Milliy boylik - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	74.6KB
Xaridlar	12
Yuklab olingan sana	03 Noyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Milliy boylik

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY
UNIVERSITETI IQTISODIYOT FAKULTETI MINTAQAVIY
IQTISODIYOT VA MENEJMENT KAFEDRASI
MINTAQAVIY IQTISODIYOT YO’NALISHI TALABASINING
“O’ZBEKISTON IQTISODIYOTI” FANIDAN
“ Milliy boylik ” MAVZUSIDA BAJARGAN

KURS ISHI
TOSHKENT

Mundarija
Kirish………………………………………………………………………
1. Milliy boylik tushunchasi va uning mazmuni..........................................
2. Iqtisodiy o’sishni ta’minlashda milliy boylikning ahamiyati…………...
3. Mehnat resurslari mamlakatning asosiy boyligi........................
4.. O’zbekiston Respublikasining milliy boyligidan foydalanilish holati
tahlili……………………………………………………………………….
5. Iqtisodiy o’sishni ta’minlashda milliy boylikni yaratish va undan samarali
foydalanish yo’nalishlari………………………………………...
Xulosa……………………………………………………………………...........
........
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati………………………………………..
2

Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi .
O’zbekistonda iqtisodiy o’sishga ta’sir etuvchi omillarni, jumladan milliy
boylikni tadqiq qilish va ular o’zgarishini o’rganish hamda ular asosida olingan
xulosalarni iqtisodiy hayotga tatbiq etish bugungi kunning eng muhim
masalalaridan biri hisoblanadi. Mavjud iqtisodiy tizimni butunlay yangi tartiblar
asosida isloh qilish iqtisodiyotning rivojlanishidagi turli nomutanosibliklar hamda
tanglik holatlarini keltirib chiqarishi mumkin. Shu sababli bozor iqtisodiyotiga
o’tish yo’lida iqtisodiyotni jonlantirish, bir tekis rivojlantirish, barqaror iqtisodiy
o’sishga erishish jarayoni qonuniy bosqich hisoblanadi. Iqtisodiy o’sish jarayoni
iqtisodiy rivojlanishda inqiroz holatlarining oldini olish uchun ishlab chiqarish va
chiqarilayotgan mahsulot tarkibini o’zgartirishga yo’naltiriladi. Respublikada
iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning dastlabki davrida iqtisodiy o’sishni
ta’minlashdan ko’zda tutilgan asosiy maqsad eng avvalo makroiqtisodiyotda
muvozanatlikni ta’minlash, ishlab chiqarishni keskin darajada pasayishining oldini
olish va ommaviy ishsizlikning kelib chiqishiga yo’l qo’ymaslikdan iborat bo’ldi.
Keyingi paytlarda iqtisodiy o’sishga ta’sir etuvchi omillar, jumladan milliy
boylikdan samarali foydalanish natijasida yaratilayotgan yalpi ichki mahsulotning
barqaror tarzda o’sayotganligini, inflyasiya va boshqa makroiqtisodiy
ko’rsatkichlarning prognoz darajasida ekanligini kuzatishimiz mumkin.
Bozor iqtisodiyoti davrida hamma yaratilgan mahsulotlar va to’plangan
boyliklar, hatto ishchi kuchi ham tovar shaklida harakat qiladi, chunki ularning
hammasi sotiladi va sotib olinadi (tabiiy boyliklar bundan mustasno). Agar biz
to’plagan milliy boylikni tovarlar yig’indisi va har bir tovar uning bir bo’lakchasi,
bir hujayrasi deb, tovardagi ikki tomonlama xususiyatdan kelib chiqib qarasak,
unda milliy boylikning mazmunini tushunish oson bo’ladi.
Milliy boylikdan samarali foydalanish asosida iqtisodiy o’sishni bir necha
barobar oshirishga erishish mumkin.
Iqtisodiy o’sishni ta’minlovchi strategik tarmoqlarda bir qator davlat
dasturlari amaliyotga tatbiq etilishi natijasida mamlakatimiz iqtisodiy
3

taraqqiyotining yuqori ko’rsatkichlarga erishayotganligi, infratuzilmalarning
rivojlanishi, iqtisodiyotning erkinlashtirilishi, samarali va bosqichma-bosqich
amalga oshirilayotgan islohotlar tufayli yangidan-yangi imkoniyatlarni yuzaga
keltirmoqda. Bunday holat esa, O’zbekistonda iqtisodiy o’sishga ta’sir etuvchi
omillarni, shu jumladan milliy boylikni o’rganishning naqadar dolzarbligini yana
bir bor ochib beradi.
Yuqoridagi ta’kidlab o’tilgan fikrlar mazkur kurs ishi mavsuzining dolzarb
ahamiyatga ega ekanligidan dalolat beradi.
Kurs ishining maqsadi O’zbekiston iqtisodiy o’sishida milliy boylikning
ahamiyatini yoritish va undagi mavjud muammolarni bartaraf etish bo’yicha ilmiy-
amaliy tavsiya va takliflar ishlab chiqishdan iborat.
Kurs ishining obyekti iqtisodiy o’sishda milliy boylik va uning ahamiyati
bo’yicha mavjud qarashlar hamda nazariyalar hisoblanadi.
Kurs ishining predmeti mamlakatimizda iqtisodiy o’sishni ta’minlashda
milliy boylikning ahamiyatini oshirishda amalga oshirilayotgan ishlarni o’z ichiga
oladi.
4

1. Milliy boylik tushunchasi va uning mazmuni
Milliy boylik nimalardan tashkil topadi va uni ko’paytirishga qanday omillar
ta’sir qiladi, degan masala barcha zamon va makon uchun birdek muhim bo’lgan.
Ko’pchilik boylik deganda oltin va qimmatbaho toshlar, yer, kapital, pul
mablag’lari, moddiy va nomoddiy boyliklar hamda xizmatlarni tushunadi.
Boylik mazmuni va uning tushunchasiga iqtisodiy adabiyotlarda turlicha
ta’riflar berilgan. Qadimgi Hindistonda miloddan avvalgi IV asrda yozilgan
“Artxashastra” asarida boylik manbai sifatida dehqon, hunarmand mehnati va
savdo faoliyati ko’rsatib o’tilgan, miloddan avvalgi IV–III asrlarda Xitoyda
yozilgan “Guan-szi” asarida oltin va marvarid alohida boylik sifatida ko’rilmaydi,
bunda boylik sifatida, eng avvalo, moddiy ne’matlar (tovar) e’tirof etiladi.
Merkantelistlarning asosiy vakillaridan bo’lmish Uilyam Stafford (Angliya),
Gaskar Skaruffi (Italiya) oltin va kumushga boylikning mutlaq shakli deb qaragan
va uni chetdan olib kelish yo’li bilan davlatni yanada boy va qudratli qilish
mumkin, deb hisoblagan. XVI asrning ikkinchi yarmiga kelib milliy sanoat va
savdoni rivojlanishining davlat tomonidan rag’batlantirilishi sababli mamlakatlar
o’rtasida savdo aloqalari keng va muntazam rivojlana boshladi. Dastlabki
merkantilistlarning “pul balansi” nazariyasi o’rniga keyingi merkantilistlarning
“savdo balansi” nazariyasi kelib chiqdi. “Savdo balansi” nazariyasi (yoki yetuk
merkantilizm) keng tarqala boshladi. Keyingi merkantilistlardan T.Menning
fikricha, eksport va import o’rtasidagi musbat farq, ya’ni ijobiy saldo mamlakat
boyligining o’sishiga xizmat qiladi. Real boylik “o’lik pullar” yig’indisi emas,
balki harakatdagi pullarni, ya’ni pul kapitalini vujudga keltiruvchi pullar
hisoblanadi.
Merkantilizmning yirik namoyondalaridan biri Uilyam Petti dastlab boylik
savdoda yaratiladi, boylik puldan iborat bo’ladi, degan fikrga qo’shilsa-da,
keyinchalik o’z fikrini o’zgartirib, nafaqat qimmatli metall, toshlar hamda pul,
balki mamlakatning yeri, uylar, kemalar, tovarlar va hatto uy jihozlari ham
boylikni tashkil etishini ta’kidlagan. U.Petti boylikni ta’riflab, “Mehnat –
5

