Mil.avv. V-IV-asrlarda Yunoniston. Polis tizimining inqirozi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	1.6MB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	08 Oktyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Sunnatillo

Ro'yxatga olish sanasi 11 Aprel 2025

5 Sotish

Mil.avv. V-IV-asrlarda Yunoniston. Polis tizimining inqirozi

Sotib olish

REJA:
I.Kirish
II.Asosiy qism
I.Bob. Mil.avv.V-IV-asrlarda Yunoniston.
I. 1.Afinada quldorlik demokratiyasi
I.2. Peleponnes urushlari davrida Yunoniston
I.3. Efialt islohotlari
II.bob. Polis tizimining tushkunligi
II.1. Perikl va Afina demokratiyasi rivoji
II. 2. Peleponnes urushining yakuni va oqibatlari
II. 3. Polis tizimining inqirozi
III.Xulosa
IV.Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1

Kirish
Kurs ishining maqsadi: Yunon shahardavlatlarining raqobati va Afina
demokratiyasining rivoji. Yunonistonda fors bosqinini bartaraf qilish jarayonida
kuchli ellinistik umumiylik shakllandi. Uchinchi bosqinni oldini olishga intilib.,
ko‘plab yunon polislari urushda harbiy dengiz kuchlari jihatidan alohida o‘rin
egallagan Afina boshchiligidagi ittifoqqa birlashdilar. Bu ligadan kelgan
daromadlar natijasida Afina polisining mavqei yanada ortadi, jamiyatda boshqaruv
ishlarida qatnasha oladigan erkaklar soni ko‘paygan. Oddiy fuqarolar rivojlanib
borayotgan shaharlar aholisining asosiy qismiga aylanib bordi, biroq ular boy va
aslzodalarga siyosiy boshqaruvda an’anaviy monopol boshqaruvni qo‘ Hab-
quvvatlashlariga halal berardilar. Haqiqatda Afinaning imperiya korxonalari
Attikadagi qullar sonini oshirdi va erkak fuqarolari orasida tenglik o‘sib borsada,
ayollaming mavqei pastligicha qolaverdi. Kserks mag‘lubiyatidan keyingi o‘n
yillar mobaynida Afina shahri asosiy madaniy markazga aylandi. Barcha
sayohatchilar xudo Dionis sharafiga qo‘yiladigan tragediyalami ko‘rishga
kelishardi. Afinaliklarning dengizni qo‘riqlash uchun olingan pullaming bir qismi
diniy marosimlami nishonlash va Afina tepaligidagi Parfenon kabi ommaviy
inshootlar qurish uchun ishlatilar edi. 1
Kurs ishining vazifasi: Tragediyachilar Esxil, Evripid va Sofokllaming
barchasi Afinada tug'ilgan, shuningdek komik dramaturg Aristofan, haykaltarosh
Fidiy va tarixchi Fukiditlar ham shular qatorida bo‘lishgan. Mil. a vv . V asrlarda
Afina Yunonistonning yirik savdo va qudratli davlatlaridan biriga aylangan. Yunon
Eron urushlari va Afina ittifoqi tashkil topayotgan bir vaqtda, katta o‘zgarishlar
ro‘y berdi. Solon islohotlariga ko‘ra Afinaning barcha fuqarolari o‘zlari mansub
bo‘lgan mulkiy tabaqaga ko‘ra ma’lum bir harbiy majburiyatlami ado etganlar.
Shuningdek, ular ba’zi huquqlarga ham ega bo‘lganlar.
1
Суриков И. Е. Древняя Греция: история и культура. М., 2005, 76- стр
2

Islohotlardan so‘ng kambag‘al qatlam - “fetlar” Afma siyosiy pillapoyasining eng
quyi pog‘onasiga tushib qoladilar. Og‘ir qurol - yarog‘lar sotib olish uchun
mablag‘i bo‘lmaganligi tufayli ular yordamchi bo‘linmalarda xizmat qilganlar. Flot
Afma dengiz ittifoqining tayanchi bo‘lganligi uchun fetlar siyosiy ahamiyati
jihatidan asta -sekin Afma demosining nisbatan yuqori darajasi - zevgitlar,
qismanesa suvoriylar bilan tenglashib, mil. avv. V asrda Afina qudratining asosiy
tayanchi bo‘lib qoldilar. Yunon - Eron urushlari davridayoq Afma demosini
mavqei oshib, ular hokimiyat uchun kurashganlar. Afina qishloqlarida, asosan,
qishloq demosining vakillari - bo‘lmish mayda va o‘rtahol dehqonlar yashaganlar.
Keyinchalik yirik yer egalari paydo bo‘la boshladi. Shu bilan birga Afinada
aristokratiya hukmronligi bilan oligarxiya ham rivojlandi. Afma aristokratlari o‘z
hukmronlik mavqeini yo‘qota bordi. Yunon - Eron urushlari tugashi arafasida
aristokratik va demokratik guruhlar o‘rtasida siyosiy kurash boshlandi.
Aristokratlar harbiy muvaffaqiyatlari tufayli Afma siyosatida ham yetakchilikka
intilganlar. Afinada ularga mashhur sarkarda Miltiadning o‘g‘li Kimon boshchilik
qilar, ammo aristokratlar o‘sha davr ishlab chiqarishida muhim o‘rin
tutmaganlar.Vaqt o‘tgani sayin ulaming yer-mulki kamayib borgan. Ular aksariyat
demokrat kuchlaming Afinada yo‘qligidan foydalanib, boy fuqarolar k о 'magi bilan
hokimiyatni vaqtincha kuchaytirishga erishdilar. Biroq urush harakatlari tugab,
jangchi va dengizchilar urushdan qaytib kelganidan so‘ng,Afinada demos
qatlamining faolligi kuchaydi. Endi demokratiyaning vazifasi hokimiyatda
aristokratlaming siyosiy huquqlarini zaiflashtirishdan iborat bo‘ldi.
Kurs ishining dolzarbligi: Afinada qattiqqo‘l va zo‘ravon Femistokldan
o‘miga donishmand va oliyjanob Kimon hokimiyattepasiga keladi. Kimon va
Femistokl har bir jabhada birbiriga qarama-qarshi edi. Ulaming biri sekin
bo‘lganda biri tez bo'lgan, biri manman bo‘lganda ikkinchisi odobli bo‘lgan edi.
Kimon aqlli bo‘lmagan lekin mohir lashkarboshi edi. U harbiy obro‘si tufayli
Sparta bilan aloqalami uzish va demokratiyaning rivojlantirish maaqsadida
bo‘lgan. 0 ‘z faoliyati davomida Afma yig‘inida Efialt boshchiligidagi koalitsiya u
3

bilan hisoblashishga majbur bo'ladi. Shu bilan Kimon katta obro‘ qozonishda
davom etgan. Mil. avv. V asming 70-yillarida Kimon boshchiligidagi afmaliklar
Egey dengizidagi qator orollami egallab olishga muvaffaq bo‘ldilar. Afina
polisining Delos ittifoqidagi mavqei yanada ortdi. Bu jarayon ikkinchi yirik polis-
Sparta bilan munosabatlami keskinlashtirdi. mil. avv. 464-yili Spartada kuchli
zilzila ro‘y berdi. Zilzila natijasida ko‘plab uylar vayron bo‘ladi va minglab
odamlar qurbon bo‘ladi, bundan foydalangan ilotlar esa qo‘zg‘olon ko'taradilar. 2
2
Boynazarov F. A. Qadimgi dunyo tarixi. Т.: 2004. 28-bet
4

