Dokument ma'lumotlari

Narxi 24000UZS
Hajmi 278.0KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 12 May 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

194 Sotish

Milliy iqtisodiyotning muvozanati va nisbatlari

Sotib olish
Milliy iqtisodiyotning muvozanati va nisbatlari LOYIHA REJA: KIRISH I BOB . MILLIY IQTISODIYOT MUVOZANATI. 1.1. Milliy iqtisodiyot va iqtisodiy muvozanat tushunchasi. 1.2. lqtisodiy muvozanat shakllari va uning darajasini aniqlash usullari . 1.3. Iqtisodiy mutanosiblik va uning turlari. II BOB . MILLIY IQTISODIYOTNING NISBATLARI. 2.1. Milliy iqtisodiyotdagi sektorlararo nisbatlar (sanoat va qishloq xo‘jaligi). 2.2. Iste’mol va jamg‘arma o‘rtasidagi nisbat. III BOB . O‘ZBEKISTONDA MILLIY IQTISODIYOT MUVOZANATI VA NISBATINING HOLATI. 3.1. O‘zbekiston iqtisodiyoti: muvozanat va nisbatlarning tahlili. 3.2. Davlatning iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash siyosati. Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar. Kirish Milliy iqtisodiyot har bir davlatning iqtisodiy tizimi sifatida mamlakatning ishlab chiqarish salohiyati, resurslardan foydalanish darajasi va iqtisodiy o‘sish sur’atlarini belgilaydi. Iqtisodiy muvozanat esa ishlab chiqarish, iste’mol, jamg‘arma va investitsiyalar o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlikni ko‘rsatib, iqtisodiyotning barqaror rivojlanishini ta’minlaydi. Shuning uchun milliy iqtisodiyotning asosiy ko‘rsatkichlari va iqtisodiy muvozanatni ta’minlash masalasi iqtisodiy nazariya va amaliy siyosatda ustuvor yo‘nalish hisoblanadi. Mamlakatning bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida iqtisodiy nisbatlarni belgilash, iqtisodiyotning asosiy sohalari o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlash dolzarb masalalardan biri bo‘lib qolmoqda. O‘zbekistonning zamonaviy iqtisodiy rivojlanishi doirasida davlat tomonidan qabul qilinayotgan iqtisodiy islohotlar mamlakatning sanoat va qishloq xo‘jaligi sektorlarini muvozanatli rivojlantirishga, eksport-import hajmini muvozanatlashga va yalpi ichki mahsulot (YIM) tarkibini diversifikatsiya qilishga yo‘naltirilgan. Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi milliy iqtisodiyot muvozanati va nisbatlarini nazariy va amaliy jihatdan o‘rganish, iqtisodiy muvozanatni ta’minlash mezonlari va usullarini tahlil qilish, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasining iqtisodiy ko‘rsatkichlarini statistik ma’lumotlar asosida tahlil qilishdan iborat. Shu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilandi:  Milliy iqtisodiyot va iqtisodiy muvozanat tushunchalarini aniqlash;  Iqtisodiy muvozanatning shakllari va darajalarini belgilash usullarini o‘rganish;  Milliy iqtisodiyotning asosiy sektorlar o‘rtasidagi nisbatlarini tahlil qilish;  Iste’mol va jamg‘arma o‘rtasidagi iqtisodiy bog‘liqlikni o‘rganish;  O‘zbekiston iqtisodiyotining hozirgi holatini va asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichlarini tahlil qilish;  Davlat tomonidan amalga oshirilayotgan iqtisodiy siyosatni baholash va tavsiyalar berish. Tadqiqot predmeti milliy iqtisodiyotdagi muvozanat va nisbatlarning shakllanish jarayonlari, ularning iqtisodiy rivojlanishga ta’siri va ularni ta’minlash mexanizmlaridir. Tadqiqot obyekti esa O‘zbekiston Respublikasining iqtisodiy tizimi, uning asosiy sektorlaridagi ishlab chiqarish, iste’mol, jamg‘arma va savdo munosabatlari ko‘rsatkichlari hisoblanadi. Ushbu tadqiqotda iqtisodiy nazariya, statistik tahlil, tizimli yondashuv, dinamik qiyoslash va iqtisodiy modellashtirish uslublari qo‘llanildi. Shuningdek, Davlat statistika qo‘mitasi, Markaziy bank va Iqtisodiyot va moliya vazirligining rasmiy hisobotlari, xalqaro iqtisodiy tashkilotlarning ma’lumotlari, iqtisodiy ilmiy maqolalar va darsliklardan foydalanildi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi milliy iqtisodiyot muvozanati va iqtisodiy nisbatlarning nazariy asoslarini o‘rganish hamda ularning O‘zbekiston iqtisodiyotiga amaliy qo‘llanilishiga qaratilgan. Amaliy ahamiyati esa O‘zbekistonning iqtisodiy rivojlanish strategiyasini shakllantirishda iqtisodiy muvozanat va asosiy ko‘rsatkichlarning tahlilidan kelib chiqib, taklif va tavsiyalar ishlab chiqishda ko‘rinadi. Ushbu tadqiqot natijasida milliy iqtisodiy muvozanat tushunchasi, uning shakllari va ta’minlash mezonlari bo‘yicha nazariy xulosalar chiqariladi. Shuningdek, O‘zbekiston iqtisodiyotidagi asosiy sektorlar o‘rtasidagi iqtisodiy nisbatlarning holati tahlil qilinib, mamlakat iqtisodiy barqarorligini oshirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqiladi. I BOB . MILLIY IQTISODIYOT MUVOZANATI. 1.1. Milliy iqtisodiyot va iqtisodiy muvozanat tushunchasi. Milliy iqtisodiyot — bu bir davlat hududidagi barcha iqtisodiy faoliyatlarning yaxlit majmui bo‘lib, uning tarkibiga iqtisodiy tizimning asosiy elementlari, ya’ni ishlab chiqarish, iste’mol, taqsimot va almashinuv jarayonlari kiradi. Milliy iqtisodiyot davlatning resurslaridan samarali foydalanish, iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va aholi turmush darajasini yaxshilash kabi asosiy maqsadlarga xizmat qiladi.Milliy iqtisodiyot miqyosida jamiyatning daromadlari va xarajatlari o'rtasidagi muvozanat asosiy o'rin tutib, bu yalpi taklif (yaratilgan milliy daromad) va yalpi talab (foydalanilgan milliy daromad) o'rtasidagi muvozanatning o'ziga xos namoyon bo'lishidir. Mavzuda dastlab iqtisodiy muvozanat tushunchasi va ishlab chiqarish muvozanati darajasini aniqlashga turlicha yondashuvlar qarab chiqiladi. Ijtimoiy takror ishlab chiqarish mutanosibliklari tizimi va ularning darajasi hamda tarmoqlararo balansning mazmuni bayon etiladi. Shuningdek makroiqtisodiy muvozanatga erishishning davlat va bozor mexanizmlari yoritib beriladi. Milliy iqtisodiyot muvozanati — bu mamlakat iqtisodiy tizimida asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichlar o‘rtasida barqaror va o‘zaro mutanosib holatga erishilgan holatdir. Bunda iqtisodiy resurslar samarali taqsimlanib, ishlab chiqarish va iste’mol, talab va taklif, daromad va xarajatlar, eksport va import kabi iqtisodiy jarayonlar bir-birini muvozanatlaydi. 1.1.1-Jadval Milliy iqtisodiyot muvozanatining asosiy maqsadi iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlash, ish o‘rinlari yaratish va inflyatsiyani boshqarishdan iborat. Bu muvozanatning buzilishi iqtisodiy inqiroz, ishsizlik, narxlarning o‘sishi yoki ishlab chiqarishning qisqarishiga olib kelishi mumkin. Milliy iqtisodiyot muvozanatining asosiy jihatlari. Ishlab chiqarish va iste’mol muvozanati - iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlar hajmi aholining iste’mol ehtiyojlariga mos bo‘lishi kerak. Agar ishlab chiqarish iste’moldan ortiq bo‘lsa, bozor to‘lib ketadi, aks holda tovarlar tanqisligi yuzaga keladi. Talab va taklif muvozanati - bozordagi talab va taklif o‘rtasidagi tenglik milliy iqtisodiy muvozanatning asosi hisoblanadi. Bu jarayon bozor mexanizmi orqali narxlar yordamida boshqariladi. Daromad va xarajatlar muvozanati - aholining umumiy daromadi va xarajatlari bir-biriga mos kelishi iqtisodiy barqarorlikning muhim sharti hisoblanadi. Daromad darajasining yuqori bo‘lishi iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiradi. Iqtisodiy muvozanatning mazmuni va tarkibiy tuzilishi Ko’rinishi bo’yicha Makroiqtisodiy Mikroiqtisodiy Xususiy Taminlanish muddatlari bo’yicha O’rta muddatli Qisqa muddatli Bir lahzalik Tarkibiy tuzilishi Iqtisodiy mutanosiblik Iqtisodiy nisbatlar Investitsiya va jamg‘arma muvozanati - Iqtisodiyotda investitsiyalar hajmi jamg‘armalar darajasiga bog‘liq. Investitsiyalar ishlab chiqarishni kengaytirishga, yangi ish o‘rinlari yaratishga va iqtisodiy o‘sishga olib keladi. Davlat byudjeti va xarajatlar muvozanati - Davlat daromadlari (soliqlar) va davlat xarajatlari o‘rtasidagi mutanosiblik davlat moliyaviy muvozanatini ta’minlaydi. Byudjet taqchilligi iqtisodiy beqarorlikka sabab bo‘lishi mumkin. Tashqi savdo muvozanati - eksport va import hajmi teng bo‘lsa, tashqi savdo muvozanati ta’minlanadi. Eksport-importdagi nomutanosiblik valyuta kurslari, savdo balansiga ta’sir ko‘rsatadi. 