Miloddan avvalgi XI asr oxiri va IV asrda Yunoniston - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	208.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	08 Oktyabr 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Sunnatillo

Ro'yxatga olish sanasi 11 Aprel 2025

5 Sotish

Miloddan avvalgi XI asr oxiri va IV asrda Yunoniston

Sotib olish

MUNDARIJA:
I. KIRISH
II. ASOSIY QISM
I BOB. GOMER DAVRI YUNONISTONI (MIL AVV. XI-IX, VI
ASRLARGACHA)
I.1. Gomer davri Yunonistoni (“Zulmat asri”)
I.2. Yunon polislarining vujudga kelish (Buyuk yunon koloniyalashtirishi davri)
II BOB. YUNON-FORS URUSHLARI DAVRIDA YUNONISTON
II.1. Yunon-fors urushlarining borishi, yakun va oqibatlar
II.2. Urushning yakuni: Delos dengiz ittifoqi. Kalliy sulhi
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Bolqon yarim orolining janubida Gretsiya -
birinchi Yevropa sivilizatsiyasining vatani joylashgan. Gretsiya tog‘ tizmalari bilan
kesilgan. Bu yerdagi odamlar tog‘lar bilan o‘ralgan, lekin odatda dengizga chiqish
imkoniga ega bo‘lgan kichik hududlarda yashagan. Gretsiyaga barcha qo‘shni
orollar, shuningdek, kichik Osiyoning g‘arbiy qirg‘og‘i ham tegishli edi.Gretsiya
foydali qazilmalarga boy bo‘lib, hunarmandchilik va savdoni rivojlantirishga
yordam berdi. Bu erdagi er unumdorligi bilan farq qilmadi. To‘g‘ri, uzum va
zaytun daraxtlari yaxshi o‘sadi. Orollar, portlar va koylarning ko‘pligi
navigatsiyani rivojlantirishga yordam berdi.Yunonlarning afsonaviy ajdodi Qirol
Ellin edi. Shuning uchun ular o‘zlarini ellinlar va o‘z mamlakatlarini Ellada deb
atashdi. Ellinlar Bolqon janubining birinchi aholisi emas edi. Qadimgi davrlarda bu
erda Evropada birinchi bo‘lib dehqonchilikni o‘zlashtirgan pejavzgi yashagan.
Keyin yunon qabilalari shimolda, Dunay qirg‘og‘ida yashagan. Taxminan
miloddan avvalgi 2000 yildan boshlab ularning bir qismi janubga ko‘chib o‘tishni
boshladi. butun Yunonistonda faqat yunonlar yashagan.
Qadimgi Yunoniston tarixi qadimgi dunyo tarixining tarkibiy qismlaridan
biri bo‘lib, qadimgi Sharq va O‘rta er dengizi mamlakatlarida paydo bo‘lgan va
rivojlangan sinf jamiyatlari va davlatlarining holatini o‘rganadi. Qadimgi
Yunoniston tarixi Bolqon yarim orolida va Egey mintaqasida, Italiyaning janubida,
Sitsiliya orolida va qora dengiz mintaqasida shakllangan jamoat va davlat
tuzilmalarining paydo bo‘lishi, gullashi va qulashini o‘rganadi. U miloddan
avvalgi III-II ming yilliklarning boshidan boshlanadi. e. - Krit orolida birinchi
davlat tuzilmalari paydo bo‘lishi bilan va II—i asrlarda tugaydi. E., Sharqiy O‘rta
er dengizining yunon va ellinistik davlatlari Rim tomonidan bosib olingan va Rim
o‘rta er dengizi kuchiga kiritilgan. Tarixning ikki ming yillik davrida qadimgi
yunonlar mehnat va tabiiy resurslardan tejamkor foydalanishga asoslangan oqilona
iqtisodiy tizimni, fuqarolik jamoat tuzilishini, respublika tuzilishiga ega polis
tashkilotini, Rim va jahon madaniyatining rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatgan
yuqori madaniyatni yaratdilar. Qadimgi yunon tsivilizatsiyasining ushbu yutuqlari

jahon tarixiy jarayonini boyitdi, Rim hukmronligi davrida O‘rtayer dengizi
xalqlarining keyingi rivojlanishi uchun asos bo‘lib xizmat qildi. Qadimgi yunon
tarixining geografik doirasi doimiy emas edi, lekin tarixiy rivojlanish bilan
o‘zgarib, kengayib bordi. Qadimgi yunon tsivilizatsiyasining asosiy hududi Egey
mintaqasi, ya’ni Bolqon, kichik Osiyo, Frakiya qirg‘oqlari va Egey dengizining
ko‘plab orollari edi. Buyuk yunon mustamlakasi deb nomlanuvchi Egeida
hududidan kuchli mustamlakachilik harakatidan so‘ng, yunonlar Sitsiliya va
Janubiy Italiya hududlarini o‘zlashtirdilar, ular Buyuk deb nomlandi.
Fors davlatining vayronalarida bosib olinishi yaqin va O‘rta Sharqda
Hindistongacha ellinistik davlatlar vujudga keldi va bu hududlar qadimgi yunon
dunyosining bir qismiga aylandi. Ellinizm davrida yunon dunyosi G‘arbda
Sitsiliyadan Sharqda Hindistongacha, shimolda Shimoliy qora dengiz mintaqasidan
janubda Nilning birinchi tezligigacha bo‘lgan ulkan hududni qamrab olgan. Biroq,
qadimgi yunon tarixining barcha davrlarida Egey mintaqasi uning Markaziy qismi
deb hisoblangan, bu yerda yunon davlatchiligi va madaniyati paydo bo‘lgan va
gullab-yashnagan.
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Tadqiqot mavzusida bir nechta
maxsus ishlar mavjud. Yunon-fors munosabatlarini ixtisoslashtirilgan o‘rganish
XIX asr nemis tadqiqotchisi Valter Yudayx tomonidan boshlangan. “Kichik Osiyo
tadqiqotlari” monografiyalari miloddan avvalgi IV asrda yunonlar va forslar
o‘rtasidagi munosabatlar tarixining ayrim masalalarini ko‘rib chiqdi. Bu tadqiqot
ingliz tarixchisi D. M. Lyuisning ishi paydo bo‘lgunga qadar yunon-forslar
munosabatlari tarixi bo‘yicha yagona ish bo‘lib qoldi. D. M. Lyuisning “Sparta va
Fors” asari muallif tomonidan universitetda o‘qilgan qayta ishlangan ma’ruzalar
turkumidir. Bir necha yil oldin D. Llyusning vatandoshi, taniqli ingliz antikologi J.
Koukvell “Yunon urushlari” monografiyasini nashr etdi. Biroq, nomiga qaramay,
bu ish mavzu bo‘yicha umumlashtiruvchi tadqiqot deb hisoblanishi mumkin emas.
Muallif ba’zan o‘z o‘quvchisiga voqealarni izchil bayon qilishni taklif qilmaydi.
Lekin, asosan, asosiy va eng munozarali masalalarga e'tibor qaratadi.

Kurs ishining maqsad va vazifalari. Kurs ishida qadimgi Yunonistonning
mil.avv. XI–IV asrlardagi ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, harbiy holatini
davrlashtirgan holda o’rganish maqsad qilib olindi.
Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi 2 bob, 4 ta mavzu, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

I BOB. GOMER DAVRI YUNONISTONI (MIL AVV. XI-IX, VI
ASRLARGACHA)
I.1. Gomer davri Yunonistoni (“Zulmat asri”)
Mil.avv. XI asrda xo‘jalik hayotidagi bir qancha tushkunlikdan so‘ng temir
o‘zlashtirilib, xo‘jalikning intensiv taraqqiyoti boshlanadi. Kulolchilikda
protogeometrik usul shakllanadi. Dafn marosimlari o‘zgaradi. Endilikda tuproqqa
dafn etish o‘miga krematsiya qilish (yoqish) rasm bo‘ladi. XI asr oxiridan boshlab
Kichik Osiyoning g‘arbiy qirg‘og‘ida yunon qo‘rg‘onlari paydo bo‘lib, uning
aholisi eOLIY, iONIY va dORIY shevalarida so‘zlashadi. Mil.avv. XII-VIII
asrlarda jamoa tizimidan polis shaklidagi davlat tashkilotiga o‘tish boshlanadi.
Yunonlar oqsoqollar saylab qo‘yiladigan urug‘ jamoasida yashaganlar. Ayrim
paytda urug‘lar biror bir umum masalani yechish uchun kattaroq tashkilot —
fratriyaga birlashadilar. Undan kattaroq qabila — fil edi. Fratriya va urug‘ni kelib
chiqishi bir umumiy ajdoddan bo‘lgan. Urug‘ boshliqlari bilan bir qatorda fil va
fratriyaning Gomerda —filobasilevs deb eslatiladigan yo‘lboshchilari bo‘lib, urug‘
boshliqlari ularga bir qism o‘z hokimiyatlarini berganlar.
Gomer poemalariga ko‘ra Mil.avv.VIII asrda qadimgi yunon adabiyotining
noyob namunalari “Iliada” va “ Odisseya ” dostonlari ko‘r baxshi Gomer tomonidan
yaratildi. Dostonlar Mikena davridagi jang qilayotgan qahramonlar dunyosi
tasvirini beradi. Axill qalqoni, finikiya ko‘zalarining ajoyib tasvirlari,
jangchilarning qurol-aslahalari yunon tarixini arxaik davri to‘g‘risida tasawur hosil
qilishga yordam beradi. “Odisseya ” va “ Iliada ” ni o‘qiganda yunon jamoasidagi
mulkiy tabaqalanishini, urug‘chilik munosabatlarini zaiflaShganini, basilevlar
bilan hokimiyatga intilayotgan ko‘p sonli zodagonlar qatlarnini shakllanayotganini
kuzatish mumkin. Poemalarda temirchi, tosh teruvchi, duradgor va kema
yasovchilar to‘g‘risida hikoya qilinadi. Erkin kishilar bilan bir qatorda qullar ham
mehnat qilganlar 1
.
Qulchilik hali xonaki shaklda ko‘rinadi. Xo‘jalik natural holatda, xo‘jayin
qul bilan yonma-yon jismoniy mehnat qilishdan hali jirkanmaydi. Odisseyning
1
Rajabov R. R. Qadimgi dunyo tarixi. (Sharq, Yunoniston, Rim). Т ., “Fan va texnologiya”, 2009-y. 232-239-betlar.