I.Bob. Mil. Avv.V-IV-asrlardaYunoniston
I.1. Afinada quldorlik demokratiyasi
Itom tog‘ida mustahkamlanib olgan qo‘zg‘olonchilami bostirishga kuchi
yetmagan spartaliklar, mil. aw . 481 -yilda forslarga qarshi urush davomida
tuzilgan Ellin ittifoqiga kiradigan shaharlardan yordam so‘rashga majbur bo’ldi.
Kimon boshchiligidagi aristokratlar Afina kengashini Spartaga yordam berishga
ko‘ndirdi. Og‘ir qurollangan qo‘shin (Goplitlar) yetib borgan vaqtda spartaliklar
qo‘zg‘olonni o‘z kuchi bilan bostirishga erishib, afinaliklami orqaga qaytarib
yuboradilar. Afina demokratiyasi vakillari Efialt boshchiligida buni o ‘zlariga
haqorat deb bilib, Kimonga qarshi kurash boshladilar. Mamlakatda
ostrakizmso'rovi bilan Kimon amalidan ayrilib, quvib yuborildi . 3
Urush harakatlari
fivaliklaming Afinaga ittifoqdosh bo‘lgan beotiylar shahri Plateyaga kutilmagan
hujumi bilan boshlandi, lekin fivaliklar otryadi tor-mor etildi. Asirga olingan
jangchilar qatl etildi. Ular orasida ko‘zga ko‘ringan fivalik aristokratlar ham bor
edi. Javob tariqasida katta Peloponnes qo‘shinlari yoz oyi boshida Attika hududiga
kirib bordi. Peloponnesliklarga spartalik hukmdor Arxidam qo‘mondonlik qildi.
Shuning uchun ham Peloponnes urushiarining butun birinchi davrini mil. avv. 421-
yilgacha Arxidam urushi deb atashadi. Dushmanlaming hujumi qishloq aholisini
shaharga ko‘chib, uning devorlaridan panoh topishga majbur qildi. Ammo, Perikl
dushmanning ustun qo'shinlari bilan ochiqdan-ochiq jangga kirish tavakkal
ekanini anglab turardi va shuning uchun yurtdoshlarini bunday to‘qnashuvdan
saqlab qolishni uddaladi. Attikaning shimoliy qismini bo‘m-bo‘sh qilgach,
Arxidam tezda o‘z qo‘shinini Peloponnesga qaytarib olib ketdi, afmaliklar esa jonli
kuchlarini saqlab qolishdi. Bu orada Afinaning floti Peloponnes bo‘ylab tekshiruv,
reyd o‘tkazib ulgurgandi. Afmaliklar qirg‘oqbo‘yi hududlarini bo‘shatib, ulami
o‘zlarining Kefalleniy orollari itiifoqiga birlashtirishdi hamda Korinfning bir
koloniyasini ham qo‘lga kiritishdi. Undan tashqari, afmaliklar ikkita qaqshatqich
operatsiyani amalga oshirishdi: Eginadan spartaliklarni qo‘llab-quvvatlagani uchun
3
Арский Ф. H. Перикл. М., 1971. 93- стр
5

mahalliy aholi quvg‘in qilindi va u yerga Afma koloniyalari joylashtirildi, yil
oxiriga borib esa Megaraga yurish qilindi. Mil. avv . 430-yilda peloponnesliklar
Attikaga takror yurish qildi; bu safar Arxidam ancha ichkariga kirib bordi va
mamlakatda deyarli bir yarim oy qolib ketdi. Dushmanlar yana ekinlami yo‘q qilib,
Afina dehqonlarining uylarini yoqib yuborishardi. Qishloq xo‘jaligi hududlarining
vayron etilishi afinaliklar uchun og'ir zarba bo‘ldi, ammo undan ham
yomonishundaki, Pirey bandargohi, so‘ngra Afinaning o‘zida ham vabo tarqaldi.
Uncha katta hududga ega bo‘lmagan va oddiy gigiena shart-sharoitlari mavjud
bo‘lmagan bu shaharda 200 minggacha odam to‘plangar. edi. Epidemiya aql bovar
qilmas darajada. tez tarqalib borardi. Fukididning guvohlik berishicha, jang
salohiyatiga ega bo‘lgan armiyaning to‘rtdan bir qismi halok bo‘ldi. Bundan
tashqari Afma xalqining ma’naviy ahvoli og‘irlashib, ishonchsizlik kayfiyati avj
olib borardi. O‘sha vaqtning o‘zidayoq Perikl floti yordamida Peloponnes atrofida
yana reyd o‘tkazdi, biroq shimoliy va sharqiy sohildagi bir nechta punktlarning
vayron etilishidan boshqa natijaga erishilmadi. Keyin flot va qo‘shin Xalkidika
qirg'oqlariga yo‘naltirildi, lekin bu yerda afmaliklaming harakatlari epidemiya
tufayli mutlaq cheklangan edi. 4
4
Boynazarov F. A. Qadimgi dunyo tarixi. Т.: 2004. 156-bet
6

I.2. Peleponnes urushlari davrida Yunoniston
Yunon shahar-davlatlarining gullashi davomiy bo‘lib chiqmadi. Bu yunon-
fors urushlaridagi g‘alabalar va Peloponnes urushlari orasidagi qisqa mo‘tadillik va
ko‘tarilish davri edi. Buning ustiga hatto o ‘sha davrda ham m o‘tadillik nisbiy edi,
ko‘tarilish esa qulash tendensiyalariga to‘la edi. Forslar bilan to‘qnashuvda
yunonlaming ozod fuqarolar jamiyati forslar despotiyasidan ustun ekanligini
ishonch bilan isbotlab berishdi. Shu bilan birga yunon-fors urushlari xo‘jalikning
kuchli quldorlik shakllarini rivojlantirgan holda fuqaroviy jamoalarda ijtimoiy va
egalik manfaatlarini o‘sishiga yordam bergan. Shuningdek, ular umumiy
ozodlikning qudratli himoyachilari bo‘lgan Afina va Spartani oldingi qatorlarga
olib chiqdi. Qadimgi Yunonistonda, aslida shahar davlatlar orasida asosan ikki
qarama-qarshi kuch mavjud bo‘lgan. Bir tomonda Sparta Janubiy Yunonistonning
katta qismlari bo‘yicha konservativ polislami birlashtirgan holda mil. avv. VI
asrdayoq Peloponnes ligasining tashkilotchisiga aylangan edi. Boshqa tomonda
keyingi yuz yillikdagi yirik birlashma - Delos, yoki savdo aloqalari jihatida
umumiylashgan dengizbo‘yi va orol polislarining katta qismini birlashtirgan va
forslarga qarshi kurashda o‘sha kuchlami birlashtirishni ko‘zlagan Afma dengiz
ittifoqini mavqei ortib borardi. Peloponnes ligasining yadrosi konservativ, agrar
tipga mansub bo‘lgan, asosan savdo-iqtisodiy aloqalarga moslashgan doriylar
jamoalari edi. 5
Har jamoa o‘z sardorining tashabbusiga bo‘ysungan holda ta’sir
doirasini saqlab qolish va kengaytirishga intilgan va raqobatchi guruhlar
muvaffaqiyatlarini obdon kuzatib borgan. Ikki ittifoq o‘rtasidagi bu raqobat- o‘z
o‘rnida mil.avv.V asrda Yunoniston jamiyatida shunday siyosiy qarama-
qarshilikka aylanganki, u umumiy katta ichki mojaroni, Peloponnes urushi (mil.
avv . 431-404-yy)ni keltirib chiqargan. Bunda birinchi o‘rinda, Afma tashabbuskor
tomon sifatida namoyon bo‘ladi. Tez rivojlanib borayotgan iqtisodiyot va unga
asoslangan ijtirnoiy harakatlarga bo‘lgan ehtiyoj afinaliklami o‘z ta’sir doirasini,
hududini kengaytirishga, xom-ashyo va resurslarini ko‘paytirishga undagan. Afma
5
Арский Ф. H. Перикл. М., 1971. 95 - стр
7