1.2.lqtisodiy muvozanat shakllari va uning darajasini aniqlash usullari . Iqtisodiyot barqaror rivojlanishi uchun uning turli tomonlari o'rtasida ma’lum muvozanat bo’Iishini taqozo qiladi. Iqtisodiy muvozanat deb iqtisodiy jarayonlar, hodisalarning ikki yoki bir necha tomonining bir-biriga teng kelgan holatiga aytiladi. Shuning uchun ham butun iqtisodiyotning muvozanati to’g’risida gap borganda eng avvalo, yalpi talab va yalpi taklif o’rtasidagi tenglik e’tiborga olinadi. Makroiqtisodiyotda iqtisodiy muvozanatning shakllanish jarayoni, uni ta’minlash ancha murakkab va ziddiyatli. Chunki u o’z ichiga xususiy va umumiy tavsifdagi bir qator muvozanatlar tizimini oladi. Xususiy muvozanat - bu ikkita o’zaro bog’liq bo’lgan iqtisodiy ko'rsatkichlar yoki iqtisodiyot tomonlarining miqdoran teng kelishi. Xususiy muvozanat ishlab chiqarish va istemol, aholining sotib olish layoqati va tovar taklifi masalalari, budjet daromadlari va xarajatlari, alohida tovarlarga talab va taklif o’rtasidagi muvozanat ko’rinishida namoyon bo'ladi. Umumiy muvozanat jamiyat barcha ehtiyojlari va milliy ishlab chiqarish hajmining o’zaro teng kelishini bildiradi. Umumiy iqtisodiy muvozanat bozor sharoitida, avvalo, yalpi talab va yalpi taklifning teng kelishida ko’rinadi. Bu nafaqat istemol ne’matlariga, balki ishlab chiqarish vositalariga, ishchi kuchiga hamda barcha iqtisodiy faoliyat natijalariga umumiy talab va taklifning muvofiq kelishidir. Umumiy iqtisodiy muvozanat bir qator shart-sharoitlarni taqozo etadi. Ijtimoiy maqsadlar va iqtisodiy imkoniyatlarning mos kelishi. lqtisodiy muvozanat mamlakatdagi barcha iqtisodiy resurslardan samarali foydalanadigan xo’jalik mexanizmini taqozo qiladi. Muvozanatli ishlab chiqarishning umumiy tarkibiy tuzilishi iste’molning tarkibiy tuzilishiga mos kelishi lozimligini bildiradi. lqtisodiyotda muvozanatning umumiy shart-sharoitlari bo’lib bozor muvozanati, ya’ni barcha asosiy bozorlar: tovarlar, resurslar, ishchi kuchi va h.z.da talab va taklif muvozanatga erishishi xizmat qiladi. Makrodarajada umumiy iqtisodiy muvozanat - bu mamlakat butun iqtisodiyotning mutanosibligidir. Bu barcha sohalar, tarmoqlar, xo'jaliklarning me’yorida rivojlanishini ta'minlaydigan iqtisodiy faoliyatning barcha qatnashchilari hamda barcha bozordagi o’zaro bog’liq muvozanatlar tizimini o’z ichiga oladi. Iqtisodiy muvozanat darajasini aniqlashda asosan ikkita o’zaro bog'liq usuldan foydalaniladi: 1. Yalpi sarflar va ishlab chiqarish hajmini taqqoslash usuli. 2. Jamg'arma va investitsiyalarni taqqoslash usuli. Yalpi sarflar va ishlab chiqarish hajmini taqqoslash uchun ishlab chiqarish umumiy hajmining miqdoriy ko’rsatkichi sifatida sof milliy mahsulot (SMM), iqtisodiyotda yalpi sarflar sifatida iste’mol hajmi va sof investitsiya sarflarining umumiy summasi ( S + I n ) olinadi. Mazkur modelda yalpi investitsiyalar o’rniga sof investitsiyalar ko’rsatkichidan foydalanish ishlab chiqarish umumiy hajmini ifodalashda YAIM o’rniga SMMning qo’llanishi bilan izohlanadi. Iqtisodiy muvozanat darajasini tahlil qilish jarayonini soddalashtirish maqsadida yalpi sarflar tarkibidagi davlat (G) hamda chet el omili ¿¿ ) e’tiborga olinmaydi. Iqtisodiyotning muvozanatli darajasi bu ishlab chiqarishning shunday hajmiki, u ishlab chiqarish mazkur hajmini sotib olish uchun yetarli umumiy sarflarni ta’minlaydi. Boshqacha aytganda, sof milliy mahsulot muvozanatli darajasida ishlab chiqarilgan tovarlaming umumiy miqdori (SMM) xarid qilingan tovarlar umumiy miqdoriga (S+ In) teng bo'ladi. (1.1-rasm). Rasmda yalpi sarflar hamda ishlab chiqarish hajmi o’rtasidagi tenglik ushbu ko’rsatkichlar joylashgan o’qlarning o'rtasidan to’g’ri chiziq orqali ifodalanadi. Haqiqatan ham bu to’g’ri chiziqning har qanday nuqtasidan chiqarilgan gorizontal va vertikal yo’nalishdagi chiziqlar teng miqdorlami ko’rsatadi. S chizig’i esa iste'mol sarflari miqdorini aks ettirib, daromad, yani SMM hajmi oshib borishi bilan uning darajasi ham o’sib boradi. 1.2.1-rasm. Iqtisodiy muvozanat darajasini aniqlashning yalpi sarflar va ishlab chiqarish hajmini taqqoslash usuli. Yalpi sarflar (S+ In) chizig’lni hosil qilish uchun istemol sarflarining (S) turli hajmiga mos tushuvchi sof investitsiyalar ( In) miqdori qo’shib boriladi. Bu o’rinda tadbirkorlar tomonidan amalga oshirish ko’zda tutilayotgan investitsiyalar hajmi daromad darajasiga bog’liq emas, deb qabul qilinadi. Shu sababli yalpi sarflar chizig’i istemol sartlari chizig’idan In miqdoriga teng uzoqlikda joylashadi. Rasmda iqtisodiy muvozanatga E nuqtada erishiladi, yani aynan shu nuqtada ishlab chiqarilgan sof milliy mahsulot hajmi ¿ ¿ ) istemol qilingan mahsulot hajmiga ( S + I n ) E teng keladi. To’la bandlik sharoitida yalpi sarflar SMM hajmi bilan mos kelmasligi mumkin. Bu mos kelmaslik rasmda retsession yoki inflatsion farq ko’rinishida ifodalangan. Yalpi sarflarning SMM hajmidan kam bo’lgan miqdori retsession farq, yalpi sarflarning SMM hajmidan ortiqcha bo’lgan miqdori inflyasion farq deyiladi. Jamg’arma va investitsiatlami taqqoslash usuli shundaki, ishlab chiqarilgan mahsulotning har qanday hajmi shunga mos daromad hajmini beradi. Biroq aholi bu daromadning bir qismini istemol qilmasdan jamg’armaga qo‘yishi mumkin. Jamg’arma «sarflar - daromadlar» oqimidan muhim sarflarni olib qo’yish hisoblanadi. Bunda jamg’armaga qo’yilgan mablag’ investitsiyalar bilan to’liq qoplansa, yalpi sarflar ishlab chiqarish hajmiga teng bo'ladi. (1. 2-rasm) 1.2.2-rasm. Iqtisodiy muvozanat darajasini aniqlashning jamg’arma va investitsiyalarni taqqoslash usuli. Investitsion sarflarning ko’payishi ishlab chiqarish hajmi va daromad darajasining o’sishiga olib keladi. Bu o’zaro natija multiplikator samarasi bilan izohlanadi. Multiplikator tushunchasi «ko’paytiruvchi» degan ma’noni anglatadi. Multiplikator samarasining mohiyati investitsiya hajmining o’sishi jamiyat milliy daromadining unga nisbatan ko’proq o’sishiga olib kelishi orqali ifodalanadi. Multiplikator samarasi - bu sof milliy mahsulot o'zgarishining investitsiya sarflaridagi o’zgarishga nisbati. Multiplikatsiya samarasi = Real sof milliy mahsulot o ' zagarishi Invetitsiya sarflaridagi o ' zgarish Yoki, multiplikator koeffisitentini quyidagicha ifodalash ham mumkin: k = 1 1 − MPC = 1 MPS Bundan kelib chiqqan holda: Real SMM dagi o’zgarish = multiplikator koeffitsiyenti × investetsiyalardagi o’zgarishInvestitsion sarflardagi o'zgarishdan tashqari iste'mol, davlat xaridi yoki eksportdagi o'zgarishlar ham multiplikator samarasiga ta'sir ko'r satadi. Shu o'rinda ta’kidlash lozimki, jamg'arma va investitsiya darajasi ham o’ziga xos chegaralarga ega bo'lib, bu borada klassik va keynscha qarashlar tafovutlanadi. Klassik nazariyachilar qarashlariga ko'ra, jamg'arma investitsiya manbai bo'lib, jamg'armaga nisbatan moyillikning yuqori darajasi muqarrar ravishda iqtisodiyotning yuksalishiga olib keladi. Keynscha nazariyachilar esa klassik talqinga qarshi chiqib, iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarda bu jarayon o'zgacha kechishi ta’kidlanadi. Chunki, rivojlangan mamlakatlarda jamg'armaga bo'lgan intilish investitsiyalashga bo'lgan intilishdan jadalroq borib, u quyidagi sabablar bilan izohlanadi: 1.Yuqori foyda keltiruvchi kapital qo'yilmalarning muqobil imkoniyatlari qisqarib boradi. Natijada kapital jamg'arishning o'sishi bilan uning amal qilishining keyingi qo'shilgan samaradorligi pasayib boradi; 2.Rivojlangan mamlakatlarda daromadlarning o'sishi bilan jamg'armaning ulushi oshib boradi. Shunga ko'ra, jamg'arma hajmi investitsiya sarflari hajmidan oshib ketsa, jamg'arma egalari muvaffaqiyatsizlikka duch keladi. Bu holatni iqtisodiy adabiyotlarda «tejamkorlik paradoksi» tushunchasi orqali izohlanadi. Bu paradoksning mohiyati shundan iboratki, investitsiyalar nazariy jihatdan avtonom va hosilaviy investitsiyalarga ajratilib, avtonom investitsiyalar milliy daromad hajmi va uning o’zgarishiga bog’liq bo’lmasa, hosilaviy investitsiyalar milliy daromadning o’zgarishiga ham bog’liq bo'ladi. Aynan avtonom investitsiyalarga qo’shimcha ravishda o’sib boruvchi hosilaviy investitsiyalar iqtisodiy o’sishni kuchaytirishi, uni jadallashtirishi natijasida akselerator samarasi ro'y beradi («akselerator» tushunchasi jadallashtiruvchi degan ma’noni anglatadi). Hosilaviy investitsiyalarning iqtisodiy tabiatidagi o'ziga xoslik shundaki, u milliy daromadning o’sishiga qanchalik uzviy bog’liq bo’lsa, uning qisqarishiga ham shu darajada ta’sirchan bo’ladi. Yani iqtisodiyotdagi daromadlaming qisqarishi hosilaviy investitsiyalarning undan ham tezroq qisqarishiga olib keladi. Natijada iqtisodiyotda ishlab chiqarish resurslarining bandlilik darajasi pasayadi. Bunday sharoitda jamg'armaga bo'lgan moillikning o’sishi o’z navbatida iste’molga bo’lgan moyillikning pasayishini anglatadi. Iste’mol sarflarining qisqarishi esa mavjud tovar va xizmatlarning sotilmay qolishiga, yani ishlab chiqarish zaxirasining ko’payishiga olib keladi. Oqibatda yangi kapital qo’yilmalar amalga oshirilmaydi, ishlab chiqarish qisqaradi, ishsizlikning o’sishi va daromadlaming pasayishi ro’y beradi. Aholi tomonidan jamg’armaning haddan ortiq ko’paytirib yuborilishi oqibatida kelib chiquvchi salbiy jarayonlar, yani - «tejamkorlik paradoksi» shunday tarzda namoyon bo’ladi. Mazkur jarayonni quyidagi rasm orqali ham ko’rib chiqish mumkin (1.3-rasm). 