Milliy iqtisodiyot tushunchasi va uning ko’rsatkichlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	429.5KB
Xaridlar	5
Yuklab olingan sana	13 Oktyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Milliy iqtisodiyot tushunchasi va uning ko’rsatkichlari

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
SIRTQI FAKULTET
“________________________________________________________” KAFEDRASI
“ _______________________________________________________________ ” fanidan

KURS ISHI
МАVZU: Milliy iqtisodiyot tushunchasi va uning
ko’rsatkichlari
RO’YXATGA OLINDI
“ ____ ” _______2023 y.
№_________
Imzo _________ Kurs ishi himoya ga tavsiya
qilingan sana
“____” _______2023 y.
Ilmiy rahbar __ ________
Imzo _______________
Kurs ishi himoya
qilingan sana
«____» _______2023 y .
Baho « _____ » _________ ___________
( imzo )
_ _ _________
( imzo )
___________
( imzo ) Komissiya a’zolari :
__________________
_________________ _
_________________

Reja:
Kirish
1.Milliy iqtisodiyot tushunchasi va uning ko’rsatkichlarini.
2.Takror ishlab chiqarishning mohiyati, turlarini.
3.Yalpi milliy maxsulot va uning tarkibiy qismlarini.
4.Milliy daromad va uning tarkibiy qismlari, o’sish omillari va qayta
taqsimlanishini.
5.O’zbekistonda investistiya va tarkibiy o’zgarishlar siyosatining
ustuvor yo’nalishlarini.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro yxatiʼ

Kirish
Mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan boshlab jamiyatni demokratik yangilash
va milliy iqtisodyotni erkinlashtirish yo lida ulkan ishlarni amalga oshirdi. Buʼ
avvalombor milliy iqtisodiyotda erishilgan yutuqlar va natijalar negizida
iqtisodiyotdagi tarkibiy islohotlarni chuqurlashtirish va uni modernizatsiya
qilishning puxta ishlab chiqilgan modeli va uzoq muddatga mo ljallangan ijtimoiy-
ʼ
iqtisodiy dasturlarni bosqichma-bosqich amalga oshirish bo yicha olib
ʼ
borilayotgan tizimli, izchil, qat iy harakatlar majmuasi ekanligini ko rish mumkin.
ʼ ʼ
Bugungi kunda O zbekiston Respublikasi uchun jahon hamjamiyatida munosib
ʼ
o rinni egallash, raqobatbardosh milliy iqtisodiyotni shakllantirish va uning
ʼ
barqaror rivojlanishini ta minlash ustuvor vazifalardan hisoblanadi. Mamlakatimiz
ʼ
iqtisodiy salohiyatining tobora yuksalib borayotgani, so ngi yillarda milliy
ʼ
iqtisodiyotning mutanosibligi va barqarorligini ta minlash, uning tarkibida sanoat,
ʼ
xizmat ko rsatish sohasi, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik ulushini
ʼ
ko paytirish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik
ʼ
jihatdan yangilash, ishlab chiqarish, transportkommunikatsiya va ijtimoiy
infratuzilma loyihalarini amalga oshirishga qaratilgan faol investitsiya siyosati olib
borilmoqda. O zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoev Vazirlar
ʼ
Mahkamasining 2017 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish asosiy
yakunlari va 2018 yilga mo ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor
ʼ
yo nalishlariga bag ishlangan kengaytirilgan majlisidagi ma ruzasida
ʼ ʼ ʼ
respublikamiz iqtisodiyotini rivojlantirish masalalariga to xtalib, “
ʼ А yni shu asosda
amalga oshirilgan chora-tadbirlar natijasida 2017 yilda barqaror iqtisodiy o sish
ʼ
sur atlari 5,5 foizni tashkil etdi, eksport hajmi qariyb 15 foizga ko paydi. Tashqi
ʼ ʼ
savdo aylanmasining ijobiy sal ь dosi 854 million dollarga yetdi. Milliy
valyutamizni erkin konvertatsiya qilishga kirishdik” - deb ta kidlab o tdi.
ʼ ʼ
“O zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo yicha Harakatlar strategiyasi
ʼ ʼ
to g risida” gi O zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoniga ko ra
ʼ ʼ ʼ ʼ
mamlakatimizda 2017-2021 yillarda "...iqtisodiyotni yanada rivojlantirish va
liberallashtirishga yo naltirilgan makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash va
ʼ

yuqori iqtisodiy o sish sur atlarini saqlab qolish, milliy iqtisodiyotningʼ ʼ
raqobatbardoshligini oshirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivojini
rag batlantirish, hududlar, tuman va shaharlarni kompleks va mutanosib holda
ʼ
ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiy ettirish, investitsiyaviy muhitni yaxshilash orqali
mamlakatimiz iqtisodiyoti tarmoqlari va hududlariga xorijiy sarmoyalarni faol jalb
etish ko zda tutilgan"
ʼ 1
.
1
Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича
ҳаракатлар стратегияси тўғрисида» ги №ПФ-4947 сонли Фармони. //Халқ сўзи. 2017 йил 8 феврал

1. Milliy iqtisodiyot tushunchasi va uning kursatkichlari.
Yalpi milliy maxsulot (YQMM)-millliy xo jaliklarda bir yil davomida vujudgaʻ
keltirilgan va bevosita iste molchilarga borib tushishi mumkin bo lgan tayyor
ʼ ʻ
prirovard maxsulot va xizmatlarning bozor bahosidagi qiymatidan iborat bo ladi.
ʻ
YQMM milliy Iqtisodiyotda yil davomida ishlab chiqarilgan barcha pirovard
mahsulot (xizmatlar) ning bozor baxolaridagi summasi. Joriy yilda ishlab chiqilgan
barcha mahsulotlar sotilmasligi mumkin, ularning bir qismi zaxiralarni to ldiradi.
ʻ
Ya ni YQMM xajmini xisoblab topishda zaxiralarning xar qanday o sishi hisobga
ʼ ʻ
olinishi zarur, chunki YQMM yordamida joriy yildagi barcha maxsulotlar (sotilgan
yoki sotilmagan) hisobga olinadi.
Milliy ishlab chiqarishning yalpi xajmini to gri hisoblab chiqarish uchun, mazkur
ʻ
yilda ishlab chiqarilgan barcha mahsulot va xizmatlar bir marta xisobga olinishi
zarur. YQMM xajmini topishda sotilgan va qayta sotilgan maxsulotlarni ko p
ʻ
marta xisobga olishlarni bartaraf qilish uchun, xalq xo jaligining barcha barcha
ʻ
tarmoqlarida yaratilgan qo shilgan qiymatlar yig indisini olinadi.
ʻ ʻ
Yalpi milliy mahsulot (DAROMAD) — (YQMM yoki YAMD) mamlakatning
ma lum muddat (odatda, oy, kvartal, yil) ichida umumiy iqtisodiy faoliyatini
ʼ
tavsiflovchi yakuniy makroiqtisodiy ko rsatkichlaridan biri. YQMM davlatning
ʻ
bozor narxlarida ifodalangan barcha birlamchi daromadlari (ularning mamlakat
hududida yoki uning tashqarisida ishlab chiqarish omillari tufayli yuzaga
kelishidan qat i nazar) jami yig indisini ko rsatadi. YQMM milliy hisoblar tizimi
ʼ ʻ ʻ
asosida hisoblanadi.
Hoz zamon jahon iqtisodiyotida mamlakatlar o rtasida kapital harakatchanligi
ʻ
darajasi g oyat yuqori. Natijada bir mamlakat kapitalining qandaydir bir qismidan
ʻ
chet elda foydalaniladi. Ayni paytda esa mamlakatning ba zi aktivlari (korxonalar,
ʼ
ko chmas mulklar, qimmatli qog ozlar) xorijiy fuqarolar va firmalar
ʻ ʻ
(norezidentlar)ning egaligida bo ladi. Norezidentlar o z mulklaridan olgan
ʻ ʻ
daromadlarining bir qismini vatanlariga o tkazib turishlari natijasida yalpi ichki
ʻ
mahsulot miqdori bilan tegishli mamlakat ixtiyoridagi amaldagi yalpi daromad
(YQMM) miqdori bir-biriga teng kelmay qoladi. Shu bois YQMM hajmini to g ri
ʻ ʻ