boylikning otasi, yer esa uning onasi”, degan mashhur iboraning muallifi
hisoblanadi.
Fiziokratlar fikricha, boylik qishloq xo’jaligida yaratiladi, chunki o’sha
vaqtda aholining asosiy qismi qishloqlarda yashagan, milliy boylikning 2/3 qismi
shu sohada yuzaga keltirilgan. Ular qishloq xo’jaligini iqtisodiyotning yagona
unumli sohasi deb hisoblagan. Ularning fikricha, boylik faqat qishloq xo’jaligida
yaratiladi, sanoat va savdoda esa u qayta ishlanadi va qayta taqsimlanadi.
Angliya klassik iqtisodiy maktabining yirik namoyondasi Adam Smit
“Xalqlar boyligining tabiati va sabablari to’g’risida tadqiqot” asarida boylikning
chinakam yaratuvchisi “har bir xalqning yillik mehnati” deb ko’rsatib o’tadi,
demak, u boylikning yagona manbai mehnatdir, degan fikrda bo’lgan. A.Smit
fikrini rivojlantirib, mehnat taqsimoti boylikni yaratishda va ko’paytirishda asosiy
omil hisoblanadi degan va ixtisoslashuv tufayli mehnat unumdorligi 240
baravardan ko’proq oshirish mumkinligini to’g’nog’ich ishlab chiqarish misolida
tushuntirib bergan. U hunarmandlar va savdogarlar mehnati yer egalari mehnatiga
nisbatan kam unumli bo’ladi, negaki yer egalariga tabiat “yordam” beradi va
“dehqonchilikka qo’yilgan kapital haqiqiy boylikka va daromadga ancha ko’p
qiymat qo’shadi”, deb hisoblagan.
A.Smit milliy boylikning yaratilishi va ko’paytirilishi jarayonini faqat moddiy
ishlab chiqarish bilan bog’lagan. Moddiy mahsulot va xizmatlar orasidagi farqni
ularning xizmat qilish muddati, deb tushungan. Bunda u eng ko’p, uzoq muddat
xizmat qilgan mahsulotlarni nafliligi yuqori darajaga ega bo’lgan tovar deb bilgan.
Vaholanki, uzoq muddatlilik moddiy mahsulotlarning nafliligi yuqoriligini
to’la ravishda belgilamaydi. A.Smit konsepsiyasining kamchiligi yana shunda
ko’rinadiki, u moddiy mahsulotlarni ishlab chiqarish xizmatlarsiz rivoj
topmasligini ko’ra bilmagan, masalan, xizmatlar va fanning rivojisiz moddiy ishlab
chiqarish hech qachon rivojlanmaydi.
Hozirgi bozor iqtisodiyotiga doir ayrim adabiyotlarda ishlab chiqarishning
to’rt omili - mehnat, kapital, yer (tabiat) va tadbirkorlik qobiliyati boylikni
ko’paytirishning omili sifatida tan olinmoqda.
6

Bozor iqtisodiyoti davrida hamma yaratilgan mahsulotlar va to’plangan
boyliklar, hatto ishchi kuchi ham tovar shaklida harakat qiladi, chunki ularning
hammasi sotiladi va sotib olinadi (tabiiy boyliklar bundan mustasno). Agar biz
to’plagan milliy boylikni tovarlar yig’indisi va har bir tovar uning bir bo’lakchasi,
bir hujayrasi deb, tovardagi ikki tomonlama xususiyatdan kelib chiqib qarasak,
unda milliy boylikning mazmunini tushunish oson bo’ladi (1-rasm).
Rasmda u bir tomondan naflilikning ifodasi bo’lgan tovarlar yig’indisida,
ikkinchi tomondan qiymatlar yig’indisida turibdi. Chunki shamol kuchi, quyosh
energiyasidan foydalanadigan stansiyalar, tegirmonlar va boshqa qurilmalar ham
vaqti kelib tovar sifatida sotilishi mumkin.
Rasmdan ko’rinib turibdiki, to’plangan milliy boylikning ikki jihati bo’lib,
uning bir tomoni to’plangan nafliliklar yig’indisida, ikkinchi tomoni esa to’plangan
qiymatlar yig’indisida namoyon bo’ladi.
1-rasm. Tovarning ikki xil xususiyati va milliy boylikning ikki jihati
Shu narsani ta’kidlash joizki, tabiat kuchlari va ashyolari juda katta
miqyosda va keng bo’lib, ularning hammasini milliy boylik tarkibiga kiritib
bo’lmaydi. Chunki ularning juda ko’p qismi inson tomonidan o’zlashtirilib,
foydalanishga tortilmagan.
Tabiat kuchlari va ashyolarining inson tomonidan foydalanishga tortilgan
qisminigina milliy boylik tarkibiga kiritish mumkin.
Demak, milliy boylik uzoq tarixiy yillar davomida to’plangan nafliliklar va
qiymatlar yig’indisidan iborat bo’ladi. Milliy boylikning ikki tomonlama tabiatini
7Naflilik
Tovar
Qiymat Yig’ilgan naflilik summasi
Milliy boylik
To’plangan qiymatlar
summasi

bilish ko’pgina noaniq savollarga javob berish imkonini yaratadi. Masalan,
boylikning manbai nima, u qanday va qaerda yaratiladi, degan savollar bo’yicha
olimlar o’rtasida uzoq vaqtlar davomida izlanishlarga, tortishuvlarga sabab bo’lgan
masalalarni hal qilish imkonini beradi (2-rasm).
2-rasm. Milliy boylikning ikki manbai
Milliy boylikni shartli ravishda quyidagi uchta yirik tarkibiy qismga ajratish
mumkin:
1. Moddiy-buyumlashgan boylik.
2. Nomoddiy boylik.
3. Tabiiy boylik.
Moddiy-buyumlashgan boylik oxir-oqibatda ishlab chiqarishda qatnashgan
unumli aniq mehnat va abstrakt mehnatning natijasi hisoblanadi. U ishlab chiqarish
yaratilganda mahsulotlarning joriy iste’mol qilishdan ortiqcha qismini jamg’arish
oqibatida vujudga keladi va o’sib boradi.
Ammo moddiy-buyumlashgan boylikni qator yillardagi yillik yalpi
mahsulotlar yig’indisi sifatida tasavvur qilish noto’g’ri bo’lar edi. Chunki bu
yaratilgan mahsulotlarning asosiy qismi har yili ishlab chiqarish va shaxsiy
iste’mol hamda boshqa tomonlar uchun foydalaniladi (ishlab chiqarish vositalari,
iste’mol buyumlari). Shu sababli ishlab chiqarish vositalarining o’rnini qoplash
bilan bir vaqtda yalpi ichki mahsulotning faqat bir qismi moddiy-buyumlashgan
boylik sifatida jamg’arilib boriladi. Demak, qoplash fondi va moddiy
8Naflilik
Tovar
Qiymat Tabiat
Milliy boylikning
manbalari
Inson mehnati To’plangan nafliliklar
yig’indisi
Jami to’plangan milliy
boylik
To’plangan qiymatlar
summasi Tabiat, aniq mehnat,
mehnat predmetlari va
mehnat vositlari
Bozor iqtisodiyoti
sharoitida milliy boylikning
ko’paytirish manbalari
Qo’shimcha abstract
mehnat

