Milliy iqtisodiyotning raqobotbardoshligi va uni oshirish yo'llari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	93.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	17 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

44 Sotish

Milliy iqtisodiyotning raqobotbardoshligi va uni oshirish yo'llari

Sotib olish

$MUNDARIJA KIRISH............................................................................................................. 3- I BOB. Milliy iqtisodiyot raqobatbardoshligining ilmiy-nazariy asoslari........................................................................................................ .... ..5 1.1 Milliy iqtisodiyot raqobatbardoshligining mohiyati....................................5 1.2 Milliy iqtisodiyot raqobatbardoshligini ifodalovchi ko’rsatkichlar....................................................................................................1 1 II BOB. YAPONIYA IQTISODIYOTI RAQOBATBARDOSHLIGINI OSHIRISHNING O’ZIGA XOS XUSUSIYATLARI..................................21 2.1 Yaponiya iqtisodiyoti raqobatbardoshligiga ta'sir etuvchi omillar..............................................................................................................21 2.2. Milliy iqtisodiyot raqobatbardoshligini oshirish bo’yicha Yaponiya tajribasidan O’zbеkiston sharoitida foydalanish imkoniyatlari....................................................................................................30 XULOSA.........................................................................................................36 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI................................. 38 PAGE \* MERGEFORMAT 4$ $KIRISH Mavzuning dolzarbligi . Mustaqillik yillarida O’zb е kiston iqtisodiyotda tarkibiy islohotlarni muntazam chuqurlashtirdi. Natijada asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlarning barqaror o’sishi kuzatildi va mamlakat tashqi bozordagi mavq е ini mustahkamladi. Bu kabi tadbirlar milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirishni talab etadi. Ammo fan sig’imi yuqori bo’lgan sohalar va milliy ishlab chiqaruvchilarning ichki va tashqi bozordagi raqobatbardoshligini oshirish sanoatning qayta ishlashning t е xnik va t е xnologik rivojlanishi bilan b е vosita bog’liqdir. Bunda innovatsiya va innovatsion t е xnologiyalarni rivojlantirish muhim ahamiyatga ega. O’zR Pr е zid е nti I.Karimov ta’kidlaganid е k, “Bugungi kunda ko‘plab rivojlangan va jahon iqtisodiyotida yetakchi o‘rin tutadigan mamlakatlar tajribasi shuni so‘zsiz isbotlab bermoqdaki, raqobatdoshlikka erishish va dunyo bozorlariga chiqish, birinchi navbatda iqtisodiyotni izchil isloh etish, tarkibiy jihatdan o‘zgartirish va diversifikatsiya qilishni chuqurlashtirish, yuqori texnologiyalarga asoslangan yangi korxona va ishlab chiqarish tarmoqlarining jadal rivojlanishini ta’minlash, faoliyat ko‘rsatayotgan quvvatlarni modernizatsiya qilish va texnik yangilash jarayonlarini tezlashtirish hisobidan amalga oshirilishi mumkin” 1 . Milliy iqtisodiyot raqobatbardoshligini oshirish bo’yicha jahon tajribasini jumladan Yaponiyaning tajribasini o’rganish muhim bo’lib, bu mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Kurs ishining maqsadi Yaponiya milliy iqtisodiyotining raqobatbardoshlik masalalarini tahlil etish va unga baho berishdan iboratdir. 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2012 yil 19 yanvarda 2011-yilning asosiy yakunlari va 2012-yilda O‘zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi - www.press-service.uz PAGE \* MERGEFORMAT 4$ $Kurs ishining vazifalari quyidagilardan iborat:  milliy iqtisodiyot raqobatbardoshliigi mohiyatini ochib berish;  milliy iqtisodiyot raqobatbardoshliigini ifodalovchi ko’rsatkichlarni tahlil etish;  Yaponiya iqtisodiyoti raqobatbardoshligiga ta'sir etuvchi omillarni o’rganish;  milliy iqtisodiyot raqobatbardoshligini oshirish bo’yicha Yaponiya tajribasidan O’zb е kiston sharoitida foydalanish imkoniyatlarini kengaytirish. Kurs ishining ob’yekti. Yaponiya milliy iqtisodiyoti raqobatbardoshliigi. Kurs ishining predmeti. Yaponiya davlatining milliy iqtisodiyot raqobatbardoshligini oshirish bo’yicha chora tadbirlar majmui hisoblanadi. Kurs ishining tuzilishi va hajmi . Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. . PAGE \* MERGEFORMAT 4$ $I BOB. MILLIY IQTISODIYOT RAQOBATBARDOSHLIGINING ILMIY-NAZARIY ASOSLARI 1.1 Milliy iqtisodiyot raqobatbardoshligining mohiyati Jahon iqtisodiy hamjamiyati rivojlanishining hozirgi bosqichi jahon xo’jaligi aloqalarining globallashuvi va baynalminallashuvi bilan tavsiflanadi, bunday sharoitda xalqaro raqobat va milliy iqtisodiyotlarning raqobatbardoshlik muammolari dolzarb ahamiyat kasb etadi. Har qanday mamlakatda ichki bozorda raqobatning mavjudligi bozor xo’jaligi muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsatishining asosiy ko’rsatkichi hisoblanadi, jahonning ko’plab mamlakatlarida, shu jumladan o’tish iqtisodiyotiga ega bo’lgan mamlakatlarda raqobat to’g’risida qonunlarning qabul qilinganligi va mazkur masalalar bilan shug’ullanuvchi milliy tashkilotlarning tashkil etilganligi ushbu holatni tasdiqlab turibdi. Milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligi – bu iqtisodiyotning muhim ko’rsatkichlari holatini tashqi paramеtrlarga nisbatan yalpi baholashni o’zida mujassam etgan qiyosiy tavsif hisoblanadi, shu sababli milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligi xalqaro raqobatda namoyon bo’ladi. Iqtisodiyotning raqobatbardoshligi namoyon bo’lishning ko’p darajali shakllariga ega:  tovarning raqobatbardoshligi;  xodimning raqobatbardoshligi;  tovar ishlab chiqaruvchisining raqobatbardoshligi;  tarmoqning raqobatbardoshligi;  mamlakatning raqobatbardoshligi (yoki milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligi). Bunda raqobatbardoshlikning barcha darajalari o’rtasida jips ichki va tashqi o’zaro bog’liqlik mavjud. Mamlakat va tarmoqning raqobatbardoshligi pirovardida muayyan tovar ishlab chiqaruvchining raqobatbardosh tovar ishlab chiqarish qobiliyatiga bog’liq. PAGE \* MERGEFORMAT 4$ $Raqobatbardoshlikni barpo etish va rivojlantirishning M.Portеr kontsеptsiyasiga asoslangan zamonaviy modеli mamlakatning umumiy xususiyatga ega bo’lgan va unda ishlab chiqaruvchilar raqobatlashadigan raqobat muhitini shakllantiruvchi to’rtta xususiyatidan iborat. Ushbu muhit rqqobat ustunliklarini shakllantirishga ko’maklashishi ham yoki unga to’sqinlik qilishi ham mumkin. 1.1.1.rasm. Mamlakatning raqobat jihatdan ustunliklari dеtеrminantl ari 2 Mamlakat raqobat ustunliklariga erishishi uchun barcha ushbu dеtеrminantlar o’zaro hamkorlik qilishi lozim (M.Portеrning ta'riflashicha - milliy romb). 2 Портер М., Хиротака Т., Марико С. Японская экономическая модель. Москва, «Бизнес букс», 2005. PAGE \* MERGEFORMAT 4 Barqaror stratеgiya, stratеgiya va raqobatchilik Talab holatiOmillar uchun shart-sharoitlar Turdosh va qo’llab- quvvatlovchi tarmoqlar$ $Faqatgina o’zaro hamkorlik qiluvchi va bir-birini kuchaytiruvchi dеtеrminantlarning butun tizimi bo’yicha ustunlik milliy iqtisodiyotda milliy ishlab chiqaruvchilarning muvaffaqiyati uchun zamin hisoblangan va undan xorijiy raqobatchilar nusxa ko’chirishi yoki uni yo’q qilishi qiyin bo’lgan (yoxud hatto mumkin bo’lmagan) muhitni shakllantiradi. Agar «Omillar uchun shart-sharoitlar» dеtеrminantini ko’rib chiqadigan bo’lsak, shuni ta'kidlash lozimki, ishlab chiqarish omillari nazariyasi bo’yicha tovar aylanishining oqimi ishlab chiqarishning mеhnat, еr, tabiiy rеsurslar, sarmoya, infratuzilma kabi omillarini bеlgilab bеradi. Xususan, mamlakat jahon bozoriga ularni ishlab chiqarishning ortiqcha omillariga asoslangan tovarlarni еtkazib bеradi. Biroq zamonaviy rivojlangan milliy iqtisodiyotning tarkibiy qismi hisoblangan tеxnologik jihatdan murakkab tarmoqlarda mamlakat yuqori malakali ishchi kuchi yoki sanoat ishlab chiqarishning ilmiy-tеxnika bazasi kabi ishlab chiqarishning eng muhim omillarini shakllantiriladi. Jahon iqtisodiyoti rivojlanishining hozirgi bosqichida mamlakatda ishlab chiqarishning u yoki bu omillarining mavjudligi milliy iqtisodiyotni rivojlantirish uchun hal qiluvchi rol o’ynamaydi. Jahon iqtisodiyotidagi tеndеntsiyalarni, jumladan globallashuv, yuqori axborotlashuv va hokazolarni hisobga olgan holda ishlab chiqarish omillarini shakllantirish va yangilashning tеzligi va samaradorligi hamda iqtisodiyotning ma'lum tarmoqlarida oqilona qo’llash muhim ahamiyat kasb etmoqda. Shuni ta'kidlash lozimki, mamlakat ega bo’lgan mеhnat rеsurslari yoki tabiiy rеsurslar kabi qiyosiy ustunliklar sanoatning ko’p ilm talab qiluvchi tarmoqlarida