1.2.3-rasm. Tejamkorlik paradoksi . Rasmning gorizontal o’qida milliy daromad, vertikal o’qida esa jamg’arma va investitsiyalar hajmi joylashtirilgan bo’lib, F chizig’i iqtisodiyotdagi to’la bandlik sharoitida milliy daromad hajmini ifodalaydi. Rasmda investitsiya sarflari chizig’i gorizontal o’qqa parallel emas, balki o’sib boruvchi ko’rinishda namoyon bo’lmoqda. Bu esa, avtonom investitsiyalardan farqli o’laroq, hosilaviy investitsiyalarning milliy daromad hajmiga bog’liqligini ko’rsatadi. Rasmda iqtisodiyotdagi jamg'arma hajmi C dan C1 ga qadar o’smoqda. Natijada jamg’armaning investitsiya bilan muvozanat nuqtasi Edan E1 ga ko’chdi. Biroq, bu o’sish E nuqtadagi milliy daromad hajmi 0N ning E1 nuqtadagi 0N1 hajmiga qadar qisqarishiga olib keldi. Tegishli ravishda investitsiya hajmi ham EN darajadan E1N1 darajaga qadar qisqardi. E1E0 E nuqtalarini tutashtirish natijasida hosil bo’luvchi uchburchak yuzasi jamg’arma hajmining o’sishi natijasida investitsiya imkoniyatlarining qisqarishini, E E0 kesma esa investitsiyalaming qisqarishini ko’rsatadi. Aynan shu holat, yani jamg’armalarning o’sishi nati jasida investitsiyalarning qisqarishi «tejamkorlik paradoksi» mohiyatini namoyon etadi. Iqtisodiy muvozanatlik darajasini aniqlashda yuqoridagi usullardan tashqari balans usulidan va xarajat va natijalarni taqqoslash usulidan ham foydalaniladi. Balans usulida tarmoqlararo balans, moddiy, moliyaviy va ishchi kuchi balanslaridan foydalanilib iqtisodiyotdagi muvozanatlik darajasiga baho beriladi. «Xarajat va natija»larni taqqoslash usulida ishlab chiqarishga qilingan iqtisodiy resurs xarajatlari miqdori bilan olingan mahsulot hajmini taqqoslash orqali muvozanat darajasi tahlil qilinadi. 1.3 Iqtisodiy mutanosiblik va uning turlari Iqtisodiy mutanosiblik-iqtisodiyotning turli sohalari o'rtasida miqdor va sifat jihatdan ma’lum moslik bo’lishidir. Bunda tenglik shart bo’lmay, ular mos keluvchi nisbatlarda bo'lishi mumkin. Mutanosibliklarni quyidagi guruhlari tarkibiga kiritish mumkin. Umumiqtisodiy tavsifdagi mutanosiblildar . Bunga milliy daromaddagi tarkibiy qismlar: iste’mol fondi va jamg'arish fondi o'rtasidagi; iqtisodiyotdagi tovar va xizmatlar massasi bilan pul massasi o'rtasidagi; aholining daromadlari bilan xarajatlar o'rtasidagi mutanosibliklar. Tarmoqlararo mutanosibliklar . Milliy iqtisodiyotning muvozanatini ta’minlashda tarmoqlararo mutanosibliklar alohida o'rin tutadi. Mamlakat iqtisodiyoti ko’p tarmoq va sohalardan iborat bo’lib, ularning rivojlanishi bir-birini taqozo qiladi. Bir tarmoqda yaratilgan mahsulot boshqa tarmoqda iste’mol qilinadi yoki yakuniy tovarga aylantirilib, o’z iste’molchisini topadi. Qishioq xo’jalik mahsulotlaming ko’pchilik qismi sanoatning tegishli tarmoqlarida qayta ishlanib, yakuniy tovarga aylantiriladi va iste’molchilik tovarlari bozoriga chiqariladi. O’z navbatida sanoatning ishlab chiqarish vositalari yaratadigan sohalaming mahsulotlari iqtisodiyotning boshqa tarmoqlarida unumli iste’mol qilinadi. Bu ularning bir-biriga bog’liqlikda rivojlanishini taqozo qiladi. Tarmoqlararo mutanosibliklarga sanoat bilan qishloq xo’jaligi va iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari o‘rtasidagi mutanosibliklar misol bo’ladi. Tarmoq ichidagi mutanosibliklar . Tarmoqlararo mutanosiblik va milliy ishlab chiqarish darajasidagi muvozanatlik tarmoqlar ichidagi mutanosiblik orqali ta’minlanadi. Tarmoqlar ichidagi mutanosiblik alohida olingan tarmoq tarkibidagi soha va ishlab chiqarishlar o'rtasidagi bogMiqlikni ifodalaydi. Masalan, sanoatning ishlab chiqarish vositalari va iste’mol buyumlari ishlab chiqaradigan sohalari, qishloq xo’jaligining dehqonchilik va chorvachilik sohalari o’rtasidagi mutanosibliklar va h.k. Shu bilan birga ta’kidlab o’tilgan sohalarning ichidagi tarkibiy bo’linmalar o’rtasida ham bog’liqlik bo’lishi zarur. Masalan, sanoatning qazib olish va qayta ishlash tarmoqlari, chorvachilikning sut va go’sht ishlab chiqarish sohalari o‘rtasida va boshqalar Hududiy mutanosibliklar . Iqtisodiy rivojlanish mamlakat ayrim hududlari o‘rtasidagi bog’liqlikni ham taqozo qiladi. Yuzaki qaraganda hududlar o’rtasidagi mutanosibliklaming mamlakat iqtisodiy rivojidagi ahamiyati to’liq namoyon bo’lmaydi. Lekin alohida hududiy bo’linmalar: viloyat, tuman, shahar va boshqa hududiy birliklaming bir - biriga iqtisodiy va tashkiliy jihatdan bog’liqligi, ixtisoslashish, ishlab chiqarish kooperatsiyasi va kommunikatsiya nuqtayi nazaridan qaralsa, bu bog’liqlikning ahamiyati yaqqol ko'rinadi. Davlatlararo mutanosibliklar . Bu mutanosiblikni ikki holat taqozo qiladi. Birinchidan, dunyoning ko'pchilik mamlakatlari xalqaro mehnat taqsimoti orqali bir- biri bilan bog’langan, ikkinchidan, shu bog’liqlik orqali milliy chiqarishning bir qismi chet elliklar tomonidan xarid qilinadi yoki milliy ishlab chiqaruvchilar o’z iste’molining bir qismini chetdan keltirilgan mahsulotlar hisobiga qondiradi. Bu bog’liqlik qanchalik katta bo’lsa, sof eksport hajmi orqali makroiqtisodiy muvozanatlikka shunchalik kuchli ta’sir ko’rsatadi. Qarab chiqilgan mutanosibliklarga erishish orqali milliy ishlab chiqarishning muvozanatli rivojini ta’minlab borishdan quyidagilar ko’zda tutiladi: —mamlakatda mavjud bo'lgan iqtisodiy resurslardan samarali foydalangan holda jamiyatning ehtiyojlarini to'laroq qondirib borish; —to'la bandlilikka erishish, ya’ni mehnat qilishga layoqatli bo'lgan va ishlashni xohlaganlarni to'liq va samarali ish bilan ta’minlash; —narx-navoning nisbiy barqarorligiga erishish va uni inflyatsiya ta ’siridan xoli qilish; —iqtisodiyotning bir maromda o'sib borishini etarli darajada investitsiya bilan ta’minlash va muomaladagi pul massasiga bog'lab borish; —eksport va importni muvoflqlashtirish asosida tashqisavdo balansining faolligiga erishish. Bu maqsadlar faqatgina ularga intilish bo'lib, bunga erishish muqarrar ekanligini bildirmaydi. Chunki mutlaq muvozanatga erishish mumkin emas, u buzilib va qaytadan tiklanib turishi orqali iqtisodiy o'sish notekis boradi. II BOB . MILLIY IQTISODIYOTNING NISBATLARI. Milliy iqtisodiyotning nisbatlari iqtisodiy o‘sish, barqarorlik va ijtimoiy farovonlikni ta’minlash uchun muhim iqtisodiy kategoriyalardan biridir. Ular iqtisodiyotning turli tarmoqlari, bo‘linmalari va iqtisodiy ko‘rsatkichlari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik va muvozanatni aks ettiradi. Milliy iqtisodiyotning asosiy nisbatlari . Milliy iqtisodiyotdagi tarmoqlararo nisbatlar sanoat, qishloq xo‘jaligi, xizmat ko‘rsatish va boshqa tarmoqlar o‘rtasidagi iqtisodiy muvozanatni ifodalaydi. Ular iqtisodiy resurslarni samarali taqsimlash hamda mamlakatning iqtisodiy kuchini oshirishda muhim ahamiyatga ega. Iste’mol va jamg‘arma nisbati aholining daromadlarini qanday taqsimlashini ifodalaydi. Bu nisbat iqtisodiyotda investitsiya va iqtisodiy o‘sish uchun resurslarni shakllantirishda katta rol o‘ynaydi. Asosiy ko‘rsatkichlari iste’mol darajasi aholi daromadining xarajatlarga sarflangan qismi. Jamg‘arma darajasi aholi daromadining tejab qo‘yilgan qismi. Investitsiya va ishlab chiqarish o‘rtasidagi nisbat iqtisodiy o‘sish va rivojlanishning asosiy omillaridan biridir. Yuqori investitsiya darajasi yangi ishlab chiqarish quvvatlarini yaratish va texnologiyalarni yangilash orqali iqtisodiy samaradorlikni oshiradi.Turlari ichki investitsiyalar: mahalliy kapital hisobidan amalga oshiriladigan investitsiyalar va tashqi investitsiyalar: xorijiy investitsiyalarni jalb qilish orqali amalga oshiriladi. Milliy iqtisodiyotning nisbatlarini to‘g‘ri shakllantirish iqtisodiy barqarorlik va uzoq muddatli o‘sishni ta’minlaydi. Davlat siyosati, strategik rejalashtirish va bozor iqtisodiyoti mexanizmlari ushbu nisbatlarni boshqarishda muhim rol o‘ynaydi. 2.1. Milliy iqtisodiyotdagi sektorlararo nisbatlar (sanoat va qishloq xo‘jaligi). Sektorlararo nisbatlar milliy iqtisodiyotda sanoat va qishloq xo‘jaligi o‘rtasidagi resurslar va faoliyatlarni taqsimlashni anglatadi. Ushbu nisbatlar iqtisodiyotning diversifikatsiyasi, barqarorligi va o‘sishini belgilaydi. Misol uchun, sanoatning iqtisodiyotdagi ulushi yuqori bo‘lsa, iqtisodiyot shaharlashtirishga, texnologiyalarga va global raqobatga asoslanadi. Qishloq xo‘jaligi sektori esa oziq-ovqat ta’minoti va tabiiy resurslar ishlab chiqarishga muhim ahamiyatga ega. Sektorlararo nisbatlar o‘rtasidagi muvozanatni saqlash milliy iqtisodiyotni barqaror rivojlantirishga yordam beradi. Milliy iqtisodiyotdagi sektorlararo nisbatlar, ayniqsa sanoat va qishloq xo‘jaligi o‘rtasidagi bog‘lanishlar, iqtisodiy rivojlanish va barqarorlikni ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. 2023-yilning birinchi choragida O‘zbekistonning Yalpi ichki mahsulotiga (YAIM) qo‘shgan hissasi sezilarli o‘zgarishlarni ko‘rsatmoqda. Qishloq xo‘jaligi sektorining YAIM o‘sishiga qo‘shgan hissasi 2023-yilning yanvar-mart oylarida 21,3% ni tashkil etdi, bu esa soha uchun muhim ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatadi. Sanoat sektori ham iqtisodiyotda muhim o‘rin tutadi, lekin uning ulushi yana ortishi kutilmoqda. 