bilan dengizda raqobatini olib borgan doriylaming savdo shaharlari, eng aw alo,
Megara va Korinf, shuningdek butunlikni saqlab qolish g‘amidagi katta yer
egalarining barchalari Spartaga murojaat qilishardi. Urushning sababi Afma va
Sparta o‘rtasida Yunonistonda gegemonlik qilish uchun olib borilgan kurash
hisoblanadi.Shuningdek, boshqa tomondan Korinf va Megara o‘rtasidagi savdo
raqobatlari dastlabki mojarolami keltirib chiqargan edi. mil. avv. 433- yilda
Kerkira va materik orasidagi havzada kerkiraliklar va korinfliklar o‘rtasida jang
bo‘lganda Afma floti unga aralashib kerkiraliklami mag‘lubiyatdan saqlab qoladi.
Shunday qilib Korinf va Kerkira o‘rtasidagi tortishuv Afma va Korinfning bir-
biriga qarshi qurollanishiga sabab bo‘lgan. Bu orada Xalkidika yarimorolidagi
Potideya tufayli ikkinchi mojaro kelib chiqdi. Korinfliklar tomonidan asos solingan
Potideya Afma dengiz ittifoqi tarkibiga kirgan. mil. avv. 430-yillarda afinaliklar
tomonidan ittifoq to‘lovi summasining oshirilishi va Xalkidika shaharlari ustidan
qattiqroq nazoratning o‘matilishi potideyaliklaming Peloponnes ittifoqiga
yaqinlashish yo‘llarini qidirishigaolib keldi. Mil. a vv .433-yilda Afmadan
ochiqchasiga ajralib chiqqan Potideya yordam so‘rab Korinf va Peloponnes
ligasiga murojaat qildi. Peloponnesdan Potideyaga ikki ming ko‘ngillidan iborat
otryad yetib keldi. Afmaliklar o‘z o‘mida mil. avv. 432-yilning bahorida
qo‘zg‘olon qilayotgan shaharga yirik harbiy qo‘shin yubordi. Nihoyat, uchinchi
falokat ham qo‘shildi: afmaliklar Megara ustiga yurish qilishdi. Afmaliklar
Megaraga Peloponnes ittifoqi bilan aloqalami uzishni talab qilib, bosim o‘tkaza
boshlaydi. Bu bosim hech qanday natija bermagach esa megaraliklarga Afina
portlari va Afina ittifoqi shaharlariga kirish va savdo qilish taqiqlab qo‘yildi.
Potideya va Megaraning Peloponnes ittifoqidan ulami qoilab-quwatlashini so‘rashi
va korinfliklaming afinaliklarga qarshi darhol chora ko‘rilishini talab qilishi
Spartaning hal qiluvchi qadamni tashlash istagini uyg‘otdi. Mil. avv. 432-yiining
kuzida spartaliklar xalq yig‘ini afmaliklami “ o ‘ttiz yillik” tinchlikni buzganlikda
aybdor deb qaror chiqardi. Birozdan so‘ng Afinaga qarshi urush boshlashga qaror
qilgan Peloponnes ittifoqi a’zolarining Spartada yig‘ini bo‘lib o‘tdi. Yilning kech
8

payti bo‘lgani uchun umsh darrov boshlanmadi-tomonlar qishni kuchlami to‘plash
va ikki tomonlama diplomatik hujjatlami tayyorlashga sarflashdi. Spartaliklar
Potideya qamalini bekor qilish, Eginaga avtonomiya berish, megaraliklar haqidagi
qaromi bekor qilish va nihoyat, Afma qo‘li ostidagi barcha yunon shaharlariga
ozodlik berish kabi talablamiqo‘yadi. Biroq u bilan birga Spartaning boshqa
talablari ham rad qilindi. Afinaning yon bosmasligi undagi ichki vaziyat bilan
izohlanadi. 6
V asming 30-yillaming oxiriga kelib Afmadagi siyosiy vaziyat
keskinlasha boshladi. Oxirgi 10 yil davomida mamlakat boshqaruv kemasini
mutlaq o‘zi boshqarib kelayotgan Periklning holati kuchsizlandi. Periklning
avtoritar pozitsiyasi turli qatlamlaroligarx va demokratlar muxolifati asta kuchayib
borayotgan guruhlar orasida norozilikni keltirib chiqargan edi. Urush arafasida
Afma piyoda qo'shinlari 30 mingdan ortiq edi. Ulardan 13 mingtasi goplitlar, 1200
tasi otliqlar, 16 mingtasi gamizon jangchilari bo‘lgan. Flot 300 ta suzishga tayyor
turgan trieralar va ularga qo‘shilishi kerak bo‘lgan ittifoqdosh xioslik, lesboslik va
kerkiraliklar eskadralaridan iborat edi. Afma dushmanlarining kuch va
imkoniyatlari nisbatan ishonchsizroq ko‘rinardi. To‘g‘ri, Peloponnes ittifoqi
piyodalar qo‘shinini 60 ming kishiga chiqarishi mumkin edi. Biroq
peloponnesliklar floti afinaliklamikidan ikki, uch marta kam edi. Agrar
polislaming moliyaviy imkoniyatlari afinaliklamiki bilan hatto tenglasha olmasdi.
Peloponnesliklar Attika ustiga hujum qilishni rejalashtirar edi. Ular odamlar
urushga jalb qilinishi mumkin bo'lgan qishloq xo‘jaligi hududlarini yakson qilib,
birinchi jangdayoq urushni yutib chiqmoqchi bo‘ldilar. Periklning rejasi
quruqlikda Afinaning o‘zini va boshqa qal’alami himoya qilish bilan cheklanish,
faol operatsiyalami esa dengizda olib borishdan iborat edi. Peloponnes
qirg‘oqlarini qurshab olib, qo‘shinlami kiritib va tobe aholida qo‘zg‘olon uyg‘otish
bilan afmaliklar o‘z dushmanlari davlatining qulashi va yakson bo‘lishiga umid
qilishad i.
6
Арский Ф. H. Перикл. М., 1971. 99 - стр
9

I.3. Efialt islohotlari
Efialt Kimonga bosim o‘tkazib undan qutulgach, bir qancha sezilarli
islohotlami o‘tkazishga erishdi. Biz Efialt islohotlari to‘g‘risida batafsil m
a’lumotga ega bo’lmasakda, biroq u qadimgi Oliy sudning mavqei va ta’sirini
tushirishni maqsad qilgandi (mil. avv . 462 -yilgi qabul qilingan qonun buning
isbotidir). Ammo bu idoraning obro‘ - e’tibori zo‘r bo‘lganligi bois, Efialtning o‘z
maqsadiga erisha olishi qiyin kechadi. U dastlab areopagga qarshi yetarlicha
dalillar to‘plagan (Areopag - Afinaning oliy sud va hokimiyat organi). Keyinchalik
Efialt islohotlar o'tkazishga muvaffaq bo‘lib, areopagni siyosiy nazorat
imkoniyatidan mahrum qilib, endi u faqat sud ishlarini yuritish bilan
cheklanadigan bo‘ldi. Qolgan ishlaming barini gelieya, ya’ni hakamlar sudi ijro
etgan. Efialt vafotidan so‘ng Afina demokratiyasi zaiflashib qoldi. Aristokrat va
demokratlar o‘rtasida siyosiy kurash keskinlashdi. Bu vaqtda tajribali siyosiy arbob
Fukidid aristokratiya sinfi yetakchisi, Perikl esa demokratiya sinfi yo‘lboshchisiga
aylandi.
10

II.bob. Polis tizimining tushkunligi
II.1. Perikl va Afina demokratiyasi rivoji
Mil. avv.430-429-yilning qishida afinaliklar holati biroz yaxshilandi: ular
nihoyat Potideyani qo‘lga kiritishdi; Afina flotiKorinf ko‘rfaziga kirib borib,
Korinfni qamal qila boshladi. Afinada siyosiy vaziyat biroz yengillashadi.
Perikldan ayblari olib tashlanib, u yana strateg etib tanlandi. Lekin bu mashhur
afinalik siyosatchining so‘nggi zafari edi: mil. avv . 429-yilning kuzida uning o‘zi
shafqatsiz kasallikning qurboni bo‘ldi. Perikldan so‘ng Xalq yiginida Kleon ancha
ko‘zga ko‘ringan edi, lekin u shunchaki demagog(balandparvoz so‘zlar, va’dalar
bilangina cheklanadigan siyosiy arbob) edi; harbiy ishlarga esa Perikl davrasidan
bo‘lgan Nikiy ismli aslzoda strateg boshchilik qilardi. Tashabbuskor sardoming
yo‘qligi darrov sezildi: mil. avv. 429-yilda afinaliklar bironta ham faol harbiy
yurishlami amalga oshirishmadi. Ammo dushman tomon dadil harakat qilardi:
peloponnesliklar Plateyani qamal qilishni boshlab g‘arb tomonga ikkita:
quruqlikda — Akarnaniyaga, dengizda esa - Navpaktdagi Afma flotiga qarshi
hujum uyushtirishadi. To‘g‘ri, ikkala harakat ham omadsizlik bilan tugadi, biroq
peloponnesliklaming dengizda ancha faol ekanligi namoyon bo‘ldi. Mil. a vv . 428-
yil afmaliklar uchun og‘ir sinovlar yili bo‘ldi. Spartaliklar yana Attikaga hujum
qilishdi va deyarli darhol shu voqeadan keyin muhim orol Lesbosda qo‘zg‘olon
ko‘tarildi. 7
Bu orolning ajralib chiqishi Afinaning Egey dengizini shimoli-sharqiy
qismida hukmronligini xavf ostida qoldirardi. Afma xalq yig‘inida bosh ko‘targan
lesbosliklar harakati bostirildi. Lesbos shaharlari (sodiq qolgan Metimnadan
tashqari) o‘z avtonomiyasi va flotidan mahrum qilindi, qatl hukmi faqatgina
qo‘zg‘olonning eng faol ming nafar ishtirokchilariga berildi. Lesbos yerlarining
sezilarli qismi esa 2700 ta Afma kolonistlariga bo‘lib berildi. Lesbos va
Kerkiradagi voqealar Afma himoyasining kuchsiz tomonini ko‘rsatib qo‘ydi.
Separatchilik harakatlari va davlat qulashining ehtimoli kuchayib borar edi.
Afmaliklar o‘z manfaatlari y o’l ida olib borgan urush ittifoqchilaming noroziligini
keltirib chiqardi, xolos. Shu bilan birga, Afinaning hatti-xarakatlari ittifoqdosh
7
Boynazarov F. A. Qadimgi dunyo tarixi. Т.: 2004. 158-bet
11