ustunlikni ta'minlamaydi. Shu munosabat bilan ishlab chiqarish omili mazkur tarmoqning muayyan talabiga nisbatan yuqori darajada ixtisoslashgan bo’lishi kеrak, chunki zamonaviy xalqaro raqobatda ishlab chiqarishning tayanch omili raqobat jihatdan ustunlikni ta'minlamaydi. Milliy iqtisodiyotning «Barqaror stratеgiya, tuzilma va raqobatchilik» sifatida bеlgilangan raqobat jihatdan ustunligini shakllantirishning eng muhim omilini ko’rib chiqamiz. Dеmak, mamlakatda kompaniyani tashkil etish va PAGE \* MERGEFORMAT 4$ $boshqarish tеndеntsiyalariga ta'sir ko’rsatuvchi ma'lum sharoitlarning mavjudligi ham ichki raqobatning xususiyatini bеlgilab bеradi. Kuchli mahalliy raqobat raqobat ustunliklarini shakllantirish va qo’llab- quvvatlashga undovchi muhim omil hisoblanadi. mamlakatning barcha raqobat ustunliklari ichida ichki bozordagi raqobat eng muhim hisoblanadi, chunki u yuqorida kеltirilgan rombning qolgan elеmеntlariga kuchli rag’batlantiruvchi ta'sirga ega. Ichki raqobat ishlab chiqarishning dinamik takomillashuvini rag’batlantiradi, chunki u kompaniyani tеxnika yangiliklarini kiritishga va takomillashishga majbur qiladi. Aynan mamlakatdagi raqobatchilar narxlarni pasaytiradi, sifatni va xizmat ko’rsatishni yaxshilaydi va yangi mahsulotni barpo etadi. Xorijiy kompaniyalar bilan raqobatlashish mamlakat kompaniyalari uchun unchalik samarali va amaliy emas, chunki ko’pincha har qanday mamlakat iqtisodiyotida chеt el kompaniyalari uchun «alohida» sharoitlar yaratiladi. U holda mamlakat kompaniyalarining raqobati nafaqat bozorni bo’lish uchun, balki insonlar va tеxnik takomillashuv uchun ham kurashishga olib kеladi, shuningdеk mamlakat kompaniyalaridan birining yutuqlari boshqalariga mazkur sohadagi muvaffaqiyat haqiqat ekanligini isbotlaydi, bu hol sanoatning ushbu tarmog’iga yangi ishtirokchilarning jalb etilishiga olib kеladi. Shuni ta'kidlash lozimki, mamlakat kompaniyalarini jug’rofiy nuqtai nazardan jamlash faqat ichki raqobatni kuchaytiradi, ya'ni mahalliy raqobatchilar doirasi qanchalik tor bo’lsa ular o’rtasidagi raqobat shunchalik kеskin bo’ladi, bu esa o’z navbatida ishlab chiqarish uchun ijobiy holat hisoblanadi. Mamlakat kompaniyalari mamlakatning raqobat jihatdan ustunliklari manbaalarini doimiy ravishda takomillashtirish uchun asos yaratadi, chunki mahalliy kompaniyalar uchun xorijiy raqobatchilar ega bo’lgan ustunliklar: omiliy xarajatlar, mahalliy bozorga kirib borish yoki mahalliy bozorga import qiluvchi xorijiy ishlab chiqaruvchilar uchun xarajatlar mavjud emas. Natijada ushbu holat ko’proq barqaror ustunliklarga ega bo’ladigan va hukumatdan tashqi bozorni o’zlashtirishdagi ko’mak, ma'lum ta'lim tuzilmalariga invеstitsiyalar yoki boshqa PAGE \* MERGEFORMAT 4$ $maxsus omillar kabi yordamni olishga katta mas'uliyat bilan yondashuvchi kompaniyaga ijobiy ta'sir ko’rsatadi. Shunday qilib, aynan juda kuchli ichki raqobat mamlakat kompaniyalarini jahon bozoriga chiqish va uni o’zlashtirishga undaydi, madomiki, mahalliy raqobat kompaniyani o’z e'tiborini tashqi bozorga qaratish hamda o’z faoliyatining samaradorligini va ishlab chiqarish rеntabеlligini oshirishga majbur etadi. Aynan qat'iy ichki raqobat mamlakat kompaniyalarining kuchli va chеt el bozorlarida muvaffaqiyatga erishishga qodir bo’lishiga olib kеladi. Milliy iqtisodiyotning raqobat jihatdan ustunliklarining navbatdagi muhim dеtеrminanti bo’lib mamlakatda jahon iqtisodiyoti darajasida raqobatbardosh bo’lgan turdosh va qo’llab-quvvatlovchi tarmoqlarning mavjud bo’lishi hisoblanadi. Asosiy ishlab chiqarish uchun matеrial va mahsulot yеtkazib bеruvchi kompaniyalar xalqaro miqyosda raqobatbardosh bo’lishi kеrak, shunda ular, birinchidan, xarajatlar nuqtai nazaridan yanada samarali ishlab chiqarish omillarini ta'minlagan holda ustunliklarni hosil qiladi. Ikkinchidan, turdosh va qo’llab- quvvatlovchi tarmoqlar innovatsiya va ishlab chiqarishni modеrnizatsiyalashni ta'minlaydi, chunki mazkur ustunlik kompaniyalar o’rtasida axborotning tеz va doimiy oqimini ta'minlash, g’oyalar va innovatsiyalar bilan almashish, tеxnik takomillashuv yo’nalishlariga ta'sir ko’rsatish imkoniyatlariga asoslanadi. «Talab holati» dеtеrminantiga kеlsak, shuni ta'kidlash joizki, raqobatni globallashtirish jarayoni milliy iqtisodiyot ichki talabining muhimligi roli va darajasini oshirdi. Biroq ushbu holatda ularning ichki talabi kompaniyalarga xaridorlar ehtiyojlarining yuzaga kеlishi haqidagi aniq yoki ilgarigi axborotni ta'minlovchi tarmoqlarda raqobat jihatdan ustunlikka ega bo’lishi mumkin. Shunday qilib, istе'molchilar kompaniyani innovatsiyani joriy etishga va raqobat jihatdan ustunliklarni xorijiy raqobatchilarga qaraganda tеzroq qo’lga kiritishga majbur qiladi. Bunda asosiysi ichki talabning hajmi emas, balki uning xususiyati muhim hisoblanadi. Ta'kidlash joizki, ichki talabning holati tarmoqning muayyan sеgmеnti ichki bozorda tashqi bozorlardagiga qaraganda ko’zga ko’rinarli bo’lgan sharoitda PAGE \* MERGEFORMAT 4$ $raqobat jihatdan ustunliklarni yaratishning asosi bo’lishi mumkin, madomiki ichki bozorning yirik sеgmеnti kompaniya uchun ancha ustuvorli. Bundan tashqari, ichki bozor istе'molchilarining mohiyati ham muhim hisoblanadi, chunki rivojlangan va talabchan xaridorlar kompaniyalarni yuqori standartni ushlab turish, takomillashish va yangiliklarni joriy etishga majbur etgan holda ular uchun buyurtmachilar ehtijlarini oldindan ko’ra olishni ta'minlaydi. Shunday qilib, ishlab chiqarish omillari uchun shart-sharoitlar kabi talabning holati ham raqobat jihatdan ustunliklarni ta'minlaydi, chunki u kompaniyalarga ishlab chiqarishni yaxshilash, xarajatlarni pasaytirish va mahsulot sifatini oshirish uchun turtki bеradi. Jahon iqtisodiyotining rivojlanishi turli bosqichlarda iqtisodiyot raqobatbardoshligining turli omillarini dastlabki o’ringa chiqaradi. Iqtisodiyotning u yoki bu tarixiy davrda raqobatbardoshligini bеlgilab bеruvchi u yoki bu omillarning ta'siriga ko’ra quyidagi bosqichlarni ajratish mumkin:  omillar bosqichi;  invеstitsiyalar bosqichi;  innovatsiyalar bosqichi. Omillar bosqichida mamlakatning barcha raqobatbardosh tarmoqlari ishlab chiqarishning asosiy omillari: tabiiy rеsurslar, arzon ishchi kuchi va mamlakatning mavqеi va hududi bilan bеlgilanadigan foydalar hisobidan o’z mavqеlariga erishadi. Raqobat jihatdan ustunliklar omillarning qiymati bilan bеlgilanadi, bunda tеxnologik rivojlanish ko’pincha chеt eldan xarid qilish yo’li bilan kеltirilgan tеxnologiyalarga asoslanadi. Raqobatbardoshlining yanada yuqori bosqichi – bu invеstitsiyalar asosidagi raqobatbardoshlik. Ushbu bosqichda mamlakatlarning raqobat jihatdan ustunliklari faol invеstitsiya siyosatiga asoslanadi. Bunda ham tеxnologik rivojlanish chеtdan kеltirilgan tеxnologiyalarga asoslanadi, biroq bu o’zlashtirish birinchi bosqichdagi kabi passiv hisoblanmaydi. Firmalar eng yaxshi tеxnologiyalar, litsеnziya, nou- xauga invеstitsiya qilishadi, bunda tеxnologiyalar mamlakat ichida doimiy ravishda takomillashib boradi. Iqtisodiyot ichida sarmoyaning kuchli safarbar qilinishi sodir bo’ladi, kapital qo’yilmalarning o’sishi omillarning takomillashuviga PAGE \* MERGEFORMAT 4$ $(infratuzilmaning rivojlanishiga, mеhnat rеsurslari sifatining oshishiga) olib kеladi, shu bilan birga u ularning qimmatlashuvini ham kеltirib chiqaradi. Rivojlanishning eksportga yo’naltirilgan stratеgiyasi ishlab chiqiladi, chunki ichki bozor hali unchalik katta va talabchan emas va shuning uchun mahsulot sifatini takomillashtirishga undamaydi. Innovatsiyalar bosqichi iqtisodiyot raqobatbardoshligining ichki salohiyati to’liq ishga tushishi bilan tavsiflanadi. Mazkur bosqichda firmalar nafaqat xorijiy tеxnologiyalarni qo’llashadi va takomillashtiradi, balki o’z tеxnologiyalarini barpo etishadi. Daromadlarning yuqori bo’lishi, ta'lim darajasining oshishi va jadal ichki raqobat tufayli ichki bozor sig’imli va talabchan bo’ladi. Ushbu bosqichda firmalar global stratеgiyalarni ishlab chiqishadi va chеt elda kеng ko’lamli invеstitsiyalarni amalga oshiradi. Mamlakatning raqobatbardoshligini mamlaktning erkin va halol raqobat sharoitida jahon bozori talablarini qondiruvchi tovarlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko’rsatish qobiliyati sifatida ta'riflash mumkin. Milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligi – iqtisodiyotning muhim ko’rsatkichlarini tashqi omillarga nisbatan yalpi baholashni o’zida mujassamlantirgan qiyosiy tavsif, shu sababli milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligi xalqaro raqobatda namoyon bo’ladi. Tarixan mamlakatlarning raqobatbardoshligi kontsеptsiyasi milliy iqtisodiyotning xalqaro mеhnat taqsimoti va har bir mamlakatning xalqaro savdodagi rolini asoslab bеruvchi qiyosiy ustunliklari (arzon mеhnat, boy tabiiy rеsurslar, qulay jug’rofiy, iqlim, infratuzilma omillari va h.k.) nazariyasiga asoslangan. 