2023-yilda sanoatning YAIMdagi ulushi, ayniqsa, ishlab chiqarish va texnologik sektorlar orqali kengaygan. Soha tarmog‘i O‘zbekistonning eksport salohiyatini kuchaytirishda, shuningdek, yangi ish o‘rinlarini yaratishda muhim rol o‘ynaydi. Bu sektorlararo nisbatlar O‘zbekistonning iqtisodiy strategiyasida barqaror o‘sishni va ijtimoiy barqarorlikni ta'minlashda asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi. O‘zbekiston iqtisodiyotida sektorlararo nisbatlar, ayniqsa, sanoat va qishloq xo‘jaligi o‘rtasidagi muvozanat, mamlakatning iqtisodiy o‘sishi va barqarorligini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. 2023-yilda qishloq xo‘jaligi va sanoat o‘rtasidagi nisbatlar va ulushi o‘zgarib, iqtisodiy tarmoqlarning rivojlanish sur’atlariga ta’sir ko‘rsatgan. Qishloq xo‘jaligi sektorida o‘sish davom etmoqda, bu esa oziq-ovqat, paxta, g‘alla, meva-sabzavotlar va boshqa qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining ishlab chiqarish hajmiga ta'sir ko‘rsatadi. O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi sohasida innovatsiyalarni joriy etish va yer unumdorligini oshirishga qaratilgan islohotlar amalga oshirilmoqda. Shu bilan birga, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlashni rivojlantirish va eksport imkoniyatlarini kengaytirishga alohida e'tibor qaratilmoqda. Sanoat sohasida esa, asosan, yengil va oziq-ovqat sanoati, metallurgiya, energetika tarmoqlari kabi sektorlar muhim ahamiyat kasb etadi. O‘zbekistonda sanoatning tarkibi va sektorlararo nisbatlar iqtisodiy o‘sish va modernizatsiya jarayonlariga bog‘liq. Sanoat sektorida paxta tozalash, shoyi to‘qish, oziq-ovqat sanoati va energiya ishlab chiqarish tarmoqlari alohida o‘rin tutmoqda. Umuman olganda, O‘zbekistonda sanoat va qishloq xo‘jaligi o‘rtasidagi sektorlararo nisbatlar iqtisodiy barqarorlikni ta'minlash va o‘sishni davom ettirish uchun muhim shart-sharoitlarni yaratadi. Iqtisodiyotning har bir sektori o‘zaro bog‘liq bo‘lib, ular birgalikda mamlakatning iqtisodiy o‘sishini qo‘llab-quvvatlaydi. 2.1.1-diagramma. Bu diagrammada 2023-yil uchun O‘zbekiston milliy iqtisodiyotining sektorlararo nisbatlari ko‘rsatilgan. Sanoat sektori 40% ni tashkil etadi, qishloq xo‘jaligi 21,3%, xizmatlar sektori 30%, va qolgan 8,7% boshqa sohalarga to‘g‘ri keladi. Ushbu nisbatlar mamlakatning iqtisodiy strukturasini va sektorlar o‘rtasidagi taqsimotni aks ettiradi. O‘zbekiston milliy iqtisodiyotidagi sektorlararo nisbatlar 2023-yilda quyidagi tarmoqlarda ahamiyatga ega bo‘ldi: Qishloq xo‘jaligi. 2023-yilda O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi sektori YAIMga 21,3% hissa qo‘shdi. Bu sektorning o‘sish sur’ati yuqori bo‘lib, davlat tomonidan g‘alla, paxta, meva-sabzavotlar va boshqa qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishga alohida e’tibor qaratilmoqda. O‘zbekistonda qishloq xo‘jaligiga ilmiy va innovatsion ishlanmalarni joriy etish hisobiga o‘sish davom etmoqda, shuningdek, hosilni qayta ishlash va eksportni kengaytirish maqsadida ishlov berish darajasi ham oshmoqda. Sanoat. Sanoat sektori O‘zbekiston iqtisodiyotida muhim rol o‘ynaydi, ayniqsa, yengil sanoat, oziq-ovqat sanoati, metallurgiya va energetika tarmoqlarida. 2023- yilda sanoatning YAIMga qo‘shgan hissasi 40% atrofida bo‘lib, sanoatning barqaror rivojlanishi eksportni kengaytirish va yangi ish o‘rinlarini yaratishda muhim ahamiyatga ega. O‘zbekiston sanoatining asosiy yo‘nalishlari sifatida paxta tozalash, shoyi to‘qish, oziq-ovqat ishlab chiqarish, energetika va metallurgiya sohalari ko‘rsatiladi. Xizmatlar sektori. Xizmatlar sektori, jumladan, banklar, ta'lim, tibbiyot, turizm va transport kabi sohalar ham milliy iqtisodiyotda katta o‘rin tutadi. 2023-yilda xizmatlar sektori YAIMga 30% ga yaqin hissa qo‘shdi. Xizmatlar sektori mamlakatda innovatsiyalarni rivojlantirish, aholiga sifatli xizmatlar ko‘rsatish va iqtisodiy barqarorlikni ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. Boshqa sohalar. Boshqa sohalar (masalan, qurilish, savdo va transport) o‘zgarib borayotgan iqtisodiy sharoitlarda muhim o‘rin tutadi va milliy iqtisodiyotdagi ulushi 8,7% ni tashkil qiladi. Tashqi savdo aylanmasi . 2023 yil yanvar-fevral oylari yakuniga ko‘ra, O‘zbekiston tashqi savdo aylanmasi 8947,9 million AQSh dollarini tashkil etdi, bu esa o‘tgan yilga nisbatan 2% o‘sishni bildiradi. Yangi texnologiyalar va innovatsiyalar . O‘zbekistonning iqtisodiy o‘sishi ko‘plab tarmoqlarda texnologik yangilanishlarni va innovatsiyalarni tatbiq etishni talab qiladi. Mamlakat qishloq xo‘jaligida ilmiy ishlanmalar va texnologiyalarni joriy etishda, sanoat sektorida esa avtomatlashtirish va raqamli transformatsiyani rivojlantirishga qaratilgan islohotlarni amalga oshirmoqda. Milliy iqtisodiyotning diversifikatsiyasi . Sektorlararo nisbatlarning o‘zgarishi va iqtisodiyotning diversifikatsiyasi O‘zbekistonda o‘sishni va ijtimoiy barqarorlikni ta'minlashga yordam beradi. Yangi ish o‘rinlarini yaratish, eksportni ko‘paytirish, shuningdek, sifatli ichki va tashqi xizmatlarni taqdim etish, bu sektorlararo nisbatlarning samarali saqlanishi uchun zarur. O‘zbekistonning 2023-yildagi milliy iqtisodiyoti sektorlararo nisbatlarning muvozanatini aks ettiradi. Qishloq xo‘jaligi sektori, sanoat va xizmatlar sektorlari o‘rtasidagi ulushlar iqtisodiyotning barqaror o‘sishiga hissa qo‘shmoqda. Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishni oshirish, sanoat esa eksportni kengaytirish va yangi ish o‘rinlari yaratish orqali iqtisodiy rivojlanishga olib kelmoqda. Xizmatlar sektori esa iqtisodiy barqarorlik va diversifikatsiyani ta'minlashda muhim rol o‘ynaydi. Umuman olganda, sektorlar o‘rtasidagi muvozanatli o‘sish O‘zbekistonning iqtisodiy barqarorligini va raqobatbardoshligini mustahkamlaydi. 2.2. Iste’mol va jamg‘arma o‘rtasidagi nisbat. Iste’mol va jamg‘arma o‘rtasidagi nisbat milliy iqtisodiyotda muhim ahamiyatga ega bo‘lib, iqtisodiy barqarorlik va o‘sishning asosiy ko‘rsatkichlaridan biridir. Bu nisbat, aholining daromadlarini qanday taqsimlayotganini ko‘rsatadi: qancha miqdor iste’molga sarflanadi va qancha miqdor jamg‘ariladi. Iste’mol va jamg‘arma o‘rtasidagi nisbatning iqtisodiy o‘sish, investitsiyalar va inflyatsiya ustidan ta’siri katta. Iste’mol va jamg‘arma o‘rtasidagi nisbat — bu aholining o‘z daromadlarini iste’mol qilish va jamg‘arishga sarflashi o‘rtasidagi nisbatan aniqlanadigan ko‘rsatkichdir. Bu nisbat iqtisodiyotning sog‘lom rivojlanishi va aholi farovonligini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Iste’mol — bu aholi tomonidan tovarlar va xizmatlar sotib olishga sarflanadigan mablag‘lar. Insonlarning o‘z ehtiyoj va xohishlarini qondirish uchun tovarlar va xizmatlarni ishlatish yoki sarflash jarayoni. Bu iqtisodiyotning asosiy tushunchalaridan biri bo‘lib, ishlab chiqarish va taqsimot jarayonlarining yakuniy bosqichi hisoblanadi. Iste’molning oshishi iqtisodiy faollikni, ishlab chiqarishni va biznesni qo‘llab-quvvatlaydi Jamg‘arma — bu iste’mol qilinmaydigan va kelajakda investitsiyalar yoki ehtiyot jamg‘armalari sifatida saqlanadigan mablag‘lar. Bu jarayon iqtisodiy va moliyaviy barqarorlikni ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Iqtisodiy o‘sish: Yuqori jamg‘arma foizi investitsiyalarga yo‘naltiriladi, bu esa yangi ish o‘rinlari, infratuzilma va texnologik yangilanishlarni qo‘llab-quvvatlashga yordam beradi. Aholining yuqori daromadlaridan jamg‘arishga yo‘naltirilishi uzoq muddatli iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga yordam beradi. Iste’molning haddan tashqari o‘sishi inflyatsiyani keltirib chiqarishi mumkin. Shu bilan birga, jamg‘arma foizining oshishi inflyatsiya tahdidlarini kamaytiradi. Iste’mol O‘zbekiston aholisining iste’molga sarflaydigan daromadlari milliy daromadning katta qismini tashkil etadi. 