Минтақавий темир йўл узели хўжалик фаолиятининг таҳлили

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	473.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	01 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Transport

Минтақавий темир йўл узели хўжалик фаолиятининг таҳлили

Sotib olish

Кириш
Хўжалик юритишни бошқариш ишларига илмий ёндашиш даражаси иқтисодий
фанлар қанчалик ривожланганлигига ва уларнинг тавсиялари хўжалик юритиш
амалиётига қанчалик татбиқ қилинишига боғлиқ. Шундай экан, барча корхоналарнинг,
шу жумладан, савдо корхоналарининг раҳбарлари, мутахассислари, иқтисодчилари,
ҳисобчилари, бўлим бошлиқлари, сотувчилари иқтисодий таҳлил услубларини мукаммал
ўзлаштиришлари ва иқтисодий билимларни пухта эгаллашлари лозим. Бу уларнинг
ўзлари ишлаётган корхона иқтисодиётини чуқур билишларига, пухта иш юритишларига,
фаолиятларига иқтисодиёт соҳасидаги янгиликларни изчиллик билан татбиқ эта
олишлари, камчиликларнинг сабабларини аниқлашларига, келгусида бундай хатолар
такрорланишига йўл қўймасликларига, эътибордан четда қолаётган ички хўжалик
имкониятларини топиб, улардан тўла фойдаланилиши таъминланишига ёрдам беради.
Ҳар тарафлама чуқур иқтисодий таҳлил илмий режалаштиришнинг асоси – халқ
хўжалиги, шу жумладан, савдо корхоналари хўжалигига раҳбарликнинг ҳам негизидир.
Корхона хўжалик фаолияти таҳлили шундай қуролдирки, унинг воситасида иқтисодий
тежамкорлик шартларига риоя қилиш ва хўжалик муқобил иш юритиши устидан назорат
амалга оширилади. Иқтисодий таҳлил маълумотлари кенг меҳнаткашлар оммасига ҳар
бир меҳнат жамоаси ва бутун хўжалик бажарган иш натижалари билан танишиш
имконини беради.
Иқтисодий таҳлилнинг асосий вазифаси хўжалик иқтисодиётини ўрганиш,
уни янада ривожлантириш, такомиллаштириш, мавжуд имкониятлардан тўлиқ
фойдаланиш, эришилган муваффақиятларни кенг ёйиш ва йўл қўйилган
камчиликларнинг сабабларини ўрганиш ҳамда уларни имкони борича
тугатишга ёрдам беришдан иборат. Шундай қилиб, иқтисодий таҳлилнинг
вазифаларига қуйидагилар киради:
• корхонанинг фаолиятини, иқтисодиётининг ривожланиш даражаси ва
суръатини ҳар томонлама ўрганиш;
• ютуқларни мустаҳкамлаш чораларини кўриш,
камчиликларнинг ўз вақтида олдини олиш;

• муайян хўжалик фаолиятини батафсил ўрганиш асосида бизнес режанинг
бажарилишига баҳо бериш;
• таҳлил якунига кўра, иш натижаларига таъсир қилган омиллар ва сабабларни
ўрганиш;
• фойдаланилмаётган имкониятларни қидириб топиш ва улардан тўлиқ
фойдаланиш;
• паст кўрсаткичли корхоналар фаолияти билан илғор корхоналар фаолиятини
таққослаш, паст кўрсаткичли корхоналар фаолиятини илғор корхоналар
тажрибасига таянган ҳолда ривожлантириш ва мустаҳкамлашга ёрдам берадиган
тадбирларни ишлаб чиқиш ва амалга ошириш.
Бу вазифаларнинг бажарилишини таъминлаш учун иқтисодий таҳлил холис
(объектив) ва аниқ бўлиши, мунтазам ўтказилиб турилиши лозим. Нохолис ва
мавҳум таҳлил натижаларга нотўғри баҳо берилишига, корхоналар фаолияти
самарадорлигини ошириш юзасидан нотўғри таклифлар киритилишига олиб
келади.
Иқтисодий таҳлил шундай воситадирки, унинг ёрдамида иқтисодий тежамкорликка,
иш сифати ва сръатини, унумдорликни оширишга эришиш, бу жараёнлардаги фаолият
устидан назорат юритиш мумкин бўлади.
Таҳлил, грекча «analisis» сўзидан олинган бўлиб, ўрганилган объектни
қисмларга, элементларга бўлиш, деган маънони англатади. Таҳлил диалектик
бирликда «синтез» тушунчаси билан боғлиқдир.
«Синтез» сўзи эса, грекча «Sinthesis» сўзидан келиб чиққан бўлиб, у аввал
қисмга бўлиниб, ўрганилган объектнинг бир бутун объектга айланишини
билдиради.
«Таҳлил» ва «синтез» тушунчалари ҳар қандай илмий изланишнинг
негизидир. Улар инсон онгининг шакли сифатида кўпгина фанлар томонидан
ўрганилади, лекин хўжалик фаолияти ва унинг сўнгги натижалари таҳлили
фақат «Иқтисодий таҳлил» фанида ўрганилади. Таҳлил билан кенг маънода
иқтисодий таҳлил назарияси, бошқарув таҳлили ва молиявий таҳлил
шуғулланади.