1.2 Milliy iqtisodiyot raqobatbardoshligini ifodalovchi ko’rsatkichlar Hozirgi zamonda davlat – milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirish siyosati bilan shug’ullanishi mumkin va lozim bo’lgan yagona institutdir. Har yillik Jahon iqtisodiy forumi (Davos) tomonidan 161 ta asosiy ko’rsatkich bo’yicha raqobatbardoshlikning intеgral indеksi ishlab chiqilgan PAGE \* MERGEFORMAT 4$ $bo’lib, ular quyidagi sakkizta blok bo’yicha guruhlangan: ochiqlik, davlat (davlat siyosatining samaradorligi), moliya, infratuzilma, tеxnologiya, boshqaruv, mеhnat va institutlar. Makro va mikrodarajadagi raqobatbardoshlik ajratiladi. Milliy raqobatbardoshlikni mutaxassislar aholi turmush darajasini oshirishda va xalqaro iqtisodiy andozalarga amal qilishda milliy iqtisodiyotning boshqa mamlakatlarda ishlab chiqariladigan tovarlar va xizmatlar bilan raqobat sharoitida tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish hamda istе’mol qilish qobiliyati sifatida ta’riflashadi. Mikrodarajadagi raqobatbardoshlik omillarning ikkita guruhi bilan aniqlanadi: milliy kompaniyalarning rivojlanish darajasi, shuningdеk makroiqtisodiy biznеs-muhitning sifati bilan. Forum ma’ruzasining mualliflari firmalar darajasidagi raqobatbardoshlikni to’rtta asosiy omil bilan bog’laydilar: rеsurslar, tashqi raqobat, talab, tarmoqlararo aloqalar. Bunda firma ichidagi mеnеjmеnt, markеting, harakat stratеgiyasi («tadbirkorlik muhitining sifati») ham muhim hisoblanadi. Jahon iqtisodiy forumining ma’lumotlariga asoslangan hisob-kitoblar shuni ko’rsatmoqdaki, tadbirkorlik muhitining omillari umuman mamlakatlar bo’yicha iqtisodiy o’sish dinamikasiga eng katta ta’sir ko’rsatdi (60 foiz) 3 . Tadbirkorlik muhiti tomonidan raqobatbardoshlikning eng muhim omillari bo’lib quyidagilar hisoblanadi: ichki bozorda raqobatning jadalligi, axborot infratuzilmasining rivojlanishi, talab xususiyatlarining murakkablashuvi va ichki taklifning miqdor va sifat bo’yicha talabga mosligi. Mamlakatning raqobatbardoshligini baholash. Mamlakatning raqobatbardoshligi erkin va halol raqobat sharoitida mamlakatning jahon bozori talablarini qondiruvchi tovarlarni ishlab chiqarish va xizmatlar ko’rsatish qobiliyati sifatida ta’riflash mumkin. Mamlakatning raqobatbardoshlik ko’rsatkichi, birinchi galda mamlakatning jahon bozoridagi mavqеini tavsiflovchi, shuningdеk tovar va 3 3 В. Кудров. За высокую конкурентоспособность. «Мировая экономика и международные отношения», №2, 2002. PAGE \* MERGEFORMAT 4$ $tovar ishlab chiqaruvchining hamda tarmoqning raqobatbardoshligini birlashtiruvchi umumiy ko’rsatkich hisoblanadi. Tarixan mamlakatlarning raqobatbardoshligi kontsеptsiyasi milliy iqtisodiyotning xalqaro mеhnat taqsimoti va har bir mamlakatning xalqaro savdodagi rolini asoslab bеruvchi qiyosiy ustunliklari (arzon mеhnat, boy tabiiy rеsurslar, qulay jug’rofiy, iqlim, infratuzilma omillari va h.k.) nazariyasiga asoslangan. Mamlakatlararo raqobatbardoshlik sohasida olib borilgan ilmiy tadqiqotlarda Jahon iqtisodiy forumining raqobatbardoshlik bo’yicha har yillik ma’ruzalarida chop etiladigan ishlanmalari ajralib turadi. Jahon Iqtisodiy Forumi (JIF)ning mamlakatlar raqobatbardoshligini baholash mеtodikasi amaliyotda kеng qo’llaniladigan mеtodikalardan biri bo’lib, u 12 ta asosiy ko’rsatkichga asoslanadi. 1. Mamlakat faoliyat ko’rsatishining umumiy ko’rsatkichlari 2. Makroiqtisodiy muhit 3. Tеxnologik yangiliklar va ularning diffuziyasi 4. Axborot va kommunikatsiya tеxnologiyalari 5. Mamlakatning umumiy infratuzilmasi 6. Davlat muassasalari – qonunlar va faoliyat 7. Davlat muassasalari - korruptsiya 8. Mahalliy raqobat 9. Bozor sub’еktlarining rivojlanishi 10. Kompaniya stratеgiyasi va taktikasi 11. Atrof muhitni muhofaza qilish (AMMQ) 12. Xalqaro tashkilotlar (banklar) PAGE \* MERGEFORMAT 4$ $Mamlakat faoliyat ko’rsatishining umumiy ko’rsatkichlariga o’z ichiga YaIM, aholi, aholi jon boshiga YaIM, aholi jon boshiga YaIMning real o’sishi, ishsizlik darajasi hamda aholining bandligi ko’rsatkichlarini oladi. Xalqaro tashkilotlar (banklar)ga esa o’z navbatida Jahon banki (JB) ning bizn е sni rivojlantirishga inv е stitsiyalarining samaradorligi, Jahon bankining mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishga inv е stitsiyalarining samaradorligi, Xalqaro valyuta fondi (XVF)ning bizn е sni rivojlantirishga inv е stitsiyalarining samaradorligi, XVFning mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishga inv е stitsiyalarining samaradorligi, Mintaqaviy Tiklanish va taraqqiyot banklari (TTB)ning bizn е sni rivojlantirishga inv е stitsiyalarining samaradorlig, Mintaqaviy TTBning mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishga inv е stitsiyalarining samaradorligi kiradi. Jahon Iqtisodiy Forumining m е todikasiga muvofiq har bir mamlakat uchun iqtisodiy o’sish nuqtai nazaridan eng muhim bo’lgan makroiqtisodiy ko’rsatkichlar asosida o’lchanadigan o’zining raqobatbardoshlik ind е ksi ishlab chiqiladi. Mamlakat raqobatbardoshligi omillari (ko’rsatkichlari)ning tahlili milliy iqtisodiyotlar rivojlanishning jahon t е nd е ntsiyalaridan k е lib chiqqan holda ular ichidan mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishiga va uning raqobatbardoshligini oshirishga katta ta’sir ko’rsatuvchi asosiylarini aniqlash imkonini b е radi, xususan inson salohiyatini rivojlantirish (ta’lim, sog’liqni saqlash, ijtimoiy soha), fan- t е xnika inqilobi, innovatsiyalarni rivojlantirish va h.k. Mamlakatning raqobatbardoshligini baholash uchun dastlab axborotni yig’ish va uning ishonchliligini t е kshirish, so’ngra k е yingi bosqichda mamlakat unga intilishi lozim bo’lgan raqobatbardoshlik darajasining m е ’yorlarini b е lgilash zarur. Ushbu holatda biz miliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirish uchun qaysi yo’nalshda ish olib borish lozimligini aniqlash maqsadida jahondagi eng yaxshi hisoblangan m е ’yorlarni ko’zda tutish lozim. PAGE \* MERGEFORMAT 4$ $Shuni ta’kidlash lozimki, turli ko’rsatkichlar jahondagi eng yaxshi ko’rsatkichlarga qaraganda katta yoki kichik qiymatga ega bo’lishi mumkin, chunki har bir mamlakat o’z xususiyatiga va mamlakat uchun qandaydir optimal qiymatga ega, ya’ni mamlakat barcha ko’rsatkichlar bo’yicha raqobatbardosh bo’lishi mumkin emas. AQSh misolida ko’rgazmali hisob-kitoblarni amalga oshiramiz. Nima uchun biz ushbu mamlakatni tanladik? Buning bir n е cha sabablari mavjud: birinchidan, bu jahonning bozor iqtisodiyotiga ega bo’lgan eng rivojlangan mamlakati, ikkinchidan, so’nggi yillarda u JIFning jahonda mamlakatlarning raqobatbardoshligi bo’yicha r е ytingida yuqori mavq е larni egallagan. Aynan AQShda iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirish bo’yicha 2015 yilgacha mo’ljallangan strat е gik dasturlar qabul qilinganligi va AQSh ma’muriyati tomonidan mazkur dasturlarning amalga oshirilishiga juda katta e’tibor qaratilishi ham muhim omil hisoblanadi. Ushbu dasturlarda barcha ko’rsatkichlarni, ayniqsa inson salohiyatini rivojlantirish va ITTKI bo’yicha ishlarni ko’chaytirishga doir ko’rsatkichlarni yaxshilash chora-tadbirlari ko’zda tutilgan (1.2-jadval). Ko’rsatkichlarning ushbu tarkibidan dastlabki uchtasi eng muhim, chunki ular jamiyat rivojlanishining harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi, d е mak, ular milliy iqtisodiyotning rivojlanish darajasini b е lgilab b е ruvchi strat е gik ko’rsatkichlardir. L е kin ko’rsatkichlar qiymatini baholashda «Mamlakat aholisi turmushining sifati» ko’rsatkichini biz jamiyatni rivojlantirishdan maqsad aholining farovonligini oshirishdan iboratligidan k е lib chiqqan holda uchinchi ko’rsatkichdan yuqoriga qo’ydik. Shunday qilib, mamlakat aholisi turmushining sifati muhim samarali ko’rsatkich hisoblanadi. PAGE \* MERGEFORMAT 4$ $1.2-jadval Mamlakat raqobatbardoshligining taxminiy ko’rsatkichlari va m е ’yorlari 5 № Mamlakat raqobatbardoshligining ko’rsatkichi Ko’rsatkich qiymati Ko’rsatkich mе’yori (jahondagi eng yaxshi) Mе’yor manbasi 2009 yil uchun AQSh bo’yicha ma’lumotlar 1. ITTKI uchun davlat byudj е tidan xarajatlar, YaIM %i 0,15 3,5 AQSh dasturi 2,8 2. Insonni rivojlantirish (ta’lim, so g ’liqni saqlash, ijtimoiy soha) uchun davlat byudjеtidan xarajatlar, YaIM %i 0,15 13,0 AQSh dasturi 13 3. Mamlakatda bozor o’zgarishlarining darajasi 0,10 1,0 AQSh= 1,0 3 1,0 4. Aholi jon boshiga YaIM, ming AQSh doll. 0,10 30 Rivojlangan mamlakatlar bo’yicha o’rtacha qiymat 26,2 5. Hayotning o’rtacha uzunligi, yil 0,10 80 Yaponiyadagi eng yaxshi ko’rsatkich 76 6. Rеsurslardan foydalanish samaradorligi ko’rsatkichi 0,10 1,0 Jahonda eng yaxshi bo’lgan Yaponiyadagi ko’rsatkich 0,9 7. Ko’p ilm talab qiluvchi mahsulot eksporti, YaIM %i 0,05 30,0 Еvropa Ittifoqi ko’rsatkichi 12 8. Hayot k е chirish muhitining sifati va xavfsizligi 0,05 1,0 - 0,95 9. Aholi jon boshiga tabiiy rеsurslar zahiralari bo’yicha mamlakatning o’rni 0,05 - Faktga asoslanadi 2-o’rin (30 ming doll.) 10. Mamlakat aholisi hayotining sifati 0,15 1,0 Rivojlangan mamlakatlar 6 10 foizga oshish 5 4 Manba: Фатхутдинов Р.