aniqlash uchun yalpi ichki mahsulotga mamlakatga uning chet ellardagi o zʻ
fuqarolari mulkidan tushgan daromadlar bilan mamlakatdan chiqib ketgan chet
elliklar daromadlari o rtasidagi farqni qo shish kerak. Chet eddagi mulklardan
ʻ ʻ
tushgan daromadlar saldosi ijobiy bo lsa YQMM hajmi yalpi ichki mahsulotdan
ʻ
ko p, aksincha holatda kam bo ladi.
ʻ ʻ
2. Takror ishlab chikarishning moxiyati, turlari
Daromad — keng ma noda kirim bo lgan har qanday pul mablag lari yoki pul
ʼ ʻ ʻ
qiymatiga ega bo lgan moddiy boyliklarni olish, iqtisodiy sub yekt o’z faoliyati
ʻ ʼ
natijasiga kura oladigan pul va tovar — moddiy tushum. Daromad pul va moddiy
shaklga ega bo lib, ularning yig indisi jami daromadni hosil qiladi. Daromad
ʻ ʻ
egalik nuqtai nazaridan aholi daromadi, korxona (korporativ) daromadi va davlat
daromadiga bo linadi. Aholiga tegadigan daromad ish haqi, foyda, foiz, renta,
ʻ
dividend shakllariga.
Ijtimoiy ishlab chiqarish — jamiyat yoki milliy iqtisodiyot miqyosida ijtimoiy
mehnat taqsimoti asosida kishilarning ehtiyojlarni qondirish uchun kerak
bo ladigan ne matlarni yaratishga yo naltirilgan iqtisodiy faoliyatlar majmui. Bu
ʻ ʼ ʻ
faoliyat natijasida yalpi milliy mahsulot, shu jumladan, yalpi ichki mahsulot va
milliy daromad ishlab chiqariladi. chiqarishning ijtimoiy tavsifi turli
ne matlarishlab chiqarishda jamiyat a zolarining mehnat kooperatsiyasi asosida
ʼ ʼ
o zaro aloqada, birgalikda iqtisodiy faoliyat ko rsatishlarini anglatadi.
ʻ ʻ
Ijtimoiy ishlab chiqarish yaratilgan ne matlarning kishilar ehtiyojlarini qondirish
ʼ
xususiyatlariga ko ra, moddiy va nomoddiyishlab chiqarish sohalariga bo linadi.
ʻ ʻ
Moddiyishlab chiqarish, o z navbatida, moddiy ne matlarishlab chiqarish va
ʻ ʼ
moddiy xizmatlar ko rsatish sohalarini o z ichiga oladi. Xuddi shuningdek,
ʻ ʻ
nomoddiyishlab chiqarish ham nomoddiy ne matlarishlab chiqarish va nomoddiy
ʼ
xizmatlar ko rsatish sohalariga bo linadi (qarang Ishlab chiqarish).
ʻ ʻ
Infratuzilma (lot. infra - ostida) — ishlab chiqarish va tovar muomalasi,
shuningdek, inson hayot faoliyati uchun zarur bo lgan me yoriy sharoitni
ʻ ʼ
ta minlashga xizmat kiluvchi turli-tuman yordamchi xizmat ko rsatuvchi sohalar
ʼ ʻ
(tashkilot, korxona va muassasa) majmui; nomoddiyishlab chiqarish sektori

infratuzilma xizmatlari moddiy shaklga ega bo lmagan tovarlar bo lib, ular hayotiyʻ ʻ
ehtiyojlarni qondiradi infratuzilma zaruriy shart bo lganidan uning ishlab turishini
ʻ
ta minlashga iqtisodiy resurslarning bir qismi jalb etiladi infratuzilma xizmat
ʼ
ko rsatish sohasiga ko ra ishlab chiqarish infratuzilmasi (i.ch. ga xizmat
ʻ ʻ
ko rsatuvchi sohalar — yuk tashish transporti, elektr va issiqlik ta minoti, yo l
ʻ ʼ ʻ
xo jaligi, suv xo jaligi, ombor xujaligi, ilmiy konstruktorlik xizmati, axborot
ʻ ʻ
xizmati va b.) va ijtimoiy-maishiy infratu-zilma (aholiga xizmat ko rsatib, uning
ʻ
ehtiyojini qondiruvchi sohalar — maorif, sog liqni saqlash, jismoniy tarbiya va
ʻ
sport, maishiy xizmat va b.) ga ajraladi infratuzilma xizmati tovar bo lganidan
ʻ
oldi-sotdi etiladi. Uning asosiy vazifasi insonga xizmat ko rsatish, ammo bu ish
ʻ
pulli, bepul va imtiyozli tarzda bajarilishi mumkin infratuzilma xizmatlarini
harakteriga ko ra guruxlaganda bozor infratuzilmasi ajralib turadi. Chunki unda
ʻ
bozor munosabatlarini amalga oshiruvchi xizmatlar ko rsatiladi. Qaysi darajada
ʻ
xizmat ko rsatilishiga ko ra, korxona, tarmoqinfratuzilma ch. majmualari va
ʻ ʻ
hududiyinfratuzilma ham mavjudaromadinfratuzilma sohasida yaratilgan
xizmatlarinfratuzilma ch. va inson uchun naf keltiradi infratuzilma xizmat
ko rsatishini tashkil etish uchun mablag lar sarflanadi. Shuning uchun ularni
ʻ ʻ
hisoblash mumkin va ular yalpi milliy mahsulot tarkibiga kiritiladi infratuzilma ni
yaratuvchi mehnat ham unumli hisoblanadi infratuzilma ning samaradorligi
ko rsatilgan xizmatlarning sarf-harajatlarga nisbati orqali aniqlanadi.
ʻ
Jahon Banki — Xalqaro Moliya Instituti hisoblanib, rivojlanayotgan
mamlakatlarga sarmoyalar kirgazish, kreditlar taqdim etish bilan shug ullanadi.
ʻ
Jahon banki — xalqaro moliya muassasasi. Tarkibiga BMTning ixtisoslashgan
muassasasi maqomiga ega bulgan 3 mustaqil xalqaro moliya instituti (Xalqaro
tiklanish va taraqqiyot banki, Xalqaro moliya korporatsiyasi hamda Xalqaro
taraqqiyot uyushmasi) kiradi. Ba zi adabiyotlarda Xalqaro tiklanish va taraqqiyot
ʼ
banki norasmiy holda Jahon banki deb ham ataladi.
Jahon xo jaligi - turli mamlakatlar milliy iqtisodiyotining bozor munosabatlari
ʻ
zamirida bir-birini taqozo etgani holda umumjahon yaxlitligini tashkil etishi;
jahondagi o zaro aloqador milliy xujaliklar va xalqaro iqtisodiy munosabatlar
ʻ

majmui. Jahon xo jaligi bozor iqtisodiyoti rivojining mahsuli sifatida 19-asrningʻ
oxiri — 20-asr boshlarida shakllandi. Xalqaro mehnat taqsimoti turli mamlakatlar
milliy xujaliklarini ixtisoslashishiga olib keladi, ya ni muayyan mamlakatda u yoki
ʼ
bu soha ustuvor rivojlanadi. Ixtisoslashuv mamlakatda kanday tabiiy resurslarning
borligiga va shu yerdagiinfratuzilma ch. tajribasiga bog liq. Ixtisoslashuv
ʻ
harajatlarni kamaytirib, tovarlarni sifatlii. ch. imkonini berganidan xalqaro
aloqalarni zaruratga aylantiradi.
Jahon xo jaligidagi iqtisodiy aloqalar har bir mamlakat milliy iqtisodiyotining
ʻ
mustaqilligi; mamlakatlar iqtisodiy munosabatlarining bozor qoidalari asosida olib
borilishi; iqtisodiy aloqalar uning ishtirokchilar uchun zaruriy manfaatli bo lishi;
ʻ
milliy xo jaliklar manfaatlarining uyg unligiga tayanib, ixtiyoriy ravishda va
ʻ ʻ
sharoit yetilganda o zaro integratsiyalashuvi tamoyillariga asoslanadi.
ʻ
Jahon xo jaligi aloqalari ko p qirrali bo lib, savdo-sotiq, xalqaro valyuta-kredit
ʻ ʻ ʻ
munosabatlari, kapital chiqarish va uni kiritish, ochiq iqtisodiy zonalar tashkil
etish, ish kuchi migratsiyasini uyushtirish, birgalikda ilmiy-texnikaviy loyihalarni
moliyalashtirish, axborot almashish, sayyohlik sohasida hamkorlik qilish kabi
shakllarga ega.
Jahon xo jaligida xalqaro tashkilotlar tenglikka asoslangan va o zaro manfaatli
ʻ ʻ
iqtisodiy aloqalar va hamkorlik urnatishga xizmat qiladi.
Jahon xo jaligialoqalari bevosita turli mamlakatlardagi firmalar, banklar va davlat
ʻ
idoralari o rtasida, shuningdek, bevosita — xalqaro tashkilotlar ishtirokida amalga
ʻ
oshiriladi. Bular jumlasiga Jahon banki, Xalqaro valyuta fondi, Osiyo rivojlanish
banki, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki, Xalqaro mehnat tashkiloti, Jahon
savdo tashkiloti va b. kiradi.
Jahon xo jaligini tashkil etuvchi milliy xo jaliklar ikki yo sinda guruxlashtiriladi:
ʻ ʻ ʻ
1) rivojlanish yo nalishlari buyicha mamlakatlar bozor iqtisodiyoo ti rivojlangan
ʻ ʻ
mamlakatlar, rivojlanayotgan mamlakatlar va bozor iqtisodiyoti tizimiga o tish
ʻ
davrida yoki iqtisodiy transformatsiya bosqichidagi mamlakatlarga ajratiladi; 2)
iqtisodiy rivojlanganlik darajasiga kura mamlakatlar yalpi milliy mahsulot
(YQMM) ko rsatkichlari buyicha 3 ta asosiy guruhga bo linadi: daromadi past
ʻ ʻ