otasi Laert yerga ishlaydi, xotini Penelopa kalava yigiradi, Navsakiya kir yuvadi,
Odissey sol, Paris butun bir saroy quradi. Odisseyning xo‘jaligida 50 qul bor.
Gomer o‘tmish qaqhramonlarini sharaflab o‘zi yashagan davrning mavjud ijtimoiy
tabaqalanishning real tasvirini chizadi. Troyani qamal qiluvchilar bilan yo‘lboshchi
Agamemnon o‘rtasida unga qarshi norozilik tug‘diruvchi o‘jar Tersit obrazini kelib
chiqishi Olimp xudolariga borib taqaluvchi yo‘lboshchi podsholar bilan oddiy xalq
ommasi o‘rtasidagi yetilib kelayotgan qarama-qarshilik o‘z aksini topgan 2
.
XIX asrdan so‘ng Egey dengizi orollarida ham faol arxeologik qazilma
ishlar olib borildi. Ingliz arxeologik ekspeditsiyasi Antikoros orolida bronza davri
yodgorliklarini topdi. Shundan so‘ng Melos, Seros, Spornos, Loros, Naksos
orollarida arxeologik qazish ishlari olib borildi. 1967-yil arxeologlar Fera
oroligidan Akrotir shahrini topishdi. Uni Egey Pompeyasi deb atashgan. 1932-yil
yosh yunon arxeologi Spiridan Mrmnotos Minos orolining yirik porti Amnissni
topdi. U arxeologik ishlarda Strabonning “ Geografiya ” asaridan keng foydalandi.
Kiklada Krit shimolidagi Egey dengizidagi ko‘pgina orollar majmuasidir.
Ularni greklar “ kikladalar ” , ya’ni aylana deyishgan. Kiklada madaniyati uch yirik
davrga bo‘linadi:
- Qadimgi kiklad davri (2700—2300)
- O‘rta kiklad davri (2300-1500)
- So‘nggi kiklad davri (1500—1100).
Kiklad madaniyati bronza davri madaniyati bo‘lib orollardan bronzadan
yasalgan mehnat qurollari, .sopol buyumlar, zebziynatlar topilgan. Rassomchilikda
freska tasvir san’ati yuksak rivojlangan. Eng mashhur freskalar “ Ikki ayol jangi ”
va “ Antilopalar ” tasviridir. Kiklad madaniyati shakllarida Kichik Osiyo orollari
muhim ahamiyat kasb etgan 3
.
I.2. Yunon polislarining vujudga kelish (Buyuk yunon koloniyalashtirishi
davri)
2
Jahon tarixi (Qadimgi Sharq, Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi) / o’quv qo’llanma / T.: “NAVRO'Z” 2018.156-
160-betlar.
3
Rajabov R. R. Qadimgi dunyo tarixi. (Sharq, Yunoniston, Rim). Т ., “Fan va texnologiya”, 2009-y. 232-239-betlar.

Yunonlarning koloniyalarni barpo qilish faoliyati Mil.avv. VIII—VI asrlarga
to‘g‘ri keladi. Bu vaqt buyuk yunon kolonizatsiyasi davri deb aytiladi.
Koloniyalarni barpo qilishning bir necha sabablari bor edi. Birinchi navbatda
Yunonistonning bir necha viloyatlarida aholining haddan tashqari ko‘payib
ketganligidir. Arxaik davrining boshlanishida aholi sonining keskin o‘sishi
natijasida, demografik portlash yuz berdi. Ishlab chiqarish kuchlarining zaif
rivojlanishi oziq-ovqat va boshqa mahsulotlarni taqchilligiga olib keldi.
Yunonistonning o‘zida dehqonchilik qilish uchun yaroqli bo‘lgan yerlar deyarli
yo‘q edi. Aholining ortiqcha qismi shu sababli begona hududlarga borib yangi
yerlarni o‘zlashtirishga majbur bo‘ldi. Buyuk yunon kolonizatsiyasining yana bir
ijtimoiy sababi bor edi. Kambag‘allashgan jamoachi dehqonlar o‘zlarining boyib
ketgan zodagon qarindoshlariga qarzi uchun qul bo‘lishni xohlamadilar, ular
o‘zlarini qarzlari uchun garovga qo‘yilgan bir parcha yerlarini tashlab ketishga
majbur bo‘ladilar. Ular uchun yagona yo‘l begona joylarga ketish edi. Arxaik
Yunonistonning shaharlari bu vaqtda yirik iqtisodiy markazlaiga aylandilar, savdo
iqtisodiyotning asosiy sohalaridan biriga aylandi. Bu shaharlarning boy
savdogarlari chet mamlakatlarga boradigan yo‘llarda o‘rnashib qolish uchun savdo
koloniyalari barpo qilishga harakat qildilar. Yunon shaharlaridagi tabaqaviy
ijtimoiy-siyosiy kurash kolonizatsiya jarayonini yana bir sababi edi. Shaharlarning
iqtisodiy taraqqiyoti tabaqalanishni kuchaytirdi. Shahar aholisining turli tabaqalari
o‘rtasida ijtiomoiy-siyosiy kurash kuchayib ketdi. Yengilgan guruh shaharni
tashlab ketishga majbur edi. Shuningdek, savdo-hunarmandchilikni rivojlanishi
xomashyoga bo‘lgan ehtiyoj va tayyor mahsulotni sotish uchun yangi hududlarni
izlab toppish zaruriyatini tug‘dirdi 4
.
Bundan tashqari, arxaik davrda Yunonistonning ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan
rivojlangan viloyatlarida fiiqarolarni qarzi uchun qul qilish qonun bilan
taqiqlangan edi. O‘sib borayotgan iqtisodiyot uchun arzon ishchi kuchi qullaiga
bo‘lgan talabni qondirish uchun begona hududlardan qullarni olib kelish boshlandi.
Yunon kolonistlari ko‘p hollarda yangi qul bozorlarining tashkilotchilari bo‘ldilar.
4
Rajabov R. R. Qadimgi dunyo tarixi. (Sharq, Yunoniston, Rim). Т ., “Fan va texnologiya”, 2009-y. 242-249-betlar.

Buyuk kolonizatsiya deb atalgan jarayon bilan bog‘langan ijtimoiy-iqtisodiy va
siyosiy o‘zgarishlar qadimgi Yunonistonning keyingi taraqqiyotini belgilab berdi.
G‘arb va Sharqda ko‘p sonli yunon kolonniyalarining barpo qilinishi, O‘rtayer
dengizi savdosidan fmikiyaliklarni siqib chiqarilishi, yunon savdosini o‘sishi,
hunarmandchilikning yuksak taraqqiyotiga olib keldi. Tovar sotish bozorlari,
hunarmandchilik mahsulotlari hajmi kengaydi, ishchi kuchiga yana ehtiyoj
kuchayib, qullarni soni o‘sdi. Ellada iqtisodiyotining barcha sohalarida qul mehnati
yetakchi o‘ringa chiqa boshladi. Zodagon oligarxiya ayrim polislarda boshqamvni
xalq tomonidan hokimiyat tepasiga chiqarilgan, o‘z shaxsiy hokimiyatini
o‘rganishga erishgan kuchli faol shaxslar bo‘lgan tiranlarga topshirishga majbur
boidi. Eramizdan avvalgi VI asrda arxaik davming tugashi davrida ba’zi bir
polislarda demokratik qurilishning ilk asoslari qurildi. Yunonlar begona
hududlarda ba’zida mahalliy aholining qarshiligiga duch keldilar, ba’zida do‘stona
aloqaga kirishdilar. Kiklada, Sporada orollari va Kichik Osiyo qirg‘oqlarini
qadimdayoq yunonlar o‘zlashtirgani sababli Mil.avv. VIII asrda aholining
ko‘chishi g‘arbga Sitsiliya va Janubiy Italiyaga, shimoli sharqda Qora dengiz
qirg‘og‘iga tomon yo‘naldi. Misr va Kirenaika ham o‘zlashtirildi. Janubiy Italiya
VIII—VI asrlarda kolonizatsiya qilindi. Bu yerdagi kolonistlar o‘zalarini kelib
chiqishlarini Pelepponnes axeylaridan deb hisoblar edilar. Mil.avv. VII—VI
asrdagi kolonizatsiya jarayonida barpo qilingan yunon shaharlari bir necha
yo‘nalishda rivojlandi. Janubiy Italiyadagi shaharlar qishloq xo‘jalik
mahsulotlarini ishlab chiqarishga, Qora dengiz bo‘yidagi Milet koloniyalari
savdoga ixtisoslashgan edilar 5
.
Janubiy Italiyada Metapont va Sires, Sibaris, Posidoniya kabi yunon
shaharlari qishloq xo‘jaligi bilan shug‘ullanar edilar. Bu yerda, ayniqsa,
spartaliklar asos solgan Tarent shahri koloniyalar orasida yetakchi o‘rinni egalladi.
Shahar Sparta shevasini va boshqaruv uslubini toiiq saqlab qoldi. Sitsiliya orolida
Evbey Xalkidasi yunonlari Mil.avv. 735-yil atrofida Naksos, Katanu va Leontiano,
Zankli (keyingi Messana) hamda Regiyni barpo qiladilar. Shimolda Gaetan
qoitigida Qum
5
Rajabov R. R. Qadimgi dunyo tarixi. (Sharq, Yunoniston, Rim). Т ., “Fan va texnologiya”, 2009-y. 242-249-betlar.

shahriga asos solindi. Loklar Italiyaning Zefir burnida Zefir Lokri (hozir Кар
Spartivento)ni, Korinf aholisi Sitsiliyaga vaqt o‘tishi bilan yunon g‘arbini bosh
markazi va metropoliya rolini o‘ynagan Sirakuzani barpo qildilar. Sirakuza o‘z
navbatida Akr va Kamirinani barpo qildi. Megara Gibliya Megarasi va Seluninga,
rodosliklar Agrigent shahriga asos soldilar. Shunday qilib, yunonlar Sitsiliyaning
sharqiy va janubiy qismini egalladilar. Orolning g‘arbida bu yerga yunonlardan
ilgari kelgan finikiyaliklar hukmronlik qiladilar. Vaqt o‘tishi bilan orolining
g‘arbida Finikiya yerlari qisqarib faqat Finikiyaning uch nuqtasi Solunt, Panorm
(hozirgi Palerma) va Motiya qoldi. Er. avv. VI asrda yunonlarning Italiya va
Sitsiliya koloniyalari gullab-yashnadi va Bolqon Yunonistonidan ko‘ra boy
hududga aylanib Buyuk Yunoniston nomini oldi. Bu koloniyalarning
gullabyashnashining asosi qishloq xo‘jaligi, savdo-hunarmandchilik edi. Sitsiliya
va Italiyadan g‘alla Yunoniston va Kichik Osiyoga chiqarildi. Mil.avv. VII asrda
Liguriya qirg‘og‘idagi Rodan daryosi havzasida fokiyaliklar Massiliya (hozirgi
Marsel), janubiy Italiyada Eleya shaharlariga asos soldilar. Sharqda Xalkidika
yarim oroli Evbeyadagi Xalkida aholisi tomonidan, Epir qirg‘og‘idagi (hozirgi
Korfu) Kerkira oroli korinfliklar tomonidan bosib olindi. Korinfliklar Ambrakiy
qo‘ltig‘da Ambrakiya va Anaktorn; Illiriya qirg‘og‘ida Appoloniya va Epidamn
koloniyalariga asos soldilar. Qora dengiz qirg‘oqlarida Kichik Osiyodagi
yunonlarning eng kuchli savdo markazi Miletning fuqarolari o‘nlab koloniyalarni
barpo qildilar 6
.
Abidos, Sinop, Koteo, Kerasun va Trapezunt, Qora dengiz shimoli,
shimoliy-g‘arbiy qirg‘oqlarida Ol’viya, Appoloniya, Odessa, Toma, Tira,
Feodosiya, Bosforda Kalxidon (megaralilar asos solgan) Qora dengizning Yevropa
qirg‘og‘ida Vizantiy, Gerakleya koloniyalari qad ko‘tardi 7
.
Mil.avv. VII asrda Misrda ham yunonlarning tayanch nuqtalari vujudga
keldi, bu yerda Navkratis koloniyasi barpo qilindi. Shimoliy Afrikada Liviya
qirg‘og‘ida shoir Kallimax va olim Erastofenning vatani Kirenaga asos solindi.
Yunonlarning g‘arbga siljishini Karfagen, janubi sharqda esa Misr to‘xtatdi 8
.
6
Rajabov R. R. Qadimgi dunyo tarixi. (Sharq, Yunoniston, Rim). Т ., “Fan va texnologiya”, 2009-y. 242-249-betlar.
7
Jahon tarixi (Qadimgi Sharq, Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi) / o’quv qo’llanma / T.: “NAVRO'Z” 2018.156-
160-betlar.
8
Jahon tarixi (Qadimgi Sharq, Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi) / o’quv qo’llanma / T.: “NAVRO'Z” 2018.156-