2023 yilning birinchi yarmida aholi iste’molining o‘sish sur’ati 10% ga oshgan. Jamg‘arma 2023 yilning ikkinchi choragida jamg‘arma ulushi 4% ga oshdi. Bu, aholi iqtisodiy ishonchliligini oshirish va kelajakda ehtiyot jamg‘armalarini yaratishga yordam beradi. Iste’molning o‘sishi iqtisodiy faollikni oshiradi. Agar iste’mol yuqori bo‘lsa, bu iqtisodiy o‘sishning tezlashishiga olib kelishi mumkin. Aholi jamg‘armalari iqtisodiyotda uzoq muddatli o‘sishni qo‘llab-quvvatlaydi, bu kapital birikmasini kuchaytiradi va investitsiyalarni rag‘batlantiradi. Inflatsiya va narxlar O‘zbekistonning 2023-yildagi inflyatsiya darajasi 12-14% bo‘lib, iste’molning oshishi inflyatsiya darajasini ko‘tarishi mumkin, ammo yuqori jamg‘arma inflyatsiyani kamaytirishi mumkin. Iste’mol va jamg‘arma o‘rtasidagi nisbatni tahlil qilish milliy iqtisodiyotning barqaror rivojlanishiga yordam beradi. Iste’molning o‘sishi iqtisodiy faollikni oshiradi, jamg‘arma esa kelajakda investitsiyalarni qo‘llab-quvvatlash uchun zarur. Iste’mol va jamg‘arma o‘rtasidagi muvozanat iqtisodiyotning rivojlanish darajasiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi, shuning uchun bu nisbatni doimiy ravishda kuzatib borish muhimdir. Iste'mol va jamg'arma o'rtasidagi nisbatlar milliy iqtisodiyotda muhim o'rin tutadi, chunki ular aholi va mamlakatning iqtisodiy salohiyatini ifodalaydi. Iste'mol – bu aholi daromadlarining joriy ehtiyojlarni qondirish uchun sarflanadigan qismi, jamg'arma esa kelajakdagi ehtiyojlarni qondirish maqsadida jamlangan mablag'lar hisoblanadi. O'zbekistonda, 2004 yilda aholi jami pul daromadlarining 51,7% iste'molga, 17,1% esa jamg'armalarga sarflangan. Bu nisbatlar iqtisodiy barqarorlikka ta'sir qiladi: jamg'arma yuqori bo'lsa, iste'mol qisqaradi, va aksincha. 2023 yilgi statistikalarga ko’ra, aholi daromadlarining katta qismi joriy iste’molga yo’naltirilgan, ammo investitsiyalarni rag'batlantirish uchun jamg'armalar ham muhim ahamiyatga ega. Iste'mol va jamg'arma o'rtasidagi nisbatni aniq o'rganish, mamlakatning iqtisodiy holatini, investitsiya potentsialini va iste'mol bozorining rivojlanishini baholashda muhimdir. Iste’mol va jamg‘arma o‘rtasidagi nisbat – iqtisodiyotning muhim ko‘rsatkichlaridan biridir va aholi daromadlarining qaysi qismi iste’molga, qaysi qismi esa jamg‘armaga sarflanayotganini ko‘rsatadi. Bu nisbat iqtisodiy barqarorlik, inflyatsiya darajasi, aholi farovonligi va iqtisodiy siyosatning samaradorligini baholashda muhim o‘rin tutadi. 2023-yilda O‘zbekistonda umumiy iste'mol va jamg‘arma o‘rtasidagi nisbat aholi farovonligi va iqtisodiy barqarorlikni aks ettiradi. Rasmiy statistikalar asosida, jamg‘arma foizi o‘sishining asosiy omillari sifatida inflyatsiya, davlat dasturlari, va moliyaviy siyosatlar ko‘rsatiladi. O‘zbekiston hukumati aholi daromadlarini oshirish, ijtimoiy sohalarni rivojlantirish va investitsiyalarni jalb qilish uchun turli dasturlarni amalga oshiradi. Bu dasturlar jamg‘arma foizlarini oshirishi va iste'mol sarflarining samarali taqsimlanishiga olib keladi. Aholi daromadlarining jamg‘arma miqdoriga qanday ta’sir qilishi, inflyatsiya darajasi va bank foiz stavkalari bilan ham bog‘liqdir. Yuqori inflyatsiya davrida iste'mol miqdori o‘sishi, ammo jamg‘arma miqdori kamayishi mumkin. Iste’molning o‘sishi, ayniqsa, oziq-ovqat, uy-joy, va maishiy xizmatlarga bo‘lgan talabning oshishini ko‘rsatadi. Shuningdek, jamg‘arma o‘rtacha daromadni saqlashga yoki katta xarajatlar uchun tayyorlanishga yordam beradi. Iste’mol va jamg‘arma o‘rtasidagi nisbat milliy iqtisodiyotning barqarorligini, aholi farovonligini va iqtisodiy siyosatning samaradorligini baholashda muhim o‘rin tutadi. O‘zbekistonning 2023-yildagi iqtisodiy holati shuni ko‘rsatadiki, iste’molning yuqori foizi iqtisodiy faollikni, jamg‘armalar esa uzoq muddatli barqarorlikni ta’minlashga xizmat qiladi. Iste’mol va jamg‘arma o‘rtasidagi nisbat – iqtisodiy o‘sish va barqarorlikni tahlil qilishda muhim o‘rin tutadi. Bu nisbatni o‘rganish, aholining daromadlarini qanday taqsimlashini, iqtisodiy strategiyalarni va siyosatlarni qanday amalga oshirishni tushunishga yordam beradi. Iste’mol va jamg‘arma o’rtasidagi nisbatning o’zgarishiga ta’sir etuvchi omillar. Daromadlar . Aholining o‘rtacha daromadi oshishi iste’molning o‘sishiga olib keladi. Lekin, daromadlarning oshishi bilan birga, jamg‘armalar ham oshishi mumkin, chunki ko‘plab oilalar daromadlarining bir qismini kelajakda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan xarajatlar uchun saqlaydi. Inflyatsiya . Inflyatsiya darajasi ko‘tarilsa, iste’mol qilishda o‘zgartirishlar yuz berishi mumkin. Yuqori inflyatsiya iste’molchilarni bugungi kunda ko‘proq iste’mol qilishga majbur qiladi, chunki kelajakda narxlar oshishi kutiladi. Biroq, inflyatsiya jamg‘armalarning kamayishiga olib kelishi mumkin, chunki aholi o‘z pulining qadrsizlanishidan xavotirda bo‘ladi. Foiz stavkalar. Banklardagi foiz stavkalarining o‘sishi jamg‘armalarni rag‘batlantiradi, chunki aholi jamg‘armalariga yuqori foiz olishni istaydi. Agar foiz stavkalari past bo‘lsa, iste’mol qilish ko‘proq rag‘batlantiriladi. Iqtisodiy o‘sish . Iqtisodiyot o‘sishi iste’molning oshishiga olib keladi. Aholining moliyaviy imkoniyatlari yaxshilanganida, ular ko‘proq mahsulotlar va xizmatlar sotib olishga tayyor. Lekin, jamg‘arma foizi ko‘p hollarda iqtisodiyotning o‘sishiga qarab o‘zgaradi, chunki odamlar kelajakdagi imkoniyatlar uchun mablag‘larni tejashga moyil bo‘lishadi. Ijtimoiy va hukumat dasturlari . Davlat dasturlari, ijtimoiy nafaqalar, soliq imtiyozlari va boshqa siyosatlar aholi daromadlarini va jamg‘arma miqdorini o‘zgartirishi mumkin. Masalan, ijtimoiy dasturlar orqali aholi jamg‘armalarini oshirishga undash mumkin. O‘zbekiston iqtisodiyotida jamg‘arma va iste’molning o‘zaro bog‘liqligi 2023-yilda ham o‘zgarib borgan. 2023-yilga kelib, jamg‘armalar bir qator ijtimoiy va iqtisodiy dasturlar orqali o‘sdi, ammo iste’molning o‘sishi ham aholi farovonligining oshishi bilan bog‘liq edi. Shuningdek, inflyatsiya darajasi va foiz stavkalari ham bu nisbatga ta’sir qilgan. Iste’mol va jamg‘arma o‘rtasidagi nisbatning kelajakdagi o‘zgarishlarini prognoz qilishda, iqtisodiy siyosatlar, global bozor sharoitlari, valyuta kurslarining o‘zgarishi va ijtimoiy ehtiyojlar muhim rol o‘ynaydi. O‘zbekistonning iqtisodiy rivojlanishi va barqarorligi bu nisbatni yanada yaxshilashga imkon beradi. Iste’mol va jamg‘arma o‘rtasidagi nisbatni o‘rganish, iqtisodiyotdagi o‘zgarishlarni chuqurroq tushunishga yordam beradi. Ushbu nisbat iqtisodiy siyosat va aholi farovonligining o‘zaro bog‘liqligini ko‘rsatadi. O‘zbekiston misolida, jamg‘arma miqdorining oshishi iqtisodiy barqarorlikka va kelajakdagi o‘sish imkoniyatlariga olib keladi, iste’molning o‘sishi esa hozirgi vaqtda iqtisodiy faollikni ta’minlaydi. Milliy iqtisodiyotning nisbatlari, jumladan sektorlararo nisbatlar va iste’mol-jamg‘arma nisbatlari, iqtisodiyotning holatini va uning barqarorligini tushunish uchun muhimdir. Sanoat va qishloq xo‘jaligi o‘rtasidagi nisbatning o‘zgarishi mamlakatning iqtisodiy o‘sishiga va ishlab chiqarishning diversifikatsiyasiga ta’sir qiladi. Iste’mol va jamg‘arma o‘rtasidagi nisbat esa, aholi farovonligi va iqtisodiy siyosatning samaradorligini aks ettiradi. Milliy iqtisodiyotdagi bu nisbatlarning tahlili davlatning iqtisodiy barqarorligini saqlash, ijtimoiy siyosatni amalga oshirish va investitsiyalarni jalb qilishda muhim ahamiyatga ega. III BOB . O‘ZBEKISTONDA MILLIY IQTISODIYOT MUVOZANATI VA NISBATINING HOLATI. 3.1. O‘zbekiston iqtisodiyoti: muvozanat va nisbatlarning tahlili. O‘zbekiston iqtisodiyotida muvozanat va nisbatlar tizimining tahlili mamlakatning iqtisodiy barqarorligi va rivojlanish istiqbollari haqida batafsil ma’lumot beradi. Iqtisodiy o‘sish, sektorlararo nisbatlar, inflyatsiya, ishsizlik darajasi va investitsiyalar kabi statistik ma’lumotlar asosida O‘zbekistonning iqtisodiy holati va kelajakdagi rivojlanish tendensiyalarini aniqlash mumkin. Milliy iqtisodiyotning asosiy ko‘rsatkichlari O‘zbekistonning iqtisodiy o‘sish sur’ati so‘nggi yillarda barqaror bo‘lib, Davlat statistika qo‘mitasining rasmiy ma’lumotlariga ko‘ra O‘zbekistonning YIM o‘sishi yil sayin ortib bormoqda. YaIM 2023-yilning birinchi yarmida 470 trillion so‘mga yetdi. 5,6 foizga o‘sdi inflyatsiya hisobiga real o‘sish. Ushbu o'sish sur'ati 2020 yilda COVID-19 pandemiyasi boshlanishidan oldin kuzatilganlarga juda o'xshaydi. Eng tez rivojlanayotgan tarmoqlar axborot va aloqa ( 22 foizga o'sdi ) va moliya va sug'urta faoliyati ( 13 foiz ) bo'ldi. Shu bilan birga, sog'liqni saqlash va ijtimoiy xizmat ko'rsatish sektorida pasayish kuzatildi ( -4% ). Boshqa sekin rivojlanayotgan tarmoqlar tog'-kon va karer qazish ( 0,2 foizga o'sdi ), davlat boshqaruvi va mudofaa ( 2 foiz ), kasbiy, ilmiy va texnik faoliyat ( 3 foiz ). Qishloq xo'jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish 4 foizga o'sdi . Aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulot 2023-yilning birinchi yarmida 13 million so‘mni (taxminan 1139 dollar ) tashkil etdi. Bu 2022- yilning shu davriga nisbatan 3,4 foizga , 2019-yilning shu davriga nisbatan esa 11,7 foizga real o‘sishni anglatadi. O‘zbekiston aholisining umumiy daromadlari 2023- yilning birinchi yarmida 338,4 trillion so‘mni tashkil etdi va o‘tgan yilning shu davriga nisbatan real ko‘rsatkichlarda 6,5 foizga o‘sdi. Aholi jon boshiga daromadlar 9,3 million so‘mni tashkil etdi va real ko‘rsatkichlarda 4,3 foizga o‘sdi . Statistika agentligining yaqinda e'lon qilgan ma'lumotlariga ko'ra, qashshoqlik darajasi 2022 yilda 14,1 foizni tashkil etdi. Bu 2021-yilga nisbatan 2,9 foiz punktga kamayganini ko‘rsatadi. Biroq, uy xo‘jaliklari daromadlari taqsimotining 10% foizlik ko‘rsatkichlari bo‘yicha aholini differentsiallash koeffitsienti 2021- yildagi 6,8 dan 2022-yilda 7,0 ga biroz oshdi , bu esa daromadlar tengsizligi ortib borayotganidan dalolat beradi. Inflatsiya darajasi 2023 yilda 12% atrofida bo‘ldi. O‘zbekiston hukumati inflyatsiyani nazorat qilish va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash uchun pul-kredit siyosatini kuchaytirishga harakat qilmoqda. O‘zbekiston iqtisodiyotining sanoat va xizmatlar sektori o‘rtasidagi nisbatlar yangilanmoqda. Sanoat sektori 2023 yil davomida 7-8% o‘sish ko‘rsatkichini qayd etdi, xizmatlar sektori esa 6-7% o‘sdi. Bu O‘zbekistonning iqtisodiy diversifikatsiyalashuvi va sanoatni modernizatsiya qilish bo‘yicha olib borayotgan islohotlarining natijalaridir. O‘zbekiston iqtisodiyotining asosiy sektorlari bozor iqtisodiyotiga qarab yangi nisbatlarda rivojlanmoqda. 