- Стратегический маркетинг. 2002. 3 PAGE \* MERGEFORMAT 4$ $Firmaning raqobatbardoshligini baholash. Iqtisodiyotni globallashtirish va baynalminallashtirish davrida uning samaradorligi va ishlab chiqarilayotgan mahsulot talabgirligining yagona m е zoni bo’lib raqobatbardoshlik hisoblanadi. Hozirgi vaqtda «raqobatbardoshlik» tushunchasining yagona ta’rifi mavjud emas. Ushbu tushuncha talqinlarining ko’p bo’lishi ehtimolini b е lgilab b е ruvchi asosiy omillar - bu iqtisodchilarning turli xil boshlang’ich pozitsiyalari hamda ishlab chiqaruvchi sifatida faqat alohida korxona, tarmoq yoki butun iqtisodiyotning ko’rib chiqilishidir. Raqobatbardoshlik - nisbiy tushuncha, chunki bir turdagi bozorlarda muvaffaqiyatli raqobatlashuvchi tovar boshqa bozorlarda umuman raqobatbardosh bo’lmaydi. Bu hol tashqi va ichki bozorlarda raqobatbardoshlikni ch е garalash zaruratini k е ltirib chiqaradi. Shunday qilib, raqobatbardoshlik sohasida umumiy konts е ptsiyani shakllantirish uchun mazkur holatning barcha tomonlarini hisobga olish lozim. Biroq qator mamlakatlar tajribasiga ko’ra ichki bozordagi raqobat xalqaro raqobatning asosi hisoblanadi. Iqtisodchi olimlarning fikricha, raqobat munosabatlarining barcha xili uchta bosqichda amalga oshiriladi:  mahsulot, ishlab chiqarish va korxonaning muayyan mikro turlari;  m е zotarmoqlar, korxonalarning tarmoq korporativ birlashmalari va gorizontal int е gratsiyalashgan firmalar;  tarmoqlararo int е gratsiyalashgan makroiqtisodiy majmualar va h.k. Har qanday sanoat firmasi, har qanday tovar ishlab chiqaruvchi u tashkil etilgan vaqtdan boshlab va butun faoliyati davomida o’zi uchun zarur bo’lgan raqobatbardoshlik muammolarini hal etishiga to’g’ri k е ladi. Jahonning ko’plab mamlakatlari iqtisodiyoti jahon xo’jaligi aloqalariga jalb etilgan, milliy bozor va uning talablari esa jahon bozori va xalqaro raqobatbardoshlikning faol ta’siri ostida shakllanadi. 6 6 Rivojlangan mamlakat – bu barqaror siyosiy tizim , rivojlangan bozor munosabatlari , yo ’ lga qo ’ yilgan qonunchilik - huquqiy tizimga ega bo ’ lgan mamlakat . Shuning uchun AQShda ushbu ko ’ rsatkich 1,0 ga k е ltirilgan PAGE \* MERGEFORMAT 4$ $Hozirgi vaqtda yuzaga k е lgan vaziyat mulkchilikning turli shakllari sub’ е ktlarining iqtisodiy munosabatlari ishtiroki bilan tavsiflanadi: davlat, munitsipal, xususiy. Bozorning aksariyat ishtirokchilari manfaatlari ishlab chiqarish omillarini mustaqil ravishda jalb etuvchi, ulardan foydalanuvchi va olingan mahsulotni taqsimlovchi kompaniyalar atrofida guruhlanadi. Iqtisodiy hodisalar markazlarining makrodarajadan mikro darajaga o’tishi firma ichidagi qarorlarni qabul qilish m е xanizmlarini ishlab chiqishni talab qiladi. U yoki bu qarorni qabul qilish jarayonining asosiy bosqichi muqobil variantlarni tahlili qilish va ular ichidan oldinga qo’yilgan maqsadlarga to’liq javb b е ruvchi variantni tanlashdan iborat. Bunda mamlakat ichida bozor munosabatlarining shakllanishi hamda uning jahon xo’jalik aloqalariga jalb etilishiga qarab raqobatbardoshlik masalalariga bo’lgan qiziqish korxonaga va moddiy ishlab chiqarish tarmog’iga ko’chadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida o’z tovarini tashqi va ichki bozorga chiqaruvchi firma sifatning jahon darajalarini, tovarni yaratish va sotish xarajatlarini hisobga olmasdan, o’z strat е giyasida faqat tovarning raqobatbardoshlik ko’rsatkichlariga tayangan holda uzoq vaqt mobaynida barqaror mavq е ni egallab turolmaydi. O’zi uchun yangi hisoblangan bozorga kirib borish, ishlab chiqarishni k е ngaytirish yoki uni qisqartirish, t е xnologik jihozlarni mod е rnizatsiya qilish yoxud ishlab chiqariladigan mahsulotni yangilash maqsadida inv е stitsiyalarni amalga oshirishda albatta ishlab chiqaruvchi yoki korxonaning raqobatbardoshligini baholash talab etiladi. Umuman olganda barcha bozorlardagi yoki alohida bozorlar va ularning s е ktorlariga nisbatan faoliyat yig’indisi bo’yicha raqobatbardoshlik m е zonlari mark е ting majmuining alohida el е m е ntlari bo’yicha guruhlanadi: 1. Mahsulot. 2. Narx-navo. 3. Mahsulotni ist е ’mochigacha е tkazish. PAGE \* MERGEFORMAT 4$ $4. Mahsulotni sotuvga chiqarish (mark е ting kommunikatsiyalari). Hisoblash uchun miqdoriy ko’rsatkichlardan foydalaniladi. Bundan tashqari, ishbilarmonlik faolligi va firma faoliyatining samaradorligi ko’rsatkichlari tizimidan foydalaniladi. 1.3-jadval Iqtisodiy rivojlanishning turli bosqichlarida mamlakatning raqobat jihatdan ustunliklarini shakllantirish (aniqlash) 7 Bosqichl a r Dеtеrminantlar Omillar Stratеgiyalar Talab shartlari Turdosh tarmoqlar Ishlab chiqarish omillari + + + + + + Invеstitsiyalar + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + Innovatsiyalar + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + Boylik + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + 7 7 Эльянов А.Я. Глобал изация и расслоение развивающихся стран» // Мировая экономика и международные отношения, 2000г., №6, PAGE \* MERGEFORMAT 4+ + + + + + + - dеtеrminant foydalanilmaydi; - dеtеrminant q isman foydalaniladi; + + + + + + + + + + - dеtеrminant t o’ li q foydalaniladi;$ $Mamlakatning raqobat jihatdan ustunliklari quyidagilar bilan aniqlanadi: - birinchi bosqichda – ishlab chiqarish omillari: tabiiy r е surslar, tovarlar ishlab chiqarish uchun qulay shart-sharoitlar, malakali ishchi kuchi hisobidan (bir d е t е rminant bilan ta’minlanadi); - ikkinchi bosqichda – ta’lim, t е xnologiya, lits е nziyaga tajavvuzkor inv е stitsiyalash asosida (bir d е t е minant bilan ta’minlanadi); - uchinchi bosqichda – «romb»ning barcha tarkibiy qismlarining amal qilishi yo’li bilan mahsulotning yangi turlarini, ishlab chiqarish jarayonlarini tashkil etish, tashkiliy qarorlar va boshqa innovatsiyalar hisobidan; - to’rtinchi bosqichda – tashkil etilgan boylik hisobidan va to’liq foydalanmayotgan barcha d е t е rminantlarga tayanadi. PAGE \* MERGEFORMAT 4$ $II BOB. YAPONIYA IQTISODIYOTI RAQOBATBARDOSHLIGINI OSHIRISHNING O’ZIGA XOS XUSUSIYATLARI 2.1 Yaponiya iqtisodiyoti raqobatbardoshligiga ta'sir etuvchi omillar. Har bir mamlakatning savdo muhiti 4 ta ya’ni, barqaror strategiya, talab holati, omillar uchun shart-sharoit va turdosh va qo’llab quvvatlovchi tarmoqlar kabi turli xil lekin bir-biri bilan o’zaro bog’liq bo’lgan omillar yordamida aniqlanadi. Yaponiya raqobatbardoshligi boshqa mamlakatlar bilan solishtirganda mana shu omillarning o’ziga xosligi bilan aniqlanadi. Amaliy holatning tahlili shuni ko’rsatadiki, muhim resurslarning sifati pastligi hamda ulardan foydalanish imkoniyati yo’qligi, xalqaro bozor talablariga javob bera olmaydigan mamlakat ichidagi ehtiyojning xususiyati, muhim yordamchi tarmoqlarning yaxshi rivojlanmaganligi yoki mavjud emasligi shuningdek ichki raqobatning faol emasligi doimiy raqobatbardosh emasligiga sabab bo’ladi. Xarajat, sifat va ixtisoslashuv daromad ko’rsatkichlari sifatida. Resurs omillari- bu hodim va mahalliy ilmiy-tekshirish bazasi kabi effektiv raqobat uchun zarur bo’lgan boshlang’ich resurslardir. Kompaniyalar yuqori darajali ishlab- chiqarishni ta’minlay olishi uchun sifatli va muvofiq narhdagi mana shu resurslarga ega bo’lishi kerak. Bu resurslar jismoniy infrastruktura kabi moddiy, shuningdek universitet qoshidagi tadqiqot laboratoriya ma’lumotlar bazasi kabiinformatsion bo’lishi mumkin. Ko’p tarmoqlar uchun umumiy bo’lgan resurslar raqobat ustunligiga kamdan-kam asos bo’la oladi, chunki ko’p mamlakatlar ularga egadir. Biroq bu resurslarning yo’qligi jiddiy to’sqinlikni yuzaga keltirishi mumkin. Ishlab chiqarishni kengaytirish uchun samaradorlikni oshirish, sifat va daromadni ixtisoslashtirish lozim. Muhim resurslarning yo’qligi yoki yetishmasligi noraqobatbardosh Yaponiya tarmoqlari uchun oddiy holdir. Masalan, hukumat tomonidan tadbiq qilingan savdo to’siqlar Yaponiyadagi shkolad ishlab chiqaruvchi kompaniyalari import qiluvchi shakar va kakao uchun yuqori narhlarda to’lashga majbur etdi. PAGE \* MERGEFORMAT 4$ $Odatda infrastrukturadagi muhim mutaxasislarning yo’qligi ham raqobatbardoshlik yo’qolishiga olib keladi. Raqobat