Yunonistonda Mil.avv. VIII—VI asrlarda xo‘jalik hayotidagi ijtimoiy-
iqtisodiy o‘zgarishlar siyosiy hayotga o‘z ta’sirini ko‘rsatdi, Mild, Ifcs, Korinf,
Sikion, Megara, Afina shaharlari, Samos, Sitsiliya orollarida iqtisodiy o‘sish kuchli
edi. Aynan shu lovlimla kuchli, siyosiy faol shaxslar hokimiyatni bosib oldilar.
Tiranlar o‘z hokimiyatlarini kuch bilan ushlab turgan holda urug‘ aslzodalarning
siyosiy-iqtisodiy hukmronligini zaiflashtirdilar. Tiranlar aslzodalarning kuch-
qudratini zaiflashtirib, demosni kuychaytirdilar va o‘zlari istamagan holda
hokimiyatlarini halokati uchun qulay shart-sharoit yaratdilar. Omma ichida
mustahkam tayanchga ega bo‘lish uchun tiranlar kambag‘al qatlamlarni tirikchilik
o‘tkazishi uchun shart-sharoitlar yaratdilar. Ular aholini ish bilan band qilish
maqsadida yo‘llar, kanallar, binolar qurilishi kabi jamoat ishlarini uyushtirdilar.
Savdo — hunarmandchilik va qishloq xo‘jalik sohalarini bevosita qo‘liab-
quwatladilar. Tiranlar madaniyat-ma’rifat, qadimiy urf-odat, an’ana va diniy
e’tiqodlarni rag‘batlantirdilar. Ularni hukmronligi davrida yunon polislari o‘zlarini
buyuk kelajaklari poydevorini qo‘ydilar. (Afina-Pisistrat davrida, Sirakuza-Gelon
davrida). Korinf va Samos shaharlarini gullab-yashnashlariga tiranlar sababchi
bo‘ldilar. Tiranlar boshqaruvga o‘z qarindosh-urug‘larini tortdilar, ular
boshqaruvda yollanma qo‘shinlardan foydalandilar 9
.
Yunon polisini shakllanishi va uning o‘ziga xos xususiyatlari. Qadimgi
yunon jamiyatini iqtisodiy-ijtimoiy, siyosiy va mafkuraviy tashkilotini asosiy
shakli polis edi. Polis bu jamoani alohida tipi bo‘lib dehqon va shahar aholisini
o‘zida birlashtirgan yerga ishlovchilar fuqaro jamoasi edi. Yunon polisini asosini,
uni taraqqiyoti va shakllanishini belgilaydigan asosiy shartlari quyidagicha edi:
Eng awalo, davlat va xususiy mulk birlashgan antik mulkchilik shakli edi. Yunon
jamoasi a’zosi bo‘lgan fuqaro yerga egalik qilish huquqiga ega edi, har bir fuqaro
polis hududida yer ulushiga ega bo‘lishi shart edi. Yerga egalikni oliy huquqi
fuqarolar jamoasiga tegishli edi. Polis tashkilotini ajralmas qismi. fuqarolik
muassasasi edi. Polis aholisi to‘la huquqli fuqarolar, to‘laqonli huquqga ega
bo‘lmagan va huquqi bo‘lmagan aholi toifalaridan iborat edi. Polis jamoasi
tarkibiga kirgan fuqaroIarning iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy huquqlarining
160-betlar.
9
Rajabov R. R. Qadimgi dunyo tarixi. (Sharq, Yunoniston, Rim). Т ., “Fan va texnologiya”, 2009-y. 242-249-betlar.

majmuasiga ega edilar. Faqat polis fuqaroiarigina aholini imtiyozli qismini tashkil
etar edi.
Fuqaroning asosiy sifati ozod kishi mavqei edi. Yunon fuqarolik mavqeini
fuqaro ota-onadan tug‘ilishi bilan olar edi. Fuqarolik huquqini sovg‘a qilishga
faqat polisning xalq yig‘ini haqli edi. Oligarxiya hukmron bo‘lgan polislarda
fuqarolik mavqeiga ega bo‘lish uchun fuqaro mulkiy senz, yerga egalik, og‘ir
qurol-aslahasi mavjudligi shartlarini bajarish lozim edi. Polisning iqtisodiy asosini
qishloq xo‘jaligi, yerga mehnat qilish tashkil etar edi. Yerga egalik, dehqonchilik
uzoq vaqt polis fuqarosini imtiyozi bo‘lib qoldi. Polis fuqarosidan boshqa hech
kim uning hududida yerga egalik qilish huquqiga ega emas edi hamda polis
fuqarolar jamoasiga tegishli jamoa yerlariga egalik qila olmas edi. Har bir
fuqaroning eng muhim huquqi va bir vaqtni o‘zida majburiyati, bu uni o‘z polisini
himoyasiga shaxsan ishtirok etishi edi. Unga katta bo‘lmagan yunon polislari
muntazam qo‘shin saqlash qobiliyatiga ega emas edilar. Shu sababli, uning
himoyasi fuqaro-erkaklar zimmasida edi. O‘rta hol fuqaro-dehqonlar og‘ir
qurollangan falangani qo‘shinni asosini tashkil etar edi. Yunon polisini ajralmas
qismi-fuqarolik jamoasida o‘z-o‘zini boshqarish edi 10
.
Xalq yig‘ini, kengash, sud va ijroiya hokimiyati lavozimlari fuqaro
jamoasini qo‘Iida bo‘lib, h^ch qachon undan ajralmaydi. Polis jamiyatida barcha
huquqiy normalar manbasi xalq yig‘inida ishlab chiqilgan qonun edi. Fuqarolarni
qonunlarini ishlab chiqish, qabul qilish va amalga oshirishdagi ishtiroki ajralmas
huquq edi. Shunday qilib, polis fuqarolik jamoasi a’zolari bo‘lgan shahar va
qishloq aholisi uyushgan, yopiq jamoani tashkil qilgan bo‘lib, o‘z imtiyozlari va
huquqlarini qat’iy saqlab himoya qilar edilar. Polis hududi shahar va uni atrofidagi
qishloqlarni o‘z ichiga olar edi. Yunon polisi o‘z hududiga ko‘ra uncha katta
bo‘lmagan 100—200 kv. km. hajmdagi maydonni egallar edi. Har bir polis aholisi
5 mingdan 10 ming kishini tashkil etib, ulardan Inxminan 1—2 ming kishi
fuqarolik huquqiga ega edi. Faqat polislardan Sparta maydoni 8400 kv. km.; Afina
2500 kv. km.ni tashkil etar edi 11
.
10
Jahon tarixi (Qadimgi Sharq, Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi) / o’quv qo’llanma / T.: “NAVRO'Z” 2018.156-
160-betlar.
11
Rajabov R. R. Qadimgi dunyo tarixi. (Sharq, Yunoniston, Rim). Т ., “Fan va texnologiya”, 2009-y. 242-249-betlar.

Oltin va kumush aralashmasidan iborat elektron deb ataladigan tanga zarb
qilindi. Tangalar uzunchoq shaklda, bir tomonida davlat ramzi, ikkinchi tomonida
kvadrat tasviri tushirilgan edi. Yunonistonning pul birligini 436,5 gramm og‘ir!
ikdagi mina tashkil qildi. Bir mina 8,73 g og‘irlikdagi 50 staterga bo‘lindi. Savdo -
hunarmandchilik taraqqiyoti bilan ustaxona egalari va savdogarlardan iborat kuchli
ijtimoiy qatlam vujudga keldi, ular siyosiy hayotdan eski urug‘ zodagonlarini
chetlatishga urindilar. Pul-tovar munosabatlari savdoni rivojlanishi, Italiya,
Sitsiliya va Qora dengiz bo‘yidan arzon g‘allani import qilinishi qishloq xo‘jaligini
tushkunligi va dehqonlarning xonavayron bo‘lishiga olib keldi. Bu jamiyatda
ijtimoiy ziddiyatlarni keskinlashtirdi 12
.
Davlat qurilishi. Qadimgi davrda sud ishlarini urug‘ jamoasini o‘zi bajarar
edi. Davlat hokimiyati urug‘dan bu funksiyani tortib oldi. Zodagonlar uzoq vaqt
sud hokimiyatini, boshqaruvni o‘z qo‘llarida saqlab turdilar, vaqt o‘tishi bilan ular
bir qism hokimiyatni yangi ijtimoiy kuchlaiga berishga majbur boidilar. Yangi
ijtimoiy kuchlar, zodagon sudyalar hokimiyatiga chek qo‘yish uchun odatdagi
huquqni yozishni talab qildilar. Jamiyat yana olg‘a qadam tashlab savdo
munosabatlarini muvofiqlashtirishga majburiy qoidalarini kiritish ehtiyojini
tug‘dirdi. Qonunlarni eng qadimgi kodifikatsiyasini Lokradagi Zalevk (Italiyadagi
yunon shahrida) Katanadagi Xarond (Sitsiliyadagi yunon shahrida) amalga
oshirdilar. Yunon shaharlarida odatdagi huquqni yozish va yangilash barchani
hurmatiga sazovor bo‘lgan “ diallakt ” murosaga keltiruvchi yoki “ aysyumet ” —
adolatni biluvchi kishilarga ishonib topshirdilar. Lesbosdagi Mitillena shahridagi
Pittak (yunon an’analariga ko‘ra) ”yetti donodan biri ” Sirakuzada DiokI, Fivada
Filolay, Afinada Drakont va Solon shunday kishilardan edi. Yangi qonunchilik
natijasida sudyalar mansabdor shaxs sifatida saylab qo‘yiladigan bo‘ldi.
Chiqarilgan hukmning xalq yig‘inida apellatsiya qilish mumkin edi. Qadimgi
qonunchilikda jazo hajmi va xususiyati aniq belgilanib sudya o‘zicha jazo belgilay
olmas edi 13
.
12
Rajabov R. R. Qadimgi dunyo tarixi. (Sharq, Yunoniston, Rim). Т ., “Fan va texnologiya”, 2009-y. 242-249-betlar.
13
Jahon tarixi (Qadimgi Sharq, Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi) / o’quv qo’llanma / T.: “NAVRO'Z” 2018.156-
160-betlar.

