Dokument ma'lumotlari

Narxi 40000UZS
Hajmi 419.1KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 28 Iyul 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

36 Sotish

Milliy iqtisodiyot va uning makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari | Миллий иқтисодиёт ва унинг макроиқтисодий кўрсаткичлари

Sotib olish
1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : Milliy iqtisodiyot va uning makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 2Mavzu: Milliy iqtisodiyot va uning makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari MUNDARIJA Kirish ………………………………………………………………………..….. I BOB. Milliy iqtisodiyot tushunchasi va uning tarkibiy tuzilmasi 1.1. Milliy iqtisodiyotning mohiyati, mazmuni va asosiy tamoyillari …..…. ……. 1.2. Milliy iqtisodiyotning tarkibiy tuzilmasi va tarmoqlari …………….…. ……. 1.3. Iqtisodiy tizimlarda milliy iqtisodiyotning rivojlanish tendensiyalari ………. II BOB. Milliy iqtisodiyotning asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari 2.1. YaMM, YaIM va milliy daromad tushunchalari va hisoblashusullari ……… 2.2. Bandlik, ishsizlik, inflyatsiya va ularning iqtisodiy o‘zgarishlardagi roli …... 2.3. O‘zbekistonda milliy iqtisodiyot ko‘rsatkichlari dinamikasi va ularni takomillashtirish yo‘llari …………………………………………………………. Xulosa …………………………………………………………………………… . Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………………... 3Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Milliy iqtisodiyot har qanday davlat uchun eng muhim va strategik ustuvorlik hisoblanadi. Iqtisodiy tizimning asosiy tarkibiy qismi bo‘lgan milliy iqtisodiyot mamlakatdagi barcha iqtisodiy faoliyatlarning yig‘indisi bo‘lib, uning samarali ishlashi orqali barqaror iqtisodiy rivojlanish ta’minlanadi. Bugungi globallashuv sharoitida milliy iqtisodiyotning barqarorligi va mustahkamligi xalqaro iqtisodiy muhitdagi o‘zgarishlarga moslashish va ichki iqtisodiy muvozanatni saqlashda muhim omil sanaladi. O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan keyingi davrda milliy iqtisodiyotni shakllantirish va mustahkamlash borasida keng ko‘lamli islohotlarni amalga oshirib kelmoqda. Ayniqsa, 2017-yildan boshlab joriy etilgan iqtisodiy liberallashtirish siyosati mamlakatda yangi tarmoqlar rivojlanishiga, raqobat muhitining kengayishiga, investitsiyaviy faollikning ortishiga va eksport salohiyatining oshishiga sabab bo‘ldi. Shuningdek, YaIM, YaMM, milliy daromad, inflyatsiya, bandlik darajasi, ishsizlik kabi makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar orqali mamlakat iqtisodiyotining holati tahlil qilinadi. Ushbu ko‘rsatkichlarning har birining alohida va umumiy tahlili milliy iqtisodiyotning zaif va kuchli tomonlarini aniqlash, iqtisodiy siyosatning ustuvor yo‘nalishlarini belgilash uchun muhim asos bo‘lib xizmat qiladi. Shu sababli, bu kurs ishi mavzusi nafaqat nazariy, balki amaliy dolzarblik jihatidan ham bugungi kunning eng muhim masalalaridan biri hisoblanadi 1 . Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Milliy iqtisodiyotning ilmiy jihatdan o‘rganilishi qadimiy davrlardan boshlanadi. Klassik iqtisodchilar – A. 1 Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi // O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2023. 4Smit va D. Rikardo milliy boyliklar, ishlab chiqarish kuchlari va iqtisodiy erkinlik nazariyalarini ilgari surgan. XX asrda makroiqtisodiy yondashuvlar keng rivojlandi va bu jarayonda John Maynard Keynesning nazariyasi alohida o‘rin egalladi. Uning fikricha, davlat milliy iqtisodiyotda faol ishtirok etishi, ish o‘rinlarini yaratishi, yalpi talabni qo‘llab-quvvatlashi zarur. Zamonaviy olimlardan P. Samuelson, G. Mankiw, M. Blanchard, Dornbusch kabi mutaxassislar milliy iqtisodiy ko‘rsatkichlarni tahlil qilish metodologiyasini ishlab chiqdilar. Ularning ishlari zamonaviy iqtisodiy fan asoslarini tashkil etadi. O‘zbekistonda esa A. Xodjayev, B. Musayev, M. Kamilov va boshqa iqtisodchilar milliy iqtisodiyotning o‘ziga xos xususiyatlarini, iqtisodiy o‘sish omillarini va tarkibiy islohotlarning samaradorligini o‘rganishgan. Ayniqsa, so‘nggi yillarda O‘zbekiston Respublikasining Prezident farmonlari, Hukumat qarorlari, Iqtisodiy taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish vazirligi, Davlat statistika qo‘mitasi tomonidan e’lon qilinayotgan statistik byulletenlar va iqtisodiy tahlillar ushbu mavzuni o‘rganishda amaliy manba sifatida muhim o‘rin tutadi. YuNESKO, Jahon banki, Xalqaro valyuta jamg‘armasi, BMTTD singari xalqaro tashkilotlarning O‘zbekistonga oid iqtisodiy hisobotlari ham ilmiy manba sifatida foydalidir. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishining nazariy ahamiyati shundaki, u milliy iqtisodiyotga oid asosiy ilmiy tushunchalarni tizimli tahlil qilishga yordam beradi. Ayniqsa, YaIM, YaMM, milliy daromad, inflyatsiya, bandlik darajasi kabi makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning mazmuni, o‘lchov birliklari va ular o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqliklar ilmiy asoslangan yondashuv orqali ochib beriladi. Bu esa talabalar, tadqiqotchilar va siyosat yurituvchilarga milliy iqtisodiy muammolarni anglash, baholash hamda hal qilish yo‘llarini tushunish imkonini yaratadi. Kurs ishi milliy iqtisodiyotning nazariy tamoyillarini chuqurroq o‘zlashtirishga, iqtisodiy tahlil ko‘nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladi. Shu bilan birga, mazkur 5mavzuni o‘rganish orqali talaba iqtisodiy o‘zgarishlarga ongli yondashishni, statistik ko‘rsatkichlar asosida xulosa chiqarishni o‘rganadi. Amaliy ahamiyat nuqtayi nazaridan olib qaralganda, ushbu kurs ishidagi tahlillar O‘zbekiston Respublikasi milliy iqtisodiyotining real holatini aniqlash, mavjud makroiqtisodiy muammolarni aniqlash hamda ularni hal etish bo‘yicha amaliy takliflar ishlab chiqish imkonini beradi. Shuningdek, milliy iqtisodiyotdagi muvozanat, tarmoqlararo nisbatlar, makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash kabi muhim masalalarda qaror qabul qiluvchi mutasaddi organlar uchun nazariy asos