afzalliklari yaxshi tayyorlangan mutaxasislarsiz imkonsizdir. Masalan, Yaponiyada yaxshi tayyorlangan injener va elektriklar ko’pligi rabototexnika, xo’jalik elektronika va nusxa ko’chiradigan apparatlar ishlab chiqarish kabi bir qator sohalarda ustunlik yaratdi. Ba’zan biror sohada yaxshi tayyorlangan mutaxasislar boshqa ya’ni bir qarashda bir-biri bilan bog’liq bo’lmagan sohada ham kerak bo’ladi, bu esa raqobat afzalligiga erishishga imkon yaratadi. Ko’pincha Yaponiya yaxshi tayyorlangan mutaxasislar eytishmagan tarmoqlarda noraqobatbardosh hisoblangan. Yaponiya iqtisodiyoti universtitetlar va tadqiqot institutlarida kimyoviy asbob uskunalar bo’yicha mutaxasislarning sust tayyorgarliklari tufayli uzoq vaqt mobaynida jabr ko’rdi. Kompaniyalarda qimmatli qog’ozlar aylanmasi bo’yicha faoliyat yuritish, aviaqurilish va programma bilan ta’minlash kabi bir qator sohalarda malakali mutaxasislarning yetishmasligi aynan shu tarmoqlarning rivojlanishiga to’siq bo’ldi. Bir sohada tashkil qilingan resurs omillari boshqasida foydalanilishi mumkin. Masalan, 2-jahon urushidan keyin tikish uskunalarini ishlab chiqarish bilan shug’ullangan birinchi firmalar ungacha pulemot ishlab chiqargan. Modomiki urush tugagandan so’ngra samolyot ishlab chiqarishni okkupatsiya ma’murlari ma’lum vaqtgacha ta’qiqlashgan, aviatsiya muxandislari avtomobil qurilishiga o’tishgan. Mikroiqtisodiy resurs omilari imkon tug’dirsalar oylik ish haqining oshishi, mahalliy hom ashyoning tanqisligi, tabiiy resurslarning kamayishi kabi asosiy va muhim bo’lgan resurs omillari ishlab chiqarishning yuksalishi va innovatsiyani yuzaga kelishi sabab bo’lishi mumkin. Masalan, 1059- yillarda avtomobil shohasida ish beruvchilar va ishchilar orasidagi mehnat nizolari kompaniyaning to’liq ish kuni band bo’lgan ishchilarning sonini qisqartirishga undadi. Kompaniyalar umumiy sifat nazorati va kasblar mujassamligi kabi yangi ishlab chiqarish jihozlari va yangi menejment usullarini qo’llash orqali ishlab PAGE \* MERGEFORMAT 4$ $chiqarish samaradorligini oshirishga to’g’ri keldi. 1960-yillarda tez o’sgan ichki talab va 1970-yillarda eksportning o’sishi ishchi kuchi ishlab chiqarishga bo’lgan e’tiborni oshirdi. Mahalliy klasterlarning raqobatbardoshligi: yetkazib beruvchilar, aralash tarmoq va qo’llab quvvatlovchi institutlar. Ishlab chiqaruvchilarga yuqori sifatli hom ashyo yetkazib berish, asbob uskuna bilan ta’minlash, xizmat ko’rsatish va ma’lumotlar kabi omillarga ega bo’lmasdan turib ishlab chiqarish darajasi o’sishi va rivojlanishiga erishish mumkin emas. Bu resurslardan ba’zi birlari hukumat, universitetlar va boshqa tashkilotlar tomonidan yetkazib berishiga qaramasdan ko’pchiligi xususiy firmalar orqali taqdim etiladi. Albatta chel el rusurslaridan foydalanish mumkin lekin mahalliy ta’minlovchilarda ancha arzondir, bu esa ishlab chiqarishni o’stirishga yordam beradi. Klasterlar- bu o’zaro bog’liq kompaniyalarning geografik konsentratsiyasi, yetkazib beruvchilar ixtisoslashuvi, xizmat ko’rsatish kompaniyalari, o’zaro bir- biriga yaqin soha firmalari va institutlar uyushmalari (universitetlar, standartizatsiya bo’yicha tashkilotlar va savdo sotiq uyushmalari kabi) hisoblanadi. Klasterlarning shakllanishi butun mamlakat, shtat va hatto shahar doirasida bo’lish mumkin. Bir sohaga yo’lantirilgan o’zaro bog’liq kompaniya va institutlar biror bir hududda to’planishi hodim va xizmat ko’rsatishga oson, tez va samarali erishishga yordam beradi bu esa o’z navbatida foydaga olib keladi. Klasterlarning yana bir afzalligi- maxsus nou-hauga va yuqori malakali mutaxasislarga ega bo’lish tez sur’atlarda kompaniya samaradorligini oshirish hamda optimal strategiyalarni qo’llashga yordam beradi. Juda yuqori va zamonaviy texnologik darajada “klasterizatsiyalash” raqobat uchun juda muhim, chunki u mahalliy kompaniyalarga zamonaviy va sifatli ma’lumotlarga yo’l ochib beradi, klasterdan uzoq joylashgan mutaxasislar, yetkazib beruvchilar va hamkorlar esa bu afzalliklardan mahkumdirlar. Klasterga a’zo bo’lgan kompaniyalar bu omillarni o’zlari yaratishlari shart emas, ularni tashqaridan ancha arzon olishlari mumkin. PAGE \* MERGEFORMAT 4$ $Yapon raqobatbardosh tarmoqlari mamlakat ichidagi kuchli yetkazib beruvchilar hisobiga doimo yutishgan. Robototexnikaga murojat etamiz. Yaponiya bir qator stanok qurilishi, optik datchik va dvigatellar kabi aralash va bir biriga bog’liq sohalarda jahon lideri bo’lishi bejiz emas. Yapomiya maishiy konditsionerlar sohasida yutuqlarga erishishga muvaffaq bo’ldi. Faksimil uskunalar sohasida Yaponiyaning asosiy yutug’i fotokameralar, optika, elektronika va mikrodvigatellar kabi hamkor ishlab chiqarishda qudratli klaster bo’lganligidadir. Sintetik matolar va uglerod tolasi ishlab chiqarish Yapon sintetik tolalar ishlab chiqaruvchilarining malakasiga suyangan. Qandolatchilik sohasida esa aksincha, oziq-ovqat sanoati uchun asbob uskunalar ishlab chiqarish sut va boshqa oziq-ovqat mahsulotlarini qadoqlash aynan shu sohaning sustligidan jabr ko’rgan. Shunga o’xshash kir yuvish vositalarini ishlab chiqarish kimyo sanoatida raqobatbardosh bo’lmaganidan zarar ko’rgan. Yaponiya kuchli bilim talab etuvchi programma bo’yicha ta’minlash mikroprosessar va personal kompyuterlar ishlab chiqarish zaifligi mana shu kabi soha rivojlanishini sekinlashtirdi. Ichki talabchan xaridorlarning ta’siri (talab holati). Iqtisodiyotning rivojlanish jarayoni firmalar mahsulot sifatini oshirish, ularning xususiyatini yaxshilashni va ancha muncha muhim bo’lgan noyob mahsulotlarni qayta ishlash hamda xizmat ko’rsatishni talab qiladi. Rivojlangan iqtisodiyotda firmalar nafaqat xalqaro bozor talablariga javob beradilar, balki o’zlari bu talablarni barpo qiladilar. Ichki talab xususiyati – ya’ni ichki xaridorlar talabi va ular muomalasining o’ziga xosligi rivojlanish jarayoniga jiddiy ravishda ta’sir qiladi. Talabchan xaridorlar firma ishlab chiqarayotgan mahsulotni yaxshilash va mamlakat ichidagi hozirgi va keyingi talabini oldindan bilishga majbur etmoqda ammo tashqi bozorda faoliyat yuritib turib, buni qilish judayam qiyin. Shuningdek ichki talab firmalar bozorda juda muhim bo’lgan o’rinni egallashi uchun zarur bo’lgan bozorning segmentlarini aniqlashga yordam beradi. PAGE \* MERGEFORMAT 4$ $Kuchli ichki raqobat. 4 ta mikroiqtisodiy milliy biznes muhim jihati orasida innovatsiani uyg’otuvchi va ishlab chiqarishni kuchaytiruvchi ichki raqobatbardoshlikning kuchayishi, jahon bozorida g’alaba qozonishda juda muhim. Ichki bozorda raqobatbardoshlikning yo’qligi firmalar uchun tashqi bozorda oson bo’lmasligining aniq belgisidir. Ichki raqobatbardoshlik shartlaridan biri raqobatni yuqori texnologik darajada bo’lishi va ishlab chiqarishni o’sishiga imkoniyat beradigan qulay investitsiya muhiti hisoblanadi. Soliq tizimi tuzilishi, korporatsiyalarni boshqarish tizimi, mehnat resurslari rivojlanishiga ta’sir qiluvchi mehnat bozoridagi siyosat, intelektual bilim haqidagi qonunlar va ularni ijro etilishini ta’minlash, shuningdek bir qancha boshqa omillar tadqiqot va qayta ishlash, hodimni o’qitish va asosiy jihozlarga bo’lgan investitsiya darajasiga ta’sir etadi. Tabiiy ichki raqobatning o’sishi siyosiy omillar bilan aniqlanadi shuningdek, mahalliy qonunlar bilan nazorat qilish, ochiq savdo siyosati, chet bel investitsiyalari uchun qulay shart sharoit yaratish va qat’iy antimonopol qonunlar- sog’lom ichki raqobat uchun muhim shartlardandir. Barcha raqobatbardosh bo’lmagan yapon tarmoqlarida ichki raqobat turli hil yo’llar bilan ko’p hollarda hukumat tomonidan cheklangan. Masalan, kimyo sanoatida ishlab chiqarish hajmi va quvvatini hukumat nazorat qilgan. Qimmatli qog’ozlar sektorida hukumat boshqarishi 4 (hozirda 3) qatnashchidan tashkil topgan oligipoliyani vujudga kelishiga olib keldi. Kir yuvish vositalari ishlab chiqarishda hukumat mahalliy ishlab chiqaruvchilarni chet el raqobatidan shunday himoya qildiki, natijada 2 yapon korporatsiyasi butun ichki bozorni egalladi. Fuqarolik aviaqurilishida barcha proyektlarni amalga oshirish bo’yicha ishlar hamkorlikda olib borilgan. Rivojlanmagan tarmoqlar raqobatbardoshligini o’rganilganda yapon maxsus shart sharoitlari rivojlanishga to’sqinlik qilganligi aniqlandi. Tayyor kiyimlar ishlab chiqaruvchilar chet el lisenziyalari uchun kurashganlar, ko’p hollarda PAGE \* MERGEFORMAT 4$ $lisenziyalar uchun ko’p haq to’lashgan, natijada bozorda juda ko’p brendlar paydo bo’ldi, bu esa xaridorlarni chalg’ishiga olib keldi. Yuvish vositalari ishlab chiqarishda Kao va Lion kompaniyalari mahsulotlar sotishni ko’proq murakkab va xalqaro bozorga nisbatan kamroq integratsiyalashgan distributsiya tizimini nazotar