зарубежных стран», том 2 .– Ташкент, 2013.–С.28.
9. Кучма, В. В. «Государство и право новой эпохи».– Ташкент,
2012.-С.150.
10. Кузнецов, Ю.Д., Навицкая, Г.Б., Сорицон, И.М. История
Японии: Полет. для шпильки. вузов, обучающихся по спец. «История» -
Москва: Высш. Шк., 2018.-С.78.
11. Pavel Sidorkin. "Imperator uchun" inqilobi // "Dunyo bo‘ylab"
jurnali.- 2021.-№3.– B .9.
12. Маклаков, В. В. «Конституции зарубежных стран».- Ташкент,
2019. –С.73.
13. Перфильев, В. О. «Япония от А до Я: популярная
иллюстрированная энциклопедия».– Москва, 2018.– 75 с.
14. Поляк, Г. Б., Маркова, А. Н. «Всемирная история».- Ташкент,
2017. –С.96.
51

15. Страшун, Б. А. «Конституционное (государственное) право
зарубежных стран: Америка и Азия».- Ташкент, 2021.-С.38.
16. Tarixiy va filologik tadqiqotlar .- Тошкент: Fan , 2017.–В.93.
17. Всеобщая история государства и права: Учебник Г' Под ред.
проф. К.И. Бато'ра. - Москва: Юрист, 2018. - С. 99.
18. История Японии / Ю. Д. Кузнецов, Г. Б. Навлицкая, И. М.
Сирицын.- Москва, 2018.–С.97.- Научное издание. Япония: экономика,
политика, история. / Редактировать.
19. История государства и права зарубежных стран / Н. А.
Крашенинникова, О. М. Жидкова. - Москва, 2018.–С.201.
20. Хрестоматия по всеобхей истории государства и права. 39-п, Т.2.
/ Под изд. К.И. Батора, Е.В. Поликарповой. - Москва: Юрист, 2019.
21. Черниловский, З.М. Всеобщая история государства и права.39-п.
– Москва: Юрист, 2019.–С.330.
52

Sotib olish