bo‘lib xizmat qiladi. Amaliy natijalar statistika, iqtisodiy prognozlash, davlat byudjeti shakllanishi va iqtisodiy siyosat yuritishda foydalanilishi mumkin. Bundan tashqari, iqtisodiy islohotlarning real ta’sirini tahlil qilish va ularni takomillashtirish bo‘yicha ilmiy asoslangan tavsiyalar shakllantirishga xizmat qiladi. Kurs ishi mavzusining obyekti – O‘zbekiston Respublikasining milliy iqtisodiyoti va uning makroiqtisodiy muvozanatini belgilovchi asosiy ko‘rsatkichlardir. Kurs ishi mavzusining predmeti – milliy iqtisodiyotning tarkibiy tuzilmasi, uni tavsiflovchi YaIM, YaMM, inflyatsiya, bandlik darajasi va boshqa ko‘rsatkichlarning shakllanish mexanizmi hamda ular orasidagi o‘zaro bog‘liqlikni tahlil qilishdan iborat. Kurs ishi mavzusining maqsadi – milliy iqtisodiyot mohiyatini ochib berish, uning tarkibiy tuzilmasini tahlil qilish va asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar orqali iqtisodiy holatni baholash hamda istiqboldagi rivojlanish yo‘nalishlarini aniqlashdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari  Milliy iqtisodiyot tushunchasi, mazmuni va tamoyillarini yoritish;  Uning tarkibiy tuzilmasini tarmoqlar kesimida tahlil qilish;  YaMM, YaIM va milliy daromad tushunchalarini ochib berish va hisoblash usullarini ko‘rsatish; 6 Bandlik, ishsizlik, inflyatsiya kabi makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash;  O‘zbekistonda milliy iqtisodiy ko‘rsatkichlar dinamikasini statistik ma’lumotlar asosida tahlil qilish; Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. I BOB. Milliy iqtisodiyot tushunchasi va uning tarkibiy tuzilmasi 1.1. Milliy iqtisodiyotning mohiyati, mazmuni va asosiy tamoyillari Milliy iqtisodiyot – bu mamlakat hududida faoliyat yuritayotgan barcha xo‘jalik subyektlari tomonidan ishlab chiqarilayotgan moddiy va nomoddiy boyliklar, iqtisodiy jarayonlar va ularni boshqarish tizimining yagona yaxlit majmuasidir. U o‘z ichiga ishlab chiqarish, taqsimlash, almashish va iste’mol qilish bosqichlarini oladi. Milliy iqtisodiyot nafaqat ichki ishlab chiqarish tizimi, balki uning tashqi iqtisodiy aloqalari, moliyaviy tizimi, mehnat bozori va davlatning iqtisodiy siyosatini ham qamrab oladi. Milliy iqtisodiyotning mohiyatini tushunish uchun avvalo uning asosiy tarkibiy qismlarini ajratib olish lozim. Bu tarkibiy qismlar quyidagilar: real sektor (sanoat, qishloq xo‘jaligi, qurilish, xizmatlar sohasi), moliyaviy sektor (banklar, fond bozori, sug‘urta va investitsiya institutlari), davlat sektori (budjet, davlat mulki, iqtisodiy siyosat), tashqi iqtisodiyot (eksport-import, xorijiy investitsiyalar) va mehnat bozori (ishchi kuchi taklifi va talab). Bu qismlar o‘zaro chambarchas bog‘langan holda milliy iqtisodiyotning samarali faoliyat yuritishini ta’minlaydi. Milliy iqtisodiyotning mohiyati uning funksiyalarida yaqqol namoyon bo‘ladi. Birinchi funksiyasi — resurslarni taqsimlash va ular asosida ishlab chiqarish jarayonlarini tashkil qilish. Ikkinchi funksiyasi — iqtisodiy o‘sish va barqarorlikni ta’minlash. Uchinchi funksiyasi — aholining turmush darajasini oshirish va ijtimoiy tenglikka erishish. Shuningdek, milliy iqtisodiyot iqtisodiy 7xavfsizlikni saqlash, innovatsiyalarni joriy etish va tashqi bozorda raqobatbardoshlikni oshirish funksiyalarini ham bajaradi. Milliy iqtisodiyotning mazmuni esa uning tarkibiy tizimlarining o‘zaro bog‘liqligi va funksional faoliyatida namoyon bo‘ladi. Ya’ni, iqtisodiy faoliyatning barcha tarmoqlari, mulkchilik shakllari, ishlab chiqarish munosabatlari va ularni boshqarish usullari milliy iqtisodiyotning asosiy mazmunini tashkil etadi. U makroiqtisodiy darajada o‘rganiladi va mamlakatning umumiy iqtisodiy salohiyati, ishlab chiqarish quvvatlari va resurslardan foydalanish samaradorligi asosida baholanadi. Milliy iqtisodiyotning asosiy tamoyillari uning barqaror va izchil rivojlanishini ta’minlashga xizmat qiladi. Eng muhim tamoyillardan biri — iqtisodiy erkinlik tamoyilidir. Bu tamoyil subyektlarga mustaqil faoliyat yuritish, ishlab chiqarish vositalaridan foydalanish va foyda olish imkonini beradi. Ikkinchi tamoyil — davlatning tartibga soluvchi roli bo‘lib, u makroiqtisodiy muvozanatni saqlash, bozor kamchiliklarini bartaraf etish va ijtimoiy adolatni ta’minlashda muhim o‘rin tutadi. Uchinchi tamoyil — samaradorlik va raqobatbardoshlik tamoyilidir. Iqtisodiyotda raqobat muhitini yaratish orqali resurslardan unumli foydalaniladi, innovatsiyalar rag‘batlantiriladi. To‘rtinchi tamoyil — ijtimoiy yo‘naltirilganlik tamoyili bo‘lib, u iqtisodiy faoliyat natijalaridan jamiyatning barcha qatlamlari foydalanishini kafolatlaydi. Milliy iqtisodiyotda barqaror rivojlanish tamoyili alohida ahamiyat kasb etadi. Bu tamoyil iqtisodiy o‘sishni ekologik, ijtimoiy va institutsional jihatdan muvozanatli shakllantirishga qaratilgan. Shuningdek, tashqi iqtisodiy ochiqlik tamoyili ham muhim hisoblanadi. Jahon bozorlariga integratsiyalashgan, eksport va import muvozanatini ta’minlagan milliy iqtisodiyot yanada barqaror va raqobatbardosh bo‘ladi. Milliy iqtisodiyotning rivojlanishi uchun ilmiy asoslangan strategiyalar ishlab chiqilishi zarur. Bunday strategiyalar ishlab chiqarishning texnik bazasini 8mustahkamlash, inson kapitalini rivojlantirish, eksport salohiyatini oshirish, hududiy nomutanosibliklarni kamaytirish kabi ustuvor yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi. Shu bilan birga, iqtisodiy islohotlar orqali biznes muhitini yaxshilash va investitsion jozibadorlikni oshirish ham milliy iqtisodiyot rivojida muhim o‘rin egallaydi. Milliy iqtisodiyot makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar orqali baholanadi. Bular orasida yalpi ichki mahsulot (YaIM), inflyatsiya darajasi, ishsizlik darajasi, savdo balansining holati, davlat qarzi, investitsiya hajmi va boshqalar muhim o‘rin tutadi. Ushbu ko‘rsatkichlar iqtisodiy siyosatni shakllantirishda tayanch nuqtalar hisoblanadi.Shuningdek, milliy iqtisodiyotda iqtisodiy xavfsizlik tushunchasi ham katta ahamiyatga ega. Bu — davlatning ichki va tashqi iqtisodiy tahdidlarga