«Иқтисодий таҳлил» фани бир-бири билан боғлиқ бўлган 4 қисмдан иборат:
• иқтисодий таҳлил назарияси;
• бошқарув таҳлили;
• молиявий таҳлил;
• тармоқларда иқтисодий таҳлил.
Иқтисодий фанлар тизимида иқтисодий таҳлил махсус фанлар қаторига
киради ва у бошқа фанлар билан чамбарчас боғлиқ. Иқтисодий фанларнинг
ўзаро боғлиқлиги қуйидагиларда намоён бўлади:
Умумий иқтисодиёт назарияси:
1. Аниқ иқтисодий фанлар:
- тармоқлар иқтисодиёти;
- корхоналар иқтисодиёти; - мамлакат иқтисодиёти.
2. Махсус иқтисодий шакллар ва ташкилотлар иқтисодиёти:
- кредит, молия, табиатдан фойдаланиш иқтисодиёти ва ҳ.к.
3. Ахборот аналитик фанлар:
- cтатистика;
- иқтисодий-математик методлар;
- хўжалик фаолиятининг таҳлили.
4. Тарихий иқтисодий фанлар: -
иқтисодий фикр тарихи; - халқ хўжалиги
таҳлили.
Мамлакатимизда бозор иқтисодиёти дастурини амалга оширишда ва унинг
моддий-техника базасини яратишда «Иқтисодий таҳлил» фани муҳим ўрин
тутади.
«Иқтисодий таҳлил» фани режалаштириш, ҳисоб ва ҳисоботнинг илмий
тизимига асосланади. Чунки режа топшириқларининг реаллиги ҳисоб ва
ҳисоботнинг аниқ ҳамда тўғрилигига боғлиқ. Уни бузиш эса, жиноятдир.
Шунинг учун ҳам «Иқтисодий таҳлил» фани «Савдо корхоналари
иқтисодиётини режалаштириш», «Меҳнатни ташкил этиш», «Бухгалтерия»,
«Хўжаликни бошқариш», «Статистика» каби фанлар билан узвий боғланган

бўлиб, яхлит мустақил фан ҳисобланади. қайд этилган фанлардан ҳар бири
корхоналар иқтисодиётининг айрим соҳаларини ўргатади. «Иқтисодий таҳлил»
фанининг бошқа фанлардан фарқи шундаки, у хўжалик фаолиятини тўғри
таҳлил қилган ҳолда хўжаликда қандай иш юритилаётганлигини, унинг
иқтисодиёти ва ривожланиш даражаси, ривожланишига нималар тўсқинлик
қилаётганини, савдо корхоналарида товар айланиш режасининг
бажарилаётганини, муомала харажатларини пасайтириш ва рентабелликни
оширишда қандай имкониятлар мавжудлигини кўрсатиб беради.
Иқтисодий таҳлилнинг асосий мақсади иқтисодий қонунлардан фойдаланиб
хўжаликларда, уларнинг тармоқлари ҳамда таркибий бўлинмаларида
самарадорликни ошириш учун, фойдаланилмаётган имкониятларни ахтариб
топиш ва улардан самарали фойдаланиш йўлларини аниқлашдир.