Eramizdan avvalgi VIII—VI asrda kolonizatsiyaga Afina qatnashmadi.
Attikada mavjud hosildor yerlardan qishloq xo‘jaligida unumli foydalanildi.
Kulolchilik sohasi rivojlandi. Mulkiy tabaqalanish kuchaydi. Siyosiy hokimiyat
yevpatridlar-urug‘ zodagonlari qo‘lida edi. Yevpatridlarga qarshi dehqonlar,
savdohunarmandchilik tabaqalari—demos qat’iy kurash olib bordi.
II BOB. YUNON-FORS URUSHLARI DAVRIDA YUNONISTON
II.1. Yunon-fors urushlarining borishi, yakun va oqibatlar

Mil.avv.VI asrning ikkinchi yarmida Eron sharqning eng qudratli davlatiga
aylanadi. U qisqa vaqt ichida Qora dengizdan Hind okyeanigacha, O‘rta yer
dengizining sharqiy sohillaridan Hindistongacha bo‘lgan yerlarni bosib oladi. Endi
eronliklar Yunonistonga ham ko‘z olaytira boshlaydilar. Eron qo‘shinlari
Yunonistonning Qora, Marmar va Egey dengizlari sohillaridagi mustamlakalarini,
ular orasidagi yo‘llarni va undagi bo‘g‘ozlarni ham egallaganlar. Bu bilan
eronliklar Yunonistonning Qora dengiz sohillaridagi xalqlar bilan aloqasini uzib
qo‘yganlar. Eron qo‘shinlari ilgariroq Misrni ham zabt etgan edi. Natijada, Qora
dengiz va Misr tomondan Yunonistonga kelib turadigan g‘alla va boshqa
mahsulotlar kelmay qo‘ygan. Eron qo‘shinlari Egyey dengizidagi orollarning
ko‘pchiligini, shuningdyek, uning shimolidagi yerlarni ham istilo qilganlar.
Yunoniston sharq va shimoli-sharq tomondan dushman bosqini xavfi ostida
qolgan. Bu vaqtda Yunoniston polislari o‘rtasida birlik yo‘q bo‘lib, ko‘pgina
polislar Eron hukmronligini tan olishga tarafdor edi. Ammo ikki polis - Afina va
Sparta Eronga itoat etishni xohlamagan. Yunonistondagi bu vaziyat Eron shohi
uchun muhim ahamiyatga ega edi 14
.
Mil.avv. 492-yilda Eron shohi Doro I o‘z kuyovi Mardoniy qo‘mondonligi
ostida ham quruqlikda, ham dengizda Yunonistonga katta qo‘shin yuborgan.
Quruqlikdagi qo‘shin Gellespont bo‘g‘ozidan o‘tib, yo‘l-yo‘lakay shahar va
qishloqlarni vayron qilib, Egyey dengizining Frakiya sohili bo‘ylab harakat qilgan.
Eronliklarning harbiy dengiz kuchlari sohil bo‘ylab suzib, Fasos orolini bosib
olganlar. Frakiyalik jangovar qabilalar o‘zlarini mudofaa qilib, Xalkidika yarim
oroliga yaqinlashib qolgan dushman qo‘shinlarini bir muncha kuchsizlantirgan.
Buning ustiga dengizda dahshatli bo‘ron ko‘tarilib, Eron harbiy kemalarining ko‘p
qismi yakson bo‘lgan. Eron qo‘shinlari Yunonistonga yetolmay, dengiz falokatidan
omon qolgan kuchlari bilan orqaga chekinishga majbur bo‘lgan. Eron qo‘shinlari
orqaga chekingach, Doro I Yunoniston polislariga elchi yuborib, ularning Eronga
tobe bo‘lishlarini talab qilgan. Ko‘pchilik yunon shahar-davlatlari Eron shohining
talabiga rozi ekanliklarini bildirganlar. Fessaliya va Byeotiyadagi ayrim
polislardagi xoin aslzodalar o‘z hukmronliklarini saqlab qolish uchun Eron
14
Jahon tarixi (Qadimgi Sharq, Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi) / o’quv qo’llanma / -T.: “NAVRO'Z” 2018-
y.178-b

yordamiga umid bog‘laganlar. Ammo Afina va Sparta Doro I ning taklifini rad
etgan. Afinada Eron elchilari qoyadan uloqtirilgan. Spartada esa elchilarni yyerni
ham, suvni ham shu yerdan olsinlar, deb quduqqa tashlaganlar. Shu tariqa Doro I
ning butun Yunonistonni o‘ziga tobe etish yo‘lidagi birinchi urinishi natijasiz
tugagan.
Yunon-fors urushlari Yunoniston tarixida burilish nuqtasi bo‘lgan.
Ko‘pincha bir-biri bilan dushman bo‘lgan ko‘plab kichik yunon shaharlari xavf-
xatar oldida birlashishga muvaffaq bo‘lishdi va nafaqat eng qudratli Fors
davlatining hujumiga dosh beribgina qolmay, balki o‘z mustaqilligini himoya qilib,
qarshi hujumga o‘tishga va fors tajovuziga chek qo‘yishga muvaffaq bo‘lishdi.
Forsga qarshi kurash miloddan avvalgi VI asrda yunon siyosatida yuz bergan
ijtimoiy va siyosiy o‘zgarishlarning ijobiy natijalarini ochib berdi. Ushbu kurashda
birinchi marta umumellin birdamligi, davlat chegaralaridan qat'i nazar, turmush
tarzi, madaniyati, dini, shuningdek tilining umumiyligiga asoslangan birlik
g‘oyalari yangradi.
Yunon-fors urushlarining hal qiluvchi davri (mil.avv. 500-478-yillar)
asosan Gerodotning "Tarixi" asosida o‘rganiladi, u tasvirlangan voqealarning
zamondoshi bo‘lmasa-da, ularning keksa ishtirokchilari bilan suhbatlashish, jang
maydonlariga tashrif buyurish, nisbatan yangi og‘zaki an'analar bilan tanishish
imkoniyatiga ega edi. G‘oliblar sharafiga yodgorliklar quriladi. Gerodot o‘zi uchun
mavjud bo‘lgan faktlarni taqdim etishda juda vijdonli, forslarga nisbatan
moyillikka begona, ba’zi yunonlar orasida persofil kayfiyatlari haqida sukut
saqlamaydi, lekin har qanday tarixchi singari o‘tmish voqealarini o‘z davri nuqtai
nazaridan yoritadi. Uning hikoyasining ishonchliligi boshqa saqlanib qolgan
dalillar, yangi ma’lumotlar, xuSuzan miloddan avvalgi 478-yildan keyingi
voqealar bilan tekshiriladi. Fukidid, Diodor (miloddan avvalgi I asr) asarlarida,
Eforning (miloddan avvalgi IV asr) bizgacha yetib bormagan ishidan
foydalangan,Yunon-fors urushlarining boshlang‘ich nuqtasi kichik Osiyoning
g‘arbiy sohilidagi yunon shaharlari va unga tutash orollarning fors hukmronligiga
qarshi qo‘zg‘oloni edi. Kir, Kambiz va Doro fathlari butun Yaqin Sharqni Fors
tarkibiga kiritilishiga olib keldi. Miloddan avvalgi 546-yilgacha Lidiyaga

bo‘ysungan Kichik Osiyoning yunon shaharlari uning mag‘lubiyatidan so‘ng
forslar hukmronligi ostiga o‘tdi. Yangi hukmdorlar tomonidan olinadigan soliqlar
miqdori avvalgidek edi, ammo Lidiya hukmronligi davrida yig‘ilgan pullar
muomalaga kiritildi va endi ular o‘lik kapital bilan fors shohlari xazinalariga
joylashdilar. Bu rivojlanayotgan savdo-pul munosabatlariga zarar yetkazdi va
Yunonistonning qirg‘oq shaharlarida savdo bilan bog‘liq guruhlarning noroziligini
keltirib chiqardi. O‘z flotiga ega bo‘lmagan Lidiya hokimiyati, shuningdek, dengiz
savdosi bilan bog‘liq bo‘lgan Kichik Osiyo yunonlarining iqtisodiy qiziqishlariga
bevosita ta’sir ko‘rsatmadi 15
.
O‘rtayer dengizini Qora dengiz bilan bog‘laydigan bo‘g‘ozlarni o‘z
nazorati ostiga olgan va finikiyaliklarning ajoyib flotiga ega bo‘lgan fors, kichik
Osiyo va Bolqon yarim orolidagi yunon polislarining savdo imkoniyatlarini jiddiy
ravishda cheklab qo‘ydi. Yunonlar uchun mehnat majburiyati og‘ir edi. Ular fors
shohlari tomonidan keng miqyosda olib borilgan qurilish ishlarida ishtirok etishga
jalb qilingan, hatto Suza va Persepolga ham yuborilgan. Kichik Osiyodagi yunon
shaharlari uchun yuk fors shohlari va ularning satraplarining harbiy yurishlarida
majburiy ishtirok etish edi.
Yunonlarning fors hukmronligidan noroziligi uchun siyosiy sabablar ham
mavjud edi. Fors istilosi davrida kichik Osiyo va unga tutash orollarning bir qator
yunon siyosatida hokimiyatda yagona zolim hukmdorlar bo‘lgan. Bolqon yarim
orolida, Egey dengizi orollarida va Kichik Osiyoda yuqorida ko‘rsatilgandek
vaqtinchalik xarakterga ega edi. Mahalliy urf-odatlardan mohirona foydalangan
fors hukumati yunon siyosatida ular qo‘lga kiritgan boshqaruv shaklini saqlab
qoldi, avvalgi zolimlarni o‘z tarafdorlariga aylantirdi yoki ularni yangilariga
almashtirdi. Eskirgan zulm yunon aholisi tomonidan tashqaridan o‘rnatilgan kuch
sifatida sezila boshladi va siyosiy tizimni demokratlashtirish uchun kurash chet el
bo‘yinturug‘iga qarshi kurash bilan birlashdi.
Kichik Osiyo qirg‘oqlari va unga tutash bo‘lgan ba’zi orollarni
bo‘ysundirib, fors o‘z hukmronligini shimol va g‘arbga surishga harakat qildi.
Doroning yurishi (miloddan avvalgi 515-514), garchi skiflar yashagan Dunay
15
Jahon tarixi (Qadimgi Sharq, Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi) / o’quv qo’llanma / -T.: “NAVRO'Z” 2018-
y.179-b