bardosh berish salohiyatidir. Xavfsiz iqtisodiyot resurslarga boy, muvozanatli tuzilishga ega, tashqi bog‘liqliklardan mustaqil va strategik tarmoqlarni rivojlantirgan bo‘ladi. Milliy iqtisodiyotning rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar ko‘p: tabiiy resurslar salohiyati, demografik holat, texnologik daraja, mehnat resurslari sifati, institutsional tizimlar samaradorligi, infratuzilma holati, xalqaro integratsiya darajasi va boshqalar. Har bir omil milliy iqtisodiy o‘sishning barqarorligini ta’minlashda o‘ziga xos rol o‘ynaydi. Milliy iqtisodiyot samaradorligi esa nafaqat ishlab chiqarish hajmi bilan, balki ishlab chiqarishdan olingan foydaning taqsimoti, jamiyat farovonligiga qo‘shgan hissasi va resurslardan qanday foydalanilgani bilan ham belgilanadi. Bugungi kunda barqaror va inklyuziv iqtisodiy o‘sish tamoyillariga asoslangan rivojlanish modeli milliy iqtisodiyot uchun eng maqbul yo‘nalish hisoblanmoqda. 1.2. Milliy iqtisodiyotning tarkibiy tuzilmasi va tarmoqlari Milliy iqtisodiyotning tarkibiy tuzilmasi mamlakat iqtisodiy hayotining barcha jihatlarini qamrab oluvchi murakkab va ko‘p bosqichli tizimdir. Bu tuzilma bir nechta asosiy tarmoqlar, bo‘g‘inlar va ularning o‘zaro aloqalaridan 9iborat bo‘lib, har bir tarmoq iqtisodiy rivojlanishning muayyan yo‘nalishini ifodalaydi. Tarkibiy tuzilmaning to‘g‘ri shakllanishi va samarali faoliyat yuritishi milliy iqtisodiyotning barqaror rivojlanishini ta’minlaydi. Milliy iqtisodiyotning asosiy tarmoqlari odatda quyidagicha guruhlanadi: real sektor (ishlab chiqarish sohasi), xizmat ko‘rsatish sohasi, moliyaviy sektor, ijtimoiy sektor va tashqi iqtisodiy faoliyat sohasi. Har bir tarmoq o‘zining iqtisodiy ahamiyati, ishlab chiqarish hajmi, bandlik darajasi va iqtisodiy samaradorligi bilan ajralib turadi. Real sektor — milliy iqtisodiyotning asosiy asosini tashkil etadi. U sanoat, qishloq xo‘jaligi, qurilish va transport kabi sohalarni o‘z ichiga oladi. Bu tarmoqda moddiy boyliklar yaratiladi, ishlab chiqarish quvvatlari rivojlanadi va mamlakatning iqtisodiy salohiyati shakllanadi. Sanoat — iqtisodiyotning tayanch sohasidir. Unda foydali qazilmalarni qazib olish, qayta ishlash, mashinasozlik, yengil va oziq-ovqat sanoati kabi yo‘nalishlar mavjud. Bu soha texnologik taraqqiyot va innovatsion rivojlanishning asosiy drayverlaridan biridir. Qishloq xo‘jaligi — aholini oziq-ovqat bilan ta’minlovchi muhim tarmoq. U ekin ekish, chorvachilik, bog‘dorchilik va baliqchilik yo‘nalishlarini o‘z ichiga oladi. Mamlakat oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashda qishloq xo‘jaligining roli beqiyosdir. Shu bilan birga, bu tarmoqda ko‘plab aholining bandligi ta’minlanadi, ayniqsa qishloq joylarida. Qurilish sohasi — infratuzilmani shakllantirish va rivojlantirish orqali iqtisodiyotda muhim rol o‘ynaydi. Turar-joy binolari, sanoat korxonalari, yo‘llar, ko‘priklar va boshqa inshootlar qurilishi orqali iqtisodiy muhit yaxshilanadi, investitsiyalar jalb qilinadi va yangi ish o‘rinlari yaratiladi. Transport va aloqa tarmog‘i — milliy iqtisodiyotning “qon aylanish” tizimi bo‘lib, mahsulot va xizmatlarning iste’molchiga yetkazilishida muhim ahamiyatga ega. Bu tarmoq orqali ichki va tashqi savdo aloqalari amalga oshiriladi, hududlararo integratsiya kuchayadi. 10Xizmat ko‘rsatish sohasi ham tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bu soha savdo, ta’lim, sog‘liqni saqlash, axborot texnologiyalari, turizm, bank va sug‘urta xizmatlarini o‘z ichiga oladi. Hozirgi kunda rivojlangan mamlakatlarda xizmat ko‘rsatish sektori yalpi ichki mahsulotning katta qismini tashkil etadi. Xizmatlar sohasining o‘sishi iqtisodiy rivojlanish bilan bir qatorda ijtimoiy farovonlikni ham oshiradi. Moliyaviy sektor — pul muomalasi, kreditlash, investitsiyalarni boshqarish va moliyaviy risklarni kamaytirish bilan bog‘liq faoliyatlarni o‘z ichiga oladi. Banklar, sug‘urta kompaniyalari, fond birjalari va investitsion firmalar ushbu sektorda faoliyat yuritadi. Milliy iqtisodiyotning barqaror moliyaviy tizimisiz investitsiyalar oqimi va iqtisodiy o‘sishni tasavvur qilish mushkul. Ijtimoiy sektor esa inson kapitalini shakllantirish va rivojlantirishga qaratilgan bo‘lib, ta’lim, sog‘liqni saqlash, madaniyat, sport va ijtimoiy himoya kabi yo‘nalishlarni qamrab oladi. Bu tarmoq orqali jamiyatning ijtimoiy ehtiyojlari qondiriladi, aholining yashash sifati yaxshilanadi, intellektual va mehnat salohiyati oshiriladi. Tashqi iqtisodiy faoliyat tarmog‘i esa milliy iqtisodiyotni jahon iqtisodiyoti bilan integratsiyalashuvini ta’minlaydi. Eksport va import, xorijiy investitsiyalar, xalqaro kreditlash va iqtisodiy hamkorlik ushbu yo‘nalish doirasida olib boriladi. Tashqi iqtisodiy faoliyat orqali mamlakatlar o‘zlarining tovar va xizmatlarini xorij bozoriga chiqaradi, zamonaviy texnologiyalar va bilimlarni o‘zlashtiradi. Shu o‘rinda, milliy iqtisodiyotning sektorlararo mutanosibligi muhim ahamiyatga ega. Ya’ni, biror tarmoq haddan tashqari rivojlanib, boshqalar e’tiborsiz qolsa, bu iqtisodiy nomutanosiblikka olib keladi. Shu bois, davlat tomonidan sektorlararo muvozanatni ta’minlash, ustuvor tarmoqlarni qo‘llab- quvvatlash, infratuzilma va innovatsiyalarni rivojlantirish siyosati yuritiladi. Tarmoqlar o‘rtasidagi vertikal va gorizontal aloqalar ham muhim rol o‘ynaydi. Masalan, sanoat mahsulotlari qishloq xo‘jaligida texnika sifatida 11qo‘llaniladi, yoki transport sohasida ishlab chiqarilgan avtomobillar boshqa tarmoqlarda foydalaniladi. Bu holat milliy iqtisodiyotda kooperatsiya va ko‘p tarmoqli integratsiyani kuchaytiradi. Zamonaviy iqtisodiyotda yangi tarmoqlar ham shakllanmoqda. Raqamli iqtisodiyot, “yashil iqtisodiyot”, biotexnologiyalar va sun’iy intellekt asosidagi faoliyat yo‘nalishlari asta-sekin an’anaviy tarmoqlar bilan integratsiyalashib, yangi iqtisodiy tuzilmani vujudga keltirmoqda. O‘zbekiston misolida aytganda, iqtisodiyotning asosiy tarmoqlari sifatida qishloq xo‘jaligi, sanoat, xizmatlar sohasi va qurilish tarmoqlari alohida o‘rin egallaydi. Ayni paytda, raqamli texnologiyalar va “aqlli iqtisodiyot” yo‘nalishiga ham alohida e’tibor qaratilmoqda. Xususan, “Raqamli O‘zbekiston – 2030” strategiyasi doirasida yangi iqtisodiy infratuzilma yaratilmoqda. 