(axoli jon boshiga yillik YQMM ko rsatkichi 987 AQSH dollari), daromadiʻ
o rtacha (5323,2 dollar) va daromadi yuqori (22921,3 dollar) bo lgan mamlakatlar
ʻ ʻ
(1999).
MDH mamlakatlari orasida Rossiya, Ukraina, Belorussiya, Qozog iston,
ʻ
O zbekiston daromadi o rtachadan pastroq bo lgan mamlakatlar guruhini tashkil
ʻ ʻ ʻ
etadi. MDHning boshqa mamlakatlari daromadi past (eng kam taraqqiy etgan)
mamlakatlar hisoblanadi. J. x. da sanoati rivojlangan 6 mamlakat: AQSH,
Yaponiya, GFR, Fransiya, Buyuk Britaniya, Italiya yetakchi o rinni egallaydi, 90-
ʻ
y.lar o rtalarida jahon sanoatinfratuzilma ch. ning 60%, tovarlar eksportining 63%
ʻ
va xizmatlar eksportining 47% shu mamlakatlar hissasiga to g ri kelgan.
ʻ ʻ
Jahon xo jaligida kishilarning turmush darajasi iqtisodiyotga bog liq holda jiddiy
ʻ ʻ
farqlanadi. Boy mamlakatlarda yuksak turmo sh darajasi mavjo d bo lgani xolda
ʻ ʻ ʻ
qoloq mamlakatlarda kambag allar aholining katta qismini tashkil etadi. 21-asrga
ʻ
kelib bo ikki guruh mamlakatlaridagi turmush darajasining farqi 12 martadan
ʻ
ziyodroq bo ldi. Qoloq mamlakatlarda daromadning nisbatan ko p qismi
ʻ ʻ
iste molga sarflansa-da, daromadning kam bo lishi xisobidan bu mamlakatlarda
ʼ ʻ
turmush darajasi pastligicha qoladi.
Hoz. davrda Jahon xo jaligining rivojlanishi 3 yo nalishda bormoqda: 1) Jahon
ʻ ʻ
xo jaligiga kiruvchi mamlakatlar safi kengayib, uning tarkibiga 90-y. larda sobiq
ʻ
sotsializm tizimidan ajralib chiqqan 25 ta yosh mamlakat xo jaligi qo shildi.
ʻ ʻ
Mustaqillik tufayli O zbekiston ham Jahon xo jaligiga kirib keldi, jahon
ʻ ʻ
iqtisodiyotining teng huquqli ishtirokchisiga aylandi, xalqaro tashkilotlarga a zo
ʼ
bo ldi, jahon savdosida ishtirok etib, 1996—2001 y. larda, uning tashqi savdo
ʻ
oboroti 63,3 mlrdaromad dollarni tashkil etdi; 2) Jahon xo jaligidainfratuzilma
ʻ
ch.ning o sishi yuz bermoqda. 1998 y. dunyoda yaratilgan jami tovar va xizmatlar
ʻ
qiymati 36,5 trln. dollar bo lsa, 2001 y. kelib 40 trln. dollardan ziyod bo ldi; 3)
ʻ ʻ
Jahon xo jaligida iqtisodiy integratsiya (iqtisodiy ishtirokchilar faoliyatining
ʻ
birlashib ketishi) va globalizatsiya (jaxron iqtisodiyotining o mo mbashariy to s
ʻ ʻ ʻ
olishi, milliy iqtisodiyotlarning har biri o ning tarkibiy qismi bo lib qolishi) yuz
ʻ ʻ
berib, sifat o zgarishlari yuzaga kelmoqda.
ʻ

$Jahon xo jaligi xar bir mamlakat milliy iqtisodiyoti va jahon iktisodiyotiningʻ rivojlanish omili hisoblanadi. Jahon xo jaligi doirasida o zaro manfaatli hamkorlik ʻ ʻ aloqalari fan-texnika taraqqiyotini jadallashtiradi, ish ko chi sifatini oshiradi, eng ʻ yangi maqsulotlarni o zlashtirish, reso rslarni tejash, mehnat o numdorligini ʻ ʻ ʻ oshirishga yo l ochadi. ʻ \Makroiqtisodiyot — mamlakat (yoki uning bir qismi, tarmoqlar) iqtisodiyotini, inflatsiya, ishsizlik, budjet taqchilligi (defisiti), iqtisodiy o'sish, iqtisodiyotning davlat tomonidan boshqarilishi va shu kabfhjncddi umumiy jarayonlarni o rganuvchi fan. Makroiqtisodiyot YaIM, YQMM, yalpi talab, yalpi taklif, to'lov ʻ balansi, pul bozori, tovar bozori va mehnat bozori kabi tushunchalar bilan ishlaydi. Makroiqtisodiyot (makro... va iqtisodiyot) — bozor xo jaligi umumiy ʻ nazariyasining bo limi, mamlakat iqtisodiyoti, umuman milliy xo jalikka oid katta ʻ ʻ miqyosdagi iqtisodiy hodisalar va jarayonlarni o rganadi. ʻ Mamlakatning iqtisodiyoti holati va rivojlanishini ifolalovchi umumlashgan ko rsatkichlar tizimi — milliy boylik, yalpi ichki mahsulot, yalpi milliy mahsulot, ʻ sof milliy mahsulot, milliy daromad, aholi daromadlari, davlat va xususiy investiniyalar yigindisi, muomaladagi jami pul miqdori va sh k. jami xo jalik ʻ bo yicha jamlanma, umumlashtiruvchi ko rsatkichlarMakroiqtisodiyot ʻ ʻ o rganadigan ob yektlar hisoblanadi. Ayni paytda Makroiqtisodiyot mamlakat ʻ ʼ miqyosida o rtacha daromadlar, o rtacha ish haqi, inflyasiya darajasi, ishsizlik, ʻ ʻ bandlik, mehnat unumdorligi singari o rtacha iqtisodiy ko rsatkichlarni hamda ʻ ʻ ularga davlatning iqtisodiy siyosati ko rsatadigan ta sirini o rganadi va tadqiq ʻ ʼ ʻ etadi. Makroiqtisodiy ko rsatkichlar, bir tomondan, ma lum vaqt oralig ida ishlab ʻ ʼ ʻ chiqarish hajmini hisoblash va milliy iqtisodiyotning faoliyat yuritishiga bevosita ta sir qiluvchi omillarni aniqlash imkonini bersa, ikkinchi tomondan, ular yalpi ʼ milliy mahsulot harakatining barcha bosqichlarida, ya ni ishlab chiqarish, ʼ taqsimlash, qayta taqsimlash va foydalanish bosqichlarida uni ko rgazmali shaklda ʻ aks ettirishga imkon beradi. Shuningdek, o sishning umumlashtiruvchi ʻ ko rsatkichlari, mamlakat iqtisodiyotini tavsiflaydigan ko rsatkichlarning pasayishi ʻ ʻ hamda ortishi sur atlari va unda yuz berayotgan iktisodiy jarayonlar, tuzilmaviy ʼ$

proporsiyalar hamMakroiqtisodiyot predmeti hisoblanadi. Makroiktisodiy
ko rsatkichlar moddiy ishlab chiqarish va nomoddiy xizmat ko rsatish sohalaridagiʻ ʻ
barcha xo jalik yurituvchi sub yektlar iqtisodiy faoliyatining umumiy va pirovard
ʻ ʼ
natijalarini qamrab oladi. M.ning asoslari ingliz olimi J. M. Keynsiint 1936 yilda
nashr etilgan "Bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi" asarida bayon etilgan.
Hozirgi zamonMakroiqtisodiyot nazariyasida 3 oqim (neokeynschilik, monetarizm
va yangi klassik yo nalish) mavjud, ular o rtasidagi asosiy farq makroiktisodiy
ʻ ʻ
siyosatga nisbatan berilgan tavsiyalarning har xilligida.
Mayda tovar ishlab chiqarish — yakka mayda dehqon va hunarmandlarning
ijtimoiy mehnat taqsimoti, ishlab chiqarish vositalarining xususiy mulkchiligi va
xo jalikning aloqidaligi asosida uz shaxsiy mehnati bilan bozor uchun tovar
ʻ
chikaradigan ishlab chiqarish U kichik xo jaliklardan tarkib topadi. Mahsulotni ay-
ʻ
irboshlash vositasida iste mol etip] zaruriyati yotadi. Turkistonda 1913
ʼ
yildaqishloqdagi xo jalikning 72% mayda dehqon xo jaligi tashkil qilgan. Mayda
ʻ ʻ
tovar ishlab chiqarish ishlab chiqarish sobiq SSSR davrida mavjud beshta xo jalik
ʻ
ukladining biri bo lib, 1923—24 yillarda yalpi milliy maqsulotning 51% ni ishlab
ʻ
chiqargan.
3. Yalpi milliy maxsulot va uning tarkibiy kismlari
Xususiy mulkchilikning kengayib borishi tovar ishlab chiqarish rivoji uchun zarur
sharoit yaratdi. Mayda tovar ishlab chiqarish ishlab chiqarishga kosib, hunarmand,
fermer, shirkat xo jaliklari kiradi. Bunga shaxsiy iste moldan ortiqcha
ʻ ʼ
mahsulotlprni bozorga olib miqadigan tomorqa, dala xrvlilarini ham qo shish
ʻ
mumkin. Chunki ular, asosan. mayda biznesni amalga oshiradilar. Mayda tovar
ishlab chiqarish ishlab chiqarish ikki yoqlama ahamiyatlidir: I) bozor-iii iste mol
ʼ
buyumlari va xizmatlar bilan ta minlaydi; 2) bu bilan band bulganlar uchun
ʼ
shaxsiy da rom ad manbai. U aholining turmush larajasini oshirishda muhim
ahamiyat kasb etali. Mayda tovar ishlab chiqarish ishlab chiqarish o rta va yirik
ʻ
tonar ishlab chiqarishning kengayishiga asos bo lib xizmat qilali. Rivojlangan
ʻ
mamlakatlarning yalpi milliy mahsulot va daromadida uning salmogi juda kattalir