mintaqalarini zabt etishga olib kelmagan bo‘lsa-da, forslarga Frakiya qirg‘og‘ida
o‘z o‘rnini egallashga imkon berdi, bu esa ularning Bolqon Yunonistoniga
kengayishiga yo‘l ochdi. Kichik Osiyo yunonlari Bolqon yarim orolining
qarindoshlari bilan yaqin iqtisodiy va madaniy aloqalar bilan bog‘liq edilar.
Ikkinchisi Ioniyada va qirg‘oqning qolgan qismida forslarga qarshi kayfiyatni
qo‘llab-quvvatladi.
Miloddan avvalgi VI asrda Sharqda o‘sib-ulg‘aygan ulkan kuch va cheksiz
kengayish siyosatini olib borgan yunon siyosati dunyosi o‘rtasida murosasiz
qarama-qarshiliklar aniqlandi. Bundan kelib chiqadiki, barcha yunon davlatlari
Forsga qarshi kurashga kirishishga moyil edilar. Bir qator siyosatlar Forsga qarshi
kurashishdan manfaatdor bo‘lmasdan yoki o‘z mavjudligini saqlab qolishga umid
qilib, chetda turishni afzal ko‘rdi. Bu ba’zan Forsning harbiy qudratidan qo‘rqish,
ba’zan esa xavf-xatarni kam baholash bilan bog‘liq edi. Bu yerda iqtisodiy va
siyosiy omillar ham rol o‘ynadi. Forslar bilan qat'iy kurash tarafdorlari Fors
nazorati ostida bo‘lgan Sharqiy hududlar bilan dengiz savdosiga qiziqqan guruhlar
vakillari edi. Iqtisodiyotning agrar xususiyati ustun bo‘lgan qishloq xo‘jaligi
aholisi va siyosatlarining manfaatlari kamroq darajada fors istilolari bilan buzilgan.
Siyosatdagi ichki siyosiy qarama-qarshiliklar ham ta’sir ko‘rsatdi. Ayrim guruhlar
va arboblar o‘z dushmanlariga qarshi kurashda Forsdan yordam so‘rashdi, u erda
siyosiy surgunlar ko‘pincha boshpana topdilar. Sparta (Lacedemona) va Afinaning
hukmronlikka bo‘lgan da’volari (Argos, Egina) Fors bilan kurashga qarshi chiqdi.
Ushbu murakkab muhitda kichik Osiyo yunonlarining forslarga qarshi
chiqishlari bo‘lib o‘tdi. Uning tashabbuskorlari Kichik Osiyoning g‘arbiy
qirg‘og‘ining Markaziy qismidagi polislar bo‘lganligi sababli, birinchi navbatda
Milet, ion yunonlar tomonidan joylashtirilgan, uni ion isyoni deb atash odat tusiga
kirgan. Zolim Histiyning qarindoshi bo‘lgan Miletni vaqtincha boshqargan
Aristagor, Egey dengizidagi bitta Orolni zabt etish orqali forslarga xizmat qilishga
urinib, ularning muvaffaqiyatsiz harakatlari bilan ularning noroziligini keltirib
chiqardi va Ahamoniylarga qarshi nutqni o‘zi boshqarishga qaror qildi. Bu yunon
siyosatida hukmronlik qilgan zolimlarni ag‘darish bilan boshlandi.

Ulardan ba’zilari Aristagordan keyin o‘zlari hokimiyatdan voz kechishdi,
boshqalari quvib chiqarildi yoki qatl etildi. Hamma joyda isyonkor shaharlarda
respublika boshqaruv shakli o‘rnatildi. Kichik Osiyoning boshqa yunon shaharlari
va qirg‘oqqa tutash ba’zi orollar Milotga qo‘shildi. Umumittifoq organi tashkil
etildi. Ilgari turli og‘irlikdagi tanga zarb qilgan kurashga qo‘shilgan shaharlar uni
umumiy standartga muvofiq ishlab chiqarishni boshladilar. Yaqinlashib kelayotgan
kurashning qiyinligini anglagan Milet Bolqon Yunonistoniga yordam so‘radi.
Sparta, Sharq va qora dengiz sohili bilan aloqalardan iqtisodiy manfaatdor emas,
o‘z qo‘shinlarini uzoqqa olib ketishdan qo‘rqib, yordam so‘rab murojaat qilishni
qat'iy rad etdi 16
.
Boshqa yunon davlatlaridan faqat Afina va Eretriya javob berishdi, ular
Sharq bilan savdo qilishdan manfaatdor edilar va ion shaharlari bilan yaqin
aloqalar o‘rnatdilar. Ular Ioniyaga mos ravishda 20 va 5 ta kema yuborishdi: bu
davrdagi Afina floti hali ham kichik edi (70-100 ta kema), qo‘shni esa dushman
Egina edi. Qo‘shimcha kuchlar kelganida, isyonchilar faol hujum operatsiyasini
boshladilar, fors satrapi Artafernning qarorgohi Sardga etib kelishdi va qal'adan
tashqari shaharni egallab olishdi. Askarlarning beparvoligi yoki yomon niyat bilan
sodir bo‘lgan yong‘in shaharni deyarli butunlay yo‘q qilishga va mahalliy aholi
tomonidan juda hurmatga sazovor bo‘lgan Kibela ibodatxonasining o‘limiga olib
keldi, bu esa ularning g‘azabiga sabab bo‘ldi. Yunonlar Sardisni tark etib,
qirg‘oqqa qaytishdi va afinaliklar tez orada uylariga suzib ketishdi.
Mil.avv. V asr 80-yillarining oxirida Forsdagi vaziyat barqarorlashdi va
Doro vafotidan keyin hokimiyatga kelgan qirol Kserks (miloddan avvalgi 488-yil)
Gretsiyaga qarshi yangi kampaniyaga astoydil tayyorgarlik ko‘rishni boshladi. Bir
necha yil davomida Mardoniy floti halok bo‘lgan Athos burchagini aylanib
o‘tmaslik uchun Xalkidikdagi bo‘yin orqali kanal qurish ishlari olib borildi.
Qurilish uchun Osiyodan va unga tutash qirg‘oqdan ko‘plab ishchilar haydalgan.
Frakiz sohillari bo‘ylab oziq-ovqat omborlari tashkil etildi, Gellespont orqali
ponton ko‘priklar o‘tkazildi. Kampaniyaga diplomatik tayyorgarlik ham olib
borildi: Kserksning elchilari va agentlari Bolqon Yunonistonning turli davlatlariga
16
Jahon tarixi (Qadimgi Sharq, Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi) / o’quv qo’llanma / -T.: “NAVRO'Z” 2018-
y.180-b

va hatto Sitsiliya yunonlarini fors bilan urushda qatnashishdan harbiy harakatlar
bilan chalg‘itishi kerak bo‘lgan Karfagenga yo‘l olishdi; kampaniyani tayyorlash
uchun Kserks o‘z saroyida panoh topgan yunonlarni jalb qildi (ular orasida sobiq
Sparta qiroli Demarat ham bor edi). Argos va Fessal Forsga bo‘ysunishni
namoyish etdilar. Yunonistonning shaharlarida, Afinani istisno qilmasdan, kuchli
forsparast guruhlar mavjud edi. Delfiyada yunonlarning mag‘lubiyatini bashorat
qilgan 17
.
Biroq, bir qator yunon davlatlari kurashga tayyorlanayotgan edi. Endi
mustaqil Yunonistonning mavjudligi xavf ostida bo‘lganligi sababli, nafaqat Afina,
balki Sparta ham unga faol qo‘shildi. Miloddan avvalgi 481 yilda Sparta
boshchiligidagi Korinfda joylashgan butun Yunoniston Ittifoqi tuzildi: harbiy
harakatlar rejalarini ishlab chiqadigan ittifoq harbiy kengashi tuzildi. Afinaning
dengiz ustunligiga qaramay, quruqlik kuchlari va flotning oliy qo‘mondonligi
Spartaga topshiriladi. Kserks boshchiligidagi ulkan fors qo‘shini kichik Osiyodan
chiqib ketgani haqida Gretsiyaga xabar kelganida, Afinada ilgari chetlashtirilgan
siyosiy surgunlarni qaytarish to‘g‘risida qaror qabul qilindi. Dastlab, 492-yilda
Mardonius bilan bir xil yo‘lda, Yunonistonning shimolida, Thessaliyaning
Makedoniya bilan chegarasida, Temp darasida dushman yo‘lini to‘sish uchun
qulay joy bo‘lgan fors qo‘shinini kutib olishga qaror qilindi. Biroq, Femistokl
tarkibiga kirgan yunonlarning avangard otryadi u erda yunon kuchlarini to‘plash
xavfli ekanligini aniqladi: salonliklarning asosiy qismi xavfli kurashga
aralashishga moyil emas edi va fors qo‘shinlarining talon-taroj va
zo‘ravonliklaridan xalos bo‘lishni kamtarlik bilan ta’minlashga umid qildi.
Qo‘shni Makedoniya forslarni do‘stona kutib oldi. Shuning uchun Shimoliy va
O‘rta Gretsiya chegarasida, Fermopil yaqinida forslar bilan uchrashishga qaror
qilindi. Bu erdagi tog‘lar dengiz qirg‘og‘iga yaqin edi va tor o‘tish joyini himoya
qilish oson edi. Bir paytlar fessal reydlaridan aziyat chekkan Fokida aholisi bu erda
mudofaa devorini qurdilar va yunonlar endi bu istehkomlarning qoldiqlaridan
foydalanmoqchi edilar. Quruqlik armiyasi harakatlari bilan bir vaqtda, forslar
17
Глускина Л.М. Греко-персидские войны./История Древнего мира. Расцвет Древних обществ.-
М..- “ Знание ” , 1983 - с.159-179