shaharlarda noroziliklami keltirib chiqardi. Natijada Peloponnes urushlari
xususiyjangovar to'qnashuvdan ko‘ra ko‘proq butun-yunon ijtimoiy-siyosiy
nizosiga aylanib borar edi. Mil. a vv . 427-yilning kuzida strateg Laxet 20 ta kema
bilan Sitsiliyaga suzib ketdi. U ulkan ulkan zafarlar quchdi. Shu tariqa Messapa
afmaliklar tomoniga o‘tdi. Mil .avv .426-yilda muvafaqqiyatdan ruhlangan
afmaliklar spartaliklami muzokaralar boshlashga urinishini rad etganlaridan so‘ng
425-yilda spartaliklar 5-marta Attikaga hujum qilishdi. Bu orada afmaliklar
Sitsiliyaga 40 ta kemadan iborat yangi eskadrani yuborishdi. Ekspeditsiyaga bosh
etib mohir strateg Demosfen tayinlandi. U dushmanga sezdirmasdan
Messeniyaning g‘arbiy sohilidagi Pilos bandargohiga tushdi va u yerda uncha katta
bo‘lmagan otryad bilan qolib himoya qo‘rg‘oni qura boshladi. Afmaliklaming
Messeniyaga doim ilotla rn ing bosh ko‘tarishiga tayyor bo‘lgan mamalakatga
o‘ r mashib olishi spartaliklami Attikaga yurishini darrov to‘xtatishga majbur etdi.
Demosfenni tashqi dunyodan uzib qo‘yish maqsadida spartaliklar Pilos
bandargohiga boradigan yo‘lni to‘sib qo‘yadigan Sfakteriya orollarini egallashadi.
Shu vaqtda Sitsiliyaga yuborilgan Afma floti yetib keldi. Afinaliklar Peloponnes
eskadrasini yakson qildi va spartaliklaming Sfakteriyadagi gamizonini
qamalgaoldi.. Spartaliklar tinchlik muzokaralarini olib borishni taklif qilishdi.
Nikiyning guruhi, aftidan, bu taklifni qabil qilishga moyil edi, lekin Kleonning
partiyasi bunga rozilik bermadi. Mil. a vv .424-yilda afmaliklaming yangi hujumi
bilan boshlandi: Nikiy Lakon sohillari yaqinida joylashgan Kifer orollarini qo‘lga
kiritdi, boshqa strateglar esa megaralik demokratlar bilan til biriktirib Megaraning
bandargohi Piseyani qo‘lga kiritishadi. Bu Afma zafarlarining eng yuqori nuqtasi
edi, biroq g‘alabadan mast bo'lgan Megaradagi afmaliklar shunday natijaga
Beotiyada ham erishmoqchi bo'ladilar. Afma qo‘shinlarining Beotiyadagi
harakatlari muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. O'sha vaqtda afmaliklar uchun
shimoldagi vaziyat keskinlashdi. Yosh spartalik qo‘mondon Brasid ajoyib g‘oyani
ilgari surdi. U Frakiyada yangi front ochish, Afmadan norozi ittifoqchilami o‘z
tomoniga og'dirib shu yo‘l bilan Afinaga qaqshatqich zarba berish rejasini tuzadi.
Brasid ilotlar va yollanma jangchilardan uncha katta bo'lmagan otryad tuzib,
12

Xalkikka yetib keldi. Makedoniyalik hukmdor Perdikka darhol Sparta tomonga
o'tdi. Brasid Afinaning shimoldagi hukmronligining poydevori bo'lgan Amfiopol
shahrini qo'lga kiritdi. Afmaliklaming Beotiya va Frakiyadagi mag'lubiyatlariga
yana bittasi qo'shildi: afinaliklaming faolligidan qo'rqqan Sitsiliyadagi yunon
shaharlari ichki urushlami to'xtatish haqida kelishib olishdi va Afina floti oldiga
kelgan joyiga qaytib ketish shartini ko'ndalang qo'ydi. Bu ketma-ket
muvaffaqiyatsizliklar harbiy partiyaning obro'sini zaiflashtirib qo'ydi. Sparta bilan
tinchlik haqida muzokaralar boshlanadi. Yil tugashi bilan Kleon umsh harakatlarini
qayta tiklab, uning o'zi shimolga yurishga boshchilik qildi va qisqa muddat ichida
boy berilgan punktlar ustidan Afma nazoratini qaytardi. Perikl Afina demokratiyasi
ruhiyatiga sodiq edi, siyosiy kurashlarda demos manfaatlarini himoya qilgan
qilgani uchun afmaliklar saylovlarda uni qo‘llab-quvvatlashadi. Aslida, undan
tashqari yana to‘qqizta strateg boisa ham boshqa generallar uning ra’yiga qarshi
chiqishmagan. Perikl quldorlik demokratiyasi g‘oyalariga sidqidildan sodiq edi. U
Afma demosining turmushini yaxshilash to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilgan va uning
manfaati yo‘lida faoliyat yuritgan. Perikl o‘z hayotini Afma demokratiyasiga
bag‘ishlagan. Uning “Biz oz muddatda yaratganlarimiz qisqa muddat yashamasligi
kerak” degan iborasi xalq orasida mashhur edi. Perikl demosning o‘rta tabaqalariga
tayangan va Afma kambag‘al tabaqalarini ish bilan ta’minlashga intilgan. U shahar
aholisi bilan birga yirik qurilishlarda ishtirok etgan. Perikl xalq yig‘iniga tayanib,
15 yil Afma quldorlik demokratiyasi hokimiyatini boshqardi. Afma demokratiyasi
ko‘proq xalq yig‘iniga tayanib ish ko‘rgan. Bu esa Afma siyosiy barqarorligini
ta’minlashda muhim rol o‘ynagan. 8
Davlat boshqaruvi faol urush harakatlarini olib borish tarafdori bo'lgan
Afina demokratiyasining vakillari qoiiga o'tdi. Shunday rahbarlardan biri Kleon
kelib chiqishi hunarmandlardan bo’lgan ustaxona egasi, ajoyib notiq, shijoatli
siyosatchi va urushni g'alabagacha davom ettirish tarafdori edi. Uning davrida
afina floti Peloponnes qiig'oqlarida faol urush harakatlarini boshladi. Afinaliklar
8
Арский Ф. H. Перикл. М., 1971. 111 -стр
13