(40—42% gacha bo-ryali). O zbekistonda uning ulushi qisqa vaqt ichida ko payib,ʻ ʻ
2002 yilda 25–26 %ga yetdi.
Milliy daromad - 1) mamlakatdagi milliy iktisodiyotning xo jalik yurituvchi
ʻ
sub yektlari tomonidan muayyan bir davrda (odatda bir yilda) moddiy ishlab
ʼ
chiqarish tarmoqlarida yaratilgan sof mahsulot; yalpi mahsulot hajmidan uni ishlab
chiqarish uchun sarflanadigan mehnat vositalari va buyumlarini qoplaydigan
mahsulot miqsorini — qoplash fondini chegirib tashlangandan keyin qoladigan
mahsulot; 2) G arb mamlakatlari iqtisodchilari talqinida mamlakatdagi mehnat,
ʻ
kapital va yer egalarining bir yilda olgan ish haqi, foyda, foiz va renta kabi
daromadlari yig indisi.
ʻ
Yil davomida yaratilgan yalpi mahsulot qiymati 2 qismdan iborat: ilgari yaratilgan
va sarflangan ishlab chiqarish vositalarining mahsulotga ko chirilgan qiymati;
ʻ
yangidan yaratilgan qiymat. Yangidan yaratilgan qiymat sof mahsulotning (Milliy
daromadning) qiymatidir. Milliy daromad moddiy ishlab chiqarish tarmoqlaridagi
korxonalar sof mahsulotlarining yig indisi sifatida hisoblanadi. Ayrim tarmoq yoki
ʻ
korxonalarning sof mahsuloti uning yalpi mahsuloti va moddiy ishlab chiqarish
sarflari o rtasidagi farq (qoldiq) sifatida aniqlanadi. Xizmat ko rsatuvchi firmaning
ʻ ʻ
yalpi pul tushumidan xizmat ko rsatish bo yicha moddiy sarflar chegirilib, xizmat
ʻ ʻ
ko rsatuvchi firmaning (korxonaning) pul shaklidagi yalpi daromadi aniqlanadi.
ʻ
O zbekiston Respublikasida Milliy daromadni moddiy ishlab chiqarish sohasida
ʻ
yaratilgan sof mahsulot sifatida hisoblash bo yicha katta tajribalar to plangan.
ʻ ʻ
Chunki yaqin o tmishda O zbekistonda ishlab chiqarilgan va foydalanilgan Milliy
ʻ ʻ
daromad sof mahsulot sifatida hisoblangan. Bunday qoidaning hozirgi paytda ham
amal qilishi juda katta ijtimoiy-iktasodiy ahamiyatga egadir, chunki bu usul ishlab
chiqariladigan mahsulotni, qoplash fondini va sof mahsulotni hisoblash, iste molni
ʼ
va jamg arishni optimallashtirish siyosatini o tkazishga imkon beradi. Sof
ʻ ʻ
mahsulotning muttasil ko payishi, o sishi esa ishlab chiqarish sohasida va boshqa
ʻ ʻ
sohalarda band kishilar, korxonalar va tashkilotlar moddiy ta minlanishini yanada
ʼ
oshiradi.

Jamiyatda olinadigan ish haqi, foyda, renta, foiz kabi daromadlar yig indisi —ʻ
birlamchi pul daromadlari va ularni qayta taqsimlashlar (shu jumladan, xizmatlar,
ijara, prokat, qarz, soliq kabilar orqali qayta taqsimlashlar) natijasida hosil
bo ladigan ikkilamchi va h. k. pul daromadlar yig indisidir. Shuning uchun ham
ʻ ʻ
muomaladagi pul massasi ham, ish haqi, foyda, renta va foiz shaklida olingan pul
daromadlari yig indisi ham jamiyatning haqiqiy Milliy daromad bo la olmaydi,
ʻ ʻ
chunki qog oz pullar va pul daromadlari haqiqiy, real daromad emas, ularning
ʻ
miqdoriga va harid kuchiga ko p omillar ta sir etadi.
ʻ ʼ
Har qanday mamlakatda, jamiyatda moddiy ishlab chiqarish sohasi tarmoqlarida
yaratilgan sof mahsulotlardan iborat Milliy daromadgina boshka shart-sharoitlar
teng va o zgarmas bo lganda, butun xalq iste molini va mamlakat iktisodiy
ʻ ʻ ʼ
taraqqiyotini ta minlashning, har bir shaxs va barcha aholi real daromadlarini
ʼ
oshirishning juda muhim moddiy asosidir. Milliy daromad moddiy ishlab chiqarish
sohasida yaratilgan sof mahsulotnigina qamrab oladi. Shuning uchun ham milliy
hisoblar tizimita o tish munosabati bilan xalqaro hisobkitoblar uchun BMTning
ʻ
tavsiyasiga binoan, Milliy daromad o rniga yalpi milliy mahsulot, 1993 yildan esa
ʻ
yalpi milliy daromad ko rsatkichi qo llanila boshladi.
ʻ ʻ
Narx
Narx — bozor mexanizmining muhim tarkibiy unsurlaridan biri. U o zining
ʻ
vazifalari orqali barqaror iqtisodiyotning shakllanishi hamda samarali amal
qilishiga, bozor muvozanatining ta minlanishiga, milliy daromadning iqtisodiyot
ʼ
turli tarmoq va sohalari, xo jalik yurituvchi sub ektlari bo yicha taqsimlanishiga,
ʻ ʼ ʻ
aholining ijtimoiy jihatdan himoya qilinishiga sharoit yaratadi. Shuningdek, u
ishlab chiqaruvchilarni rag batlantirib, sog lom raqobat muhitining yaratilishiga
ʻ ʻ
katta ta sir ko rsatadi.
ʼ ʻ
Narx, baho — tovar qiymatining puldagi shakli; bozor iqtisodiyotida amal qiluvchi
iqtisodiy dastak. Iqtisodiy tafakkur tarixidagi ayrim qarashlarda N.ni qiymatning
mehnat nazariyasiga asoslanib talqin qilishgan, unga qiymatning puldagi ifodasi
deb qaralgan. 21-asr boshlaridagi nazariyalar N.ni pulning miqdoriy nazariyasi

asosida izoxlab, N.ga harajatlar, tovarning nafliligi va raqobat ta sir etishini e tirofʼ ʼ
etadi. N.ni qiymat belgilaydi, ammo u aniq bir qiymatdan yuqori yoki past bo lishi
ʻ
mumkin, bu esa bozordagi muayyan tovarga bo lgan talab va taklift bog liq. N.
ʻ ʻ
faqat qiymatni emas, balki talab va taklif, shuningdek, tovarning ijtimoiy
foydaliligi, sifati va boshqa tovarlar o rnini bosa olishi, muomaladagi pulning harid
ʻ
qobiliyatiga ham bog liq. Binobarin, N. qiymatdan miqdoran farqlanadi. Mahsulot
ʻ
tannarxi har qanday N. ning asosi bo lib, mahsulotning hayotiy sikli davomida
ʻ
uning N.idagi o zgarishlarga katta ta sir ko rsatadi. N. miqdori harajatlarga va
ʻ ʼ ʻ
tovar sifatiga to g ri mutanosiblikda, rakrbatning shiddatiga esa teskari
ʻ ʻ
mutanosiblikda turadi. Bozor iqtisodiyotida N. bir nechta vazifalarni bajaradi: 1)
hisob-kitob va o lchov vazifasi —N. vositasida qilingan harajatlar, olingan
ʻ
natijaning puldagi miqdori aniklanadi. Harajatlar ishlatilgan resurslar miq-orini
uning N.iga ko paytirish opkali hisoblanadi; 2) rag batlantirish vazifasi — N. ning
ʻ ʻ
o zgarishi ishlab chiqarish hajmini o zgartiradi. Talab N.ga nisbatan teskari
ʻ ʻ
mutanosiblikka ega. N. pasaysa talab rag batlantiriladi, aksincha, N. oshsa (boshqa
ʻ
shart-sharoit o zgarmagan takdirda) taklif rag bat oladi. N. dagi o zgarish ishlab
ʻ ʻ ʻ
chiqaruvchilar va iste molchilarga ishtiyoq bag ishlaydi; 3) raqobat vositasi
ʼ ʻ
vazifasi — N. raqibni bozordan si-qib chiqarish va bozorda o z mavqeini
ʻ
mustahkamlash uchun ishlatiladi. Raqo-batchilar N.ni o zgartirib turish, uni
ʻ
sharoitga qarab turlicha belgilash or-qali o zaro bellashadilar. N.
ʻ
raqobatlashuvning iqtisodiy vositasi hisoblanadi; 4) iqtisodiyotni tar-tiblash
vazifasi — N. bozor mexanizmidagi asosiy iqtisodiy dastak yoki vosita. N.
o zgarishiga qarab nimani va qancha ishlab chiqarish kerakligi aniklanadi.
ʻ
Muayyan tovarlar N. ining oshishi ularni ko plab ishlab chiqarish kerakligini
ʻ
bildiradi, aksincha, N. ning pasayishi tovar ishlab chiqarishni kamayishi yoki
umuman to xtatilishi lozimligini anglatadi. N.ga qarab bozori kasod tovarlardan
ʻ
voz kechilib, bozori chaqqon tovarlarni ishlab chiqarishga o tiladi. Bu esa
ʻ
resurslarning bir sohadan ikkinchisiga oqib o tishi-ga, eski soha qisqarib, yangi
ʻ
soxaning tez rivojlanishiga olib keladi. N. resurslarni qayta taqsimlash orqali
iqtisodiyotni tartiblaydi.