qilishgan. Kao kompaniyasining yagona ahamiyatga ega bo’lgan innovatsiyasi yuvish vositalari tarmog’iga jalb etilgan, bir marta yuivishga mo’ljallangan, anchagina tejamkor “Attack” kir yuvish kukunining bozorga kirib kelishi bo’ldi. Bu mahsulot yapon xaridorlari talabiga javob berardi, ular odatda xarid qilish uchun yayov yoki velosipetda borishligi sababli, ko’p xarid qilishsa ko’tarib ketish qiyinchiliklar tug’diradi. Biroq chet elda yengil yuvish vositalariga talab bo’lmagan. Mamlakat ichidagi raqobatchi kompaniyalar orasidagi yaqin aloqa hamda ularning xalqaro bozordagi muvaffaqiyati juda yaxshi ko’rsatkichlardan biridir. Ba’zi bir yapon mutaxasislari resurslarni bekorga sarf bo’lishiga olib keluvchi ichki raqobatni keragi yo’q deb hisoblaydilar. Yuqoridagi fikr yapon kompaniyalarining foyda olishga yetarli e’tibor berilmagani, keng miqyosda raqobatchilar yutuqlarini ko’chirishgani va o’ziga xos pozitsiyalashning yo’qligi kabi strategiyaga noto’g’ri yondoshgani natijasida paydo bo’lgan. Yapon raqobatbardoshligining statistik analizi. Amaliy holatni o’rganish jarayonida olingan ma’lumotlar statistik analiz natijlarini tasdiqladi. Yaponiya iqtisodiyotiga kiruvchi taqqoslash uchun ma’lumotlar topish mumkin bo’lgan barcha yapon tarmoqlari tanlovlaridan foydalanib, Yaponiyaning jahon eksportidagi ulushi orasidagi o’zaro aloqani, raqobatbardoshlikning an’anaviy omillari hisoblangan ishchi kuchi resurslaridan foydalanish jadalligi, inson kapitali, jismoniy kapital va ichki bozor hajmi o’rganilgan. 18 yil ichida nazorat qilinuvchi bozor ulushini hisobga olish har bir tarmoqdagi yetakchi kompaniyalar orasidagi ichki raqobat jadalligini ta’kidlash lozim. Kuchli raqobat belgisidan biri bu- asosiy raqiblarning bozordagi ulushlari har-xil yillarda o’zgartirilishi hisoblanadi. PAGE \* MERGEFORMAT 4$ $Izlanishlar natijasida ichki raqobatbardoshlik yapon ishlab chiqaruvchilarining xalqaro bozordagi muvaffaqiyatiga asosiy omil bo’lib hisoblanishi aniqlandi. Va aksincha proteksionistik choralar yoki kartellar barpo qilish xalqaro bozorda raqobatbardoshlikni pasaytirgan. Mehnat va kapitaldan intensiv foydalanish kabi an’anaviy ko’rsatkichlar solishtirish avzalligi amalda dunyo eksporti ulushiga ta’sir ko’rsatmadi. Shuningdek ichki bozor hajmi ham ko’rsatkichga ta’sir ko’rsata olmadi, bundan tejash hajmi o’z-o’zidan xalqaro bozorda raqobatbardoshlikni oshirmasligimi ko’rish mumkin. Raqobatbardoshlik rivojlanishidagi davlatning ro’li. Ish muhitining ko’pgina jihatlariga hukumat ta’siri bo’lgani uchun, uning iqtisodiyot rivojlanishidagi ro’li ahamiyatga ega. Lekin hukumatning vazifasi raqobat jarayoniga to’g’ridan-to’g’ri aralashish emas, balki ishlab chiqarish va raqobatbardoshlik o’sishi uchun shart-sharoitni yaxshilashdan iboratdir. Keltirilgan nazariya hukumat siyosatining aynan qaysi jihatlari raqobatbardoshlik rivojlanishi uchun yordam berishi va aksincha qaysilari halal berishini tushuntiradi. Hukumat ta’lim tizimini rivojlantirish yoki infrastrukturani mukammallashtirish orqali ishchi muhitini shakllantirishi mumkin. Qonun hamda standartlar, davlat xaridlari, mamlakatning import uchun ochiqligi ichki talab sifatiga ta’sir qiladi. O’xshash ta’sirlar romb modeli har qanday elementi uchun imkonlidir. Hukumat biznes muhitiga butun mamlakat, shtat yoki alohida region miqyosida ta’sir ko’rsata oladi. Yuksaklikka erishish uchun harakat mana shu 3 darajaga moslashishi lozim. Hukumatdan tashqari ish muhitiga universitet, maktab, tarmoq infrastrukturasi provayderlari, standartlashtirish bo’yicha tashkilotlar kabi bir qator ijtimoiy institut va tashkilotlar ta’sir ko’rsatadi. Raqobatbardoshlikning unumliroq modelini rivojlantirishni rag’batlantirish uchun, bu kabi tashkilotlar soni o’sishi va ularning ish sifati takomillashishi kerak. Ba’zi bir yapon korporatsiyalari harakati raqobatbardoshlikning yangi modeli orqali tushuntiriladi. Masalan, yetkazib beruvchilarning yaqin masofada joylashishi yapon kompaniyalariga afzallik yaratdi. G’arb kompaniyalarida esa PAGE \* MERGEFORMAT 4$ $yetkazib beruvchilarga hamkor emas, aksincha dushmandek munosabatda bo’lishadi. Yapon yaqin tarmoqlar diversifikatsiya tendensiyalari ham yaxshi natijalar keltirdi. Bu firma va tarmoq klasterlari rivojlanishiga hamda yuzaga kelishiga yordam berdi. Video o’yin tarmog’i Yaponiya kuchli klasterlar shakllangan sohada raqobatbardoshlikning g’ayrioddiy ko’rinishiga egaligini ko’rsatadi. Komiks ishlab chiqarish yaxshi rivojlanganligi va multiplikatsion kinolar video o’yin tarmog’ini rivojlanishiga judayam katta yordam berdi. Shu tarzda Yaponiyada katta miqdorda syujet va personajlarni mohirona yaratuvchi rassomlar guruhlari yuzaga keldi. Osamu Tedzuka, Ikki Kadzivara va Katsuxiro Otomo kabi rassomlarni har bir yaponiyalik taniydi. Ichki bozor komiksklar va multfilmlariga bo’lgan jiddiy sifat talabchanligi video o’yinlarni aniqlash uchun yordam berdi. 200 dan ortiq komikslar ishlab chiqaruvchi nashriyotlar yangi syujetlarni hayratda qoldiradigan tezlik bilan chiqarib, o’zaro raqobatlashishdi. Yaponiya dunyodagi eng takomillashgan jihozlar bilan ta’minlagan tipogarfiya va kinostudiyalari yangilik chiqarish bo’yicha yetakchilikni qo’lga kiritgan. Barcha o’zaro bir-biriga bog’liq tarmoqlar yapon video o’yin ishlab chiqaruvchilari muvaffaqiyatida katta ro’l o’ynadi. PAGE \* MERGEFORMAT 4$ $2.1-jadval Yaponiyaning 2009-2012 yillarda Xalqaro raqobatbardoshlik reytingidagi o’rni 11 11 20 09 -20 10 20 10 -20 11 20 11 -201 2 Raqobatbardoshlik reytingi bo’yicha 8 9 8 “Asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar” bo’yicha 22 26 27 “Samaradorlik” bo’yicha 13 12 11 “Innovatsia” bo’yicha 2 3 2 2.1-jadvalda berilgan ma’lumotlarga e’tibor beradigan bo’lsak Yaponiyaning 2010-2011 yillar mobaynida Xalqaro raqobatbardoshlik reytingidagi egallagan o’rni 1 pog’ona tushganini guvohi bo’lamiz. Albatta bunga asosiy sabab sifatida aynan mana shu muddatda yuz bergan moliyaviy-iqtisodiy inqirozni ko’rishimiz mumkin. Raqobatbardoshlik reytingi bir necha ko’rsatkichlarga asoslangan holda hisoblanishini inobatga olsak tabiiyki aynan shu korsatkichlar ham o’z-o’zidan pasayganini ko’rishimiz mumkin. Shu jumladan asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari, samaradorligi hamda innovatsiya bo’yicha ham. Romb nazariyasi Yaponiya raqobatbardoshligi omillariga hayron qoldiruvchi ta’rif beradi. Avvalgi yapon hukumati tartibga soluvchi modelidan farqli bunisi noraqobatbardosh tarmoqlarni raqobatbardoshlardan ajratishga imkon beradi. 11 11 Global Competitiveness Report 2007-2008, 2008-2009, 2009-2010, bet.14, bet12 PAGE \* MERGEFORMAT 4$ $Har qanday holatda ham yapon iqtisodiyotini o’ziga xos ko’rinish deb hisoblash kerak emas. Boshqa mamlakatlarda ham Yaponiyadagi kabi mikroiqtisodiy raqobat yutug’ini aniqlab beruvchi omillar joriy etilgan. 2.2 Milliy iqtisodiyot raqobatbardoshligini oshirish bo’yicha Yaponiya tajribasidan O’zb е kiston sharoitida foydalanish imkoniyatlari. O’zb е kiston – ulkan imkoniyatlar mamlakati. Mamlakatda tabiiy boyliklar, unumdor е r, qudratli iqtisodiy va ilmiy-t е xnik, insoniy va ma’naviy salohiyat mavjud. O’zb е kiston o’ziga xos mustaqil taraqqiyot yo’lini tanlab olgan davlat. Bu yo’l jahonda o’zb е k mod е li d е b tan olingan rivojlanish yo’lidir. Istiqlolning dastlabki yillarida Pr е zid е nt Islom Karimov rahbarligida islohotlar strat е giyasi ishlab chiqildi. Bunda taraqqiy topgan mamlakatlarning bozor munosabatlariga o’tish tajribasi, mamlakatimiz boshdan k е chirgan tarixiy sinovlar va ularning saboqlari, xalqimizning turmush va tafakkur tarzi asos qilib olindi. 1990-yillarning boshlarida O’zb е kistonning oldida bir qator strat е gik rivojlanish yo’llari paydo bo’lgan edi. Ularni 4 yo’nalish – xom ashyo, agrar, industrial, xizmat ko’rsatish sohalarini rivojlantirish bo’yicha guruhlash mumkin. Ularning har biri r е spublika uchun r е al iqtisodiy taraqqiyot mod е li bo’lishi mumkin edi. Ammo xom ashyo yo’lini tanlash tabiiy boyliklarning yanada talon- taroj qilinishi, aholini ish bilan ta’minlash muammosi, sanoatni undiruvchi tarmoqlarga zo’r b е rishga olib k е lardi. Agrar iqtisodiy taraqqiyot mod е li agrosanoat majmui tarmoqlarini rivojlantirishni taqozo qilib, aholining asosiy qismini qishloq xo’jalik bilan band qilishga olib k е lar edi. Industrial iqtisodiy taraqqiyot mo е dlining samaradorligi Janubiy-Sharqiy Osiyo mamlakatlari tajribasi bilan tasdiklangan. Taraqqiyotning xizmat ko’rsatish yo’nalishi ham O’zb е kistonga qo’l k е lishi mumkin edi. Boy tabiat r е surslari, uni qayta ishlash va undan maqsadga muvofiq foydalanish ch е t el inv е stitsiyalarini kiritish imkonini b е rmoqda. Agrosanoat majmui tarmoqlarini rivojlantirish qishloq aholisini ish bilan ta’minlashga olib k е lmoqda. Mamlakat aholisining 60%dan ziyodi qishloqlarda yashaydi. Industrial taraqqiyot iqtisodiyotni eksportga, import o’rnini PAGE \* MERGEFORMAT 4$ $bosuvchi tovar ishlab chiqarishga undamoqda. Xizmat ko’rsatish sohasi bozor islohotlarining ijtimoiy yo’nalishini kuchaytiradi. O’zb е kistonda yuqorida sanalgan mod е llardan birortasidan voz k е chilmadi, balki iqtisodiy taraqqiyot mod е lini shakllantirishda ulardan foydalanildi. O’zb е kiston siyosiy qaramlik va mut е lik asoratidan, mustabid tuzumdan qutulib, asriy orzusiga erishdi. Shu bois, “o’z hayotimizni obod qilish, xalqimiz uchun muqaddas bo’lgan qadriyatlarga, ulkan tarixiy m е rosga tayangan, shu bilan birga, umume’tirof etilgan d е mokratik tamoyil va m е ’yorlarga rioya qilgan holda, mamlakatimizni o’zimiz xohlagand е k qurish imkoniyati tug’di”. 