er. avv. 425-yil Messeniyadagi muhim Pilosni va uning qarshisidagi Sifakteriya
orolchasini bosib oldilar.
Spartaliklaming ahvoU og'irlashib qoldi. Ular urush harakatlarini shimolga
Frakiyaga ko'chirdilar. Bu yerdagi bir qancha shaharlar Afina bilan ittifoqdan
chiqdilar. Er. aw. 422- yilda Amfiopol shahri yaqinida katta jang bo'lib, har ikki
tomondan ko'plab qurbonliklar berildf. Bu jangdan so'ng Afina bilan Sparta
o'rtasida 50 yil muddatga tinchlik shartnomasi imzolandi. Bu shartnoma Afinaning
elchisi Nikiy nomi bilan Nikiy shartnomasi deb ataldi. Ammo bu tinchlik uzoqqa
bormadi. Afinada er. aw. 420- yilda Sparta bilan urushni davom ettirish tarafdorlari
Periklning jiyani Alkiviad boshchiligida hokimiyatga keldilar va bir necha
peloponnes polislarida Spartaga qarshi fuqarolarni chiqishini uyushtirdilar.
Alkiviad Sitsiliyani bosib olish g'oyasini ilgari surdi, bundan tashqari, janubiy
Italiya hatto Karfagenni bosib olishni orzu qildi. Uning istilochilik rejalari Afinada
keng qo'llabquvvatlandi. Er. aw. 415-yil afinaliklar Sitsiliya oralig'idagi Sirakuza
shahriga qarshi harbiy dengiz ekspeditsiyasini uyushtirdilar. Afinaliklami Sirakuza
Sparta yordami bilan tor-mor qildi. Natijada 7000 afinalik asirga olinib, qul qilindi.
Sitsiliya halokati natijasida Afinani dengiz davlati mavqeiga putur yetdi. Afina
ittifoqchilari bo'lgan bir necha yirik shahar va orollar vaziyatdan foydalanib,
Afinadan ajralib ketdilar. Sparta Eronning yordami bilan Kichik Osiyodagi yunon
shaharlariga o'z ta’sirini kuchaytirdi. Afinada hokimiyatni oligarxlar bosib oldilar
va ular Sparta bilan tezda tinchlik o'rnatish harakatini boshladilar. Peloponnes
urushining ikkinchi bosqichi (Dekeley urushi er. aw. 415—404-yillar.)deb ataldi.
Spartaliklar Qora dengizga boradigan yo'llardagi bo'g'ozlami bosib oldilar. Bu
Afinani oziq-ovqat bilan ta’minlashni qiyinlashtirdi. Urushda eng katta zarami
Afina ko'rdi. Afinani yunon dunyosidagi obro'- e’tibori tushib ketdi. Yunonistonda
Spartaning gegemonligi o'rnatildi. Peloponnes urushlari davrida vaziyatga qarab
har ikki tomonga yordam berib tuigan, aslida Afina bilan Sparta munosabatlarini
keskinlashtiigan Eron asta-sekin yunon polislarida o'z ta’sirini kuchaytirdi. Aslini
14

olganda biror bir yunon polisi bu umshdan foyda ko'rmadi, aksincha, Yunoniston
polislari tushkunligi boshlandi. 9

9
Boynazarov F. A. Qadimgi dunyo tarixi. Т.: 2004. 160-bet
15

II. 2. Peleponnes urushining yakuni va oqibatlari
Peloponnes urushining asosiy natijasi Afinaning Sparta bilan uzoq
kurashidan so‘ng batamom mag‘lubiyatga uchragani bo‘ldi. Afmaliklar
mag‘lubiyatining ko‘plab sabablari bor edi. Avvalo, Afinaning siyosati uning
ittifoqdoshlarida norozilik uyg‘otdi. Afinaning qudratli paytida ittifoqdoshlar foyda
ko‘rar edi, biroq yetakchining kuchi va irodasi sustlasha boshlaganda, ittifoq
tarqaldi. Afma magMubiyatining boshqa sababi urush rejasining nobopligi edi:
dengiz jangi bilan Spartadek kontinental davlatni qulatib bo‘lmasdi. Afinaning
qishloq xo‘jaligi hududlari bilan aloqalaming uzilishi og‘ir oqibatlarga olib keldi.
Bundan tashqari afmaliklarda mustahkam boshqaruv yo‘qolgan edi, operatsiyalami
amalga oshirishda noma’qulchiliklar ham bor edi. Bunga Sitsiliyaga uyushtirilgan
ekspeditsiya misol bo‘la oladi, U barbod bo‘lgan edi. Va nihoyat, Afinaning
mag‘lubiyatiga Spartaliklarga forslaming moliyaviy yordam ko‘rsatgani o‘z
ta’sirini o‘tkazgan. Bu yordam spartaliklarga qudratli flot tuzib, afinaliklar eng
kuchli bo‘lgan joyda- dengizda - ulami mag‘lub qilish imkonini bergandi. Xo‘sh,
spartaliklaming g‘alabasi yunon polislariga nima olib keldi . Sparta urushni ellin
ozodligini afinaliklar zulmidan qutqarish shiori ostida olib borgan. Ammo,
Spartani qo'llabquwatlash va uning taraflda bo‘lish bilan yunonlar aytarli hech
nimaga erishishmadi. Afina gegemonligi o‘miga Spartaniki keldi, xolos. Natijada
Afinada demokratlar va oligarxlar qator kurashlar bo'lib o‘tdi. Nihoyat, Afinada
mil. a vv . 403-yilning kuzida. demokratiya qayta tiklandi. Biroq, bu urushdan oldin
Afinada hukm surgan o‘sha buyuk demokratiyaning soyasi edi, xolos. Umuman
olganda, yunonlar uchun Peloponnes urushining mohiyati salbiy bo‘ldi. Yangi
tinchlik va yangi boshqaruv tizimi avvalgidek mustahkam emasdi va tez orada
ellinlar yangi ichki nizolar, kelishmovchiliklar ichida qoldilar. Urush fuqaroviy
jamoalar o‘rtasida kelishmovchilikning kelib chiqishiga sabab bo‘ldi. 10
U
kambag‘allar va boylar, shahar demosi va qishloq xo‘jaligi aristokratlari,
demokratlar va oligarxlar o‘rtasidagi munosabatlami yanada keskinlashtirdi.. Polis
tuzumining inqirozi Miloddan a vv algi V asr so‘nggida yunon polislari uzoq davom
10
Boynazarov F. A. Qadimgi dunyo tarixi. Т.: 2004. 178-bet
16

etgan tushkunlik pallasiga kirdi. Fuqarolaming yopiq jamoasiga asoslangan yunon
polislarida endilikda yer mulkchilik munosabatlarida keskin o‘zgarishlar sodir
bo'ladi. Yerga ishlov berishdan keladigan daromaddan ko‘ra sudxo'rlikdan
olinadigan foyda o‘sib ketdi. Yemi sotish keng tarqaldi. Katta yer maydonlari
ayrim fuqarolar qo‘liga o‘tib qoldi. Kambag‘allashgan, yeridan ajragan fuqarolar
o‘z fuqarolik majburiyatini bajarmay qo‘ydilar. Mil. avv. V asrda boylik ayrim
xususiy kishilar qo‘lida to‘plandi va ular o‘zlarining fuqarolik majburiyatini
bajarishdan bo‘yin tovlay boshladi. Ulaming ko‘pchiligi o‘z mablag'larini dengiz
savdosiga qo'yib, o ‘z polislaridan boshqa hududlarda katta-katta yer maydonlariga
egalik qila boshladilar. Endi ma’lum bir polis fuqarosi bo‘lish ahamiyatga ega
bo‘lmay qoldi. Bu davrda yunon polislarida davlat xo‘jaliginingmavjud emasligi
hukumat g‘aznasiga daromad tushmasligi olib keladi. Polislaming moliyaviy
qiyinchiliklari uzluksiz urushlar, yollanma qo‘shinlaming keng tarqalishi hamda
harbiy ehtiyojlarga xarajatlaming muntazam ravishda o‘sib borishi bilan
qiyinlashdi. Demokratik polislarda lavozimlarga haq to‘lash, kambag‘al
fuqarolarga muntazam nafaqa berish tizimi bu qiyinchiliklami yanada
chuqurlashtirdi. A vv allari Afma o ‘z xarajatlarini ittifoqchilar hisobidan to‘ldirgan
bo‘lsa, mil. avv. IV asrga kelib mulkdan olinadigan favqulodda soliq bilanqoplay
boshladi. Mil. a vv .V asr so‘nggida meteklar va chet elliklarga alohida xizmatlari
uchun polis hududida yer va uylarga egalik qilish hollari tarqaldi. Polis tushkunligi
yollanma askarlaming tarqalishida ham ko‘rindi. Chunki, yer mulkidan ajrab,
qarzga botib, kambag‘allashib qolgan fuqaro qurol-yarog‘ olishga mablag‘i yo‘q
edi. Endi u begonalar manfaati uchun jang qilishni xohlamas edi. Yunon
polislarining tushkunligi quldorlik tizimining inqirozi emas edi, chunki qulchilik
yanada rivojlandi. Mil.a vv .IV asrda polislar tizimida turli ijtimoiy tabaqalar
o‘rtasidagi ziddiyatlar kuchaydi. Biror bir polis qandaydir mustahkam birlashuvni
tashkil qilish va unga rahbarlik qilish qobiliyatiga ega emas edi. Yunon polislari
endilikda iqtisodiy-siyosiy jihatdan to‘liq inqirozga yuz tutgan edi. 11
11
Бергер А. К. Политическая мысль древнегреческой демократии. М.: 1966. 140-стр
17