Iqtisodiyotning turli tarmoqlarida tovarlar va xizmatlar oldi-sotdisida qullanilishi
N. tizimini yaratadi. Milliy iqtisodiyot holatini hisoblashda joriy va qiyosiy N.lar
qo llaniladi. Joriy N.lar amaldagi N.lar bo lib, ular yordamida yil davomidagiʻ ʻ
ishlab chiqarish natijalari hisoblanadi. Qiyosiy N. lardama lum yil asos qilib
ʼ
olinib, ishlab chiqarishning natijalari shu N. da hisoblanadi va boshqa yillar bilan
taqqoslanadi. Joriy N.lar inflyasiya tufayli o zgarishi va real iqtisodiy natijani
ʻ
ko rsatmasligi sababli yalpi milliy mahsulot, milliy daromad, real ish haqi va
ʻ
shahri k. ko rsatkichlar dinamikasi qiyosiy N. lardahisoblanadi.
ʻ
N. qaysi bozorda amal qilishi, kimga mo ljallanganligi va qaysi maqsadni
ʻ
ko zlashiga qarab bir necha turlarga bo linadi.
ʻ ʻ
Erkin bozor N.i (muvozanatli N.) — erkin bozorda sotuvchilar va haridorlar
ko pchilik bo lganidan ulardan hech biri o zi xohlagan narxni o rnatolmaydi. Bu
ʻ ʻ ʻ ʻ
yerda talab-taklif nis-batiga qarab erkin savdolashuv N.i, ya ni muvozanatli N.
ʼ
yuzaga keladi; monopol N. — monopol bozorda so-tuvchi yoki haridor ozchilik
yoxud tanho bo lganida ular xohlagan N. o rnatiladi. Bu bozorga zo rlab
ʻ ʻ ʻ
kiritiladigan N. bo lib, odatdagi N. lardan yuqori bo la-di va monopol foyda
ʻ ʻ
olishga xizmat qiladi; Ulgurji N. — tovar ishlab chikaruvchilar savdo firmalariga
to-varlarni bir yo la ko tarasiga sotishida qo llanadi. Tovar birjalari va savdo
ʻ ʻ ʻ
uylarida ham ulgurji N.lar qo llanadi; shartnoma N. lari — sotuvchi va
ʻ
haridorlarning roziligi bilan belgilanadigan va o zaro tuziladigan shartnomada
ʻ
ko rsatiladigan N. Bunday N., odatda, shartnoma muddati amal qila-digan davrda
ʻ
o zgarmaydi. Ko proq mil-liy va xalqaro bozorlarda qo llanadi. Chakana N. —
ʻ ʻ ʻ
tovarlar bevosita is-te molchilarga yakkalab sotilgan chogda qo llanadi va miqdori
ʼ ʻ
ulgurji N.dan yuqori bo ladi; Preyskurant N. — haridor uchun bildirgich yoki
ʻ
ma lumot-noma N. bo lib xizmat qiladi va haqiqiy N. preyskurantlar
ʼ ʻ
(ko rsatkichlar)da e lon qilingan N. atrofida bo lishini anglatadi; D otatsiyalangan
ʻ ʼ ʻ
N. — davlat byudjeti hiso-bidan maxsus arzonlashtirilgan, bozor N. idan pastroq
qilib belgilangan N., N. dagi farq byudjet beradigan dotatsiya bilan qoplanadi. Bu
N.ni o tish davrida turgan mamlakatlarda davlat aholini ijtimoiy himoyalash uchun
ʻ
qo llaydi; Demping N. — bozorda o z mavqeini mustahamlash va ra-qiblarni siqib
ʻ ʻ

chiqarishda qo llanadigan maxsus pasaytirilgan N., xalq-aro bozorlarda ko proqʻ ʻ
qo llanadi.
ʻ
Bozor ko lamiga ko ra, N.lar xududiy (mintaqaviy), milliy va xalqaro bozor N.lar i
ʻ ʻ
ga bo linadi. Hududiy N. — faqat ma lum hududiy bozorga xos bo lib, u shu
ʻ ʼ ʻ
hudud doirasidagi omillar ta sirida hosil bo ladi. Milliy bozor N. i — bir mamlakat
ʼ ʻ
doirasida amal qiluvchi va ularning xususiya-tini aks ettiruvchi N. lardir. Xalq-aro
N. — muayyan tovarga ketgan baynalminal harajatlarni, tovarning nafliligi
jihatidan jahon standarti talabiga mos kelish darajasini va xa-lkaro bozordagi talab
va taklif nis-batini hisobga oladi.
N.lar farqining miqdoriy ifodasi N. diapazoni deyiladi. N. diapazoni N.lar
oralig ining puldagi ifodasidir. N. diapazoni quyi, o rta va yuqori N. larni o z
ʻ ʻ ʻ
ichiga oladi. Bu diapazon qanchalik katta bo lsa, tovar muomalasi shunchalik tez
ʻ
yuz beradi, talab bilan N. o zaro bog lanadi. Iqtiso-diyot birbiriga bog liq va
ʻ ʻ ʻ
yagona bo lga-nidan turli tovarlar va xizmatlar N.l ari birbirini yuzaga chikaradi,
ʻ
to ldiradi va o zaro ta sir ko rsatadi. Ularning har biri o zi bilan bog liq keyingi
ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ
mahsulot harajatlarini shakllantiradi. Ko pgina sohalarda ishlatiladigan eng muhim
ʻ
iqtisodiy resurlar (metall, neft, kumir, gaz, yog och, bug doy, paxta kabi tovarlar)
ʻ ʻ
N.ining o zgarishi bozordagi jami N.lar nisbatiga ta sir ko rsatadi.Narxga ta'sir
ʻ ʼ ʻ
etuvchi eng qulay omil bu monopoliyadir.Monopolist korxona narxni xohlagancha
o'ynatishi mumkin.Shunday ekan demping narx psixologik narx bularning
hammasini monopolist hal qiladi xohlasa qiladi xohlamasa yo'q.Ushbu nazariya
Buxoro Davlat Universiteti Iqtisodiyot kafedrasi kafedra mudiri Abdullayev.A ga
tegishli nazariyadir
Ouken qonuni — qisqa mudsatli ishsizlik darajasining o sishi bilan ishlab
ʻ
chiqarish hajmidagi yo qotishlar o rtasidagi bog liqni ifodalaydigan qonun.
ʻ ʻ ʻ
Amerikalik iqtisodchi Artur Ouken (1929— 1979) aniklangan. Bu qonunga ko ra,
ʻ
yalpi milliy mahsulotning yillik o sishi 2,5%ni tashkil etganda ishsizlik darajasi
ʻ
amalda doimiy bo lib qoladi. Ishsizlik darajasidagi o zgarishlarga qarab yalpi
ʻ ʻ
milliy mahsulot real hajmining potensial hajmiga nisbati o zgarishlari (elastikligi)
ʻ