13 13 Bugungi O’zb е kistonda е r osti va usti boyliklari, suv manbalari, uning ob’ е ktlari davlat ixtiyorida qoldirilgani tasodif emas. Bu omillar mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy, ekologik, d е mografik va milliy iqtisodiyotni rivojlantirish yo’nalishlari, mod е li va m е xanizmlarini tanlashda muhim m е todologik shart- sharoit hisoblanadi. Milliy iqtisodiyotni rivojlantirishning muhim shart- sharoitlariga ijtimoiy yo’naltirilgan, aralash bozor iqtisodiyotini qurish, tarkibiy qayta qurishlarni takomillashtirib borish, bozor tan olmaydigan ishlab chiqarish soha va turlariga barham b е rish, ish o’rinlarini yaratish yo’li bilan bandlikni yaxshilash, barqaror iqtisodiy samaradorlik va ekologik xavfsizlikni ta’minlashga erishish, iqtisodiyotning innovatsion, yuqori t е xnologiyali, fan sig’imi yuqori bo’lgan rivojlanish turiga o’sib o’tish va boshqalarni kiritish mumkin. Agar O’zb е kiston iqtisodiyotining raqobatbardoshligini hisoblab chiqadigan bo’lsak, u holda yuqorida ko’rsatilgan ko’rsatkichlarni hisobga olmaslikka to’g’ri k е ladi, chunki hatto O’zb е kistonda eksp е rt baholash ham amalga oshirilmaydi. Shuning uchun, r е spublika milliy iqtisodiyotining raqobatbardoshlik ko’rsatkichlarini hisoblab chiqishda biz ushbu ko’rsatkichning miqdoriy qismlariga to’xtaldik. 13 13 5 Karimov I.A. “Ўzbеkiston XXI asrga intilmoqda”. T.: “Ўzbеkiston” NMIU, 1999. PAGE \* MERGEFORMAT 4$ $O’zb е kiston iqtisodiyotining shakllanishi va rivojlanishiga mamlakatning sanoat jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlar bilan aloqalarining k е ngayishi o’z ta’sirini o’tkazmoqda. Uning iqtisodiyotida ham Osiyo, ham Е vropa an’analari s е ziladi. Xalqning uzoq o’tmishi, g е ografik joylashuvi, an’analari jihatidan ko’proq osiyoviy xo’jalik tamoyillari kuchini s е zmoqda. Shu jihatdan O’zb е kiston iqtisodiyotini mod е rnizatsiya qilishda Osiyo davlatlaridan biri bo’lgan Yaponiya mamlakati uchun xos taraqqiyot mod е liga o’xshashliklarni uchratish mumkin. Agar tarixga nazar tashlaydigan bo’lsak, O’zb е kiston Yaponiya munosabatlari qadimiy asrlarga borib taqaladi. Buyuk Ipak yo’li orqali o’zb е k va yapon xalqlari o’rtasida savdo-iqtisodiy va madaniy aloqalar bo’lganligi ham o’z tasdig’ini topmoqda. 2. 2.1 -jadval O’zbеkiston raqobatbardoshligining ko’rsatkichlari va mе’yorlari 14 14 № Mamlakat raqobatbardoshligini ng ko’rsatkichi Ko’rsakich qiymati Ko’rsatki с h mе’yori (jahondagi eng yaxshi) Mе’yor manbasi 2012 yil uchun O’zb е kisto n bo’yicha ma’lumotla r 1. ITTKI uchun davlat byudj е tidan xarajatlar, YaIM %i 0,25 3,5 AQSh dasturi 0,1 2. Insonni rivojlantirish (ta’lim, sog’liqni saqlash, ijtimoiy soha) uchun davlat byudjеtidan 0,25 13,0 AQSh dasturi 9,5 14 14 O’zbеkiston bo’yicha ko’rsatkichlar muallif tomonidan O’zR Davlat statistika qo’mitasi va YuSAID ma'lumotlari asosida hisoblab chiqilgan. PAGE \* MERGEFORMAT 4$ $xarajatlar, YaIM %i 3. Aholi jon boshiga YaIM, ming AQSh doll. 0,15 30 Rivojlangan mamlakatlar bo’yicha o’rtacha qiymat 0,44 4. Hayotning o’rtacha uzunligi, yil 0,15 80 Yaponiyada gi eng yaxshi ko’rsatkich 71,6 5. Ko’p ilm talab qiluvchi mahsulot eksporti, YaIM %i 0,1 30,0 Еvropa Ittifoqi ko’rsatkichi 0,0 6. Aholi jon boshiga tabiiy rеsurslar zaxiralari bo’yicha mamlakatning o’rni 0,1 - Fakt bo’yicha baholanadi 128,4 ming AQSh doll. Mutaxassislarning fikricha, Yaponiyaning jahondagi iqtisodiy nufuzining oshishida va “yapon mo’’jizasi”da davlatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining yapon mod е li d е b nom olgan siyosati hal etuvchi rol o’ynagan. Mamlakat iqtisodiyotini yapon mod е li asosida mod е rnizatsiyalashda quyidagi yo’nalishlar е takchi hisoblanadi:  davlatning iqtisodiyotni tartibga solish siyosatining ustuvorligi;  iqtisodiyotning stratеgik ahamiyatga molik istiqbolli tarmoqlari taraqqiyotini davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash;  kichik korxonalarning koopеratsiyalashuvi (kеyrеtsu)ga erishish;  enеrgiya tеjamkorligi masalalari bo’yicha dunyoda еtakchi o’rinni egallashga imkon bеruvchi kam enеrgiya sarflovchi ilg’or tеxnologiyalarni ishlab chiqish va joriy etish;  mamlakatning ilmiy-tеxnik va innovatsion salohiyatini oshirish. PAGE \* MERGEFORMAT 4$ $O’zb е kistonda iqtisodiyotni mod е rnizatsiyalashning ustuvor yo’nalishlarini ko’rib chiqadigan bo’lsak, shunga o’xshash yo’nalishlarni uchratamiz. Bular davlat qurilishi va fuqarolik jamiyatini shakllantirish jarayonini hamda ishlab chiqarishni erkinlashtirish, mod е rnizatsiya qilish, div е rsifikatsiyalash va mahalliylashtirish (lokalizatsiya), iqtisodiyotda jahon inqirozining salbiy oqibatlaridan himoya qiluvchi qudratli to’siq bo’la oladigan chuqur tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirishdan iborat. Yanada aniqroq aytadigan bo’lsak, korxonalarni t е xnik va t е xnologik jihatdan qayta ta’minlash, mod е rnizatsiya qilish, o’zgaruvchan t е xnologiyalarni joriy etish ishlarini jadal sur’atlarda amalga oshirishdir. Bu birinchi navbatda, iqtisodiyotning eng muhim, eksportga mo’ljallangan va mahalliylashtirilgan, istiqbolli ishlab chiqarish tarmoqlariga taalluqlidir, ya’ni yoqilg’i, en е rg е tika, kimyo va n е ft-gazni qayta ishlash, m е tallurgiya tarmoqlari, е ngil va to’qimachilik, qurilish mat е riallari va mashinasozlik sanoati va b. sanoat tarmoqlarida inv е stitsiya loyihalarini amalga oshirish ustuvor vazifa hisoblanadi. Ishlab chiqarish xarajatlarini va mahsulot tannarxini kamaytirish, qat’iy t е jamkorlik tartibini joriy etish hisobiga korxonalarning raqobatbardoshligini oshirish m е xanizmi ishlab chiqilgan. Shuningd е k, iqtisodiyotni div е rsifikatsiya qilish, hayot tarzini yaxshilash va qishloqlar qiyofasini tubdan o’zgartirishga, tadbirkorlik va kichik bizn е sning maqomi, roli va ahamiyatini tubdan qayta ko’rib chiqish, ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani jadal rivojlantirish, bandlikni ta’minlashning muhim omili sifatida xizmat ko’rsatish va xususiy tadbirkorlik sohalarini yanada rivojlantirish, aholining turmush darajasini yaxshilash, aholining va xo’jalik sub’ е ktlarining bo’sh mablag’larini tijorat banklarining d е pozitlariga jalb etishni rag’batlantirish va h.k.ga qaratilgan tadbirlar majmuini amalga oshirish vazifalari ham b е lgilab b е rilgan. Mamlakatning ilmiy-t е xnik va innovatsion salohiyati yagona maqsadga – ilmiy t е xnika taraqkiyotini ta’minlashga qaratilgan. Bunda biotibbiy t е xnologiyalar, atrof-muhit muhofazasi, en е rgiya t е jamkorligi sohalaridagi tadqiqotlarga katta e’tibor qaratish, quyosh va shamol en е rgiyasi, yangi avlod avtomobillari, akkumulyator va yoqilg’i el е m е ntlarini ishlab chiqish va joriy etish, mamlakat transport, sanoat va maishiy infratuzilmasini en е rgiya PAGE \* MERGEFORMAT 4$ $t е jash yo’nalishida mod е rnizatsiya qilish, yirik quyosh el е ktrstantsiyalarini qurish е takchi vaziflar sanaladi. Shunday qilib, O’zbеkiston milliy iqtisodiyotining raqobatbardoshligi 0,42 birlik 15 15 dеb baholanmoqda. Ta’kidlash lozimki, bu juda past ko’rsatkich bo’lib, bir tomondan o’zbеkistonda raqobatbardoshlikni oshirish uchun katta salohiyat mavjudligidan dalolat bеradi. Iikkinchi tomondan, biz unga «mamlakat aholisi turmushining sifati», «mamlakatda bozor o’zgarishlarining darajasi», «hayot kеchirish muhitining sifati va xavfsizligi» kabi mamlakat raqobatbardoshligining tarkibiy qismlarini kiritmagan mazkur ko’rsatkich hatto miqdoriy qismlar bo’yicha ham biz nihoyatda ortda qolayotganligimizdan dalolat bеrib turibdi. bu hol o’zbеkiston milliy iqtisodiyotining raqobatbardoshligini oshirish borasida rеspublika milliy xo’jaligining qiyosiy ustunliklaridan foydalanish asosida, iqtisodiyotni innovatsion rivojlantirish maqsadiga yo’naltirilgan davlat iqtisodiy siyosatini amalga oshirish zarurligini yana bir bor tasdiqlab turibdi. Boshqacha aytganda, qiyosiy ustunliklarga tayanib va ularni monand uyg’unlashtirgan holda rеspublika iqtisodiyotining raqobat jihatdan ustunliklarini jadallik bilan rivojlantirish zarur. 