buyumlashgan boylikning o’sishi yil davomida yaratilgan yalpi ichki mahsulotning
bir qismi hisobiga amalga oshiriladi.
Milliy boylikning inson mehnati bilan yaratilgan moddiy qismi qiymat
shakliga ega bo’lib, tarkibiy tuzilishi bo’yicha quyidagilarni o’z ichiga oladi:
– ishlab chiqarish xususiyatidagi asosiy kapital (fondlar);
– noishlab chiqarish xususiyatidagi asosiy kapital (fondlar);
– aylanma kapital (fondlar);
– tugallanmagan ishlab chiqarishning moddiy-buyumlashgan qismi;
– moddiy zaxiralar va ehtiyot fondlar;
– aholining uy xo’jaligida jamg’arilgan mol-mulk.
Moddiy-buyumlashgan boylik o’sishining asosiy omillari sifatida
quyidagilarni ajratib ko’rsatish mumkin:
– mehnat unumdorligining o’sishi;
– ishlab chiqarish samaradorligining ortishi;
– milliy daromadda jamg’arish normasining ortishi.
Moddiy-buyumlashgan boylik ishlab chiqarishning natijasi va shart-sharoiti
hisoblanadi. Buning ma’nosi shuki, bir tomondan, yaratilgan mahsulotdan milliy
boylikning iste’mol qilingan qismining qoplanishi va uning ko’payishi ro’y beradi.
Boshqa tomondan, milliy boylik ishlab chiqarishning moddiy shart-sharoiti, uning
moddiy-texnikaviy asosi hisoblanadi. Bunda ishlab chiqarishning o’sish sur’ati va
miqyosi milliy boylikdan foydalanish xususiyatiga bog’liq bo’ladi.
Milliy boylikning boshqa bir muhim qismi tabiiy boyliklar ishlab
chiqarishning omili bo’lib, naflilikni yaratishda to’liq ishtirok etadi, uning shart-
sharoitini va inson faoliyatining tashqi muhitini tashkil qiladi, lekin qiymatni
yaratishda ishtirok etmaydi. Tabiiy boylikning asosi tabiat mahsuli bo’lib, uning
vujudga kelishi tabiat qonunlari asosida ro’y bersa-da, ulardan foydalanish jamiyat
rivojiga ham bog’liq bo’ladi. Foydali qazilma boyliklar, o’rmonlar, suv va yer
resurslari tabiatan mavjud bo’lsa-da, inson mehnatisiz ular o’lik ashyolardir, faqat
insonning unumli mehnati yordamida ishlab chiqarishda faol qatnashadi.
9

Tabiat in’omlari o’zlarining dastlabki ko’rinishida tabiiy boylik bo’lib, shu
holatida inson faoliyatining natijasi hisoblangan ijtimoiy boylik tarkibiga kirmaydi.
Buning ma’nosi shuki, tabiiy boyliklar jamiyat uchun faqatgina potensial boylik
hisoblanadi. Ular inson mehnatining ta’siri oqibatida real boylikka aylanadi.
To’g’ri, tovarlarni mehnat yaratadi, lekin mehnat tabiat ashyolarisiz va tabiat
kuchisiz hech narsa yarata olmaydi. Demak, tabiat va mehnatning birgalikdagi
harakati boylikni yaratadi.
Ikkinchi tomondan, fan-texnika taraqqiyoti avj olib yangi texnika-texnologiyalar
kirib keladi, energiyaning, xomashyo materiallarining yangi turlari, tabiatning turli
yangi kuchlari ishga solinadi. Bularning natijasida boylikni yaratish va
ko’paytirishning imkoniyatlari, omillari kengayib boradi (2-rasm). Endi boylikni
ko’paytirish omillari ham ikki tomonlama tus olib, bir tomonda aniq mehnat, tabiat
va ishlab chiqarish vositalari tursa, ikkinchi tarafda abstrakt qo’shimcha mehnat
turadi. Uning birinchi tarafi boylikning buyumlashgan ashyoviy tomoni nafliligini
ko’paytiruvchi omil sifatida harakat qilsa, ikkinchi tarafi qo’shimcha abstrakt
mehnat, boylikning qiymat tomonini ko’paytirish tomonda harakat qiladi.
Yuqorida aytganimizdek, tabiat, aniq mehnat va ishlab chiqarish vositalari
boylikning naflilik tarafini, ya’ni buyumlashgan–ashyoviy tomonini ko’paytirsa,
qo’shimcha abstrakt mehnat uning qiymat tarafini ko’paytiradi.
Xulosa qilib aytish mumkinki, milliy boylik, uni ko’paytirish masalalari
bozor iqtisodiyoti sharoitida bevosita tovar va uning ikki tomonlama xususiyati
bilan bog’liqdir.
2. Iqtisodiy o’sishni ta’minlashda milliy boylikning ahamiyati
Milliy boylikka dastlabki baho 1789 yilda Fransiyada berilgan. AQSh da esa
1805 yilda Sobiq Ittifoqda dastlab XX asrning 30 yillarida milliy boylik miqdorini
o’lchashga harakat qilingan. o’sha paytda statist Vaynshteyn Rossiyaning milliy
boyligini 1914 yil 1 yanvari xolati bo’yicha hisoblagan.
Respublikamiz mustaqillikka erishgach O’zbekiston o’z milliy boyligining
egasiga aylandi. 1992 yili birinchi bor O’zbekiston milliy boyligi miqdori hisoblab
10

chiqildi. Ana shu hisobotga ko’ra O’zbekistonning milliy boyligi (yer, yer osti
boyliklari, o’rmonlar qiymati kiritilmagani holda) ning 55,3% asosiy kapital
(fondlar, ishlab chiqarishda band bo’lgan asosiy kapital 36,2%) moddiy oborot
mablag’lari 22,1%, aholining jamg’arilgan mol-mulki 22,6%ni tashkil etgan.
Hozirgi paytda milliy boylik milliy hisob tizimi metodologiyasi asosida
hisoblanadi.
Milliy hisob tizimi bo’yicha milliy boylik moliyaviy va nomoliyaviy aktivlarga
bo’linadi.
Moliyaviy aktivlarga – oltin, pul massasi, chet el valyutalari, chet el
moliyaviy majburiyatlari, xalqaro valyuta fondining (maxsus o’rin bosish huquqi
SDR) maxsus pul birligi (589 betga qarang) yevro, chet el emitentlari tomonidan
chiqarilgan qimmatbaho qog’ozlar (aksiyalar, obligatsiyalar, sertifikatlar va
boshqalar) kiradi.
Nomoliyaviy aktivlarning o’zi ikkiga bo’linadi:
· takror ishlab chiqariladigan;
· takror ishlab chiqarib bo’lmaydigan.
Takror ishlab chiqariladigan nomoliyaviy aktivlar moddiy va nomoddiy
aktivlarga bo’linadi.
Moddiy aktivlar: asosiy kapital, aylanma kapital, tayyor mahsulot mol-mulk
kabilardan iborat.
Nomoddiy aktivlar mamlakat aholisining intellektual darajasini ifodalovchi
ixtirolar miqdori, mavjud sanoat yangiliklari namunalari, litsenziyalar, patentlar,
nou-xau, aholining ma’lumoti, malakasi darajasi kabilarni o’z ichiga oladi.
Ishlab chiqarib bo’lmaydigan moddiy aktivlarni hisobga olingan, xo’jalik
oborotiga jalb etilgan yer va boshqa tabiiy resurslar tashkil etadi.
Jamiyatning milliy boyligi uning iqtisodiy kuch-quvvatini, ya’ni iqtisodiy
potensialini tashkil qiladi. Iqtisodiy potensial jamiyatning ishlab chiqara olish
qobiliyati, ishlab chiqarish imkoniyatini ifodalaydi.
Iqtisodiy potensial o’z ichiga mehnat, intellektual, texnika-texnologiya,
tabiiy potensialni oladi.
11