doimiy va taxminan 3% ga teng. Mac., ishsizlikning 1% ga o sishi real ishlabʻ
chiqarish hajmida 3% ga teng qisqarishga olib keladi yoki aksincha.
Shu sababli mamlakatda ishsizlikni tabiiy darajasida saklash va tartibga solib turish
muhim ahamiyatga ega. Muayyan milliy iqtisodiyot barcha ishlashni
xohlovchilarga va mehnatga layo-qatli fuqarolarga yangi ish joylarini yaratib bera
olmas ekan, bu iqtisodiyot tovar va xizmatlar ishlab chiqarish potensialini to liq
ʻ
ishga sola olmaydi. Ouken qonuni dunyodagi deyarli barcha mamlakatlar
iqtisodiyotidagi ishsizlik muammolarini tartibga solishda katta ahamiyatga ega.
4. Milliy daromad va uning tarkibiy kismlari, usish omillari va
kayta taksimlanishi
KUZNETS (Kuznets) Saymon Smit (1901.30.4, Harkov - 1985.9.7, AQSH) —
amerikalik iqtisodchi. Ukrainada statistika bo limining boshlig i lavozimida qisqa
ʻ ʻ
muddat ishlagach, AQShga muhojir bo lib ketgan. Kolumbiya universiteti doktori
ʻ
(1926X, Iqtisodiy tadqiqotlar Milliy byurosi a zosi (1927—61). Pensilvaniya
ʼ
(1930—54), J. Gopkins (1954—60), Garvard (1960—71) universitetlari professor
AQSH statistika assotsiatsiyasi (1949) va AQSH iqtisodiy asso-siatsiyasi (1954)
prezidenti etib saylangan. K. iqtisodiy o sish nazariyasiga katta hissa qo shdi.
ʻ ʻ
O sishning uzoq sikllari aholi o sishi sur atlari o zgarishlariga bog liqligini tadqiq
ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ
qildi, ko pgiva sanoati rivojlangan mamlakatlarda iste molning daromadga nisbati
ʻ ʼ
bir necha o n yilliklar davomida barqarorligini va belgilangan mahsulot hajmini
ʻ
ishlab chiqarish uchun zarur bo lgan real kapital pasayish tendensiyasiga ega
ʻ
ekanligini aniqladi. K. pirovard mahsulot ishlab chiqarish, kapital va
jamg arishning shakllanishi, aholining turli tabaqalari o rtasida daromadning
ʻ ʻ
taqsimlanishini aniq baholadi. Uning ishlari jahonning barcha mamlakatlari uchun
yalpi milliy mahsulot, milliy daromadni hisoblashning yagona uslubini ishlab
chiqishga imkon berdi. Nobel mukofoti laureati (1971).
Sof milliy mahsulot - muayyan davr davomi (odatda oy, chorak, yil) da mamlakat
iqtisodiy faoliyatining umumiy yakunlarini tavsiflaydigan ko rsatkichlardan biri;
ʻ
yalpi milliy mahsulot (YQMM)dan tarkibiga tegishli davrda iste mol etilgan asosiy
ʼ
kapital qiymati kiritilmagani bilan farq qiladi. Sof milliy mahsulotm. qiymati

milliy hisoblar tizimi asosida hisoblab chiqiladi. Nazariy jihatdan olganda Sof
milliy mahsulotm xo jalik faoliyati natijalarini yalpi ichki mahsulot va YQMMgaʻ
qaraganda aniqroq hisoblash imkonini beradi, chunki u tegishli davrda yaratilgan
qiymatni hisobga oladi. Lekin amaliyotda Sof milliy mahsulotm. hisobkitoblaridan
YQMMga qaraganda kamroqfoydalaniladi, bu esa iste mol etilgan kapital
ʼ
qiymatini aniq hisoblashning murakkabligi bilan bog liq.
ʻ
Taqchillik (iqtisodiyotda) — ilgari belgilangan, rejalashtirilgan yoki zarur
darajadagi mablag , resurs, tovarlarning yetishmasligi, tanqisligi. T. ning yalpi
ʻ
milliy mahsulot taqchilligi, tovarlar takchilligi, byudjet taqchshiigi, taqchil
moliyalashtirish, taqchil iqtisodiyot kabi ko rinishlari mavjudaromad T. har qanday
ʻ
darajada iqtisodiy muvozanatni buzadi, qarzlarning to planib borishiga sabab
ʻ
bo ladi. Tovarlar va xizmatlar T. ligi xalq iste mol mollari va xizmatlarining aholi
ʻ ʼ
talabehtiyojlarini qondirish uchun yetishmasligi, ularni yetarli darajada ishlab
chiqarmaslik oqibatida yuzaga keladi. Tovar taqchilligi iqtisodiyotning beqarorligi,
undagi mutanosiblikning buzilishi, takror ishlab chiqarish. ning izdan chiqishi
oqibatidir. Uni bartaraf etish uchun tovar ishlab chiqarish., tovar importi bozor
talabiga qarab ko paytiriladi. Byudjet xarajatlari daromaddan ortib ketsa byudjet
ʻ
takchilligi yuzaga keladi. Bunday T. makroiqtisodiyot darajasida inflyatsiya
jarayonining rivojlanib borayotganini, davlat moliyasining inqiroz holatida
ekanligini ko rsatadi. Davlat byudjetida T. byudjetning daromad qismida
ʻ
20%gacha yoki yalpi milliy mahsulotning 7—8% gacha bo lishiga yo l qo yiladi.
ʻ ʻ ʻ
Yalpi ichki mahsulot
Yalpi ichki mahsulot — umumiy qabul qilinish qisqartirilishi hamda
makroekonomik ko rsatkich, bu bevosita har bir yilning oxirgi mollar va xizmatlar
ʻ
aks ettiruvchi bozor qiymatidir (ya ni bevosita iste mol uchun mo ljallangan)
ʼ ʼ ʻ
davlatlar iqtisodiyot hududining hamma sohalarida iste mol qilish uchun yil
ʼ
davomida ishlab chiqarilgan hisoboti, milliy jihozlar ishlab chiqarish omillari
ishlatilgan qat iy eksportning jamg armalari hisoblanadi. Birinchi marta 1934-yilda
ʼ ʻ
Saymon Kuznets tomonidan bu tushuncha ilk bor taklif etilgan edi. YIM mavjud
va belgilangan davlatlar ishlab chiqarishning izchilligini yillik hisobot sifatida

dunyo iqtisodchilari qismlarga bo lishadi (angl. nominal and real GDP). YIMʻ
ushbu yildagi narhlarning o sishini joriy narxlarga (nisbat berilmasdan) asoslanib
ʻ
dunyo bozorlarida belgilaydi. YIM (inqirozni to g ri baholashligi bilan)
ʻ ʻ
narxlardagi o sish hususiyatini oldingisi yoki har qanday boshqasini yillik zahira
ʻ
taqsimotiga muhrlaydi. Har doim YIMga amaldagi mavjud mahsulotlar hisobga
olinadi va qanday darajada mamlakatlarda ishlab chiqarishning o sishi mavjudligi
ʻ
bilan narxlarni YIM darajasi yordamida aniqlanadi. YIM yonida iqtisodiyot o z
ʻ
imkoniyatlarini to laqonli sotilgan ishchi kuchini band etish barobarida qaytaradi.
ʻ
YIM imkoniyati — bu YIM bilan to laqonli bandlik va iqtisodiyot imkoniyatini
ʻ
boshqa sohalardagi tadqiqotlar bilan o zaro va bevosita bog liqlik ahamiyatini
ʻ ʻ
oshiradi. YIM mamlakatlar orasida zarurat chog ida birja nuqtalarida har qanday
ʻ
milliy valyutada kursga hisoblanishi yoki horijiy valyutalar yordamida
qiymatlashtiriladi. Bularni shunday qiymatlarga baholash uchun jahon bozorida
Paritet Haridorlik qobiliyati (PHQ) (xalqaro qiyoslashni aniqligi yoki ortiqligini
bilish uchun) taqdim etilgan. Bugun " Bozor qiymati " deb nomlanuvchi ma lum
ʼ
miqdorda hisoblash yoki barqaror kattalikdagi mahsulotlar erkin jahon bozorida
amal qila oladi.
Yalpi ichki mahsulot (YIM) — mamlakat iqtisodiy faoliyatining muayyan davr
(oy, chorak, yil) davomidagi umumiy natijalarini tavsiflaydigan ko rsatkich.
ʻ
Mamlakat hududida joylashgan barcha korxonalar (chet el va qo shma korxonalari
ʻ
ham shu hisobga kiradi) tomonidan jami ishlab chiqarish omillari bilan ishlab
chiqarilgan tovarlar va xizmatlarning bozor qiymatlaridagi ifodasi bo lib, uning
ʻ
miqdori milliy hisoblar tizimi asosida hisoblab chiqiladi. Mamlakat
iqtisodiyotining rivojlanishini makrodarajada tavsiflash va tahlil etishda
foydalaniladi. O zbekistonda 2003 yilda amaldagi narxlarda 9964,1 mlrdaromad
ʻ
so mlik YIM ishlab chiqarildi. Bu 2002 yilga nisbatan 4,4 % ga ko p demakdir.
ʻ ʻ
Yaratilgan YIMning tarmoq tuzilmasi quyidagicha: uning 48,5% tovarlar ishlab
chiqarish (uning 15% sanoatda, 28,8% qishloq xo jaligida, 4,5% qurilishda) va
ʻ
38,1% xizmatlar ko rsatish (uning 8,5% traneport va aloqada, 9,4% savdo va
ʻ
umumiy ovqatlanishda, 20,2% bozor va nobozor xizmatlarda) ga, 13,4% mahsulot