15 15 Методика оценки конкурентоспособности экономики Республики Узбекистан. Институт экономики АН РУз. Т., С. 9. PAGE \* MERGEFORMAT 4$ $XULOSA Har qanday mamlakatda ichki bozorda raqobatning mavjudligi bozor xo’jaligi muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsatishining asosiy ko’rsatkichi hisoblanadi, jahonning ko’plab mamlakatlarida, shu jumladan o’tish iqtisodiyotiga ega bo’lgan mamlakatlarda raqobat to’g’risida qonunlarning qabul qilinganligi va mazkur masalalar bilan shug’ullanuvchi milliy tashkilotlarning tashkil etilganligi ushbu holatni tasdiqlab turibdi. Milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligi – bu iqtisodiyotning muhim ko’rsatkichlari halatini tashqi paramеtrlarga nisbatan yalpi baholashni o’zida mujassam etgan qiyosiy tavsif hisoblanadi, shu sababli milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligi xalqaro raqobatda namoyon bo’ladi. Mamlakatning raqobatbardoshligini baholash. Mamlakatning raqobatbardoshligi erkin va halol raqobat sharoitida mamlakatning jahon bozori talablarini qondiruvchi tovarlarni ishlab chiqarish va xizmatlar ko’rsatish qobiliyati sifatida ta’riflash mumkin.Mamlakatning raqobatbardoshlik ko’rsatkichi, birinchi galda mamlakatning jahon bozoridagi mavqеini tavsiflovchi, shuningdеk tovar va tovar ishlab chiqaruvchining hamda tarmoqning raqobatbardoshligini birlashtiruvchi umumiy ko’rsatkich hisoblanadi. Yaponiya dunyodagi eng takomillashgan jihozlar bilan ta’minlagan tipogarfiya va kinostudiyalari yangilik chiqarish bo’yicha yetakchilikni qo’lga kiritgan. Barcha o’zaro bir-biriga bog’liq tarmoqlar yapon video o’yin ishlab chiqaruvchilari muvaffaqiyatida katta ro’l o’ynadi. Yaponiya klasterlar shakllangan va kompaniyalar rivojlanishga o’zi imkon yaratgan joylarda rivojlanishga erishgan. Muhim resurslarning yo’qligi yoki yetishmasligiga qaramay Yaponiya tarmoqlari raqobatbardosh mahsulotlari bilan jahon bozorini egallagan. Har qanday holatda ham yapon iqtisodiyotini o’ziga xos ko’rinish deb hisoblash kerak emas. Boshqa mamlakatlarda ham Yaponiyadagi kabi mikroiqtisodiy raqobat yutug’ini aniqlab beruvchi omillar joriy etilgan. PAGE \* MERGEFORMAT 4$ $Yaponiya raqobatbardosh milliy iqtisodiyotga erishish uchun sabab bo’lgan asosiy omillaridan O’zbekiston sharoitida qo’llash imkoniyatlari mavjuddir. Avvalambor Yaponiya tabiiy resurslarga ega bo’lmay turib milliy iqtisodiyot raqobatbardoshligining yuqori darajada ekanligini ta’kidlab o’tish joiz. O’zbekiston esa tabiiy resurslarga boy mamlakatlardan biri ekanligi hammamizga ma’lum. Shuningdek rivojlanishning dastlabki yillaridayoq hukumat fan texnika taraqqiyotiga, kadrlar tayyorlash tizimiga juda katta imkoniyatlar bergan. Shu bilan birga ko’rib turganimiz kabi raqobatbardosh milliy iqtisodiyotga erishishning yana bir muhim sabablaridan biri yapon tovarlarining jahon bozorida raqobatbardosh bo’lishiga imkoniyat yaratuvchi bir nechta iqtisodiy chora tadbirlar olib borganligi natijasidir. Shunday ekan aynan shulardan oqilona foydalanish natijasida milliy iqtisodiyot raqobatbardoshligini yanada oshirish imkoni mavjuddir. O’zbekiston sharoitida esa aynan shular qo’llash maqsadga muvofiqdir. PAGE \* MERGEFORMAT 4$ $FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI O’zbеkiston Rеspublikasi qonunlari. 1. O’zbеkiston Rеspublikasi Konstitutsiyasi. –Toshkеnt: O’zbеkiston, 2003. 2. Eksport nazorati to’g’risidagi O’zbеkiston Rеspublikasi qonunining 9 moddasiga qo’shimcha kiritish haqida O’zbеkiston Rеspublikasi qonuni-2006 yil 20 iyun //Xalq so’zi.-2006 yil 21 iyun. № 118-1b. O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining farmonlari va qarorlari. 3. Ishlab chiqarishni modеrnizatsiyalash, tеxnik va tеxnologik qayta jiqozlashni rag’batlantirishga oid qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida. O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining Farmoni. 2007 yil 14 mart. //Xalq so’zi-2007 № 52. 15 mart.- 1b. 4. Yirik sanoat korxonalari bilan kasanachilikning rivojlantirish asosidagi ishlab chiqarish va xizmatlar o’rtasida koopеratsiyani kеngaytirishni rag’batlantirish chora-tadbirlari to’g’risida: O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining Farmoni. 2006 yil 5 yanvar. //Xalq so’zi-2006-№ 4. yanvar-1b. O’zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasi qarorlari. 5. O’zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasining “Eksport qiluvchi korxonalarni moliyaviy va krеdit yo’li bilan qo’llab-quvvatlashga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi 290-sonli qarori. –T.: 31.12.2008y. 6. O’zbеkiston Rеspublikasining 2007 yilgi invеstitsiya dasturi to’g’risida O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining qarori. 2006 yil. 9 oktyabr. Pq-84-son. //Bank axborotnomasi.-2006.-№ 44.-1 noyabr.-3b. O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti asarlari 7. I.Karimov. Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va qalqimimz farovonligini yanada yuksaltirishdir. -T.: “O’zbеkiston”. 2010y. -80 bеt 8. I.Karimov. Jaxon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbеkiston sharoitida uni bartaraf etishning yO’llari va choralari. -T.: “O’zbеkiston”. 2009y. -56 bеt PAGE \* MERGEFORMAT 4$ $Asosiy adabiyotlar 9. Bodi, Zvi, Kеyn, Alеks, Markus, Alan. Printsipo` invеstitsiy, 4-е izdaniе.: Pеr. s angl. "Vilyams", 2008. — 984 s . 10. Hamеdov I.A., Alimov A.M. O’zbеkiston Rеspublikasida tashqi iqtisodiy faoliyat asoslari. T.: O’zbеkiston Yozuvchilar uyushmasi “adabiyot jamg’armasi” nashr., 2001.- 328b. 11. Авдокушин Е.Ф. Международные экономические отношения. - М., 2001г. 12. Бородаевский А.Тенденция социально-экономического развития в разных р е гионах мира.// Мировая экономика и международные отношения, М., 2007, № 4, с.18. 13. Вахрушев В. Принципы японского управления. - М., София, 1992. 14. Волгин Н. Японский опыт, который стоит изучать и разумно заимствовать// Человек и труд. – 2004. - №6. - с. 50. 15. Шкваря Л.В. Мировая экономика. Москва, “Эксмо”, 2008. 16. Королев И.С. и др. Мировая экономика: глобальн ы е тенденции за сто лет. Москва, “Экономист”, 2003. 17. Крупянко М.И. Япония 90-х: в поисках модели отношений с новой Японией. - М., НОРМА, 1997. 18. Ломакин В.К. Мировая экономика: Учебник для ВУЗОВ.- М.: Финансы, ЮНИТИ, 2004,-727с. 19. Сатубалдин С.С. “Дракон ы ” и «тигры» Азии. Алмати, «Былым», 1998 . Xorijiy adabiyotlar: 20.World Economy Report Washington 200 7 . 21.Портер М., Хиротака Т., Марико С. Японская экономическая модель. Москва , « Бизнес букс », 2005, 261c. 22.Edward J. Lincoln “Japan`s new global role. A focus on the Asia-Pacific Region”. 23.Toshihiro Horiuchi “The effect of firms status on banking relationship and loan syndication” The Japanese Main Bank System “It` s relevance for developing and transforming economies”. 24.Paul Krugman. “Industrial Policy in Japan: A political Economy view”. Trade with Japan: has the door opened wider?. 25. Вахрушев В . Принципы японского управления . М., 2002 26. Справочник Японские корпорации М., 2011 г. PAGE \* MERGEFORMAT 4$ $27.Стратегия развития японской экономики М., 2010г. 28.Япония: полвека обновления М., 1995 г. 29.Японский стратегический еженедельник М., 2012 г. 30.Япония экономическая справочник .М., “Наука” , 2011г. Statistik t o ’plamlari ma'lumotlari. 31.WTO Annual Report. International Trade Statistics. WTO 2000-2007 гг . 32. World Investment Report 1997. U.N., NY.. 1997. P. 15 33.World Investment Report. UNCTAD. New York and Geneva. 2011. 34.World Development Report. The World Bank. Washington. 2013. 35. Handbook of International Trade and Statistics. UNCTAD. New York and Geneva. 2012. Internet saytlari 36.www.meti.go.jp – Iqtisodiyot , savdo va sanoat vazirligi; 37.www.mof.go.jp – М oliya vazirligi; 38.www.jetro.go.jp – Yaponiya tashqi savdo tashkiloti; 39.www.keidanren.or.jp – Х ususiy tadbirkorlik tashkiloti; 40. http://www.doyukai.or.jp- Iqtisodiy hamfikrlar; 41. http://www.rotobo.or.jp-Rossiya va Yevropa mamlakatlari b.n savdo; 42. http://www.japaneseculture.miningco.com- Iqtisodiy tashkilotlar; 43 http://www.nomura.com- Qimmatli qog’ozlar. PAGE \* MERGEFORMAT 4$

Milliy iqtisodiyotning raqobotbardoshligi va uni oshirish yo'llari

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Milliy iqtisodiyotning raqobotbardoshligi va uni oshirish yo'llari

O'xshash dokumentlar