Mehnat potensiali ishlab chiqarishga layoqatli, bilim, malaka, mahoratga ega
bo’lgan kishilardan iborat bo’lsa, intellektual potensial jamiyat a’zolarining ilmiy,
ma’rifiy, ma’naviy, intellektual salohiyatini ko’rsatadi.
Texnika-texnologiya potensiali mamlakatdagi mashina-mexanizmlar
miqdori, ularning tarkibi, texnologik tizim kabilardan iborat bo’lib, u fan yutuqlari
va ularni qay darajada tatbiq etilishi bilan bogliq.
Tabiiy potensial tabiiy resurslar miqdori va sifati, mamlakatning iqlimiy,
tabiiy-geografik shart-sharoitlarini o’z ichiga oladi.
Iqtisodiy potensial unsurlari birgalikda amal qiladi, bir-birini to’ldiradi,
o’rnini bosadi. Masalan, Yaponiya, Janubiy Koreya va qator G’arbiy yevropa
mamlakatlarida tabiiy resurslarning kamyobligi texnika-texnologiya vositasida
ortig’i bilan qoplanadi.
O’zbekiston tabiiy va mehnat resurslariga boy. Qidirib topilgan va hisobga
olingan turli qazilma boyliklarning qiymati 3 trillion AQSh dollariga teng. yer
maydoni 44740 ming gektarni takshil etadi. Aholining yarmidan ko’pi mehnatga
layoqatlilar bo’lib, uning 45% yoshlardan iborat.
Iqtisodiy o’sish deganda bevosita yalpi ichki mahsulot (YaIM) va uning
aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi qiymatining ortishi tushuniladi.
Agar maqsad mamlakatning iqtisodiy salohiyatini baholash bo’lsa, u holda
YaIM hajmining o’sish suratlaridan foydalaniladi.
Aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi YaIM esa aholining turmush darajasini
baholashda qo’llaniladi. Ushbu holatda YaIM hajmining o’zgarish sur’ati bilan
aholi sonining o’zgarish sur’ati hisobga olinadi.
Agar YaIM hajmining o’zgarish sur’ati aholi sonining o’zgarish sur’atidan
yuqori bo’lsa, aholining turmush farovonligi ortadi. Agar ushbu ko’rsatkichlar bir
xil bo’lsa, aholining turmush darajasi o’zgarmaydi. Mabodo, YaIM hajmining
o’zgarish sur’ati aholi sonining o’zgarish sur’atidan ortda qolsa, aholi turmush
darajasining pasayishi kuzatiladi.
12

Bu o’rinda iqtisodiy o’sishga ta’sir qiluvchi ikki omilni keltirish kerak
bo’ladi. Ular: ekstensiv va intensiv omillar hisoblanadi.
Ekstensiv omil deganda ishlab chiqarishning eski shakli saqlab qolingan
holda dehqonchilikda yer maydonini kengaytirish, sanoatda yangi quvvatlarni
ishga tushirish orqali erishilgan iqtisodiy o’sish tushuniladi.
Misol uchun, bir gektar pomidor maydonidan o’rtacha 20 tonna hosil
olinadi. Ekstensiv omilda pomidor ishlab chiqarish hajmini ikki marta oshirish
uchun yana bir gektar yerga pomidor ekiladi va barcha agrotexnika tadbirlari xuddi
oldingi bir gektar yerdagi kabi amalga oshiriladi, natijada yana 20 tonna hosil
olinib, umumiy hosil 40 tonnaga yetkaziladi. Yoki non ishlab chiqarishni ikki hissa
ko’paytirish uchun mavjud korxonaga qo’shimcha ravishda xuddi shunday
quvvatga ega bo’lgan yana bir korxona quriladi. Eks tensiv rivojlanishda, agar u sof
holda amalga oshirilsa, ishlab chiqarish samaradorligi o’zgarmay qoladi.
Iqtisodiy o’sishning intensiv omiliga esa mahsulot chiqarish miqyoslarini
kengaytirishga ishlab chiqarish vositalarini sifat jihatidan takomillashtirish, ya’ni
ilg’or texnologiyalarni qo’llash, ishchilar malakasini oshirish, shuningdek, mavjud
ishlab chiqarish salohiyatidan samarali foydalanish orqali erishiladi. Mazkur omil
ishlab chiqarishning ichki resurslaridan unumli foydalangan holda, ortiqcha kuch,
mablag’ sarf lamasdan mahsulot miqdorining o’sishi va sifatining oshishida o’z
ifodasini topadi.
Intensiv usulda pomidor ishlab chiqarish hajmini ikki marta oshirish uchun 2
gektar yerga ekish shart emas, balki aynan o’sha 1 gektar yerga ilg’or agrotexnik
usullarni tatbiq etishning (tomchilatib sug’orish, yerga ishlov berishda
texnikalardan foydalanish, yangi urug’lar va ularni yetishtirishning ilg’or usullarini
qo’llash va h.k) o’zi kifoya. Yoki non ishlab chiqarishni ikki marta oshirishga
oldingi eski texnikalar o’rniga zamonaviylarini o’rnatish, xodimlarning malakasini
oshirish, ish kunini samarali tashkil etish or qali erishish mumkin.
Lekin shuni ham alohida ta’kidlash lozimki, real hayotda ekstensiv va
intensiv omillar sof holda, alohida-alohida mavjud bo’lmaydi, balki muayyan
uyg’unlikda, bir-biri bilan qo’shilgan tarzda bo’ladi.
13