Eurip bo‘g‘ozidan o‘tib, yunonlar orqasida qolishlari uchun orolda flot
operatsiyalari rejalashtirilgan 18
.
Fermopilliklarning pozitsiyasi mudofaa bo‘lgani uchun, dastlab bu yerga
Birlashgan yunon armiyasining kichik bir qismini yuborishga qaror qilishdi jami
7000 ga yaqin kishi, shu jumladan 300 nafar Spartan, Shoh Leonid boshchiligida.
Afsonaga ko‘ra, Leonid yaqinlashib kelayotgan ishning xavfliligini anglab, faqat
o‘g‘illari bo‘lgan spartaliklarni o‘z otryadiga qabul qilgan. Ushbu guruhdan keyin
qo‘shimcha kuchlar yuborilishi kerak edi. Biroq, bu amalga oshmadi, garchi
Leonid yordam so‘ragan bo‘lsa ham. Sparta, unga tez-tez sodir bo‘lganidek,
kechikdi. Fermopilning pozitsiyasi bu yerda o‘z kuchlarini joylashtiradigan joyi
bo‘lmagan dushmanni uzoq vaqt ushlab turishga imkon berdi. Va bu kechikish
forslarni ta’minot qiyinligi sababli chekinishga majbur qilishi mumkin edi. Ammo
muammo shundaki, Fermopil darasidan o‘tishdan tashqari, mahalliy aholi va
ehtimol fors razvedkasiga ma’lum bo‘lgan yana bir tog‘ yo‘li janubga olib bordi.
Leonid har ehtimolga qarshi 1000 ta fokidan iborat otryadni yubordi. Forslarning
Termopil darasidan o‘tishga bo‘lgan bir necha urinishlari qaytarilgach, tanlangan
otryad, shu jumladan fors gvardiyasi tog‘ yo‘lidan o‘tib ketdi; mahalliy xoin o‘z
ixtiyori bilan yo‘lboshchi bo‘ldi. Bu harakat yunonlar tomonidan sezilmay qoldi;
chiqish joyida turgan fokidlar so‘nggi daqiqagacha dushmanni ko‘rmadilar, chunki
uni tog‘ yonbag‘irlarida o‘sgan o‘rmon qoplagan edi 19
.
Ajablanib, ular qarshilik ko‘rsatmadilar va Termopil darasi
himoyachilarining orqa tomoniga o‘tishni maqsad qilgan forslar ularga qochishga
imkon berishdi. Leonid nima bo‘lganini bilib, o‘z otryadining bir qismini qo‘yib
yubordi, o‘zi esa spartaliklar, thebanlar va boshqa yunonlar bilan birga o‘z joyida
qoldi va dushman hujumini o‘z zimmasiga oldi. Yunonlar chekinish yo‘li
yo‘qligini bilib, umidsizlik jasorati bilan kurashdilar va hayotlarini qimmat
sotdilar. Leonid va u bilan qolganlarning hammasi halok bo‘ldi. Dushman
hujumini to‘xtatib, ular yunon kuchlarini safarbar qilish, ularni istmaga jalb qilish
va Attikani evakuatsiya qilish imkoniyatini berishdi. Termopil jangida Evbeyada
18
Геродот. История. Перевод Г.А. Стратановского. 184. Стр. 473
19
Jahon tarixi ( Qadimgi Sharq , Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi ) / o ’ quv qo ’ llanma / - T .: “ NAVRO ' Z ” 2018-
y .185- b

flot faol harakatlari sodir bo‘ldi. Bo‘ron magnesiyaning yomon himoyalangan
qirg‘og‘ida langar tashlagan fors flotiga va keyinchalik Euboea Sharqiy qirg‘og‘i
bo‘ylab janubga borishga harakat qilgan eskadronga katta zarar etkazdi. Dengiz
kuchlarining to‘qnashuvi o‘zgaruvchan muvaffaqiyat bilan olib borildi, ikkala
tomon ham katta yo‘qotishlarga duch keldi. Otryadning o‘limi to‘g‘risida xabar
olganda, Leonid yunon flotining bu yerda qolishi o‘z ma’nosini yo‘qotdi va u
janubga, Saronik ko‘rfaziga qarab ketdi 20
.
Endi forslar to‘siqsiz Attikaga ko‘chib o‘tishlari mumkin edi. Boeotiya
Forsga bo‘ysundi va keyinchalik Febes ularga faol yordam ko‘rsatdi. Yunonlarning
quruqlik armiyasi bo‘yinida turdi va Sparta Peloponnesni himoya qilish uchun bu
erda mustahkamlangan mudofaa chizig‘ini yaratishni talab qildi. Femistokl esa,
Attika sohilida forslarga dengiz jangini berish kerak deb hisoblagan. O‘sha paytda
Attikani himoya qilish, shubhasiz, mumkin emas edi. Afinaliklar o‘zlari uchun
juda muhim bo‘lgan paytda murojaat qilgan yerning chetiga qochishni tavsiya
qilib, eng dahshatli bashoratni berdi. Biroq, Gerodotning so‘zlariga ko‘ra, Afina
elchilari Pifiya(Delfida bashoratni aytgan Apollonning ruhoniysi) ga qadar
muqaddas joylarni tark etmasliklarini aytishgan.) ularga tasalli beradigan hech
narsa aytmaydi, yana bir bashorat kelib, najot keltiradigan “yog‘och devorlar”
haqida gapirdi va “ilohiy Salarnin” haqida so‘z yuritildi. Ushbu bashorat o‘z
vatandoshlari va boshqa ittifoqchilarini o‘z pozitsiyalarining to‘g‘riligiga
ishontirishi kerak bo‘lgan Femistokl ta’sirini taklif qilishi mumkin.
1960-yilda qadimgi Trezena hududida topilgan Femistokl dekreti bilan
yozuv chop etilgan. U miloddan avvalgi III asrda yozilgan, lekin uning mazmuni
480-yilga tegishli. Unda Attikaning barcha jangovar qobiliyatli aholisini flotga
safarbar qilish, uning bir qismini Artemisiyaga (Evbey orolidagi burun) yuborish,
ayollar, bolalar va qariyalarni Salarnin va Trezenga evakuatsiya qilish va surgun
qilingan afinaliklarning qaytishi haqida gap boradi. fuqarolar umumiy kurashda
ishtirok etishlari uchun. Ushbu shov-shuvli topilma adabiyotda katta tortishuvlarga
sabab bo‘ldi, chunki bu erda ko‘p narsa Gerodotning hikoyasidan farq qiladi va
ba’zi tafsilotlar miloddan avvalgi V asr boshidagi Afina shartlariga mos
20
Геродот. История. Перевод Г.А. Стратановского. 183. Стр. 473

kelmaydi.Biroq, yozuv Afinada Femistokl tashabbusi bilan qabul qilingan bir
emas, balki bir nechta farmonlarning asl mazmunini kech tahrirda etkazish
ehtimoli istisno qilinmaydi. ularning tarixidagi qiyin davr. Evakuatsiya
to‘g‘risidagi eng mas'uliyatli qaror xalq yig‘ilishida oldindan muhokama qilinishi
mumkin edi, u umumiy safarbarlikdan so‘ng asosiy tarkibini yo‘qotishi kerak edi.
Fukididning Femistokl-ning oldinga qarash va voqealar rivojini oldindan taxmin
qilishning ajoyib qobiliyati haqidagi so‘zlari, ehtimol uning bu harakatlari
taassurotida aytilgan bo‘lishi mumkin 21
.
II.2. Urushning yakuni: Delos dengiz ittifoqi. Kalliy sulhi
Miloddan avvalgi 479-yildan keyin Fors endi Bolqon Yunonistoniga tahdid
solmadi. Yunoniston davlatlari o‘zlari hujumga o‘tdilar. O‘z mustaqilligini himoya
qilib, kurashni boshqargan polislar g‘alabadan o‘z manfaatlari uchun
foydalanishga harakat qilishdi. Ellinlar jamoasi, ozodlik uchun birgalikda kurash
to‘g‘risidagi deklaratsiyalar juda tez unutildi. Keyingi harbiy muvaffaqiyatlar
vaqtincha o‘rnatilgan birlikni portlatdi, ayniqsa Afina va Sparta o‘rtasidagi
ziddiyatlar tobora ravshanlashdi, ayrim davlatlar ichidagi siyosiy guruhlar o‘rtasida
vaqtincha o‘chirilgan kurash avj oldi. Miloddan avvalgi 480-yildan keyin
Femistokl ta’siri u bir muncha vaqt siyosiy hayotda rol o‘ynashda davom etsa-da,
zaiflashadi. Uning tashabbusi bilan va uning bevosita ishtirokida Afina atrofida
forslar tomonidan vayron qilingan mustahkamliklar qurildi. Bu Spartaning
noroziligiga qarshi edi, u buni unga nisbatan dushmanlik namoyishi deb bildi
(Afinani quruqlikdan qo‘rqitishi mumkin bo‘lgan yagona kuch endi Sparta edi).
Femistokl, shuningdek, Afinani Pirey bilan bog‘laydigan va shu bilan
shaharni quruqlikdan qamal qilingan taqdirda dengiz orqali (Afina floti
hukmronlik qilgan joyda) to‘siqsiz etkazib berishni kafolatlaydigan uzun devorlar
deb nomlangan qurilish rejasiga ega. Ushbu istiqbolli reja faqat keyinroq amalga
oshirildi. Ammo Femistoklning strategik iste'dodi o‘z ishini bajarganida, uning
siyosiy yo‘nalishi Miltiadning o‘g‘li Kimon boshchiligidagi aristokratlarning
21
Геродот. История. Перевод Г.А. Стратановского. 184. Стр. 473

qarshiligiga duch keldi. Afina uchun qiyin bo‘lgan davrda Salarnin jangidan oldin
Attikani evakuatsiya qilishga muvaffaqiyatli rahbarlik qilgan areopagning roli yana
kuchaydi. Mamlakatni qamrab olgan o‘lim xavfi oldida birlashish an'analarga,
konservativ asoslarga bo‘lgan ishonchni jonlantirishga yordam berdi. Afinaning
kuchli floti haqiqatga aylanganda va harbiy harakatlar Sharqqa ko‘chirilganda,
hech bir siyosatchi endi faol dengiz operatsiyalariga qarshi chiqmadi. Bundan
tashqari, aristokratik guruh Forsni asosiy dushman deb hisoblashni davom ettirdi
va Gretsiyadagi antidemokratik kuchlarning qal'asini ko‘rgan Sparta bilan ittifoqni
har qanday narxda saqlab qolishni talab qildi. Femistokl Spartaning o‘zini forslar
bilan ittifoq bilan bulg‘angan davlatlarni Delfiya Amfiktioniyasidan quvib
chiqarish taklifiga qarshi chiqqanligi xarakterlidir. U bunday chora Spartaga
dominant rol berishidan qo‘rqardi.
Yunon siyosatidagi tinch aholining asosiy qismi, albatta, ammo Femistokl
singari qadriyatlarni tezda qayta ko‘rib chiqishga qodir edi, u bundan buyon Sparta
Afinaning asosiy raqibiga aylanishini tushundi. Miloddan avvalgi v asrning 70-
yillarida Fors bilan yarashish g‘oyasi ommalasha olmadi; 471 yilda Femistokl
chetlashtirildi. Ma’lumki, bu hali siyosiy faoliyatning tugashini anglatmaydi.
Femistokl Peloponnesga boradi, u erda Spartaga qarshi faol tashviqot olib boradi,
unga dushman kuchlarni birlashtirishga harakat qiladi. Sparta qarshi choralarni
ko‘radi: Afinaga pausaniasning uyida tintuv paytida topilgan hujjatlar yuborilgan.
Femistoklni forslar bilan jinoiy aloqalarda fosh qilganlar. Femistokl xiyonat
qilishda ayblanib, Afina sudiga murojaat qilishi kerak edi. U sudga kelmadi,
Gretsiyadan qochib ketdi va ko‘plab siyosiy muhojirlar singari Sharqda boshpana
topdi (miloddan avvalgi 465-464). Umrining oxirigacha u kichik Osiyoda yashab,
fors shohi Artakserksdan uchta yunon shahrini boshqarishga oldi 22
.
Yunon-fors urushlarining yana bir qahramoni — Pausania taqdiri yanada
fojiali edi, uni haddan tashqari hashamat va zolim hiyla-nayranglarda ayblagan
ittifoqchilarning iltimosiga binoan Sharqiy teatrdan chaqirib olingan Pausanias
Spartada hokimiyatdan oshib ketganligi uchun javobgarlikka tortildi. Dastlab u
oqlandi. Ammo keyin Pavsaniyaga forslar bilan aloqada bo‘lish va davlat
22
Глускина Л.М. Греко-персидские войны./История Древнего мира. Расцвет Древних обществ.-
М..- “ Знание ” , 1983 - с.159-179