va eksportimport operatsiyalari sof soliqlariga to g ri keldi. Milliy statistikadaʻ ʻ
asosiy makroiqtisodiy ko rsatkich sifatida YIM yoki yalpi milliy mahsulot
ʻ
(YMM), hatto yalpi milliy daromad (YMD) ham qabul qilinishi mumkin. Mas,
AQSH va Yaponiyada YIM emas, balki YMM asosiy makroiqtisodiy ko rsatkich
ʻ
hisoblanadi. Ammo BMT ning milliy hisoblar tizimida YIM birlamchi iqtisodiy
ko rsatkich bo lib xizmat qiladi. Miqdor jihatdan bu ko rsatkichlar o rtasidagi
ʻ ʻ ʻ ʻ
tafovut unchalik katta emas: rivojlangan mamlakatlarda bu tafovut bir foizdan
oshmaydi. Chet ellarda ishlovchi fuqarolardan tushadigan daromadlar salmoqli
bo lgan mamlakatlarda bu tafovut kattaroq bo lishi mumkin.
ʻ ʻ
Nurislom To xliyev.
ʻ
Yangi industrial mamlakatlar
Yangi industrial mamlakatlar — 20-asrning so nggi o n yilliklarida iqtisodiy
ʻ ʻ
taraqqiyotda keskin o zgarishlarga erishgan rivojlanayotgan mamlakatlar guruhi.
ʻ
Bu mamlakatlar ko pgina ko rsatkichlar bo yicha jahondagi o rta va hatto yuqori
ʻ ʻ ʻ ʻ
rivojlangan mamlakatlarga yaqinlashdi.
YA.i.m. da sanoat ishlab chiqarish hajmi va uning milliy daromaddagi hissasi
o sdi, aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulot hajmi ko paydi. Yangi qatlam —
ʻ ʻ
tadbirkorlar sinfi mavqei mustahkamlandi. Yangi industrial mamlakatlarm.ga
Lotin Amerikasining rivojlangan mamlakatlari — Argentina, Braziliya, Meksika
va Janubiy Sharqiy Osiyoda "Osiyo yo lbarslari" nomini olgan bir qator
ʻ
mamlakatlar va hududlar — Singapur, Tayvan, Koreya Respublikasi, Xitoy
tarkibidagi Syangan kiradi. Bulardan bir qadar keyinroq 2avlod Yangi industrial
mamlakatlarm. deb nom olgan mamlakatlar ham paydo bo ldi. Bu mamalakatlarda
ʻ
aholining katta qismi hamon q.x. da band bo lishiga qaramay, sanoat ishlab
ʻ
chiqarish hajmi va sanoat mahsulotlari eksporti tez o smoqda, milliy kapital
ʻ
vakillarining mavqei mustahkamlanmoqda. Bularga Lotin Amerikasida Venesuela,
Kolumbiya, Peru, Urugvay, Chili, Janubiy Sharqiy Osiyoda Malayziya, Filippin,
Tailand, Indoneziya kiradi.
YA.i.m. sanoatida eng zamonaviy texnologiyalar qo llaniladi va jahon bozorida
ʻ
raqobatbardosh yuqori sifatli mahsulotlar ishlab chiqariladi. Ularning tajribasi

rivojlanayotgan mamlakatlar o z taraqqiyotida faqat o zlarida serob, hatto ortiqchaʻ ʻ
bo lgan tabiiy va mehnat resurslari bilan birga texnik jihatdan murakkab ishlab
ʻ
chiqarishga tayanishlari va bu tarmoqlarda qiyosiy afzalliklarga ega bo lishi
ʻ
mumkinligini ko rsatadi. Yangi industrial mamlakatlarm sanoat rivojida chet el
ʻ
kapitali faol rol o ynaydi. Mas, Singapurda 1980-y.lar oxirida ishlov beruvchi
ʻ
sanoat mahsuloti eksportining 90% ga yaqini, Koreya Respublikasida 27% chet el
transmilliy kompaniyalari (TMK) filiallari hissasiga to g ri kelgan. TMK bu
ʻ ʻ
mamlakatlarda mahalliy arzon ishchi kuchidan foydalangan holda yangi, ba zan
ʼ
eng yangi sanoat korxonalarini qurishda ishtirok etadi. Ayrim detallar va butlovchi
qismlar ishlab chiqaradigan tor ixtisoslashgan korxonalar quradi, mahsulotni
pirovard yig ish rivojlangan mamlakatlarning o zida amalga oshiriladi.
ʻ ʻ
Mas, elektronika sanoati sohasidagi AQSH va Yaponiya TMK Meksika, Singapur,
Tayvan va Malayziyada yarimo tkazgichli priborlar va integral sxemalar
ʻ
chiqaradigan bir qator korxonalarni tashkil etdi. Ayrim TMK murakkab
texnologiyani soddalashtirib, ishlab chiqarish jarayonini alohida qismlarga ajratib,
rivojlanayotgan mamlakatlarda tegishli korxonalarni qurdi. Natijada bu
mamlakatlardan ishlov beruvchi sanoat mahsulotlari eksportining katta qismi TMK
ichki firma savdosidan iborat bo lib qoldi.
ʻ
Janubiy Sharqiy Osiyodagi Yangi industrial mamlakatlarm. ning eksport
yo nalishidagi rivojlanishi, eksport tuzilmasi tamomila o zgardi. Unda xom ashyo
ʻ ʻ
va oziq-ovqat hissasi keskin kamayib, sanoat eksportida to qimachilik mahsulotlari
ʻ
salmog i pasaydi, mashina va uskunalar hissasi juda o sib bordi. Mas, 1970 yildan
ʻ ʻ
1995 yilga qadar Singapur eksportida xom ashyo va oziq-ovqat hissasi (%larda)
72,5 dan 16,1 ga ga, Koreya Respublikasida 23,5 dan 6,7 gacha, Tayvanda 24,3
dan 7,3 gacha, to qimachilik tovarlari hissasi esa tegishlicha 5,6 dan 2,6 gacha,
ʻ
41,1 dan 15 gacha, 29,0 dan 14,4 gacha qisqardi, mashina va uskunalar hissasi esa
Singapurda shu davrda (% larda) 11,0 dan 62,3 ga, Koreya Respublikasida 7,2 dan
51,6 gacha, Tayvan 16,7 dan 47,7 gacha o sdi. 2avlod Yangi industrial
ʻ
mamlakatlarm. da ham xuddi shunday o zgarishlar bormoqda. Malayziyada xom
ʻ
ashyo va oziqovqat eksporti hissasi shu davrda 93,5% dan 26,9% ga qisqargan

bo lsa, mashina va uskunalar hissasi 1,6% dan 50% ga o sdi. Tailandda xom ashyoʻ ʻ
va oziq-ovqat eksport hissasi 95,3% dan 26,3% pasayib, mashina va uskunalar
hissasi 0,1% dan 31,5% ga ko tarildi. Shunday qilib, bu mamlakatlarning
ʻ
ko pchiligi mashina va uskunalar eksporti bo yicha jahondagi sanoati rivojlangan
ʻ ʻ
mamlakatlar darajasiga ko tarildi. 20-asr oxirlariga kelib jami rivojlanayotgan
ʻ
mamlakatlar sanoat eksportining deyarli 70%, mashina va uskunalar eksportining
70% dan ko prog i Janubiy Sharqiy Osiyodagi 1 va 2 avlod Yangi industrial
ʻ ʻ
mamlakatlarm. (Syangan, Singapur, Koreya Respublikasi, Tayvan, Indoneziya,
Malayziya va Tailand), shuningdek, Xitoy hissasiga to g ri keldi.
ʻ ʻ
2002 yilga kelib aholi jon boshiga yalpi milliy mahsulot ishlab chiqarish Koreya
Respublikasida 16480, Singapurda 23090, Malayziyada 8280 AQSH dollarini
tashkil etdi. Yangi industrial mamlakatlarm. da aholi jon boshiga tibbiy, ta lim,
ʼ
kommunal xizmatlari iste mol bo yicha ham jiddiy yutuqlarga erishilgan.
ʼ ʻ
YA.i. m. ning paydo bo lishi hozirgi jahon xo jaligida va xalqaro mehnat
ʻ ʻ
taqsimotida katta o zgarishlar yuz berganligini, rivojlanayotnan mamlakatlar
ʻ
o rtasida tabaqalanish kuchayib borayotganligini ko rsatadi, chunki Yangi
ʻ ʻ
industrial mamlakatlarm. dagi taraqqiyot kam rivojlangan mamlakatlarning katta
guruhidagi qoloqlikni bartaraf eta olmadi. Iqtisodiy va sanoat rivojining hozirgi
darajasiga ko ra, Yangi industrial mamlakatlarm.dan eng rivojlanganlari — Koreya
ʻ
Respublikasi, Argentina, Meksika, Singapur sanoati rivojlangan mamlakatlarga
deyarli yaqinlashdi va Ispaniya, Portugaliya, Gretsiya kabi Yevropa davlatlari bilan
bir darajada turadi. Meksika va Koreya Respublikasining rivojlangan
mamlakatlarning Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (OYESD) a zoligiga
ʼ
qabul qilinganligi ham buning isboti bo la oladi.
ʻ