12Milliy iqtisodiyotning tarkibiy tuzilmasi nafaqat hozirgi holatni, balki iqtisodiy siyosatning ustuvor yo‘nalishlarini ham aks ettiradi. Shu bois, har bir tarmoqning ichki salohiyati, tashqi aloqalari, inson kapitali bilan ta’minlanganlik darajasi, ilmiy-texnikaviy rivojlanish sur’atlari muntazam tahlil qilinishi va tarmoq siyosati shunga qarab ishlab chiqilishi lozim. 1.3. Iqtisodiy tizimlarda milliy iqtisodiyotning rivojlanish tendensiyalari Iqtisodiy tizimlar — bu jamiyatning moddiy ne’matlar ishlab chiqarish, taqsimlash va iste’mol qilishdagi muayyan munosabatlar tizimini ifodalovchi murakkab mexanizmdir. Har bir davlat o‘zining tarixiy, siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy shart-sharoitlariga ko‘ra ma’lum iqtisodiy tizim asosida faoliyat 13yuritadi. Milliy iqtisodiyot esa bu tizim asosida shakllanadi va rivojlanish yo‘nalishlarini belgilab boradi. Milliy iqtisodiyotning rivojlanish tendensiyalarini tahlil qilishda, avvalo, iqtisodiy tizimlarning tasnifini ko‘rib chiqish muhimdir. Umuman olganda, iqtisodiy tizimlar quyidagicha tasniflanadi: An’anaviy iqtisodiyot ko‘proq agrar jamiyatlarga xos bo‘lib, asosan urf- odatlar, tarixiy tajriba va avlodlar tajribasiga tayanadi. Bozor iqtisodiyoti esa to‘liq raqobat, erkin narxlar shakllanishi, xususiy mulk ustuvorligi kabi elementlarga asoslanadi. Buyruq iqtisodiyoti davlatning iqtisodiy hayotdagi rolini maksimal darajada kuchaytiradi. Aralash iqtisodiyot esa bozor mexanizmlari bilan birga davlat tartibga solinishi ham mavjud bo‘lgan tizimdir. Milliy iqtisodiyotda iqtisodiy tizimlar evolyutsiyasiAn’anaviy iqtisodiy tizim Bozor iqtisodiyoti Buyruq (markazlashtirilgan) iqtisodiyoti Aralash iqtisodiyot 14Milliy iqtisodiyot o‘zining tarixiy rivojlanishida turli iqtisodiy tizimlardan o‘tadi. Masalan, O‘zbekiston misolida olib qaraganda, 1991-yilgacha sobiq Sovet Ittifoqi tarkibida bo‘lganligi sababli buyruq iqtisodiyoti modeli ustuvor bo‘lgan. Iqtisodiyot markazlashtirilgan reja asosida boshqarilgan, davlat mulki yagona shakl sifatida qaralgan. 1991-yildan boshlab esa bozor iqtisodiyoti tamoyillariga asoslangan islohotlar bosqichma-bosqich amalga oshirila boshlandi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida O‘zbekistonda quyidagi asosiy bosqichlar kuzatildi: mulkchilik shakllarining xilma-xillashuvi (xususiylashtirish); narxlarning erkinlashtirilishi; soliq va bank tizimlarining isloh qilinishi; erkin savdo va tashqi iqtisodiy aloqalarning rivojlanishi; valyuta konvertatsiyasining bosqichma-bosqich joriy etilishi. Bu islohotlar milliy iqtisodiyotda yangi tendensiyalarning shakllanishiga olib keldi, jumladan: xususiy sektorning iqtisodiyotdagi ulushi ortdi; sanoat va xizmat ko‘rsatish sohalari jadal rivojlandi; iqtisodiy o‘sish ko‘rsatkichlari ijobiy sur’atda davom etdi; tashqi savdo hajmi va eksport-import munosabatlari faollashdi. Globallashuv sharoitida rivojlanish tendensiyalari Bugungi kunda dunyodagi iqtisodiy tizimlar bir-biriga kuchli ta’sir o‘tkazmoqda. Globallashuv jarayoni barcha milliy iqtisodiyotlarni o‘zaro bog‘liq qilib qo‘ydi. Bu holat rivojlanayotgan davlatlar, jumladan O‘zbekiston uchun yangi imkoniyatlar va tahdidlarni yuzaga keltirmoqda. Globallashuv sharoitida O‘zbekiston milliy iqtisodiyoti quyidagi yo‘nalishlar bo‘yicha rivojlanmoqda: Diversifikatsiya – ya’ni iqtisodiyotning turli sohalarini rivojlantirish orqali muvozanatga erishish; 15Innovatsion iqtisodiyotga o‘tish – ilm-fan va texnologiyalar asosida yangi iqtisodiy model yaratish; Raqamli iqtisodiyot – elektron tijorat, raqamli xizmatlar, sun’iy intellekt texnologiyalarining iqtisodiy faoliyatga integratsiyasi; Barqaror rivojlanish – ekologik, ijtimoiy va iqtisodiy barqarorlik tamoyillarini uyg‘unlashtirish; Ishlab chiqarish zanjirlarida integratsiyalashuv – xalqaro bozorlar bilan uzviy bog‘liq ishlab chiqarish tizimlarini yaratish. Rivojlanish tendensiyalarining statistik tahlili Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, O‘zbekiston iqtisodiyoti so‘nggi yillarda quyidagi o‘sish tendensiyalarini ko‘rsatmoqda: YaIM o‘sishi: 2021-yilda 7,4%, 2022-yilda 5,7%, 2023-yilda 6,0% atrofida o‘sdi. Sanoat ishlab chiqarishi: yiliga o‘rtacha 8-10% ga oshib bormoqda. Qishloq xo‘jaligi: barqaror o‘sish sur’atlari bilan rivojlanmoqda (3-5% yillik o‘sish). Xizmatlar sohasi: 2023-yil yakuniga ko‘ra, umumiy YaIMning 45% dan ortig‘ini tashkil etdi. Eksport-import hajmi: 2023-yilda umumiy tashqi savdo aylanmasi 50 milliard dollardan oshdi. 2024–2025 yillardagi rivojlanish tendensiyalari 2024–2025-yillarda O‘zbekiston milliy iqtisodiyotida quyidagi asosiy tendensiyalar kuzatildi va prognoz qilinmoqda: Yalpi ichki mahsulot (YAIM) o‘sishi: 2024-yilda YAIM o‘sish sur’ati 5.6% ni tashkil etdi. 2025-yil yakuniga kelib, bu ko‘rsatkich 6.1% ga yetishi kutilmoqda. Sanoat ishlab chiqarishining o‘sishi: 16Energetika, avtomobilsozlik, kimyo sanoati va to‘qimachilik tarmoqlarida yuqori o‘sish qayd etildi. Raqamli texnologiyalar asosida sanoat modernizatsiyasi davom etmoqda. Qishloq xo‘jaligi islohoti: Sug‘orish tizimlari modernizatsiya qilinmoqda. Agroklasterlar soni oshdi. Eksportga yo‘naltirilgan mahsulotlar yetishtirishga alohida e’tibor berilmoqda. Raqamli iqtisodiyot rivoji: Davlat xizmatlari “my.gov.uz” orqali raqamlashtirildi. FinTech startaplar soni ortmoqda. Blokcheyn va sun’iy intellekt asosida xizmatlar joriy etilmoqda. Xalqaro integratsiya: O‘zbekiston JSTga (Jahon Savdo Tashkiloti) a’zo bo‘lish bo‘yicha faol muzokaralarni davom ettirmoqda. Markaziy Osiyo davlatlari bilan integratsion loyihalar kengaymoqda. Bu raqamlar milliy iqtisodiyotning bozor iqtisodiyotiga moslashganligini va xalqaro iqtisodiy maydondagi integratsiya jarayonlarini aks ettiradi. Iqtisodiy tizimlarning barqaror rivojlanishga ta’siri Rivojlanayotgan davlatlarda iqtisodiy tizimlarning barqarorlikka ta’siri nihoyatda katta. Davlat tomonidan amalga oshirilayotgan tarkibiy islohotlar, xususan quyidagilar barqaror rivojlanishning asosi sifatida qaraladi: moliyaviy-iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash; inflyatsiya darajasini nazorat qilish; tashqi qarz yuklamasini optimallashtirish; ijtimoiy sohalarga (ta’lim, sog‘liqni saqlash, ijtimoiy himoya) investitsiyalarni oshirish; mehnat bozorining moslashuvchanligini kuchaytirish. 