to‘ntarishini ilotlar bilan til biriktirishga urinishda yana bir jiddiyroq ayblov
qo‘yildi. Bu erda faqat o‘lim jazosi jazolanishi mumkin edi. Pavsaniya
jinoyatchiga Xudoni himoya qilishga murojaat qilish huquqini beradigan yunon
urf-odatlaridan foydalanishga urindi. U ma’badda panoh topdi. Spartalik
hukmdorlar ma’badni har tomondan o‘rab olishdi va pausaniasni ochlik va
tashnalikdan o‘limga mahkum etishdi. U charchab yiqilib, oxiri yaqinlashayotgani
ayon bo‘lgach, qamalchilar ichkariga bostirib kirib, o‘lim muqaddas hududda sodir
bo‘lmasligi uchun o‘liklarni u erdan olib ketishdi. Shunday qilib, spartaliklar
muqaddas panohning daxlsizligini bulg‘ab, afinaliklar Kilonovoy tartibsizliklarini
bostirishda yo‘l qo‘yganiga o‘xshash kufr keltirdilar (miloddan avvalgi VII asrda).
Kilon Afinada hokimiyatni qo‘lga kiritish uchun muvaffaqiyatsiz urinish qildi.
Uning tarafdorlarining bir qismi qurbongohlar oldida o‘ldirilgan, u erda Ooi
boshpana topishga harakat qilgan. Keyinchalik, ikkala davlat ham ushbu kufr
harakatlarini siyosiy maqsadlarda ishlatishga urinib, bir-birlarini eslashadi.).
Forslar ustidan g‘alaba qozonishda bunday katta rol o‘ynagan ikki taniqli
shaxsning taqdiri Gretsiyadagi siyosiy vaziyat uchun juda muhimdir. Shu bilan
birga, Forsga qarshi dengiz operatsiyalari muvaffaqiyatli davom etdi. Gellespont
va Bosfor bo‘g‘ozlari ozod qilindi va Shimoliy qora dengiz sohili bilan savdo
tiklandi. Mil.avv. 478-477-yillarda ittifoqchilarning taklifiga binoan Oliy
qo‘mondonlik Afinaga topshirildi. Bundan buyon urush dengizda olib borilganligi
va afinaliklar eng kuchli flotga ega bo‘lganligi sababli, bu tabiiy edi. Yuqorida
aytib o‘tilganidek, Sparta o‘z qo‘shinlarini Peloponnesdan uzoq vaqt ushlab turish
uchun istamay yurdi. Bundan tashqari, fors o‘ljasining kirib kelishi va spartalik
qo‘mondonlarning Sharqiy hashamat bilan aloqasi Likurg qonunlari ruhi uchun
halokatli edi. Shuning uchun Sparta bunga qarshi emas edi 23
.
Delos dengiz Ittifoqi tashkil topdi. U dengiz va Orol yunon davlatlarini o‘z
ichiga olgan bo‘lib, ular ittifoq flotiga jihozlangan va jihozlangan kemalarni
qo‘yishi yoki pul badallarini to‘lashi kerak edi — Foros. Forosning o‘lchamlari
ma’lum bir shaharning moddiy imkoniyatlariga qarab aniqlandi. Dastlab, forosning
kemalarni etkazib berish majburiyatini almashtirish yengillik bo‘lib tuyuldi, ammo
23
Глускина Л.М. Греко-персидские войны./История Древнего мира. Расцвет Древних обществ.- М.. “ Знание ” ,
1983 - с.159-179

bu pullik ittifoqchilarni o‘z qurolli kuchlaridan mahrum qildi va ularni Afinaga
to‘liq qaram qildi. Ittifoq xazinasi Delosda saqlangan, ammo Afina rasmiylari bu
xazinani boshqargan. Ittifoqqa a’zolik ixtiyoriy deb hisoblangan. Biroq, fors
garnizonlaridan ozod qilingan shaharlar ittifoq tarkibiga majburiy ravishda
kiritildi. Va u yoki bu bahona bilan ittifoqdan chiqishga harakat qilgan ittifoqchilar
(Fasos va Naxos orollari kabi) isyonchilar deb e'lon qilindi, ularga qarshi jazo
ekspeditsiyalari yuborildi, ular o‘zlarining istehkomlaridan mahrum qilindi va
Foros to‘lovchilari toifasiga o‘tkazildi. Shunday qilib, ochep tezda Afinaning
ittifoqdagi gegemonligini, ittifoqchilarning sub'ektlarga aylanish tendentsiyasini va
Delos Ittifoqining Afina dengiz kuchiga aylanishini aniqladi. Miloddan avvalgi
454 yilda Egey morsida fors tahdidining kuchayishi bahonasida (Misrda Afina
tomonidan qo‘llab-quvvatlangan isyon bostirildi) ittifoq xazinasi Afinaga
ko‘chirildi. Bundan buyon ittifoq mablag‘lari Afinaning ichki ehtiyojlariga
sarflana boshladi. Ammo Afina o‘z ittifoqchilarini ekspluatatsiya qilganiga
qaramay, ikkinchisi ittifoq mavjudligidan bir qator afzalliklarga ega bo‘ldi (tashqi
tahdiddan xavfsizlik, iqtisodiy aloqalarni faollashtirish, Egeyda qaroqchilikka
qarshi muvaffaqiyatli kurash, Afinaning demokratik guruhlarni qo‘llab-
quvvatlashi) 24
.
Spartaliklar qo‘mondonlikdan chetlatilgandan so‘ng, harbiy harakatlar
davom etdi — birinchi navbatda Frakiyani forslardan tozalash. Bu yillarda Afina
va ittifoq floti harakatlarini boshqargan Miltiadning o‘g‘li Kimon nomzod bo‘ldi.
U baquvvat va qobiliyatli qo‘mondon edi. Kimon Sparta bilan ittifoqning qat'iyligi
g‘oyasiga sodiq bo‘lgan yer egalari zodagonlariga tegishli edi. Miloddan avvalgi V
asrda lakonofilizm — Sparta buyruqlariga sig‘inish — Yunonistonning turli
davlatlarida aristokratlar mafkurasining o‘ziga xos xususiyatiga aylanadi. Spartalik
buyruqlar har tomonlama taqlid qilinishi kerak bo‘lgan ideal edi. Afina demosi,
albatta, bu g‘oyalarga hamdard emas edi, ammo Kimononing muvaffaqiyatli
qo‘mondon sifatida mashhurligi juda katta edi. Uning qo‘mondonligi ostida
yunonlar strategik muhim ko‘priklarni qo‘riqlaydigan qal’ani egallab olishdi. U
afsonaviy Afina qahramoni Teseyning qoldiqlarini topish bahonasi bilan Afina
24
Э.Рунг. ПЕРСИДСКИЙ ФАКТОР В ПОЛИТИЧЕСКОЙ ЖИЗНИ ГРЕЦИИ в VI - IV вв. до н.э.
(автореферат). – Казан:2008 г.

mulki deb e'lon qilingan skyros orolidagi qaroqchilardan tozalangan (juda baland
bo‘yli odamning qoldiqlari bilan qabr qazish paytida tasodifan topilgan),
afsonaning bir variantiga ko‘ra, Skyrosda vafot etgan Teseyning qabri deb e'lon
qilingan. Qoldiqlar tantanali ravishda Afinaga qaytarildi, ammo bu yunonlarning
g‘oyalariga Orol hududiga huquq berdi.). Barcha bosib olingan hududlar Deloslar
Ittifoqiga kiritilgan. Ilgari ittifoqqa qo‘shilgan Naxos Finlyandiya qo‘mondonligi
ostida jang qilishdan bosh tortganida, Kimona uni majburan bo‘ysunishga majbur
qildi. Bu birinchi pretsedent edi, undan keyin boshqalar ham ergashdilar.
Naxos bostirilgandan so‘ng, Kimon floti kichik Osiyoning Janubiy
qirg‘og‘iga yo‘l oldi. Miloddan avvalgi 468-yilda bu yerda yangi fors floti bilan
so‘nggi yirik to‘qnashuv yuz berdi. Yunonlar, xuddi Mikala jangida bo‘lgani kabi,
fors kuchlarini dengizda va quruqlikda mag‘lub etib, ikki tomonlama g‘alaba
qozonishdi. Shundan so‘ng fors floti Egey dengizida suzishga jur’at etdi. Delos
Ittifoqi hududi va Shuning uchun Afinaning ta’sir doirasi kichik Osiyo sohilidagi
yunon shaharlariga tarqaldi. Afinaliklar ko‘plab asirlarni qullikka aylantirdilar 25
.
Ko‘p o‘tmay, Afinaning Fasosga tegishli bo‘lgan Frakiya sohilidagi oltin va
kumushga boy hududga bo‘lgan da’volaridan norozi bo‘lgan Fasos orolining
Deloslar Ittifoqidan chiqish urinishi bostirildi. Fasos bir necha yil oldin Naxos
bilan bir xil jazoga duch keldi. Sparta Afinaga qarshi Fasosga yordam berishni
va’da qilgani xarakterlidir. Garchi va’da tez-tez bo‘lsa ham. Sparta buni uddalay
olmadi, ammo Forsga qarshi kurashni boshqargan Gretsiyaning ikki yetakchi
davlati o‘rtasidagi munosabatlar yomonlashgani aniq. Miloddan avvalgi 465-yilda
Spartada kuchli zilzila sodir bo‘ldi. Turar joy binolarining aksariyati vayron bo‘ldi,
o‘sha paytda efeba gimnaziyasida mashq qilganlarning barchasi halok bo‘ldi.
Aholi orasida vahima tarqaldi. Bundan foydalanib, helotlar isyon ko‘tarishdi. Ular
Spartani qo‘lga kiritishga muvaffaq bo‘lmadilar, ammo Messeniyadagi Ifoma
tog‘ida mustahkamlanib, spartiatlarning uni olishga bo‘lgan barcha urinishlarini
rad etishdi. Sparta yordam so‘rab Afinaga murojaat qildi. Demokratik arboblarning
qarshiligiga qaramay, Kimon Xalq yig‘ilishi orqali Spartaga yordam berish uchun
otryad yuborish to‘g‘risida qaror qabul qilishga muvaffaq bo‘ldi. Kimonning o‘zi
25
Э.Рунг. ПЕРСИДСКИЙ ФАКТОР В ПОЛИТИЧЕСКОЙ ЖИЗНИ ГРЕЦИИ в VI - IV вв. до н.э.
(автореферат). – Казан:2008 г.