II. 3. Polis tizimining inqirozi
Mil. avv. 416-yilda Sitsiliyaning kichik bir shahri Egesta o ‘z qo‘shnisi,
qudratli Sirakuza qo‘llab-quvvatlab turgan, doriylarning Selinuntiga qarshi
kurashda Afina dan yordam so‘raydi. Afma savdogarlarini Sitsiliyaning hosildor
yerlari o‘ziga jalb qilgan bo‘lsa, dengizchi va eshkakchilami uzoq sayohat o‘ziga
tortardi. Xalq yig‘ini katta flot va qo‘shin yuborishga qaror qildi. Tashqaridan
qaraganda bu Egestaga ko‘rsatiladigan yordam edi, aslida esa ular Sirakuzaga
qarshi kurashib, butun Sitsiliyani egallab olishmoqchi edi. Bu ekspeditsiya uchta
strateg Alkiviad, Nikiy va Lamaxga bo'lib berilgan edi. Mil. avv. 415-yilning
bahoriga kelib hammasi tayyor bo‘ldi va 6 mingdan ortiqroq jangchi
joylashtirilgan ulkan armada urushga shay holatda Pirey portida jamlandi. Ammo
suzib ketish oldidan boshlangan barcha harakatlarga soya solgan noxushlik sodir
bo‘ldi. Bir kechada Afinada qandaydir bezorilar hamma gerrnlami - savdo va
sayohat xudosi Germes tasvirlangan tosh ustunlami buzib ketishadi. Ammo, bu
voqea ko‘pchilik tomonidan shunchaki bir necha ichib olgan yoshlaming bezoriligi
emas, balki fitnachilaming demokratiyaga qilgan tahdid da’vati sifatida qabul
qilindi. Bunda Alkiviad shubha ostiga olindi. o ‘z navbatida Sitsiliyada afinaliklami
yaxshi kutib olishmadi: Naksos darvozalarini cchdi, lekin Katanga kuch bilan
kirishga to‘g‘ri keldi. Bu ikki shaharda o‘mashib olgach afinaliklar Sitsiliya
qirg‘oqlaridan ichkariga suzishdi. 12
Afinaliklaming asl maqsadi ko‘pgina sitsiliyaliklarga ayon bo‘lib bo‘lgan
edi. Bu orada Afinada “muqaddas marosim” tergov ishlari davom etardi.
Alkiviadga qarshi ish ochildi va uni Afma sudiga olib kelish uchun Sitsiliyaga
maxsus kema yuborildi. Alkiviad kelganlar bilan yo‘lga tushdi, ammo yo‘lda
kemadan qochib, qirg‘oqqa yashirinishga muvaffaq bo‘ldi. U suddan qochganligi
bilan o‘z aybini isbotladi. Afinada uni o ‘limga hukm qilishdi, ismini la’natlab,
mulkini musodara qilishdi. Bu esa voqealar rivojiga o‘z ta’sirini o‘tkazmay
qolmadi. Bosh qo‘mondonga aylangan Nikiy maqbul yo‘Ilar bilan harakat
qilmayotgan edi. Mil. aw . 414-yilning bahorida afinaliklar Sirakuzaga yaqin kelib
12
Бергер А. К. Политическая мысль древнегреческой демократии. М.: 1966. 133-стр
18

uni qamal qila boshlaydi. Qish bo‘yi sirakuzaliklar shahar atrofida yangi himoya
chizig‘ini yaratishdi, kuchli qo‘shin to‘plab Peloponnes davlatlarining qo‘llab-
quvvatlashi va yordamidan bahramand bo‘layotgan edilar. Ular afmaliklaming
qamal harakatlarini yo‘qqa chiqarishni uddalashdi. Mil. avv.413- yilning bahorida
sirakuzaliklar dengizda ham ancha jonli harakat qilishga o‘tishdi. Sirakuza
yonidagi Afma qo‘shinlari xavf ostida qolgandi. Bu orada Yunonistonning o‘zida
ham urush qayta boshlandi. Mil. avv. 414-yildayoq spartaliklar armiyasi Afinaning
ittifoqdoshi Argos yerlariga bostirib kirgan edi. Afmaliklar floti javob tariqasida
Lakonika qirg‘og‘iga hujum qiladi. 13
Afinani tinchlik sulhini buzganlikda ayblab
spartaliklar qo‘shini shoh Agis qo‘mondonligida keyingi bahorda Attikaga bostirib
kirishdi. Bu paytga kelib Spartaga o‘tishga muvaffaq bo‘lgan Alkiviadning
maslahatiga ko‘ra ular Afma shimolidan 20 km uzoqlikda joylashgan Dekeleyani
egallashdi va Attikaning yarmini doimiy kuzatuv ostiga olishdi. Spartaliklar
Afinaga qarshi hamma operatsiyalarini Dekeleyadagi bazalariga tayanib olib
borganliklari uchun Peloponnes urushiarining bu bosqichini Dekeleya urushi deb
ham nomlashadi. Spartaliklar qo‘shinini Afinaga bu qadar yaqin ekanligi dahshatli
tahdid uyg‘otardi. Shunga qaramay afinaliklar Sitsiliyadagi kampaniyani davom
ettirishardi. Mil. avv. 413-yilning yozida ular u yerga yangi, awalgisidek katta flot
va qo‘shinlami mashhur Demosfen boshchiligida yuborishdi. Biroq Sitsiliya va
Peloponnesdagi ittifoqdoshlaridan yordam etib kelishi natijasida sirakuzaliklar
bilan bo‘lgan ikkita jangda Afina floti mag‘lub boidi. Afmaliklar Sitsiliya janubiga
yo‘l olishdi. Ulaming bir qismi asirga tushdi, Nikiy va Demosfenni esa tinch
holatdagi davlatga asossiz hujum qilgan qo‘mondonlar sifatida qatl qilishdi.
Afinaning Sitsiliyadagi mag‘lubiyati ulkan talofotli bo‘ldi. Shunchalik ko‘p odam
va kemalar yo‘qotilgan ediki, ulami yaqin yillar ichida tiklab olishning iloji yo‘q
edi. Afinaning eng muhim ittifoqdosh shaharlari - Evbeya, Lesbos va Xios -
yashirincha peloponnesliklar bilan aloqaga kirishishdi. Tez orada bu harakat butun
Ioniya va Eliodani egalladi. Separatistlami qo‘llab-quvvatlash uchun spartaliklarga
katta flot kerak edi. Biroq uni qurish katta mablag‘ni talab qilardi, spartaliklarda
13
Арский Ф. H. Перикл. М., 1971. 115- стр
19