2023 yil uchun sektorlarga qarab YIM tarkibi quyidagi tarzda taqsimlangan: Sanoat sektori 28-30% Qishloq xo‘jaligi sektori 17-20% Xizmatlar sektori 50-55% Xizmatlar sektorida savdo, transport, aloqa va moliya xizmatlari yetakchi o‘rin tutmoqda. Investitsiyalar: O‘zbekistonga tashqi investitsiyalar 2023 yilda 8-9 milliard dollarni tashkil etdi. Davlatning investitsiya siyosati va erkin iqtisodiy zonalarni rivojlantirish, xususiylashtirish va infrastruktura loyihalariga yo‘naltirilgan mablag‘lar mamlakatning iqtisodiy o‘sishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Xususiy sektorga investitsiyalar: Xususiy sektor va kichik va o‘rta biznesni qo‘llab- quvvatlash orqali iqtisodiyotda o‘sish kuzatilmoqda. Bu sektorlarga investitsiyalarni jalb qilish, soliq imtiyozlari va kreditlar taqdim etish orqali amalga oshirilmoqda. Aholi va ishsizlik darajasi O‘zbekistonning aholisi 2023 yilga kelib 35 million kishiga yetdi. Aholi sonining ortishi va ishchi kuchining talabining o‘sishi iqtisodiyotda muvozanatni saqlashda muhim ahamiyatga ega. Ishsizlik darajasi: 2023 yilda ishga joylashish bo‘yicha statistika 5-6% atrofida bo‘ldi. Hukumat ish bilan ta’minlashni oshirish uchun yangi ish o‘rinlarini yaratish va ta’lim tizimini rivojlantirish bo‘yicha chora-tadbirlar ko‘rmoqda. Milliy iqtisodiyotda bozorlar va tashqi savdo eksport va import O‘zbekistonning eksporti 2023 yilda 18-19 milliard dollarni tashkil etdi, import esa 23-24 milliard dollarni tashkil etdi. Asosiy eksport mahsulotlari paxta, tabiiy gaz, oltin va qishloq xo‘jaligi mahsulotlari hisoblanadi. 2023-yilning birinchi yarmida O‘zbekiston tashqi savdo aylanmasi 29,2 milliard dollarni tashkil etib, 2022-yilning birinchi yarmiga nisbatan 19,4 foizga o‘sdi. Eksport hajmi 12,1 milliard dollarga , import hajmi esa 17,0 milliard dollarga yetdi . Eksport va importning o‘sish sur’atlari 2022-yilning shu davriga nisbatan mos ravishda 23,0% va 17,0%ni tashkil etdi. 2023-yilning birinchi yarmida salbiy savdo balansi 4,9 milliard dollarni tashkil etdi . 2022-yilning birinchi yarmida savdo taqchilligi 4,7 milliard dollarni tashkil etdi . 2023-yilning birinchi yarmida O‘zbekistonda umumiy savdoning YaIMga nisbati 72 foizni tashkil etadi . Bu savdoga ochiq bo‘lgan tovar eksport qiluvchi, past va o‘rta daromadli mamlakat uchun odatiy ko‘rsatkichdir. Eksport yalpi ichki mahsulotning 30 foizini , import esa 42 foizini tashkil qiladi . 3.1.1-diagramma . O'tgan yilning shu oylarga nisbatan eksport va import o'sishi O‘zbekistonda iqtisodiy muvozanatni saqlash uchun iqtisodiy islohotlar davom ettirilmoqda. Bu islohotlar davlat byudjeti va moliya tizimini mustahkamlash, xususiy sektorda raqobatni rivojlantirish va xalqaro savdo tizimlariga integratsiya qilishni o‘z ichiga oladi. O‘zbekiston iqtisodiyoti so‘nggi yillarda kuchli o‘sish va modernizatsiya jarayonlarini boshdan kechirmoqda. Sanoat va xizmatlar sektori o‘rtasidagi nisbatlar ijobiy o‘zgarishlarni ko‘rsatadi, inflyatsiya darajasi nazorat ostida saqlanmoqda. Investitsiyalar, xususiy sektorga ko‘rilgan imtiyozlar va iqtisodiy islohotlar iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga yordam beradi. Kelajakda eksportni oshirish va iqtisodiy muvozanatni saqlash bo‘yicha chora-tadbirlar davom ettirilishi lozim. O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlar mamlakatning iqtisodiy muvozanatini mustahkamlashga qaratilgan. Davlat tashqi savdo muvozanatini yaxshilash va eksportni ko‘paytirish uchun yangi bozorlarni izlamoqda. Bu o‘z ichiga Yevropa Ittifoqi, Xitoy, Turkiya va MDH davlatlari bilan savdo aloqalarini mustahkamlashni oladi. Yangi soliq tizimi va imtiyozlar kichik va o‘rta biznesni rivojlantirishga yordam beradi. Bundan tashqari, soliq yig‘ish tizimini soddalashtirish orqali byudjet daromadlarini oshirishga erishilmoqda. Yangi malakali ishchilarni tayyorlash uchun ta’lim tizimi rivojlanmoqda. Bu iqtisodiy o‘sish uchun zarur bo‘lgan malakali kadrlarga bo‘lgan talabni qondirishga xizmat qiladi. Davlat ijtimoiy xizmatlarni rivojlantirish va aholi salomatligini yaxshilashga katta e’tibor qaratmoqda. Bu iqtisodiy faoliyatning samaradorligini oshirishga yordam beradi. O‘zbekiston Markaziy banki inflyatsiya darajasini nazorat qilish va milliy valyuta – so‘mning barqarorligini saqlashga qaratilgan chora-tadbirlarni ko‘rmoqda. Shuningdek, tijorat banklari uchun yangi kredit siyosati ishlab chiqilmoqda. Xususiy sektorning rivojlanishi va milliy moliya bozori uchun yangi institutlarni tashkil etish, xususan, qimmatli qog‘ozlar bozorining rivojlanishi muhim ahamiyatga ega. O‘zbekistonda iqtisodiy o‘sishning asosiy omillaridan biri innovatsiyalar va zamonaviy texnologiyalarning rivojlanishidir. Davlat texnologiyalarni rivojlantirishga, raqamli iqtisodiyotga o‘tishga katta e’tibor qaratmoqda. Elektron tijorat, raqamli moliya xizmatlari va davlat xizmatlarining raqamli shaklga o‘tishi iqtisodiyotning samaradorligini oshiradi. Yangi startaplar va innovatsion texnologiyalarni rivojlantirishga bo‘lgan e’tibor iqtisodiy o‘sishning yangi yo‘nalishlarini yaratadi. 3.2. Davlatning iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash siyosati. O‘zbekiston iqtisodiyotida ko‘rilayotgan iqtisodiy islohotlar va strategik yo‘nalishlar mamlakatning barqaror rivojlanishini ta’minlashga qaratilgan. Statistika va tahlilga asoslangan holda, O‘zbekistonning iqtisodiy o‘sishi, tashqi savdo va investitsiyalarni rag‘batlantirish, ijtimoiy va ekologik masalalarni hal qilish hamda innovatsiyalarni rivojlantirishga yo‘naltirilgan sa’y-harakatlar iqtisodiy barqarorlikni kuchaytirishga xizmat qiladi. Bu jarayonlar kelgusida milliy iqtisodiyotning barqaror va barqaror o‘sishiga olib keladi. O‘zbekistonning iqtisodiy barqarorligini ta’minlash uchun hukumat turli siyosat va strategiyalarni amalga oshirmoqda. Bu siyosatlar mamlakatning uzoq muddatli rivojlanishini ta’minlash, iqtisodiy muvozanatni saqlash, inflyatsiya darajasini boshqarish, investitsiyalarni jalb qilish va jamiyatning ijtimoiy farovonligini oshirishga qaratgan. Pul-kredit siyosati. Markaziy bank pul-kredit siyosatini boshqarish orqali inflyatsiya darajasini nazorat qilish va so‘mning barqarorligini saqlashga intiladi. Bu siyosatning asosiy maqsadi inflyatsiyani boshqarishdir. Markaziy bankning asosiy maqsadi inflyatsiyani pasaytirish va narxlar barqarorligini ta’minlashdir. Bu orqali xarid qobiliyati pasayishini oldini olish va iqtisodiy o‘sishni barqarorlashtirishga erishiladi. Foiz stavkalarini boshqarish. O‘zbekiston Markaziy banki foiz stavkalarini o‘zgartirish orqali iqtisodiy faollikni boshqaradi. Foiz stavkalarining yuqori bo‘lishi kredit olishni qiyinlashtiradi, bu esa inflyatsiyani kamaytiradi, ammo o‘sishni sekinlashtiradi. Aksincha, past foiz stavkalari investitsiyalarni rag‘batlantiradi. Soliq siyosati. Soliq siyosati iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. O‘zbekiston hukumati soliq tizimini isloh qilishga qaratilgan siyosatlarni amalga oshirgan. Soliq imtiyozlari kichik va o‘rta biznesni rivojlantirish uchun soliq imtiyozlari taqdim etiladi. Bu, o‘z navbatida, ish o‘rinlarini yaratishga va iqtisodiy o‘sishga yordam beradi. Soliqni to‘lashni soddalashtirish: Soliq tizimi soddalashtirilmoqda, bu esa tadbirkorlar uchun soliq to‘lovlarini to‘lashni osonlashtiradi va soliq yig‘ishni optimallashtiradi. Iqtisodiy diversifikatsiya O‘zbekistonning iqtisodiy diversifikatsiya siyosati iqtisodiyotning turli sohalarini rivojlantirishni maqsad qiladi Sanoatni rivojlantirish energiya, avtomobilsozlik, oziq-ovqat sanoati kabi sohalarda investitsiyalarni jalb qilish va yangi sanoat korxonalarini yaratish. Qishloq xo‘jaligini modernizatsiya qilish qishloq xo‘jaligida texnologiyalarning rivojlanishi, suvni tejash texnologiyalarini joriy etish, yangi eksport bozorlariga chiqish va mahsulotlarni qayta ishlash orqali qishloq xo‘jaligini samarali rivojlantirish. Tashqi savdo siyosati . O‘zbekiston tashqi savdoda o‘z iqtisodiy barqarorligini ta’minlash uchun quyidagi chora-tadbirlarni amalga oshiradi: Eksportni diversifikatsiya qilish Paxta, tabiiy gaz va oltin kabi an’anaviy eksport mahsulotlarini diversifikatsiya qilish, yangi mahsulotlar va xizmatlarni eksport qilishni rag‘batlantirish. Tashqi bozorlar bilan hamkorlikni kuchaytirish Yevropa Ittifoqi, Xitoy, Rossiya va boshqa MDH davlatlari bilan savdo aloqalarini kuchaytirish, erkin savdo zonalarini tashkil etish va xalqaro savdo aloqalarini kengaytirish. Ijtimoiy siyosat. Ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash ham iqtisodiy barqarorlikning muhim qismi hisoblanadi. Ishsizlikni kamaytirish davlat iqtisodiyotdagi yangi ish o‘rinlarini yaratish orqali ishsizlik darajasini kamaytirishga harakat qiladi. Ishsizlikni kamaytirish uchun tadbirkorlikni rivojlantirish va investitsiyalarni jalb qilishga alohida e’tibor qaratiladi. Ijtimoiy himoya tizimi aholining ehtiyojmand qatlamlari uchun pensiya va nafaqa tizimi, sog‘liqni saqlash va ta’lim xizmatlari orqali ijtimoiy himoya tizimi rivojlantirilmoqda. Investitsiya siyosati. Davlat iqtisodiyotga investitsiya jalb qilish orqali iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga intiladi. Tashqi investitsiyalarni jalb qilish O‘zbekistonga xalqaro investorlarni jalb qilish uchun erkin iqtisodiy zonalar yaratish va investitsiya shart-sharoitlarini yaxshilash. Mahalliy investitsiyalarni rag‘batlantirish mahalliy bizneslarni qo‘llab-quvvatlash va ular uchun soliq imtiyozlari taqdim etish. Moliyaviy barqarorlik. Moliyaviy barqarorlik iqtisodiy o‘sish va barqarorlikni ta’minlashning asosiy omillaridan biridir. Byudjet barqarorligi davlat byudjeti daromadlari va xarajatlarini muvozanatlash, qarzlarni boshqarish va moliyaviy tizimni mustahkamlash. Valyuta kursining barqarorligi so‘mning barqarorligini ta’minlash, valyuta bozorini nazorat qilish va tashqi iqtisodiy o‘zgarishlarga qarshi turish. Davlatning iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash siyosati ko‘plab yo‘nalishlarni qamrab oladi. Pul-kredit, soliq, investitsiya, tashqi savdo va ijtimoiy siyosatni uyg‘unlashtirish orqali O‘zbekiston iqtisodiy barqarorligini ta’minlashga qaratilgan islohotlar amalga oshirilmoqda. Bu siyosatlar mamlakatning rivojlanishini barqarorlashtirish, inflyatsiyani nazorat qilish va aholi farovonligini oshirishga xizmat qiladi. Investitsiya siyosati iqtisodiy o‘sishning asosiy turtkisi bo‘lib, davlatning iqtisodiy barqarorligini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Investitsiyalarni rag‘batlantirish orqali yangi ish o‘rinlari yaratiladi, ishlab chiqarish va innovatsiyalar rivojlanadi, bu esa iqtisodiy muvozanatni saqlashga yordam beradi. Agar investitsiyalar noto‘g‘ri sektorlar bo‘yicha qaratilgan bo‘lsa yoki investitsiyalar yetarli bo‘lmasa, iqtisodiy o‘sish to‘xtab qolishi va muvozanat buzilishi mumkin. Davlatning iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash siyosati iqtisodiy muvozanatni saqlash uchun turli omillarni nazorat qiladi. Pul-kredit siyosati, soliq siyosati, tashqi savdo, sektorlararo nisbatlar va ijtimoiy farovonlik – bularning barchasi o‘zaro bog‘liq va barqaror iqtisodiy muvozanatni saqlashga xizmat qiladi. Har bir siyosatning o‘zaro uyg‘unligi, iqtisodiy barqarorlik va ijtimoiy farovonlikni ta’minlashga yordam beradi. Xulosa Milliy iqtisodiyotning muvozanati va nisbatlari mamlakatning iqtisodiy barqarorligi va rivojlanishining asosi hisoblanadi. Iqtisodiy muvozanat iqtisodiy tizimning barcha elementlarining o‘zaro uyg‘un va barqaror ishlashini ta’minlaydi, bu esa o‘z navbatida jamiyatning farovonligini oshirishga yordam beradi. Iqtisodiy muvozanatni saqlashning muvaffaqiyati, davlatning iqtisodiy siyosati, tarmoqlar o‘rtasidagi nisbatlar, investitsiya va iste’mol siyosati bilan bevosita bog‘liq. Milliy iqtisodiyot va iqtisodiy muvozanat tushunchasi ni tushunish, iqtisodiyotning turli sohalari o‘rtasidagi muvozanatning qanday amalga oshirilishini va iqtisodiy tizimni boshqarishda davlatning rolini aniqlashda muhimdir. Iqtisodiy muvozanat shakllari, masalan, makroiqtisodiy muvozanat va sektoral muvozanat, har bir mamlakatda o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘ladi, shuning uchun ularni aniqlash va tahlil qilish usullari ham mamlakatning iqtisodiy tizimiga qarab o‘zgaradi. Iqtisodiy muvozanatni ta’minlash mezonlari va omillari davlatning iqtisodiy siyosatiga asoslanadi. Davlat, o‘z iqtisodiy tizimining barqarorligini ta’minlash uchun, pul-kredit siyosati, soliq siyosati va tashqi savdo siyosati kabi turli vositalardan foydalanadi. Ushbu siyosatlarni amalga oshirishda, davlat sektorlararo nisbatlarni muvozanatlash, ish o‘rinlarini yaratish, sanoat va qishloq xo‘jaligi o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni saqlash, inflyatsiya va ishsizlik darajasini nazorat qilishga katta e’tibor qaratadi. Milliy iqtisodiyotdagi sektorlararo nisbatlar (sanoat va qishloq xo‘jaligi o‘rtasidagi muvozanat) iqtisodiy o‘sish va rivojlanishni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Agar biror sektor boshqasiga nisbatan haddan tashqari ustunlik qilsa, iqtisodiy tizimning barqarorligi xavf ostida qolishi mumkin. O‘zbekiston misolida, sanoat va qishloq xo‘jaligi o‘rtasidagi muvozanatni saqlash orqali iqtisodiy o‘sishning barqarorligi ta’minlanishi mumkin. Shuningdek, iste’mol va jamg‘arma o‘rtasidagi nisbat ham iqtisodiy muvozanatning bir qismidir. Iste’mol va jamg‘arma o‘rtasidagi o‘zaro bog‘lanishning to‘g‘ri tashkil etilishi iqtisodiy tizimni barqaror va rivojlanishga yo‘naltirilgan qiladi. O‘zbekistonda jamg‘arma siyosatining qanday amalga oshirilishi va u iqtisodiyotning barqarorligini qanday ta’minlashga yordam berayotgani tahlil qilingan. O‘zbekistonda milliy iqtisodiyot muvozanati va nisbatlarining holati ning tahlili statistik ma’lumotlar asosida amalga oshirildi. O‘zbekiston iqtisodiyoti, so‘nggi yillarda amalga oshirilgan iqtisodiy islohotlar va davlat siyosati natijasida, o‘zining iqtisodiy barqarorligini ta’minlashda ijobiy o‘zgarishlarni ko‘rsatmoqda. O‘zbekistonning tashqi savdo balansidagi muvozanatlar, sektorlararo nisbatlar va ichki iste’mol va jamg‘arma o‘rtasidagi muvozanat, davlat tomonidan amalga oshirilgan siyosat natijasida sezilarli darajada yaxshilandi. Davlatning iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash siyosati ham muhim ahamiyatga ega. O‘zbekistonning iqtisodiy barqarorligini ta’minlash uchun olib borilgan islohotlar, jumladan, pul-kredit siyosati, soliqlarni boshqarish, investitsiya va eksportni qo‘llab-quvvatlash, iqtisodiy tizimning muvozanatini saqlashga yordam bermoqda. Davlatning iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashdagi siyosati, inflyatsiya, ishsizlik va tashqi savdo muvozanatini nazorat qilish orqali mamlakat iqtisodiy o‘sishining davomiyligini ta’minlashga imkon beradi. Shunday qilib, milliy iqtisodiyotning muvozanati va nisbatlari davlat siyosatining muhim tarkibiy qismini tashkil etadi. Iqtisodiy tizimning barqarorligini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan siyosatlarning to‘g‘ri yo‘nalishi va samarali amalga oshirilishi, mamlakatning uzoq muddatli iqtisodiy rivojlanishiga xizmat qiladi. O‘zbekistonning iqtisodiy siyosatidagi muvaffaqiyatlar va xatoliklar, iqtisodiy muvozanatni ta’minlashga yo‘naltirilgan chora-tadbirlarning samaradorligini ko‘rsatadi. Kurs ishining natijalari shuni ta’kidlash mumkinki, milliy iqtisodiyotning muvozanatini saqlash va optimallashtirish orqali mamlakat iqtisodiy o‘sishini barqarorlashtirish va xalqaro maydonda o‘zining iqtisodiy o‘rnini mustahkamlash mumkin. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1.O‘zbekiston Respublikasi Statistika qo‘mitasi . (2024). Iqtisodiy ko‘rsatkichlar va statistic ma’lumotlar . https://www.stat.uz 2.O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Banki . (2024). Pul-kredit siyosati va iqtisodiy barqarorlik . https://www.cbu.uz 3.O‘zbekiston iqtisodiyoti: muvozanat va islohotlar . (2023). Milliy iqtisodiyot va iqtisodiy siyosat: tahlil va istiqbollar . Toshkent: Iqtisodiyot va sanoat nashriyoti. 4.O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi . (2024). Milliy iqtisodiyot va iqtisodiy siyosat . https://www.mineconomy.uz 5.O‘zbekiston iqtisodiyotining tahlili . (2022). O‘zbekiston milliy iqtisodiyoti: muvozanat va rivojlanish . 6.O'zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot Vazirligi . (2022). Milliy iqtisodiyot va iqtisodiy siyosat . 7.Z.T. Gaibnazarova, Sh.A. Isamuxametov , Iqtisodiyot nazariyasi , TOSHKENT- 2020 8. O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti (asr.gov.uz). https://asr.gov.uz/en/news/8603