Jamiyatdagi ijtimoiy, iqtisodiy va boshqa barcha muammolarni hal
qilishning asosiy yo’li – bu milliy iqtisodiyotning barqaror rivojlanishi va iqtisodiy
o’sishiga erishishdir. Aholi farovonligining oshirib borishi ham pirovard natijada
iqtisodiy o’sish darajasi va sur’atlariga bog’liq. Iqtisodiy rivojlanish juda serqirra
jarayon bo’lib, u o’z ichiga iqtisodiy o’sish, iqtisodiyotdagi tarkibiy o’zgarishlar,
aholi hayotining sifati va shart-sharoitlarining takomillashuvini oladi. U hyech
qachon bir tekis, yuqorilab boruvchi chiziq bo’yicha ro’y bermaydi. Iqtisodiy
rivojlanish o’z ichiga yuksalish va inqiroz davrlarini, iqtisodiyotdagi miqdor va
sifat o’zgarishlarini, ijobiy va salbiy tomonlarni olib notekis boradi.
Mamlakatning iqtisodiy o’sish sur’atini tavsiflaydigan mazkur ko’rsatkichlar
(real YaIM va aholi jon boshiga real YaIM ning o’sishi) miqdoriy ko’rsatkichlar
bo’lib, ular birinchidan, mahsulot sifatining oshishini to’liq hisobga olmaydi va
shu sababli farovonlikning haqiqiy o’sishini to’liq tavsiflab berolmaydi;
ikkinchidan, real YaIM va aholi jon boshiga YaIM ning o’sishi bo’sh vaqtning
sezilarli ko’payishini aks ettirmaydi va farovonlik real darajasining pasaytirib
ko’rsatilishiga olib keladi; uchinchidan, iqtisodiy o’sishni miqdoriy hisoblash
boshqa tomondan uning atrof muhitga va insonning hayotiga salbiy ta’sirini
hisobga olmaydi.
3. Mehnat resurslari mamlakatning asosiy boyligi.
Har qanday mamlakat farovonligi va uning fuqarolarining farovonligi
iqtisodiy resurslar va imkoniyatlardir. Zamonaviy, kuchli iqtisodiy tizimni yaratish
uchun ulardan foydalanishga vakolatli, muvozanatli yondashuv zarur. O'zbekiston-
barcha turdagi mineral resurslar, ishlab chiqarish quvvatlariga boy mamlakat,
shuningdek, aholi jihatidan dunyoda 42-o'rinni egallagan mehnat resurslarining
cheksiz salohiyatiga ega.
Mehnat resurslari mamlakatning iqtisodiy resurslari tarkibida etakchi va
muhim ahamiyatga ega. Ammo bu boylikni to'g'ri baholash va uni samarali
14

ishlatish faqat so'nggi yillarda mumkin bo'ldi. Aynan mehnat resurslari taraqqiyot
muammolarini hal etish, iqtisodiy o'sish sur'atlarini jadallashtirish, O'zbekistonning
rivojlangan davlatlar safida munosib o'rin egallashining asosiy vositasi bo'lishi
kerak.
Inson resurslari boshqa iqtisodiy resurslardan ijtimoiy takror ishlab chiqarish
jarayonlaridagi faol roli bilan tubdan farq qiladi. Boshqa barcha resurslar ishlab
chiqarish jarayonlariga faqat shaxsning mavjudligi va faol aralashuvi bilan jalb
qilinadi. Bu mehnat faoliyati jarayonida resurslarni birlashtirib, ortiqcha qiymat
yaratuvchi shaxsdir. Inson resurslari va moddiy resurslar o'rtasidagi tub farq
shundaki, ular mulkdordan ajralmas, ular past likvidlik, shuningdek, noaniqlik va
investitsiya risklarining yuqori darajasi bilan ajralib turadi.
Shaxsni shakllantirish va rivojlantirishga investitsiyalar oiladan tashqari
xususiy korxonalar va davlat tomonidan ham amalga oshiriladi, chunki bunday
turdagi investitsiyalar mehnat unumdorligini oshirish, tadbirkorlik sub'ektlarining
daromadlari va farovonligini oshirishga yordam beradi. Milliy boylik
manbalaridan biri bo'lgan kadrlar zamonaviy iqtisodiyotlarning raqobatbardosh
ustunliklariga erishishda hal qiluvchi ahamiyatga ega bo'ldi.
4 .O’zbekiston Respublikasining milliy boyligidan foydalanilish holati tahlili
Yevropada qo’llanadigan Milliy Xisoblar Tizimi kontseptsiyasiga asosan
O’zbekiston Reslpublikasi milliy boyligi quyidagilardan tashkil topadi (3,4,5-
rasmlar):
A. Yil boshida
15

3-rasm. Yil boshida milliy boylik 1
B. Yil davomida qilingan operatsiyalar
4-rasm. Yil davomidan qilingan operatsiyalar bo’yicha milliy boylik 2
C. Yil ohirida
5-rasm. Yil ohirida milliy boylik
1. Tabiiy resurslar;
A - foydalanishga kiritilmagan;
B-ishlab chiqarishda foydalaniladigan;
2. Inson mehnati tufayli yig’ilgan moddiy boyliklari;
V-asosiy fondlar;
G - moddiy aylanma mablag’lar va zahiralar;
D - aholnning shaxsiy mulki;
1
Muallif tomonidan ishlab chiqildi
2
Muallif tomonidan ishlab chiqildi
16Moddiy
boyliklar
Tabiiy resurslar
Kishi mehnati tufayli to ’plangan moddiy boyliklar
Moliyaviy
resurslar Milliy boylik
Moddiy
boyliklar
qilingan
operatsiyalar
bo’yicha
Moliyaviy
resurslar
bo’yicha
qilingan
operatsiyalar
Moddiy boyliklar
Tabiiy resurslar (AB)Inson mehnati tufayli to’plangan moddiy boyliklar (VGDE)
Moliyaviy
resurslar
(JZIKLMN)
Milliy boylik

E - boshqa moddiy boyliklar.
3. Moliyaviy resurslar:
J-oltin;
Z-mavjud pullar va bankdagi hisoblar;
I - qimmatli qog’ozlar (aksiyalardan tashqari);
K - zayomlar;
L - aksiyalar;
M - sug’uta fondlari;
N - boshqa moliyaviy mablag’lar.
Milliy boylik hajmi odatda yil boshi va ohirida quyidagicha aniqlanadi:
MB qTB + KMTYMB + MR
Bunda:
MB - milliy boylik;
TR - tabiiy resurslar;
KMTYMB - inson mehnati tufayli yig’ilgan moddiy boyliklari;
MR - moliyaviy resurslar.
Asosiy fondlarning takror ishlab chiqarish ko’rsatkichlari quyidagi
koeffitsiyentlar orqali ifodalanadi va o’rganiladi:
 Asosiy fondlarningo’sish koeffitsiyenti;
 Asosiy fondlarningqo’shimcha o’sish koeffitsiyenti;
 Asosiy fondlarningeskirish koeffitsiyenti;
 Asosiy fondlarningyaroqlilik koeffitsiyenti;
 Asosiy fondlarningsafini to’ldirish koeffitsiyenti;
 Asosiy fondlarningyangilanish koeffitsiyenti;
O’zbekiston o’z yer osti boyliklari bilan xaqli suratda faxrlanadi bu yerda
mashhur Mendeleev davriy sistemasining barcha elementlari topilgan. Hozirga
qadar 2,7 mingdan ziyod turli foydali qazilma konlari va ma’dan namoyon bo’lgan
istiqbolli joylar aniqlangan. Ular 100 ga yaqin mineral - hom ashyo turlarini o’z
17