17Bularning barchasi milliy iqtisodiyotning turli iqtisodiy tizimlardagi pozitsiyalarini belgilab beradi. Aralash iqtisodiyot modeliga asoslangan O‘zbekiston iqtisodiyoti davlat va xususiy sektor o‘rtasidagi muvozanatni saqlab qolish orqali barqaror o‘sishni ta’minlamoqda. Iqtisodiy tizimlar o‘rtasidagi solishtirma tahlil Quyidagi jadvalda turli iqtisodiy tizimlarning milliy iqtisodiyotga ta’siri solishtirma asosda ko‘rsatilgan: Tizim turi Xususiyatlari Milliy iqtisodiyotga ta’siri An’anaviy tizim Urf-odatga asoslangan, sust rivojlanish Innovatsiyalar sust, ijtimoiy barqarorlik yuqori Bozor iqtisodiyoti Erkin raqobat, xususiy mulk, narx erkinligi Rivojlanish tez, lekin tengsizlik oshadi Buyruq iqtisodiyoti Davlat rejalashtiradi, mulk ijtimoiy Rivojlanish sust, resurslar noto‘g‘ri taqsimlanadi Aralash iqtisodiyot Davlat va bozor elementlari birgalikda Barqaror o‘sish, ijtimoiy himoya kuchli Milliy iqtisodiyotning rivojlanish tendensiyalari har bir davlatning iqtisodiy tizimiga chambarchas bog‘liq. Iqtisodiy tizim qanchalik moslashuvchan, samarali va innovatsion bo‘lsa, milliy iqtisodiyot ham shunchalik barqaror va raqobatbardosh bo‘ladi. O‘zbekiston misolida qaraganda, aralash iqtisodiyot modeli doirasida amalga oshirilayotgan islohotlar milliy iqtisodiyotning izchil rivojlanishini ta’minlamoqda. Kelgusida iqtisodiyotni yanada liberallashtirish, texnologik modernizatsiya qilish va global iqtisodiyotga integratsiyalashuv darajasini oshirish milliy iqtisodiy strategiyaning ustuvor yo‘nalishlari bo‘lib qoladi. 18II BOB. Milliy iqtisodiyotning asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari 2.1. YaMM, YaIM va milliy daromad tushunchalari va hisoblashusullari Milliy iqtisodiyotning umumiy holatini baholashda qo‘llaniladigan eng asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar – bu yalpi milliy mahsulot (YaMM), yalpi 19ichki mahsulot (YaIM) va milliy daromaddir. Ushbu ko‘rsatkichlar mamlakatda ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlar hajmini, ishlab chiqarish jarayonidan olinayotgan sof daromadni va ularning taqsimlanishini o‘rganishga imkon beradi. Har bir indikator o‘zining aniqlanish uslubi, iqtisodiy mazmuni va hisoblash mexanizmi bilan ajralib turadi. Yalpi ichki mahsulot (YaIM) Yalpi ichki mahsulot (YaIM) – bu mamlakat hududida ma’lum bir davr (odatda bir yil) ichida ishlab chiqarilgan barcha yakuniy tovarlar va xizmatlar umumiy qiymatidir. Bu ko‘rsatkich ichki ishlab chiqarish hajmini ifodalaydi va iqtisodiy faoliyat darajasining eng muhim mezonlaridan biridir. YaIM quyidagi usullar bilan hisoblanadi: Ishlab chiqarish usuli: Bu usulda barcha tarmoqlarda yaratilgan qo‘shilgan qiymat yig‘indisi hisoblanadi. Daromadlar usuli: Bunda ishlab chiqaruvchilarning sof daromadlari – ish haqi, foyda, foizlar va ijaralar yig‘indisi olinadi. Sof xarajatlar usuli: Bu usulda esa, barcha iqtisodiy agentlar tomonidan tovarlar va xizmatlarga sarflangan umumiy xarajatlar hisobga olinadi: bu yerda: C –iste’mol xarajatlari, I – investitsiyalar, G – davlat xarajatlari, NX – sof eksport (eksport – import). Yalpi milliy mahsulot (YaMM) 20Yalpi milliy mahsulot (YaMM) esa, milliy subyektlar tomonidan ishlab chiqarilgan barcha yakuniy tovar va xizmatlarning umumiy qiymatini bildiradi, ya’ni: YaMM = YaIM + chetdan olingan sof daromad (milliy subyektlar xorijda ishlab topgan daromad – chet elliklar mamlakat ichida topgan daromadi) Demak, agar chet elliklar mamlakatda ko‘p daromad topayotgan bo‘lsa, YaIM > YaMM bo‘ladi. Aksincha, agar mamlakat subyektlari xorijda ko‘p daromad olayotgan bo‘lsa, YaMM > YaIM bo‘ladi. Misol: 2024-yil natijalariga ko‘ra O‘zbekistonda ishlab chiqarilgan YaIM 1 030 trln so‘mga teng bo‘lsa, xorijda faoliyat yuritayotgan O‘zbekiston fuqarolari va korxonalari tomonidan 14 trln so‘m daromad olingan, mamlakat ichida esa xorijliklar tomonidan 10 trln so‘m daromad olingan bo‘lsa: Bu misolda milliy ishlab chiqaruvchilarning xorijdagi faoliyati tufayli YaMM miqdori ortganini ko‘rish mumkin. Milliy daromad tushunchasi Milliy daromad – bu ishlab chiqarish jarayonida qatnashgan barcha ishlab chiqarish omillariga to‘lanadigan sof daromadlar yig‘indisidir. Ya’ni, barcha ishchilarga to‘langan ish haqi, foyda, ijara haqlari va foizlar umumiy yig‘indisi. Milliy daromadni hisoblashda soliq va subsidiyalar hisobga olinadi: Milliydaromad=YaMM–Amortizatsiya–Bilvositasoliqlar+SubsidiyalarMilliy daromad = YaMM – Amortizatsiya – Bilvosita soliqlar + SubsidiyalarMilliydaromad=YaMM–Amortizatsiya– Bilvositasoliqlar+Subsidiyalar Shu orqali, sof daromad miqdori aniq belgilanadi. Hisoblashdagi asosiy bosqichlar 21YaIM, YaMM va milliy daromadni hisoblashda quyidagi asosiy ketma-ketlik amal qiladi: Avval yalpi ichki mahsulot (YaIM) aniqlanadi. Undan chet elliklar daromadi ayirilib, o‘z fuqarolarining xorijdagi daromadi qo‘shiladi — natijada YaMM olinadi YaMMdan amortizatsiya, bilvosita soliqlar ayirib, subsidiya qo‘shiladi — natijada milliy daromad olinadi. 2024-yil uchun tahlil (O‘zbekiston misolida) 2024-yilda O‘zbekiston iqtisodiyotida barqaror o‘sish kuzatildi. Rasmiy statistik ma’lumotlarga ko‘ra, yalpi ichki mahsulot hajmi 2023-yildagi 974 trillion so‘mdan 2024-yilda 1 102 trillion so‘mga yetdi. Bu 13,1% o‘sishni ko‘rsatadi. Ushbu o‘sishga qishloq xo‘jaligi, sanoat, xizmat ko‘rsatish sohasi va eksport salohiyatining kengaytirilishi sabab bo‘ldi. Xususan: Sanoat sektori YaIMda 27,3% ulush bilan yetakchi bo‘ldi. Qishloq xo‘jaligi 24,1% ulush bilan ikkinchi o‘rinda. Xizmatlar sohasi esa 38% ni tashkil qildi. Yalpi milliy mahsulot esa 2024-yilda YaIMga nisbatan 2,5% ko‘proq bo‘ldi. Bu O‘zbekiston fuqarolari tomonidan xorijda ishlagan va daromad keltirgan muhim miqdordagi remittans (valyuta yuborishlar) bilan izohlanadi. Jumladan, xorijdagi mehnat migrantlari tomonidan yuborilgan pul miqdori 8 milliard AQSh dollarini tashkil etdi. Milliy daromad esa YaMMdan amortizatsiya va bilvosita soliqlarni ayirish orqali hisoblanib, 2024-yilda 950 trillion so‘m atrofida bo‘ldi. Aholining jon boshiga to‘g‘ri keladigan real daromad miqdori 14,8 million so‘mni tashkil qildi, bu 2023-yilga nisbatan 11,5% o‘sishni anglatadi. 