esa bu mablagi yo‘q edi. Shunday sharoitda Sparta Eron bilan yaqinlashdi. Sparta
kerakliko‘makni oldi, ammo ular fors hukmdorining butun Kichik Osiyoda, bir
necha sohilbo‘yi yunon shaharlarini ham hisoblagan holda, hukmronligi va
hokimiyatini tan oldilar. Eron Sparta yordamida o‘zining eski dushmani Afma
bilan hisobni tenglashtirib olish imkoniyatiga ega bo‘idi. Er. aw. V asr so'ngida
yunon polislari uzoq davom etgan tushkunlik pallasiga kirdi. Fuqarolarning yopiq
jamoasiga asoslangan yunon polisi endilikda yer mulkchilik munosabatlarida
keskin o'zgarishlar boshlandi. Yerga ishlov berishdan keladigan daromaddan ko'ra
sudxo'rlik daromadi o'sib ketdi. Yerni sotish keng tarqaldi, katta-katta yer
maydonlari ayrim fuqarolarning qo'liga o'tib qoldi. Kambag'allashgan, yeridan
ajralgan fuqarolar o'z fuqarolik majburiyatlarini bajarmay qo'ydilar. Ilgari iqtisodiy
o'sish davlatni boyishi bilan birga borar edi, boy fuqarolar ko'pgina mablag'larini
fuqarolik jamoasi ehtiyojlariga sarflashni o'zmajburiyatlari deb bilaredilar. Er. avv.
V asrda esa boylik ayrim xususiy kishilar qo'lida to'plandi va ular o'zlarinifuqarolik
majburiyatlarini bajarishdan bo'yin tovlay boshlaydilar. Ularning ko'pchiligi
o'zmablag'larini dengiz savdosiga qo'ya boshladilar. O‘ polislaridan boshqa
hududlarda katta-katta yer maydonlariga egalik qila boshladilar hamda ma’lum bir
polis fuqarosi bo'lish ahamiyatsiz bo'lib qoldi. Bu davrda yunon polislarida davlat
xo'jaligining mavjud emasligi davlat xazinasiga daromad tushmasligi bilan
belgilandi. Davlat hokimiyati iqtisodiy-moliyaviy jihatdan hech qanday mablag'ga
ega emas edi. Bundan tashqari, polislarning moliyaviy qiyinchiliklari, uzluksiz
urushlar, yollanma qo'shinlami keng tarqalishi, harbiy ehtiyojlarga xarajatlami
muntazam ravishda о'sib borishi bilan chuqurlashdi. 14
Demokratik polislarda
lavozimlaiga haq to'lash, kambag'al fuqarolarga muntazam nafaqa berish tizimi bu
qiyinchiliklami yanada chuqurlashtirdi. Agarda ilgari Afina o'z xrrajatlarini
ittifoqchilar hisobidan qondirgan bo'lsa er. aw. IV asrda esa mulkdan olinadigan
favqulodda soliq-eysfora bilan qoplay boshladi. Tinchlik vaqtida Afina
fuqarolarihech qanday soliq to'lamas edilar. Xalq yig'ini eysfora to'g'risidagi
14
Арский Ф. H. Перикл. М., 1971. 118- стр
20

qarorlarni kambag'al fuqarolarmanfaatlariga tekkani uchun istamay qabul qilar edi.
Afinani boy tabaqasiga soliq solishga urinish boylarning noroziligiga olib keldi.
Yer mulk munosabatlarida o'zgarishlar yuz beidi. Er. a vv . V asr oxiridan boshlab
yeming erkin oldi-sotdisi keng tarqaldi.
Ko'pgina fuqarolar nochorlikdan o'z yerlarini sotishga majbur bo'ldilar,
natijada bu yerlami fuqaroligi bo'lmagan kishilar ham sotib ola boshladilar.
Xususiy va jamoa yerini ijaraga berish va garovga qo'yish keng tarqaldi. Er. aw. V
asr so'ngida meteklar va chet elliklaiga alohida xizmatlari uchun polis hududida
yer va uylaiga egalik qilish hollari tarqaldi. Iatdan kelganlarga fuqarolik huquqi
kamroq sovg'a qilindi. Polisni tushkunligi yollanma askarlarni tarqalishida ham
ko'rindi. Yer mulkidan ajralgan, qarzga botib kambag'allashib qolgan fuqaro qurol-
yarog' olishga mablag' topa olmas edi, ko'pincha begonalami manfaati uchun jang
qilishni xohlamas edi. To'xtovsiz urushlar harbiy texnikaning takomillashuvi
yaxshi o'rgatilgan askarlarni talab qilar edi. O'z yeridan mahrum bo'lgan, jismoniy
mehnat bilan shug'ullanishni istamaganlar o'z polislaridan quvilgan kishilar
yollanma askarlar safini to'ldirdilar. 15
Yunon polisining tushkunligi quldorlik tizimini tushkunligi emas edi, chunki
qulchilik yanada rivojlandi, qullar mehnatidan foydalanish hajmi o‘sdi. Afinada
davlat qurilishida erkin fuqarolarning mehnati kamaydi, chunki ularning mehnatiga
ham metek va qullarga ham baravar haq to'lanar edi. Qullami qishloq xo'jaligi,
hunarmandchilik, uy-ro'zg'or ishlarida ishlatish, boshqa kishilarga yollanma
mehnatga berish bilan birga quldor qulni hunar va savdo bilan mustaqil
shug'ullanishga mxsat berar edi. Bunday qullar mulk oilaga ega boMib alohida
yashar edilar. Ular pul to'plab o'z ozodliklarini sotib olishlari mumkin edi. Er. avv.
IV asrda ozod qo'yilgan qullami soni o'sdi, ulami yunon polislari iqtisodiy
hayotidagi roli kuchaydi. Huquqiy jihatdan ular meteklarga tenglashtirilib, ijtimoiy
jihatdan hunarmand va savdogarlar ommasiga qo'shildilar. Mehnat va hayot
kechirishning o'xshashligi fuqaro va fuqaroligi bo'lmagan kishilarni bir-biriga
15
Бергер А. К. Политическая мысль древнегреческой демократии. М.: 1966. 138-стр
21

yaqinlashtirdi. Er. avv. IV asrda polislarda turli ijtimoiy tabaqalar o'rtasidagi
ziddiyatlar kuchaydi. Boylar va kambag'allar o'rtasidagi qaramaqarshiliklar davlat
hokimiyatini zaiflashuviga olib keldi. Yunonistondagi er. a vv . IV asming birinchi
yarmida Spartaning mavqei kuchaydi. Sparta polislarni ichki ishlariga qo'pol
ravishda aralasha boshladi Bu ko'pchilik polislarni noroziligiga olib keldi.
Oqibatda Yunonistonda Spartaga qarshi harbiy harakatlar boshlandi va Spartaning
Yunonistondagi yetakchiligi tugatildi. Fiva shahrini yunon dunyosiga yetakchiligi
ham vaqtinchalik bo'ldi, Afina ittifoqini qayta tiklashga urinish ham natijasiz
tugadi. Biror bir yunon polisi qandaydir mustahkam birlashuvni tashkil qilish va
unga rahbarlik qilish qobiliyatiga ega emas edi. Yunon polislari endilikda o'zaro
kelishmovchiliklami bartaraf qila olmay,
qudratli Eron davlatini vositachi sifatida taklif qila boshladilar. 16
16
Boynazarov F. A. Qadimgi dunyo tarixi. Т.: 2004. 190-bet
22