ichiga oladi. Shundan 60 dan ortig’i ishlab chiqarishga jalb etilgan. 900 dan ortiq
kon qidirib topilgan bo’lib, ularning tasdiqlangan zaxiralari 970 milliard AQSh
dollarini tashkil etadi. Shu bilan birga, umumiy mineral - xom ashyo potentsial 3,3
trillion AQSh dollaridan ortiq baholanayotganini ham aytib o’tish kerak.
O’zbekiston quvvati katta, tabiiy manbalari xilma-xil turlarga va ulkan zahiralarga
ega bo’lgan yoqilg’i energetika sanoatiga ega. Respublika yoqilg’i balansida
neftning salmog’i sal kam 10 foizni, tabiiy gaz salmog’i - 85 foizdan ortiqni,
ko’mirning salmog’i salkam 5 foizni tashkil etadi.
O’zbekiston hududida ulkan neft va tabiiy gaz zahiralari mavjud bo’lib,
ularning ayrimlari asosida yirik konlar ochilgan. “Neft va gaz mavjud bo’lgan 5 ta
asosiy mintaqani ajratib ko’rsatish mumkin, bular: Ustyurt, Buxoro-Xiva, Janubi –
g’arbiy Hisor, Surxondaryo, Farg’ona mintaqalaridir. Neft va gaz resurslarining
zahiralari bir trillion AQSh dollaridan ziyod baholanmoqda”.
Yuqoridagilardan Buxoro-Xiva va Farg’ona mintaqalari neft hamda gazga
ham boy. Ustyurt va Janubiy Hisor mintaqalarida esa tabiiy gazning yirik zahiralari
topilgan.
O’zbekistondagi neft va gaz konlari yirik geostrukturali birliklar ichida
joylashgan bo’lib, ularning ichida Amudaryo, Ustyurt, G’arbiy Farg’ona va Janubi-
g’arbiy Hisor platformalari va orogen hududlari alohida o’rin egallaydi.
O’zbekistonda ko’mir zahiralari katta, lekin ularning asosiy qismini
energetik yoqilg’i hisoblangan - qo’ng’ir ko’mir tashkil etadi. Respublikada yirik
qo’ng’ir ko’mir koni Angren shahri yonida joylashgan bo’lib, yoqilg’i yura
qatlamlarida mavjud. Ko’mir ochiq kar’er usulida qazib olinadi. Zahirasi 2 mlrd
tonnaga yaqin.
Ko’mirning boshqa ikki koni Surxondaryo viloyatidagi Sharg’un va
Boysunda joylashgan. Ushbu konlardagi toshko’mir qatlamlari qalin emas.
Respublikaning ko’mirga bo’lgan extiyojlari yiliga 8-9 mln tonnani tashkil etadi.
Bunday holat tarmoqni rivojlantirishga bo’lgan e’tiborning yetarli emasligidan
dalolat bermoqda.
18

Mamlakatmiz metall qazilmalarga ayniqsa, rangli metallar rudalariga boy.
Bu o’rinda oltin, kumush, qo’rg’oshin, ruh, mis hamda yer bag’rida kam
uchraydigan metallar zahiralari juda katta ekanligini aytib o’tish zarur.
Hozirgi vaqtda 40 ta qimmatbaho metal konlari qidirib topilgan.
Qimmatbaho rangli va radioaktiv metallar tarkibida birga uchraydigan
foydali komponentlar sifatida kamyob va nodir elementlarning kattagina
miqdordagi zahiralari jamlanganki, bu ularning qiymatini ancha oshiradi.
O’zbekiston dunyoda ulkan oltin resurslariga ega bo’lgan mamlakatlar
qatoriga kiradi, 41 ta oltin koni, shu jumladan 33 ta oltin-ma’dan koni qidirib
topildi. Yevrosiyo qit’asida eng yirik hisoblangan Muruntov koni jahondagi ulkan
konlar qatoriga kiradi.
Samarqand viloyatida oltin ma’danli Zarmiton va boshqa oltin konlari
axtarib topildi. Shu konlarni o’zlashtirishni jadallashtirish bo’yicha o’tkazilayotgan
tenderda dunyoda katta nufuzga ega bo’lgan Avstraliya kompaniyasi g’olib deb
topildi. Toshkent viloyatining Angren shahri yaqinida infratizimi yuksak darajada
rivojlangan Qizilolmasoy va Ko’chbuloq konlari topildi. Endilikda, ushbu konlarda
cheklangan hajmda qazib chiqarish ishlari olib borilmoqda. Ana shu konlarni
o’zlashtirish bo’yicha o’tkazilgan xalqaro tenderda mashhur Yaponiya
kompaniyalari g’olib chiqishdi. Keyingi yillarda jahondagi eng yirik oltin rudali
mintaqa Qizilqumda Ajibugut, Bulutkon, Balpantov, Aristantov, To’rboy singari
yangi konlar qidirib topilmoqda va o’rganilmoqda.
O’zbekiston talaygina kumush zahiralariga ega. Navoiy viloyatida
Visokovoltnoe, O’qjetpes va Kosmonachi konlari ishlatishga tayyorlab qo’yilgan.
Namangan viloyatida Oqtepa koni o’rganilmoqda.
1-jadval
O’zbekiston tabiiy boyliklari umumiy hamda ishlab chiqarish hajmi
(2018 yil holatiga)
№ Tabiiy boyliklar O’lchov
birligi Zaxirasi Qazib olish
(201 8 ) Ishlab
chiqarish ,
yiliga
19

1 Oltin tonna 5990,5 89,9 >50
2 Kumush tonna 21559,9 232,3 >50
3 Uran ming tonna 96,7 3,6 17
4 Mis ming tonna 16336,2 137,1 >100
5 Volfram ming tonna 123,6 -
6 Neft million tonna 178,1 0,9
7 Tabiiy gaz milliard m3 2239,9 55,4 >50
8 Ko’mir million tonna 1950,1 3,5 >50
O’zbekistonda uranning mineral xom ashyo bazasi vujudga keltirilgan,
uning negizida Navoiy kon metalurgiya kombinatining bir qator korxonalari ishlab
turibdi. Uranning qidirib chamalangan zahiralari qumtoshga taalluqli bo’lib, ularni
yuqori samarali va ekologik jihatdan muxofazalangan yer ostida ishqorini yuvish
usuli yordamida qazib olish mumkin.
Respublikamiz Uchquloch va Xondiza konlarida jamlangan qo’rg’oshinning
ko’plab zahiralariga ega. Xondizada qo’rg’oshin va ruh bilan birga mis, kumush,
kadmiy, selen, oltin ham mavjud.
Markaziy Qizilqumda fosforit konlari qidirib topilgan bo’lib, ular kimyo va
boshqa iqtisodiyot tarmoqlari uchun qimmatli xom ashyo, qishloq xo’jaligi uchun
o’g’it ishlab chiqarish imkonini beradi.
O’zbekistonda mavjud milliy boyliklar yurtimizning iqtisodiy darajasini oshirishga
va aholining turmush tarzini yaxshilashga xizmat qilmoqda. Iqtisodiy
ko’rsatkichlarda erishilinayotgan ijobiy jarayonlarda ham aynan ushbu milliy
boylikni ahamiyati juda yuqori. Shu sababli milliy boyliklarimizdan oqilona
foydalanish barchamizning oldimizda belgilanga ustivor vasifa sifatida qaralishi
lozim.
Mavjud zaxiralardan samarali foydalanish hisobiga mamlakatimiz asosiy
makroiqtisodiy ko’rsatkichlarida ham o’sish darajasi birmuncha yuqori bo’ldi.
20