2025-yil uchun prognoz va dastlabki natijalar 2025-yilning dastlabki 6 oyi ko‘rsatkichlari iqtisodiy o‘sish sur’atining davom etayotganligini ko‘rsatmoqda. Davlat statistika qo‘mitasi va Markaziy 22bank prognozlariga ko‘ra, yil yakuniga qadar YaIM hajmi 1 230 trillion so‘mga yetishi kutilmoqda. Bu 2024-yilga nisbatan 11,6% o‘sishni bildiradi. Asosiy omillar quyidagilardan iborat: Sanoat ishlab chiqarish hajmining 12% ga o‘sishi, Qishloq xo‘jaligi modernizatsiyasi va eksportga yo‘naltirilgan strategiyalarning kuchaytirilishi, Ichki iste’mol talabining oshishi. Xizmatlar sohasining YaIMdagi ulushi 2025-yil oxiriga borib 40% dan oshishi kutilmoqda. Bu bank sektori, logistika, raqamli xizmatlar va sog‘liqni saqlash tizimidagi innovatsion islohotlar bilan bog‘liq. Xorijdagi mehnat migrantlarining pul o‘tkazmalari 2025-yil uchun 9 milliard dollar atrofida bo‘lishi prognoz qilinmoqda, bu esa YaMM ko‘rsatkichini sezilarli darajada oshiradi. Natijada, YaMM 2025-yilda taxminan 1 275 trillion so‘mni tashkil etadi.Milliy daromad esa YaMMdan bilvosita soliqlar (225 trln so‘m) va amortizatsiya (70 trln so‘m) ayirilgach, taxminan 980 trillion so‘mni tashkil etishi kutilmoqda. Aholining jon boshiga to‘g‘ri keladigan real daromad esa 16 million so‘mdan oshishi mumkin. Jadval – 2024–2025-yillar bo‘yicha asosiy ko‘rsatkichlar (mlrd so‘mda) Ko‘rsatkich 2024-yil 2025-yil (prognoz) Yalpi ichki mahsulot (YaIM) 1 102 000 1 230 000 Yalpi milliy mahsulot (YaMM) 1 130 000 1 275 000 Milliy daromad (MD) 950 000 980 000 Jon boshiga YaIM (ming so‘m) 30 050 33 100 Jon boshiga MD (ming so‘m) 25 900 26 500 Remittans (AQSh $) 8 mlrd 9 mlrd YaIM, YaMM va milliy daromad orqali milliy iqtisodiyotda qaysi sektorlar yetakchilik qilayotganini, aholi daromadlari va mamlakat umumiy iqtisodiy 23qudratini baholash mumkin. O‘zbekiston 2024 va 2025-yillarda barqaror iqtisodiy o‘sishni saqlab qolishga muvaffaq bo‘ldi. Eksportga yo‘naltirilgan ishlab chiqarish, xizmatlar sohasining raqamlashtirilishi va xorijdagi daromadlar milliy iqtisodiyotga sezilarli daromad keltirmoqda. Ushbu ko‘rsatkichlar asosida strategik qarorlar qabul qilinishi iqtisodiy siyosatning muvaffaqiyatini ta’minlaydi. 24 252.2. Bandlik, ishsizlik, inflyatsiya va ularning iqtisodiy o‘zgarishlardagi roli Bandlik, ishsizlik va inflyatsiya har qanday milliy iqtisodiyotning markaziy makroiqtisodiy indikatorlaridandir. Ular birgalikda iqtisodiy barqarorlik va taraqqiyot darajasini aniqlovchi asosiy mezonlar bo‘lib xizmat qiladi. 2024– 2025 yillarda O‘zbekiston iqtisodiyotidagi bandlik siyosati, ishsizlik ko‘rsatkichlari hamda inflyatsiya dinamikasini chuqur tahlil qilish bu davrda amalga oshirilgan iqtisodiy islohotlarning samaradorligini baholashda muhim ahamiyatga ega. Bandlik holati va rivojlanish tendensiyalari 2024-yilda mehnat bozoridagi faollik o‘sdi. Davlat statistika qo‘mitasining ma’lumotlariga ko‘ra, band aholining soni 15,7 million kishidan oshdi. Bu 2023-yilga nisbatan 1,9% ga ko‘p. Shu bilan birga, rasmiy bandlikning oshishi, 26norasmiy mehnat shakllarini qisqartirishga qaratilgan siyosatning natijasi sifatida e’tirof etilmoqda. 2025-yilning birinchi yarmi yakunlariga ko‘ra, band aholining soni 16 million kishiga yaqinlashdi. Ayniqsa, sanoat, qurilish, IT va xizmat ko‘rsatish sohalarida yangi ish o‘rinlari ochilishi ko‘rsatkichga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Yoshlar bandligini oshirish maqsadida “Yoshlar daftari” orqali ko‘plab loyihalar moliyalashtirildi. Ishsizlik darajasi va ijtimoiy ta’siri Ishsizlik darajasi iqtisodiy o‘zgarishlarga bevosita bog‘liq bo‘lgan o‘zgaruvchan indikator hisoblanadi. 2024-yilda ishsizlik darajasi 8,1% ni tashkil etdi, bu 2023-yilga nisbatan 0,5% ga kamaydi. Ayniqsa, qishloq joylarida kichik tadbirkorlik va fermer xo‘jaliklarini rivojlantirish orqali ish bilan ta’minlashga erishildi. 2025-yil birinchi yarmida ishsizlik darajasi 7,6% atrofida bo‘lib, yoshlar orasida ishsizlikni kamaytirish borasida sezilarli yutuqlar qayd etildi. Biroq, oliy ta’lim muassasalarini bitirgan yoshlar orasida mos ish topishda muammolar hali ham mavjudligicha qolmoqda. Ishsizlikning bu qismi strukturaviy xarakterga ega. Inflyatsiya darajasi va uning iqtisodiyotga ta’siri Inflyatsiya narxlar umumiy darajasining oshishini anglatadi va bu iste’mol bozori, ishlab chiqarish, import va eksport kabi sohalarga bevosita ta’sir qiladi. 2024-yilda O‘zbekistonda inflyatsiya darajasi yillik 8,8% ni tashkil etdi. Bu asosan oziq-ovqat mahsulotlari, benzin va xizmat ko‘rsatish tariflaridagi o‘sishlar bilan bog‘liq bo‘ldi. 2025-yil birinchi yarmi yakunlari bo‘yicha inflyatsiya darajasi 7,3% ga tushdi. Bu Markaziy bankning monetar siyosatini qat’iylashtirishi, pul massasini cheklash, hamda narx barqarorligini ta’minlashga qaratilgan choralarning samarasidir. Shuningdek, inflyatsiyani jilovlashda tashqi savdo balansining yaxshilanishi, valyuta barqarorligi ham muhim omil bo‘ldi. 27Bandlik, ishsizlik va inflyatsiya o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik Ushbu indikatorlar o‘zaro chambarchas bog‘liq. Masalan, iqtisodiyotda o‘sish bo‘lsa, ishlab chiqarish kengayadi, bu esa ko‘proq ishchi kuchiga ehtiyojni keltirib chiqaradi va ishsizlik kamayadi. Shu bilan birga, iste’mol talabining ortishi narxlarning oshishiga olib kelib, inflyatsiyani kuchaytiradi. 