III.Xulosa
Afina demokratiyasi deganda 20 yoshdan katta, erkin tug'ilgan, to'la
huquqli Afina erkaklari uchun xos bo'lgan demokratiya to'g'risida so'z borardi. Ular
aholining ozchilik qismini tashkil qilar edi. Siyosiy huquqlardan, qullardan
tashqari ayollar, boshqa viloyatlarda Afinaga qochib kelganlar va Afinada yashab
turib, erkin bo'lsa-da, fuqaroligi bo'lmagan meteklar mahrum edi. Meteklar 100
mingga yaqin kishini tashkil qilib, ular asosan savdo hunarmandchilik bilan
shug'ullanar edi. Polisning suveren hokimi — xalq yig'inini Afina fuqarolik
huquqiga ega bo'lgan soni ko'p bo'lmagan katta yoshli erkaklar tashkil qilar edilar.
Mansabdor shaxslar qur’a tashlash yo'li bilan saylanar, faqat mansabga nomzodlar
afinalik bo'lishi ustidan nazorat qilinar edi. Arxont yoki strateg vazifasini har
qanday fuqaro bajarishi mumkin degan tushuncha mavjud edi. Chunki barcha
mansabdor shaxslar yig'inda xalq irodasi va qonunlarini ifodalagan holda tatbiq
qilar edilar. Ularning funksiyasiga hech qanday muhim vazifa kirmas edi. Oliy
mansabdor shaxslar arxontlar hokimiyati oila va meros huquqiga rioya qilishga
g'amxo'rlik (arxont eponim) sakral vazifa (aixont basilevs) sud . jarayonlariga
raislik qilish (fesmofet) bilan- cheklangan edi. Arxont polemarx (qo'shin
qo'mondoni) faqat nomigagina qo'mondon bo'lib, amalda u chet eUiklar ustidan
sud ishlarini amalga oshirar edi. Qurolli kuchlarga urush va tinchlik paytida
rahbariik qilish 10 strategga tegishli edi. 17
Ular qur’a tashlash yo'li bilan emas,
balki har bir nomzodga bevosita ovoz berish yo'li bilan saylanar edilar. Mansabdor
shaxslar faqat boshiga mirta gulchambardan boshqa hech qanday hokimiyat
belgisiga ega emas edi. Bu uning hokimiyatini cheklanganidan guvohlik berar edi.
Ammo katta bo'lmagan hokimiyatni ham suiiste’mol qilish mumkin edi, shu
sababli qonun bir kishini bir mansabga qayta saylashni taqiqlar edi. Boshqaruv
kollegial edi. Har bir felddan 10 strateg saylanib, ko‘cha va inshootlami holatini
nazorat qilish uchun 10 astinom bozor va tovarlar to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilib
sotuvchi va xaridor o'rtasidagi janjallarnilO agranomiar ajrim qilar edilar. Ijroiya
17
Бергер А. К. Политическая мысль древнегреческой демократии. М.: 1966. 140-стр
23

hokimiyati har bir felddan 50 kishi saylanadigan 500 lar kengashipritanlar qo'lida
edi. Kengash xalq yig'iniga olib chiqiladigan
qarorlar loyihasini tayyorlar va mansabdor shaxslar yordamida yig'in qarorlarini
bajarar edi. Kengash jamoat ishlarini tashkil qilish, konfiskatsiya qilingan mulkni
sotish, davlat saylagan komissiya orqali moliya ishlarini nazorat qilish, kemalar
qurilishi va otliq qo'shinlar, Afina doimiy qo'shinini jangovar qobliyatini saqlash
kabi ishlami amalga oshirar edi. Besh yuzlar kengashi boshqaruv masalalarini
tezkor hal qila olmas edi. Shu sababli har bir feld o'zining 50 vakili- pritanlat orqali
davlatni yilni 1/10 qismida idora qilar edi. Pritanlar kun davomida majlis
qurganlar,
ularning qismi tunda qolgan. Kengash chet davlatlar bilan yozishmalar olib
bo‘lgan, elchilami qabul qilgan. Har kun pritanlar tarkibidan qur’a tashlash bilan
kengash raisi saylanib, u davlat xazinasini kaliti va muhrini olgan. U shu kun xalq
yig'ini bo'lsa, unga raislik qilgan. Dastlab xalq yig'ini oyda bir marta, keyinchalik
oyda 4 marta shahaming g'arbiy qismidagi qoyali terrasa pniksda to'plangan.
Yig'ilishlarda besh yuzlar kengashi tayyorlagan qaror loyihalari muhokama qilinib,
so'zga chiquvchilar faqat shu mavzudagina so'zlashlari mumkin edi. Yig'ilish va
ekklesiya «isagoriya»—so'z erkinligiga qat’iy rioya qilinar, qaysiki «isotomiya»
mansablami egallashda tenglik va isonomiya qonunlar oldida tenglik fuqarolarning
siyosiy huquqlarini poydevorini tashkil qildi. Afina davlati mehnat qobiliyatini
yo'qotgan fuqarolar va Vatan uchun jonini fido qilgan fuqarolarning bolalari
to'g'risida g'amxo'rlik qilgan. Aksincha davlat uchun xavfli deb hisoblangan
fuqarolarni xalq yig'ini quvg'in qilishi mumkin bo'lgan. Afina demokratiyasi
ostrakizm vositasi bilan obro'li, ta’sirga ega bo'lgan mashhur fuqarolarni o'z yakka
hukmronligini o'rnatishdan xavfsirab, uni quvg'in qilgan. Xalq yig'ini vakolatiga
Afina fuqaroligiga qabul qilish, meteklar ishi, chet davlatlaiga elchilar yuborish
kiigan. Urush vaqtida strateglar xalq oldida o'zlari o'tkazgan urush harakatlari
to'g'risidahisobot berganlar, harbiy mag'lubiyat uchun hatto strateglarni o'lim
jazosiga hukm qilinish xavfi kuchli bo'lgan. Afinada mansabdor shaxslar katta
24

hokimiyat va obro'ga ega bo'lmaganlar, aksincha, yig'inlarda so‘zga chiqishni
biladigan, qonunlar loyihasini qabul qilishga xalqni ko‘ndira oladigan, hech qanday
mansabga ega bo'lmagan kishilar xalq ishonchiga sazovor bo'lganlar. Ular
demagoglar deb atalgan. Afina davlati o'z Uqarolarining ma’naviy barkamolligiga
jiddiy e’tibor beigan. Fuqarolarni teatiga kirish, bayramlarga ishtirok etish
imkoniyati yaratilgan. Tomoshalaiga kambag'al kishilarning kirishi uchun. davlat
teorikon- teatiga kirish uchun ikki obol miqdorida pul to'lovlni joriy qildi. Perikl
taklifi bilan joriy qilingan nafaqa oddiy fliqaroga teatiga kirish imkoniyatini berdi.
Er. aw. VI-V asr boshlarida sport musobaqalari zodagonlar uchun ko'ngil ochish
bo'lsa, Afina demokratiyasi uni oddiy fliqarolami ham sport bilan
shug'ullanishlariga sharoit yaratishga harakat qildi. Zallar, hammomlarga ega
bo'lgan gimnasionlar, mashq qiladigan ko'p sonli palestralar har qanday Afina
fuqarosi uchun ochiq edi. Lekin boy afinaliklar uchun gimnasion va palestalar
alohida edi. Barcha spoit inshootlari davlat ixtiyorida edi. Sport inshootlari ishini
tashkil etish va boshqarish xalq yig'ini tomonidan tayinlangan lavozim safronist
qo'lida edi. Sport Afinada kishini o'z-o'zini idora boshqarishga o'lgatish, adolatli
o'yin qoidasiga rioya qilish, o'z ruhini ko'tarishga xizmat qilishi kerak edi.
Afinaliklar boshqa yunonlar kabi ko'pgina yugurish bilan (mash’ala yoki boshqa
yuk bilan uzun masofaga, to'la haibiy anjomda yugurish) shug'ullanganlar. Shu
bilan biiga aravalarda poyga, sakrash, nayza yoki disk uloqtirish, qo'l jangi, kurash
va kamondan otish keng tarqalgan. 18
18
Бергер А. К. Политическая мысль древнегреческой
демократии. М.: 1966. 146- стр
25

IV.Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Karimov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q. Т.: 1998.
2. Boynazarov F. A. Qadimgi dunyo tarixi. Т.: 2004.
3. Арский Ф. H . Перикл. М., 1971.
4. Бергер А. К. Политическая мысль древнегреческой демократии. М.: 1966.
5. Кузищин В. И. и др. История Древнего Мира. Метод, ук. - М., 1984.
6. Карпюк С. Г. Лекции по истории Древней Греции / С.
7. Г. Карпюк. - М.: Ладомир, 1997
8. Ражабов Р. Кадимги дунё тарихи. - Тошкент, 2009.
9. Суриков И. Е. Древняя Греция: история и культура. М., 2005
10. Словарь античности / пер. с нем. В. И. Горбушина [и др. ]; редкол. - М.,
2006.
11. Суриков И. Е. Архаическая и классическая Греция: проблемы истории и
источниковедения: учебное пособие /
12. И. Е. Суриков.-М : КДУ, 2007.
13. Трухина Н- Н., Смышляев A . JI . Хрестоматия по истории Древней Греции
для средней школы. - М., 2000
26

Ilovalar
Polis tizimi inqirozidan keyingi holat.
27

Efialt islohotidan keyingi holat
28

Mil.avv. V-IV-asrlarda Yunoniston. Polis tizimining inqirozi

Sotib olish