Jumladan, 2019-yilda yalpi ichki mahsulot 5,6 foizga, sanoat ishlab
chiqarish hajmi 6,6 foizga, qurilish-pudrat ishlari 19,0 foizga, chakana savdo
aylanmasi 5,0 foizga, xizmatlar 5,1 foizga, qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab
chiqarish 2,5 foizga, boshqa xizmatlar 5,0 foizga oshdi (2-jadval).
2-jadval
2017-2019-yillarda YaIMning iqtisodiy faoliyat turlari bo’yicha o’sish
sur’atlari (o’tgan yilga nisbatan % da) 3
2017-yil 2018-yil 2019-yil
1. YalM, jami 104,5 105,4 105,6
shu jumladan
Tarmoqlarning yalpi qo’shilgan qiymati 104,3 105,4 105,6
Mahsulotlarga sof soliqlar 105,7 105,9 105,6
II. Tarmoqlarning yalpi qo’shilgan
qiymati 104,3 105,4 105,6
Qishloq, o’rmon va baliq xo’jaligi 101,2 100,3 102,5
Sanoat (qurilishni qo’shgan holda) 105,4 111,5 108,9
sanoat 105,2 110,8 106,6
qurilish 106,0 114,3 119,0
Xizmatlar 106,4 105,5 105,1
savdo, yashash va ovqatlanish bo’yicha
xizmatlar 102,1 105,4 105,0
tashish va saqlash, axborot va aloqa 111,3 106,9 105,6
boshqa xizmat tarmoqlari 105,9 104,8 105,0
4. Iqtisodiy o’sishni ta’minlashda milliy boylikni yaratish va undan samarali
foydalanish yo’nalishlari
Har qanday mamlakat milliy boyligining ko’payishi uning asosiy tarkibiy
qismlaridan biri bo’lgan moddiy boyliklar va ularni ishlab chiqarish hamda oltin-
valyuta zahiralari hajmining o’sishi bilan bog’liq. Shu o’rinda ta’kidlash joizki,
3
O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi Press-relizlari, Toshkent, 2019 yil, 5 bet
21

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga
Murojaatnomasida ta’kidlanishicha, “Iqtisodiyotda pozitiv o’zgarish kuzatilmoqda.
To’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar 4,2 mlrd. dollarni tashkil etib, 2018 yilga
nisbatan 3,1 milliard dollarga yoki 3,7 barobar o’sdi. Investitsiyalarning YaIMdagi
ulushi 37%ga yetdi. Iqtisodiy o’sish 5,6%ni tashkil etdi, sanoat mahsuloti ishlab
chiqarish hajmi 6,6%ga, eksport 28%ga ko’paydi, oltin-valyuta zaxiralarimiz 2,2
mlrd dollarga ortib, 28,6 mlrd dollarga yetdi” 4
.
Milliy boylik tarkibiy qismlarini tasniflashda eng avvalo, uning hajmi va
tarkibi to’g’risidagi tahliliy ma’lumotlarni shakllantirish zarur. Iqtisodchilar milliy
boylik unsurlarini guruhlarga ajratish va tasniflashda iqtisodiy aktivlar, ularning
shakllanish manbalari, maqsadi va foydalanish yo’nalishlari, daromad darajasi,
kapitalning moddiy va nomoddiy turlarga bo’linish hususiyatlari, foydalaniladigan
resurslar turlari, mulkchilik shakllari, ijtimoiy foydali mehnat sohalari (ishlab
chiqarish va noishlab chiqarish), mamlakat hududlari, iqtisodiy hududlar, ishlab
chiqarish jarayonidagi o’rni va roli, mikro va makro darajalarda shakllanish
hususiyatlari bo’yicha alohida belgilarga e’tibor qaratishni ta’kidlashadi
Mening fikrimcha, yuqoridagilardan kelib chiqqan holda milliy boylik
unsurlarini quyidagi tartibda guruhlash maqsadga muvofiqdir:
- geografik belgilar bo’yicha (hudud va mintaqalar darajasida);
- shakllanish darajalari bo’yicha (mikro, mezo va makro darajalar);
- ishlab chiqarish jarayoni bosqichlari va turlari bo’yicha (takror ishlab
chiqarish jarayonidagi o’rni va rolidan kelib chiqqan holda).
Milliy boylikni shakllanish manbalari bo’yicha guruhlash uni moddiy va
nomoddiy ne’matlar yig’indisi sifatida qarash imkoniyatini beradi. Ya’ni, iqtisodiy
aylanmagan jalb qilingan va jamg’arilgan mehnat mahsullari (bino-inshootlar,
asbob-uskunalar, xom ashyo, kiyim-kechak va x.k.) hamda nomoddiy ne’mat
hisoblangan boshqa boyliklar (patent, mualliflik huquqi, litsenziya va h.k.)
3-jadval
4
22

MHT uslubiyati bo’yicha milliy boylik tarkibiga kiruvchi aktivlarning
tasniflanishi 5
I. Nomoliyaviy aktivlar II. Moliyaviy aktivlar
1. Ishlab chiqarish hususiyatidagi aktivlar.
1. Oltin pul va karz olish uchun
berilgan maxsus huquqlar1.1. Moddiy aktivlar
1.1.1. Moddiy aylanma mablag’lar
zaxiralari
1.1.2. Qimmatbaxo buyumlar 2. Naqd pul va qimmatli kog’ozlar
(aksiyalardan tashqari)
1.1.3. Uzoq muddat xizmat qiladigan
iste’mol tovarlari. 3. Ssuda va kreditlar
1.2. Nomoddiy aktivlar (asosiy fondlar) 4. Aksiya va kapitalda ishtirok
kilishning boshqa turlari.
1.2.1. Foydali qazilma boyliklarni izlash
xarajatlari 5. Sug’urta zaxiralari.
1.2.2. EHM dasturiy ta’minoti 6. Debitor va kreditorlarning
boshqa hisoblari.
1.2.3. Adabiyot va san’at asarlari
1.2.4. Boshqa nomoddiy aktivlar
2. Noishlab chiqarish xususiyatidagi
aktivlar
2.1. Moddiy aktivlar To’g’ridan-to’g’ri investitsiyalar.
2.1.1. Y er
2.1.2. Yer osti va usti boyliklari
2.1.3. Qayta ishlanmagan tabiiy boyliklar
2.1.4. Suv resurslari
Nomoddiy aktivlar
2.2.1. Patent, mualliflik huquqi,
litsenziyalar
2.2.2. Ijara shartnomalari
5
23

2.2.3. "Gudvill"
2.2.4. Boshqa nomoddiy aktivlar
Milliy boylikning bu tarzda tasniflanishi mamlakatning iqtisodiy rivojlanish
darajasi va turli sohalardagi mutanosiblik, moddiy texnik baza mustahkamligi,
iqtisodiyot tarmoqlarining o’ziga hos hususiyatlari, nomoddiy ne’matlardan
foydalanish va ularni jamg’arish jarayonidagi o’zgarishlarni ifodalaydi.
“Insonda mujassamlashmagan” moddiy kapital tarkibi boylikning an’anaviy
shakllari – bino-inshootlar, yer, tabiiy resurslar, uzoq muddat foydalaniladigan
asbob-uskunalar, tovar-moddiy boyliklar zahiralaridan iborat 6
.
“Insonda mujassamlashgan” moddiy kapital insonning jismoniy holatini
normal holda ushlab turish uchun qilinadigan sarf-harajatlar miqdori bilan
belgilanadi. Masalan, farzand tarbiyasi (ta’lim harajatlarini hisobga olmagan
holda).
Inson kapitalining nomoddiy turiga umumta’lim va maxsus tayyorlov uchun
sarflangan jami xarajatlar kiradi. Ularning bir qismi fundamental va amaliy
tadqiqotlar hamda ishlanmalarga yo’naltiriladi.
Muammoga bunday yondashuvning o’ziga hos hususiyati shundaki, unda
milliy boylik tarkibiy qismlarini o’rganish va tasniflashda inson kapitali va uning
milliy boylik unsurlarining barchasida qo’llanilishi nuqtai- nazaridan qaraladi.
Fikrimcha, milliy boylik unsurlarini uning shakllanish jarayonidan kelib
chiqqan holda guruhlash maqsadga muvofiq. Ushbu yondashuv milliy boylikni
tadqiq qilishda resurslarning ta’sir darajasini o’rganish va shundan kelib chiqqan
holda ularni guruhlashga imkon beradi. Bunday holatda mamlakatning resurs
salohiyati bo’lib, o’zaro bog’liq moddiy-ashyoviy, energetik, axborot vositalari va
ishchi kuchidan iborat bo’lgan jami resurslar tizimi hisoblanadi. Ulardan milliy
boylikni ishlab chiqarish, taqsimlash, ayriboshlash va iste’mol qilish jarayonlarida
foydalanish mumkin. Shu bilan birga, bu yerda miqdor va sifat jihatdan bir xil
6
24