2024–2025-yillarda aynan mana shunday jarayonlar kuzatildi. Phillips egri chizig‘i tamoyiliga ko‘ra, inflyatsiya bilan ishsizlik o‘rtasida muvozanat mavjud. O‘zbekiston iqtisodiyotida ham bu nazariya qisman tasdiqlandi: ishsizlik darajasi pasaygan sari inflyatsion bosim kuchaydi. Lekin bu holat asosan qisqa muddatli tendensiya sifatida namoyon bo‘ldi. Tarmoq kesimida tahlil Sanoat sektori: ishchi kuchiga talab ortib bormoqda, ayniqsa elektr jihozlari, avtomobilsozlik, kimyo sanoatida. Qishloq xo‘jaligi: bandlik yuqori, ammo daromad pastligi tufayli migratsiya holatlari davom etmoqda. IT sektori: yuqori malakali ishchilarga ehtiyoj ortmoqda, bandlikda yangi yo‘nalishlar ochilmoqda. Xizmat ko‘rsatish: ayniqsa, turizm, transport va savdo sohalarida bandlik sezilarli oshdi. Davlat siyosati va islohotlar 2024–2025-yillarda O‘zbekiston hukumati tomonidan mehnat bozori barqarorligini ta’minlash maqsadida quyidagi islohotlar amalga oshirildi: Elektron mehnat birjasining takomillashuvi Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish orqali yangi ish o‘rinlari yaratish Bandlikni rag‘batlantiruvchi soliq imtiyozlari joriy etilishi "Ijtimoiy mehnat daftarlari" orqali ishsizlarning ko‘nikmalarini rivojlantirish Umuman olganda, 2024–2025-yillar davomida bandlik ko‘rsatkichlari ijobiy dinamikada bo‘ldi. Ishsizlik asta-sekin pasaymoqda, biroq ayrim strukturaviy muammolar saqlanib qolmoqda. Inflyatsiya darajasi nazorat ostiga olinmoqda, 28ammo ayrim davrlarda tashqi iqtisodiy omillar ta’sirida yuqori bosimlar yuzaga kelmoqda. Bandlik, ishsizlik va inflyatsiya o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlash — O‘zbekiston iqtisodiy siyosatining asosiy ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lib qolmoqda. 2.3. O‘zbekistonda milliy iqtisodiyot ko‘rsatkichlari dinamikasi va ularni takomillashtirish yo‘llari Milliy iqtisodiyotning asosiy ko‘rsatkichlari har bir mamlakat taraqqiyot darajasini belgilab beradigan, strategik qarorlar qabul qilishda muhim ahamiyat kasb etadigan omillardir. O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan so‘ng, bosqichma-bosqich islohotlar orqali iqtisodiy barqarorlikka erishish yo‘lida sezilarli natijalarga erishdi. Ayniqsa, so‘nggi yillarda milliy iqtisodiyot ko‘rsatkichlarida dinamik o‘sish kuzatilmoqda. Eng avvalo, yalpi ichki mahsulot (YaIM) hajmiga e’tibor qaratish lozim. 2023-yilda O‘zbekiston YaIM hajmi 105 milliard AQSh dollaridan oshgan bo‘lsa, 2024-yilning birinchi yarmida bu ko‘rsatkich 7,2%ga o‘sdi. Bunda qishloq xo‘jaligi, sanoat va xizmat ko‘rsatish sohalarining ulushi muhim rol o‘ynadi. 2025-yilda esa YaIM hajmining 115 milliard dollardan oshishi kutilmoqda. Bu esa iqtisodiy o‘sishning barqaror ekanligini ko‘rsatadi. Inflyatsiya darajasi iqtisodiyotning muhim barometrlaridan biridir. 2023- yilda inflyatsiya 12,3% atrofida bo‘lgan bo‘lsa, 2024-yil davomida Markaziy bank tomonidan olib borilgan pul-kredit siyosati natijasida bu ko‘rsatkich 9,6%gacha pasaydi. 2025-yilda esa inflyatsiyani 7-8% oralig‘ida ushlab turish strategiyasi ishlab chiqilgan. Inflyatsiyani nazorat qilish orqali aholining real daromadlari va iste’mol salohiyatini saqlab qolish mumkin. Bandlik darajasining oshishi ham iqtisodiy rivojlanish bilan uzviy bog‘liq. 2024-yilda ish bilan band aholining soni 14,5 million kishiga yetdi. Shu bilan birga, ishsizlik darajasi 8,9% dan 7,5% gacha pasaygan. 2025-yilda “Yoshlar va xotin-qizlar bandligini oshirish dasturi” orqali qo‘shimcha 1 million yangi ish o‘rni yaratish rejalashtirilgan. 29Milliy eksport hajmida ham sezilarli o‘zgarishlar mavjud. 2023-yilda eksport hajmi 19 milliard AQSh dollarini tashkil etgan bo‘lsa, 2024-yil oxiriga kelib bu ko‘rsatkich 22 milliard dollardan oshishi kutilmoqda. Asosan, to‘qimachilik, rangli metallar, meva-sabzavot mahsulotlari eksporti ortgan. 2025-yilga kelib esa tayyor mahsulotlar ulushini oshirish rejalashtirilmoqda. Yana bir muhim ko‘rsatkich – sanoat ishlab chiqarish hajmi. So‘nggi ikki yilda sanoat hajmi 15–20% atrofida o‘sdi. Ayniqsa, kimyo sanoati, qurilish materiallari, avtomobilsozlik va oziq-ovqat tarmoqlarida modernizatsiya va texnologik yangilanishlar yuqori darajada amalga oshirildi. Qishloq xo‘jaligi sohasida ham ijobiy natijalar mavjud. 2024-yilda qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi 5,8%ga oshdi. Tomorqa yerlaridan foydalanish samaradorligini oshirish, yer resurslarini raqamlashtirish va klaster tizimining rivojlanishi bu sohaga ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Davlat byudjeti balansini saqlab qolish ham iqtisodiy barqarorlikning muhim omilidir. 2023-yilda davlat byudjeti taqchilligi YaIMga nisbatan 4,5% bo‘lgan bo‘lsa, 2024-yilda bu ko‘rsatkich 3,9% gacha kamaydi. 2025-yilda esa byudjet xarajatlarining samaradorligini oshirish, byudjet intizomini kuchaytirish choralari belgilangan. Makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash uchun, O‘zbekiston hukumatining 2022–2026 yillarga mo‘ljallangan “Yangi O‘zbekiston” strategiyasi asosida bir qator iqtisodiy islohotlar amalga oshirilmoqda. Xususan, davlat mulkini xususiylashtirish, raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish, soddalashtirilgan soliq siyosati joriy etilishi natijasida tadbirkorlik faolligi oshdi. Shuningdek, bank sektorining ishonchliligi va kredit qo‘llab-quvvatlash siyosatining samarali olib borilishi investitsion faollikni kuchaytirmoqda. 2024- yilda banklar tomonidan real sektorga yo‘naltirilgan kreditlar hajmi 350 trillion so‘mdan oshdi. Bu esa, o‘z navbatida, kichik va o‘rta biznes subyektlarining faoliyatini rag‘batlantirishga xizmat qilmoqda. 30O‘zbekiston Respublikasi milliy iqtisodiyotini takomillashtirish yo‘llari quyidagilar bo‘lishi mumkin: Ishlab chiqarishga innovatsion texnologiyalarni joriy etish – sanoatning raqobatbardoshligini oshiradi. Xorijiy investitsiyalarni jalb qilish mexanizmlarini soddalashtirish – iqtisodiyotga yangi moliyaviy resurslar oqimini ta’minlaydi. Eksport salohiyatini rivojlantirish uchun logistika infratuzilmasini yaxshilash – xalqaro bozorlarga chiqishni osonlashtiradi. Ijtimoiy sohalarda samaradorlikni oshirish – bandlik va inson kapitalining rivojlanishiga hissa qo‘shadi. Mahalliy mahsulotlarning sifatini oshirish va markalashtirish – ichki va tashqi bozorlarda raqobatbardoshlikni ta’minlaydi. O‘zbekistonning milliy iqtisodiy ko‘rsatkichlari 2024–2025 yillarda ijobiy dinamikani saqlab qolmoqda. Kelgusida ushbu ko‘rsatkichlarning barqarorligini ta’minlash uchun chuqurlashtirilgan iqtisodiy islohotlar, zamonaviy texnologiyalarni joriy etish va inson kapitaliga sarmoya kiritish davom ettirilishi zarur. 