Milliy iqtisodiyotning muvozanati va nisbatlari 

LOYIHA


REJA:

KIRISH

I BOB. MILLIY IQTISODIYOT MUVOZANATI.

1.1. Milliy iqtisodiyot va iqtisodiy muvozanat tushunchasi.

1.2. lqtisodiy muvozanatshakllari va uning darajasini aniqlash usullari.

1.3. Iqtisodiy mutanosiblik va uning turlari.

II BOB. MILLIY IQTISODIYOTNING NISBATLARI.

2.1. Milliy iqtisodiyotdagi sektorlararo nisbatlar (sanoat va qishloq xo‘jaligi).
2.2. Iste’mol va jamg‘arma o‘rtasidagi nisbat.

III BOB. O‘ZBEKISTONDA MILLIY  IQTISODIYOT MUVOZANATI VA NISBATINING HOLATI.

3.1. O‘zbekiston iqtisodiyoti: muvozanat va nisbatlarning tahlili.

3.2. Davlatning iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash siyosati.

Xulosa.

Foydalanilgan adabiyotlar.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Kirish

Milliy iqtisodiyot har bir davlatning iqtisodiy tizimi sifatida mamlakatning ishlab chiqarish salohiyati, resurslardan foydalanish darajasi va iqtisodiy o‘sish sur’atlarini belgilaydi. Iqtisodiy muvozanat esa ishlab chiqarish, iste’mol, jamg‘arma va investitsiyalar o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlikni ko‘rsatib, iqtisodiyotning barqaror rivojlanishini ta’minlaydi. Shuning uchun milliy iqtisodiyotning asosiy ko‘rsatkichlari va iqtisodiy muvozanatni ta’minlash masalasi iqtisodiy nazariya va amaliy siyosatda ustuvor yo‘nalish hisoblanadi.

Mamlakatning bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida iqtisodiy nisbatlarni belgilash, iqtisodiyotning asosiy sohalari o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlash dolzarb masalalardan biri bo‘lib qolmoqda. O‘zbekistonning zamonaviy iqtisodiy rivojlanishi doirasida davlat tomonidan qabul qilinayotgan iqtisodiy islohotlar mamlakatning sanoat va qishloq xo‘jaligi sektorlarini muvozanatli rivojlantirishga, eksport-import hajmini muvozanatlashga va yalpi ichki mahsulot (YIM) tarkibini diversifikatsiya qilishga yo‘naltirilgan.

Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi milliy iqtisodiyot muvozanati va nisbatlarini nazariy va amaliy jihatdan o‘rganish, iqtisodiy muvozanatni ta’minlash mezonlari va usullarini tahlil qilish, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasining iqtisodiy ko‘rsatkichlarini statistik ma’lumotlar asosida tahlil qilishdan iborat.

Shu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilandi:

  • Milliy iqtisodiyot va iqtisodiy muvozanat tushunchalarini aniqlash;
  • Iqtisodiy muvozanatning shakllari va darajalarini belgilash usullarini o‘rganish;
  • Milliy iqtisodiyotning asosiy sektorlar o‘rtasidagi nisbatlarini tahlil qilish;
  • Iste’mol va jamg‘arma o‘rtasidagi iqtisodiy bog‘liqlikni o‘rganish;
  • O‘zbekiston iqtisodiyotining hozirgi holatini va asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichlarini tahlil qilish;
  • Davlat tomonidan amalga oshirilayotgan iqtisodiy siyosatni baholash va tavsiyalar berish.

Tadqiqot predmeti milliy iqtisodiyotdagi muvozanat va nisbatlarning shakllanish jarayonlari, ularning iqtisodiy rivojlanishga ta’siri va ularni ta’minlash mexanizmlaridir. Tadqiqot obyekti esa O‘zbekiston Respublikasining iqtisodiy tizimi, uning asosiy sektorlaridagi ishlab chiqarish, iste’mol, jamg‘arma va savdo munosabatlari ko‘rsatkichlari hisoblanadi.

Ushbu tadqiqotda iqtisodiy nazariya, statistik tahlil, tizimli yondashuv, dinamik qiyoslash va iqtisodiy modellashtirish uslublari qo‘llanildi. Shuningdek, Davlat statistika qo‘mitasi, Markaziy bank va Iqtisodiyot va moliya vazirligining rasmiy hisobotlari, xalqaro iqtisodiy tashkilotlarning ma’lumotlari, iqtisodiy ilmiy maqolalar va darsliklardan foydalanildi.

Tadqiqotning ilmiy yangiligi milliy iqtisodiyot muvozanati va iqtisodiy nisbatlarning nazariy asoslarini o‘rganish hamda ularning O‘zbekiston iqtisodiyotiga amaliy qo‘llanilishiga qaratilgan. Amaliy ahamiyati esa O‘zbekistonning iqtisodiy rivojlanish strategiyasini shakllantirishda iqtisodiy muvozanat va asosiy ko‘rsatkichlarning tahlilidan kelib chiqib, taklif va tavsiyalar ishlab chiqishda ko‘rinadi.

Ushbu tadqiqot natijasida milliy iqtisodiy muvozanat tushunchasi, uning shakllari va ta’minlash mezonlari bo‘yicha nazariy xulosalar chiqariladi. Shuningdek, O‘zbekiston iqtisodiyotidagi asosiy sektorlar o‘rtasidagi iqtisodiy nisbatlarning holati tahlil qilinib, mamlakat iqtisodiy barqarorligini oshirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqiladi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Sotib olish