bo’lgan resurslar ulardan foydalanish darajasi va samaradorligiga qarab turli xil
salohiyatga ega bo’lishi mumkinligini ham hisobga olish zarur.
25

Xulosa
Umuman, O’zbekiston iqtisodiy o’sishida milliy boylikning ahamiyatini
o’rganish jarayonida quyidagi xulosalarga kelindi:
Milliy boylik keng ma’noda o’z ichiga nafaqat moddiy va nomoddiy
ne’matlar, yaratilgan san’at asarlari, intellektual salohiyatni, balki tabiat resurslari
va boyliklari hamda takror ishlab chiqarishning tabiiy iqlim sharoitlarini ham
oladi. Tor ma’noda esa, milliy boylik insoniyat mehnati bilan yaratilgan va takror
ishlab chiqarish mumkin bo’lgan barcha moddiy boyliklarni o’z ichiga qamrab
oladi.
Milliy boylik tarkibiy qismlarini tasniflashda eng avvalo, uning hajmi va
tarkibi to’g’risidagi tahliliy ma’lumotlarni shakllantirish zarur.
Milliy boylikni shakllanish manbalari bo’yicha guruhlash uni moddiy va
nomoddiy ne’matlar yig’indisi sifatida qarash imkoniyatini beradi. Ya’ni, iqtisodiy
aylanmagan jalb qilingan va jamg’arilgan mehnat mahsullari (bino-inshootlar,
asbob-uskunalar, xom ashyo, kiyim-kechak va h.k.) hamda nomoddiy ne’mat
hisoblangan boshqa boyliklar (patent, mualliflik huquqi, litsenziya va h.k.)
Yuqorida ta’kidlangan xulosalardan kelib chiqqan holda quyidagi ilmiy takliflar
ishlab chiqildi:
Milliy boylik unsurlarini uning shakllanishidagi geografik belgilar (hudud va
mintaqalar darajasida), shakllanish darajalari (mikro, mezo va makro darajalar),
ishlab chiqarish jarayoni bosqichlari va turlari bo’yicha (takror ishlab chiqarish
jarayonidagi o’rni va rolidan kelib chiqqan holda) guruhlash maqsadga muvofiqdir.
Milliy boylikning kapital tarkibini ikkita, ya’ni, moddiy va nomoddiy
kapitalga ajratish maqsadga muvofiq. Moddiy kapital bevosita moddiy shaklga ega
bo’lgan, nomoddiy kapital esa, aniq bir jismoniy ko’rinish yoki shaklga ega
bo’lmagan, lekin moddiy kapitalda mujassamlashib, uning sifat va samaradorligini
oshirishga xizmat qiladigan kapitaldir.
Har qanday mamlakat milliy boyligining ko’payishi uning asosiy tarkibiy
qismlaridan biri bo’lgan moddiy boyliklar va ularni ishlab chiqarish hamda oltin-
valyuta zahiralari hajmining o’sishi bilan bog’liq. Ushbu ikki omilning o’sishiga
26

erishish uchun avvalombor mamlakatimizda ishlab chiqarish hajminig tez
sur’atlarda oshirish, rivojlangan mamlakatlar bilan iqtisodiy hamkorlikni
chuqurlashtirish maqsadga muvofiq.
27

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: O’zbekiston, 2017 y.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasini
yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi PF-4947-sonli
Farmoni. 2017 yil 7 fevral.
3. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlis
Qonunchilik palatasi va Senatining qo’shma majlisidagi nutqi. 2020 yil 22 yanvar.
4. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy
Majlisga Murojaatnomasi. 2020 yil, 24 yanvar.
5. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi
Davlat ilmiy nashriyoti. 04.02.2014. Toshkent .
6. А.Смит. Исследование о природе и причинах богатства народов. М.:
Эксмо. 2016 г.
7. Karimov I . A . Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas ’ ulmiz . /« Xalq so ’ zi »,
2001 yil 17 fevral .
8. Кэмпбелл Р.Макконель, Л.Брю Стэнли. Экономикс.Ташкент.1998 г.
9. А.Г.Худокормов. История экономических учений. Москва.1998 г.
10. С.Менышиков. Новая экономика.Москва. 2004 г.
11. Агапова Т.А., Серегина С.Ф. “Макроэкономика”., Учебник., - М.
2008 г.
12. A . Ishmuxamedov , Z . Djumaev . Makroiqtisodiyot . Ma’ruzalar matni.
TDIU. 2012 y.
13. Halikov. A. Assessment Report on Classification of Energy and Mineral
Resources and its Management in the Republic of Uzbekistan. 2019 y .
14. Иванов Ю.Н. Статистика национального богастсво. // «Вопросы
статистики», 2019. №12.
15. Осадчая Т.Г., Смолина Е.Э. Национальное богатство в России: как
управлять эффективно?: монография. Тамбов, 2005 г.
16. Xodiev B . Yu ., Shodmonov Sh . Sh . Iqtisodiyot nazariyasi . Darslik. -T.:
Fan va texnologiya. 2019 y .
28

17. Стоун Р. Метод «затраты-выпуск» и националные счёта. – М.:
Статистика, 1964 г.
18. Нестеров Л.И. Особенности воспроизводства национального
богатства в начале XXI века. М., 2006 г.
19. G’oibnazarov B.K. Milliy hisoblar tizimi. - T.: Adabiyot jamg’armasi.
2004 y.
20. Sh.SH.Shodmonovning Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik; O’zbekiston
Respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi. – T.: IQTISOD-MOLIYA,
2010.
21. O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi Press-relizlar,
Toshkent, 2019.
22. www.president.uz – O’zbekiston Respublikasi prezidentining rasmiy
veb-sayti.
23. www.stat.uz – O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi
rasmiy veb-sayti.
24. www.mineconomy.uz - O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiy Taraqqiyot
va Kambag’allikni Qisqartirish Vazirligi rasmiy veb-sayti.
25. www.lex.uz - O’zbekiston Respublikasi Milliy qonunchilik tizimining
veb-sayti.
26. www.cbu.uz – O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy veb-
sayti
27. www.kun.uz – yangiliklar veb-sayti.
28. www.ziyonet.uz - axborot ta’lim tarmog’i.
29. www.wikipedia.org - global internet tarmog’i ensiklopediyasi.
29

Milliy boylik

Sotib olish