bu ekspeditsiyani boshqargan. Biroq, afinaliklar kelishi bilan Tomas ham qo‘lga
olinmadi. Sparta afinaliklarni isyonchilar bilan til biriktirishda aybladi va ularni
nafaqaga chiqishga taklif qildi. Ushbu voqea kimononing siyosiy muxoliflari
tomonidan ishlatilgan: u chetlashtirildi va Afinani tark etdi 26
.
Kimonning qulashi Afinaning siyosiy hayotida demokratik kuchlarning
g‘alabasini anglatardi. Miloddan avvalgi 462-461-yillarda Efialt islohoti amalga
oshirildi, bu Areopagitning siyosiy rolini bekor qildi. O‘zining buzilmas halolligi
bilan mashhur bo‘lgan Efialt dastlab bir qator areopagitlarga qarshi axloqsiz xatti-
harakatlar va o‘z mavqeini suiiste'mol qilish ayblovini qo‘zg‘atdi. Shundan so‘ng u
osonlikcha qaror qabul qildi, ammo areopagus uchun faqat qotillik va dinga qarshi
ba’zi jinoyatlar uchun hukm qilish huquqi qoldi. Undan tortib olingan siyosiy
vazifalar besh yuzlik kengash va heliiyaga topshirildi. Efialt islohotining ahamiyati
uning raqiblarining reaktsiyasidan dalolat beradi; miloddan avvalgi 461-yilda u
ularning agenti tomonidan o‘ldirilgan. Ushbu siyosiy qotillik demokratik
kuchlarning zaiflashishiga olib kelmadi. Ularni Efialtning kichik hamkori Perikl
boshqargan, uning davrida Afina demokratiyasi o‘zining eng gullab-yashnagan
davriga erishgan.
Forsga qarshi harbiy harakatlar davom etdi, ammo avvalgiga qaraganda
ancha kam intensiv edi. Afina va Sparta ochiqchasiga janjallashishdi. Sharqda
faqat Afina o‘z ittifoqchilari bilan Forsga qarshi kurashgan. Ular fors
hukmronligiga qarshi isyon ko‘targan Misrga yordam berish uchun flot yuborishdi.
Shu bilan birga, Kiprning yunon shaharlarini ozod qilishga urinish qilindi. Qattiq
va uzoq davom etgan kurash isyonchilarning mag‘lubiyati bilan yakunlandi. Afina
ko‘plab kemalar va odamlarni yo‘qotdi. Biroq, Afinaning dengiz kuchi uni buzdi.
50-yillarning oxirida o‘n yillik quvg‘indan qaytgan Kimon boshchiligida Kiprni
ozod qilish va shu bilan birga Nil deltasida qolgan Misrdagi isyonchilarning
qoldiqlariga yordam berish uchun yangi urinish amalga oshirildi. Kiprdagi
Finikiyaning Kitiya shahrini qamal qilish paytida Kimon o‘lik yaralangan.
Qaytishda yunonlar qirg‘oq yaqinida jang qilishdi 27
.
26
Глускина Л.М. Греко-персидские войны./История Древнего мира. Расцвет Древних обществ.-
М..- “ Знание ” , 1983 - с.159-179
27
И.М. Дьяконова. История Древнего мира, том 2. Расцвет Древних обществ.( текст лекции:

Kipr quruqlikda va dengizda ikki marta g‘alaba qozondi. Ammo bu ularga
faqat xavfsiz chekinishni ta’minladi. Harbiy harakatlarning keyingi davomi hech
narsani va’da qilmadi. Afina Artakserks I ning tinchlik muzokaralari haqidagi
taklifini qabul qildi, kaliy boshchiligidagi elchixona Suzaga yo‘l oldi. Miloddan
avvalgi 449-yilda Kalliy tinchligi deb nomlangan. Uning shartlariga ko‘ra, Fors o‘z
kemalarini Propontida va Egey dengiziga yubormaslikka, qo‘shinlarini kichik
Osiyoning g‘arbiy qirg‘og‘idan uch kunlik piyoda yurishdan ko‘ra yaqinroq
tutmaslikka va’da berdi. Afina Kiprni tark etishga, Misrga yordam bermaslikka va
kichik Osiyo shaharlaridan garnizonlarni olib chiqishga va’da berdi, ular Delos
Ittifoqi tarkibida qoldi, ammo rasmiy ravishda fors shohi fuqarolari deb tan olindi.
Kalliy tinchligining shartlari bizga faqat keyingi manbalardan ma’lum. U
Afinaga katta sharaf keltirmadi: Kalliy o‘z vakolatlaridan oshib ketganligi va
jarimaga tortilganligi haqida mish-mishlar tarqaldi.
Yunon-fors urushlarining rasmiy tugashi, birinchi navbatda, Afina va
ularning ittifoqchilari uchun muhim edi, chunki Sparta va Bolqon Yunonistonning
boshqa davlatlari allaqachon o‘yindan chiqib ketishgan. Endi Afina davlati barcha
energiyani ittifoqdagi gegemonligini mustahkamlash va kengaytirishga va uning
tashqarisidagi ta’sirga aylantirish, ichki ehtiyojlar va jamoat qurilishiga katta
mablag‘ sarflash imkoniyatiga ega bo‘ldi. Yunon-fors urushlaridagi g‘alaba yunon
siyosati kuchlarining birlashishi qanchalik ko‘p narsani berishi mumkinligini
ko‘rsatgan bo‘lsa - da, u ichki va tashqi siyosiy qarama-qarshiliklarni bartaraf
etmadi. Aksincha, Gretsiyadagi eng kuchli ikki davlat — Afina va Sparta
o‘rtasidagi raqobat kuchayib bormoqda, unga boshqa yunon siyosatlari ham jalb
qilingan 28
.
( https://studfile.net/preview/7738130/page:8/ )
28
И.М. Дьяконова. История Древнего мира, том 2. Расцвет Древних обществ.( текст лекции:
( https://studfile.net/preview/7738130/page:8/ )

XULOSA
Qadimgi yunon, rim va xitoy tarixchilari va geograflarining asarlari ham
bunda katta ahamiyat kasb etadi. Qadimgi dunyo tarixi Qadimgi Sharq,
Yunoniston va Rim saroy amaldorlari va podsholarining turli yilnomalari (voqealar
yilma-yil qayd etib borilishi), qonunlar majmuyi, biografiyalarida (tarjimayi hol)
aks ettirilgan. Ularda yurishlar va janglar, ibodatxonalar, saroylar va qal’alar
qurilishi, hunarmandchilik va dehqonchilik, qadimiy fanlar va san’at haqida hikoya

qilinadi. Olimlar o‘qigan qadimgi matnlar, masalan, “Piramidalar matnlari” va
“Marhumlar kitobi” misrliklar tarixi haqida, “Bibliya” – yahudiylar, “Rigveda” –
hindlar, “Avesto” esa O‘rta Osiyo xalqlari tarixidan hikoya qiladi. Bunday
manbalar esa juda ko‘pdir. Olimlar tomonidan yozilgan yuzlab kitoblarda ko‘plab
mamlakatlar tarixi ochib beriladi. Nil vodiysidagi Misr piramidalari majmuyi,
Dajla va Frot oralig‘idagi Bobil, Hind vodiysidagi Moxenjodaro, Erondagi
Persepol shaharlari, Yunoniston, Rim va O‘rta Osiyoning ko‘plab shaharlari
qazishmalari butun jahonga mashhurdir. Ushbu ma’lumotlar ichida shubhasiz
yozma manbalar alohida ahamiyatga ega. Yozma manbalarni biz qal’alar
devorlarida turli ashyolarda uchratishimiz mumkin. Lekin jahon davlatchiligining
ilk bosqichidanoq davlat hukumdorlari va amaldorlar tomonidan ushbu yozma
manbalarni saqlashga mo‘ljallangan ilk arxiv-kutubxonalar yuzga keldi. Masalan,
mil. avv III ming yillikdayoq qadimgi Misrda ilk arxivlar yuzaga kelgan.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Rajabov R. R. Qadimgi dunyo tarixi. (Sharq, Yunoniston, Rim). Т ., “Fan va
texnologiya”, 2009-y.
2. Jahon tarixi (Qadimgi Sharq, Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi) / o’quv
qo’llanma / T.: “NAVRO'Z” 2018.
3. Глускина Л.М. Греко-персидские войны./История Древнего мира.
Расцвет Древних обществ.- М..- “ Знание ” , 1983.
4. Геродот. История. Перевод Г.А. Стратановского. 184.

5. Э.Рунг. ПЕРСИДСКИЙ ФАКТОР В ПОЛИТИЧЕСКОЙ ЖИЗНИ
ГРЕЦИИ в VI - IV вв. до н.э. (автореферат). – Казан:2008 г.
6. И.М. Дьяконова. История Древнего мира, том 2. Расцвет Древних
обществ.( текст лекции: ( https://studfile.net/preview/7738130/page:8/ )
7. Ленцман Я.А. Рабство в микенской и гомеровской Греции. М.: 1963.
8. Лурье С.Я. Язык и культура микенской Греции. М.-Л.:1957.
9. Пендлбери Дж. Археология Крита. М.: 1950.
10. Полякова Г.Ф. Социально-политическая структура пилосского
общества. М.: 1978.
11. Штоль. Г. Шлиман. М.: 1965.
12. http://yanko.lib.ru/books/hist/hist_old_greec-kuz-a.htm#_Toc197152452
13. https://studfile.net/preview/5265796/page:10/
14. https://muhaz.org/kirish-i-bob-yunonistonning-qadimgi-davrlariga-oid-
tarixiy-man.html?page=3
15. https://obuchalka.org/2013011269141/istoriya-drevnei-grecii-kuzischin-v-i-
2005.html

Miloddan avvalgi XI asr oxiri va IV asrda Yunoniston

Sotib olish