5, O’zbekistonda investistiya va tarkibiy uzgarishlar siyosatining
ustuvor yunalishlari.
O zbekiston Respublikasi milliy iqtisodiyotining yuqori o sish sur atlariniʼ ʼ ʼ
ta minlayotgan omillar quyidagi 6-rasmda keltirilgan.
ʼ
2018 yilda respublikamizda yalpi ichki mahsulotning 5,1 foizga o sishi prognoz
ʼ
qilinmoqda. Ushbu o sish asosan sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmining
ʼ
– 8,2 foizga, qishloq xo jaligining – 6,1 foizga va kapital qo yilmalari hajmining –
ʼ ʼ
9,6 foizga o sishi hisobiga ta minlanadi.
ʼ ʼ
Shuningdek, mamlakat iqtisodiyotiga yo naltiriladigan jami investitsiyalar miqdori
ʼ
27,3 mlrd. А QSh dollarini tashkil etdi yoki 2017 yilga nisbatan 9,3 foizga o sdi.
ʼ
Bunda avvalgi yillardagidek, investitsiyalar asosiy qismining (65
foizdan ortig ini) ishlab chiqarishni rivojlantirishga, ya ni yangi ishlab chiqarish
ʼ ʼ
korxonalarini qurish va yangi zamonaviy ishlab chiqarish texnologiyalarini xarid
qilishga yo naltirilishi mo ljallanmoqda. Xususan, 2018 yilda yangi ishlab
ʼ ʼ
chiqarish korxonalarini barpo qilish, mavjud korxonalarni modernizatsiya qilish,
texnik va texnologik jihatdan qayta jihozlash hamda qishloq joylarda zamonaviy
loyihalar bo yicha yakka tartibdagi yangi turar joylarni barpo etish maqsadlariga
ʼ
tijorat banklari tomonidan barcha manbalar hisobidan 22 trln. so m miqdorida yoki
ʼ
2017 yilga nisbatan 4,8 trln. so mdan ziyod miqdorda investitsion kreditlar
ʼ
ajratildi.
Respublikada ishlab chiqarishni modernizatsiyalashning asosiy yo nalishlari
ʼ
quyidagi 7-rasmda keltirilgan. 2018 yilda tijorat banklarining investitsion
faoliyatida asosiy
e tibor 2017-2021 yillarga mo ljallangan Harakatlar strategiyasi asosida
ʼ ʼ
iqtisodiyotni yanada isloh qilish, tarkibiy qayta o zgartirish va modernizatsiyalash
ʼ
umumiy dasturini tashkil etuvchi, shu jumladan:
– iqtisodiyotni tarkibiy jihatdan o zgartirish, ishlab chiqarishni
ʼ
modernizatsiya va diversifikatsiya qilishni ta minlash;
ʼ
– muhandislik-kommunikatsiya hamda yo l-transport infratuzilmasini
ʼ
rivojlantirish va modernizatsiya qilish;

– iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohada energiya sarfini kamaytirish,
energiyani tejovchi texnologiyalarni joriy etish bo yicha choratadbirlarʼ
dasturlaridagi investitsion loyihalarni moliyalashtirishda faol ishtirok etishga
qaratiladi .
2017 yilda boshlangan iqtisodiyotni liberallashtirish va bozor mexanizmlari
rolini oshirishga qaratilgan iqtisodiy islohotlarning yangi bosqichi o rta muddatli
ʼ
istiqbolda bank tizimi va pul-kredit siyosatini rivojlantirishning ustuvor
yo nalishlarini belgilab berdi. Ushbu yo nalishdagi muhim qarorlardan biri milliy
ʼ ʼ
valyuta almashuv kursining bozor mexanizmlari asosida shakllanish tamoyillarini
joriy etish orqali ichki valyuta bozorini bosqichma-bosqich liberallashtirilishi bilan
bog liq amaliy qadamlar bo ldi.
ʼ ʼ
Mamlakatda ichki narxlar barqarorligi ta minlanishi makroiqtisodiy va ijtimoiy
ʼ
barqarorlikning kafolati bo lib, iqtisodiy islohotlarni jadallashtirish va
ʼ
rivojlantirish dasturlarini muvaffaqiyatli amalga oshirishda zaruriy sharoit
hisoblanadi. Bunda inflyatsiyaning past va barqaror ko rsatkichlari muvozanatli
ʼ
iqtisodiy o sishni ta minlash, ishlab chiqarish raqobatbardoshligi va aholini
ʼ ʼ
yashash darajasini oshirishning muhim omili sanaladi. Shu nuqtai nazardan,
narxlar o sish sur atlarining pasayishi va barqarorlashishi davlat iqtisodiy
ʼ ʼ
siyosatining asosiy maqsadlaridan biri bo lishi kerak. Inflyatsiyaning past va
ʼ
barqaror darajasi aholi hamda yuridik shaxslar omonatlarini uzoq muddatli

investitsiyalarga aylanishi uchun kerakli sharoit yaratadi hamda ichki bozordagi
narxlar nomutanosibligini kamaytirib mavjud iqtisodiy resurslarning samarali
taqsimlanishiga xizmat qiladi.
Shu bilan birga, amalga oshirilgan tahlillar natijasida inflyatsiya
darajasi, YaIM deflyatori va pul massasi o zgarishi o rtasida aniq va barqarorʼ ʼ
o zaro bog liqliklar aniqlanmadi. Pul aylanish tezligi va pul mul
ʼ ʼ ь tiplikatori
ko rsatkichlari o zgarishi ham ushbu ko rsatkichlar dinamikasining o zgaruvchan
ʼ ʼ ʼ ʼ
xarakterga ega ekanligini, pul-kredit ko rsatkichlarining maqsadli parametrlarini
ʼ
ishlab chiqishda xatoliklarga
olib kelishi mumkinligini ko rsatadi.
ʼ

Xulosa
Umuman olganda, pul massasining YaIM nominal hajmiga nisbatan mo tadilʼʼ
darajada o sishi inflyatsiya bosimining sezilarli kuchayishini oldini olishga xizmat
ʼ
qildi. Shu bilan birga, ushbu ko rsatkichlar o rtasida aniq bog liqlikning mavjud
ʼ ʼ ʼ
emasligi rezerv pullar va pul massasi aniq darajasini hisoblash imkoniyatini
bermaydi.
Iqtisodiyotda inflyatsion xatarlar kuchayganda, Markaziy bank an anaviy tarzda
ʼ
foiz stavkalarini oshirish orqali pul-kredit qat iylashtiradi. Ushbu choralarning
ʼ
iqtisodiyotning real sektoriga ta sir qilish darajasi va muddatlari pul-kredit siyosati
ʼ
transmission mexanizmlarining samaradorligi bilan belgilanadi. Pul-kredit
siyosatining transmission mexanizmi o zida Markaziy bank foiz stavkalari
ʼ
o zgarishining iqtisodiy faollikka va pirovardida inflyatsiya darajasiga ta sir
ʼ ʼ
o tkazish jarayonini aks ettiradi. Ishbilarmonlik muhitini shakllantirish, kichik
ʼ
biznes va xususiy tadbirkorlikni har tomonlama qo llab-quvvatlash va kelgusida
ʼ
rag batlantirish borasida ko rilayotgan chora-tadbirlar natijasida, 2017 yilda 38,2
ʼ ʼ
mingdan ortiq kichik biznes (dehqon va fermer xo jaliklarisiz) sub ektlari tashkil
ʼ ʼ
etildi yoki 2016 yilning shu davriga nisbatan 122,0 foizga ko paydi.
ʼ
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatining iqtisodiyot tarmoqlaridagi
ulushi eksportda – 27,0 foizni (2016 yilda 26,0 foiz) sanoatda – 39,6 foizni (45,3
foiz), xizmatlarda – 58,4 foizni (61,4 foiz),
qurilishda – 65,1 foizni (66,9 foiz) va bandlikda – 78,3 foizni (78,2 foiz)
tashkil etdi

Foydalanilgan adabiyotlar ro yxatiʼ
1. O zbekiston Respublikasi Prezidentining "2017-2021 yillarda O zbekiston
ʼ ʼ
Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo nalishi bo yicha Harakatlar
ʼ ʼ
strategiyasini «Faol tadbirkorlik, innovatsion g oyalar va texnologiyalarni
ʼ
qo llab-quvvatlash yili»da amalga oshirishga oid davlat Dasturi to g risida" 2018
ʼ ʼ ʼ
yil 22 yanvardagi PF-5308-sonli Farmoni. // http://lex.uz/docs/3516847.
2. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat iy tartib-intizom va shaxsiy
ʼ
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo lishi kerak. –T.:
ʼ
O zbekiston, 2017. – 104 b.
ʼ
3. YeliseevainfratuzilmaI., Kurisheva S.V. i dr. Ekonometrika: Uchebnik. –M.:
Izdatel ь stvo Yurayt, 2018. – 288 s.
4. Kremer N.Sh. Ekonometrika: Uchebnik. –M.: Izdatel ь stvo Yurayt, 2018. – 354 s.
5. Demidova O. А . Ekonometrika: uchebnik i praktikum dlya prikladnogo
bakalavriata. –M.: Yurayt, 2018. – 334 s.

Milliy iqtisodiyot tushunchasi va uning ko’rsatkichlari

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Milliy iqtisodiyot tushunchasi va uning ko’rsatkichlari

O'xshash dokumentlar