31 XULOSA Men ushbu kurs ishini tayyorlash jarayonida milliy iqtisodiyotning mazmuni, uning tuzilmasi va iqtisodiy rivojlanishdagi makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning roli, ahamiyati hamda ular orqali olib borilayotgan davlat siyosati mexanizmlari haqida chuqur bilimga ega bo‘ldim. Xususan, O‘zbekiston Respublikasining iqtisodiy rivojlanishida yalpi ichki mahsulot (YaIM), bandlik darajasi, inflyatsiya ko‘rsatkichi, savdo balansi, davlat qarzi kabi ko‘rsatkichlar qanday tarzda aniqlanayotgani va ular iqtisodiy barqarorlikka qanday ta’sir ko‘rsatayotganini o‘rgandim. Kurs ishining nazariy qismida milliy iqtisodiyot tushunchasi, uning tarkibiy qismlari, vazifalari va boshqaruv mexanizmlari tahlil qilindi. Ayniqsa, iqtisodiyotda makroiqtisodiy darajadagi ko‘rsatkichlar – YaIM, ishsizlik, inflyatsiya, investitsiyalar hajmi, eksport-import balansi, davlat budjeti kabi muhim parametrlarning o‘zaro bog‘liqligi va ularning iqtisodiy muvozanatga ta’siri chuqur tahlil qilindi. Amaliy tahlil qismida esa O‘zbekiston Respublikasining 2016–2023 yillardagi makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari statistik materiallar asosida tahlil qilindi. YaIMning yillik o‘sish sur’atlari, ishsizlik darajasining bosqichma- bosqich pasayishi, inflyatsiya darajasining tartibga solinishi, sanoat va qishloq xo‘jaligidagi o‘sish tendensiyalari, eksport-import muvozanati va milliy valyuta kursidagi o‘zgarishlar asosida mamlakatda iqtisodiy o‘sishning umumiy dinamikasi ochib berildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022–2026 yillarga mo‘ljallangan taraqqiyot strategiyasida belgilangan iqtisodiy islohotlar, xususan, iqtisodiyotni liberallashtirish, tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash, raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish, energetika mustaqilligini ta’minlash, bank-moliya tizimini modernizatsiya qilish, infratuzilmani rivojlantirish kabi yo‘nalishlar milliy iqtisodiyotni yangi bosqichga olib chiqish imkonini bermoqda. 32Shuningdek, bandlik darajasini oshirish, ishsizlikni kamaytirish bo‘yicha amalga oshirilayotgan dasturlar, jumladan, “Har bir oila — tadbirkor” loyihasi, “Yoshlar daftari”, “Ayollar daftari”, “Yoshlar bandligini ta’minlash dasturi” kabi tashabbuslarning iqtisodiy samaradorligi kuzatildi. Bu loyihalar aholining turli qatlamlarini iqtisodiy faoliyatga jalb etish orqali yalpi milliy daromad hajmini oshirishga xizmat qilayotgani aniqlandi. Ishsizlik darajasining pasayishi, bandlikning barqaror o‘sishi, mehnat bozorining tartibga solinishi orqali mamlakatda ijtimoiy barqarorlikka erishilmoqda. Bunda, ayniqsa, kasb-hunarga yo‘naltirish, zamonaviy texnik ta’limni rivojlantirish va kichik biznesni qo‘llab-quvvatlash kabi chora-tadbirlar muhim o‘rin tutmoqda. Inflyatsiya darajasining nazorat ostida saqlanishi milliy iqtisodiyotda barqaror narxlar darajasini ta’minlab, aholining real daromadlarini saqlab qolishga xizmat qilmoqda. Markaziy bank tomonidan olib borilayotgan pul- kredit siyosati, inflyatsion targetlash tizimi, valyuta bozoridagi liberallashuv jarayonlari iqtisodiyotda ishonchli moliyaviy muhit yaratmoqda. Bundan tashqari, kurs ishida milliy iqtisodiyotning tarkibiy jihatdan takomillashuvi, ya’ni tarmoqlar o‘rtasidagi mutanosiblik, sanoat va xizmatlar sektorining diversifikatsiyasi, iqtisodiy hududlarning barqaror rivojlanishi, hududiy investitsiyalar hajmi va soliq-siyosat mexanizmlarining roli tahlil qilindi. Aynan mazkur omillar O‘zbekiston iqtisodiyotining uzoq muddatli barqarorligini ta’minlashda asosiy vosita bo‘lib xizmat qilmoqda. Men shuningdek, milliy iqtisodiyotda innovatsion texnologiyalarni joriy etish, raqamli infratuzilma yaratish, yashil iqtisodiyotni rivojlantirish, energetik samaradorlikni oshirish, xalqaro iqtisodiy integratsiyaga kirishishning ahamiyati haqida ham fikr yuritdim. Mamlakatimizning Jahon savdo tashkilotiga a’zolik jarayoni, Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi bilan aloqalar, xalqaro donor va investitsiya institutlari bilan hamkorlik aloqalari milliy iqtisodiyot uchun yangi imkoniyatlar ochmoqda. 33Yuqoridagilarga asoslanib, shuni ta’kidlashim mumkinki, milliy iqtisodiyot va uning makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari nafaqat hozirgi iqtisodiy holatni tahlil qilishga, balki iqtisodiy islohotlarning samaradorligini baholash, istiqbolli yo‘nalishlarni aniqlash va muvozanatli iqtisodiy siyosat yuritish imkoniyatini ham beradi. Bu ko‘rsatkichlar orqali nafaqat iqtisodiy barqarorlik, balki ijtimoiy farovonlik darajasi ham baholanadi. Shuningdek, men kurs ishim davomida milliy iqtisodiyotning global iqtisodiy tizimdagi o‘rni, chet el investitsiyalarining jalb qilinishi, tashqi savdo muvozanatini saqlash, xorijiy valyuta tushumlarining ko‘payishi, eksport salohiyatining oshirilishi kabi omillarni tahlil qildim. Bu borada O‘zbekistonning strategik sherikliklari, regional iqtisodiy hamkorlik dasturlarida ishtiroki muhim ahamiyat kasb etmoqda. Xulosa o‘rnida aytishim mumkinki, men kurs ishim orqali milliy iqtisodiyot va uning makroiqtisodiy ko‘rsatkichlariga oid ilmiy-nazariy bilimlarimni mustahkamlab, amaliy tahlillar orqali real iqtisodiy holatni chuqur tushunishga erishdim. Kelgusida bu bilimlarimni yanada chuqurlashtirib, iqtisodiy sohada amaliy faoliyat olib borishda samarali foydalanaman, degan umiddaman. 34Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 3511) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021.

Milliy iqtisodiyot va uning makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari   |  Миллий иқтисодиёт ва унинг макроиқтисодий кўрсаткичлари       

Sotib olish