$Иқтисодий таҳлил усуллари ва уларнинг тавсифи Иқтисодий таҳлил усуллари Хўжалик фаолиятини тахлил қилиш фанининг моҳияти ва мазмуни ҳам ислохотлар даврида тубдан ўзгарди. Олдин тахлилнинг натижаси асосан режани бажариш учун ички имкониятларни ахтариб топишга қаратилган бўлса, эндиликда ҳар бир корхонанинг ички имкониятларни молиявийхўжалик фаолиятини яхшилаш учун сафарбар қилишга қаратиладиган бўлди. Бундан кўриниб турибдики, таҳлилнинг мақсади хам ўзгарди. Олдин таҳлил яхши ютуқларни ошкора этган бўлса, эндиликда яхши усулларнинг тижорат сири эканлигини кўрсатиб беради. Бозор иқтисодиётига хос бўлган рақобат хар бир корхонани ўз тижорат сирларини сақлашга мажбур қилади. Бундай шароитда хўжалик фаолиятини тахлил қилишнинг умумий усули бўлиши лозим. Лекин хар бир корхона ушбу умумий усуллар орқали ўзининг ички имкониятларини топади ва у ўта мухим бўлса, тижорат сири сифатида сақланиши мумкин. Хуллас, рақобат хар бир корхонани, унинг мулк шаклидан катъи назар, самарали ишлашини талаб қилади. Самарадорликни узлуксиз ошириб бориш учун унинг \ҳолатини чукур ўрганишни, тахлил қилишни тақозо қилади. Шу оркали хар бир корхона ўзининг истиқболини, молиявий барқарорлигини таъминлашни кўра билиши лозим. Бу тадбир фақат тахлил орқали амалга ошишини эътироф этган холда шуни таъкидлаш лозимки, бозор иқтисодиёти шароитида барча иқтисодий механизмлар, жумладан икдисодий тахлил ва унинг усуллари хам кескин такомиллаштирилишини талаб қилади. Хўжалик фаолиятини тахлил қилишда бир қанча усуллар қўлланилади. Хозир иқтисодий тахлил назариясига бағишланган кўплаб адабиётлар мавжуд. Аммо ушбу адабиётларда тахлил усулларини ёритишга турлича ёндошилган. Кўплари амалиётга кўлланилиши қийинлигидан ташқари, бозор иқтисодиёти учун яроқсиз холатга келиб қолган, чунки уларнинг кўпи, таъкидлаганимиздек, режали иктисодиётга мўлжалланган эди. Бундан ташқари адабиётларда тахлилда$

кўлланиладиган усулларнинг соддаликдан мураккаблик сари ифодаланиши
таъминланмаган. Буларнинг ҳаммасини инобатга олиб ислохртлар даврида
тахлил усуллари маълум тартибга солинган ҳолда ёритилиши лозимдир, деган
хулосага келинди.
Хўжалик фаолиятини тахлил қилишда жуда кўп усуллар қўлланилади.
Шу фан вужудга келганда уларни фаннинг методи билан бирга берар эди.
Эндиликда эса, усулларга алоҳида тўхталиб, уларни шартли равишда икки
гурухта бўлиб бермоқдалар. Бу гурухлар мазмуни ва моҳияти жиҳатидан бозор
иктисодиёти шароитига хам тўғри келади. Шу туфайли барча усулларни хозирги
шароитда ҳам икки гypyxгa бўлиб ўрганишни таклиф қиламиз. Бунга
қуйидагилар киради: 1) анъанавий усуллар, 2) математик усуллар.
Анъанавий усуллар энг қадимги усуллар бўлиб, улар тахлил вужудга
келган кундан бошлаб қўлланилиб келинаётган усуллардир. Буларга куйидагилар
киради: солиштириш усули; мувозанат усули (баланс усули); фаркли усул; қайта
хисоблаш усули; занжирли алмаштириш усули; индекс усули; интеграл усул;
нисбий кўрсаткичли усул кабилардир. Бундан ташқари бир қанча статистик
усуллар ҳам қўлланилади:
Математик усуллар тахлил фанининг такомиллашуви билан, унга
ЭХМларни қўллаш ва математик усуллардан фойдаланиш жараёнида кириб
келган. Бунинг бир канча усуллари билан биргаликда бир қанча типлари хам
мавжуд. Математик моделларнинг типларига қуйидагилар киради:
мультипликатив модель; аддитив модель; касрли модель кабилардир. Ушбу
моделларнинг ҳаммаси хам иктисодий ахборотларни тахлил қилишда кенг
қўлланилиб келинмоқда.
Мультипликатив модель натижа билан омиллар ўртасидаги боғлиқлик
кўпайтириш билан ифодаланганла қўлланиладиган моделдир.
Касрли модель эса натижа билан омиллар ўртасидаги боғлиқлик бўлиш
билан ифодаланганда қўлланилади. Ушбу усулларнинг барчаси хўжалик
фаолиятини тахлил қилишда қўлланилади.

Иқтисодий индекслар услуби
Индекс сўзилотинча «Index» атамасиданолинганбўлиб, белги,
кўрсаткичдеганмаъноларнибилдиради. Бухгалтерияда индекслар деганда
махсус иқтисодий кўрсаткичлар тушунилади. Улар иқтисодий ҳодиса ва
жараёнлани ўрганишда муҳим аҳамиятга эга.
Иқтисодий индекслар бевосита умум ўлчовга эга бўлмаган мураккаб
иқтисодий ҳодиса ва жараёнларни ўрганишда муҳим аҳамиятга эга.
Иқтисодий индекслар бевосита умум ўлчовга эга бўлмаган мураккаб
иқтисодий ҳодиса ва жараёнларнинг вақт бўйича ўртача ўзгаришини,
объеклараро ёки худудлараро таққослаш натижасини ифодалайди. Индекслар
ёрдамида шунингдек шу ходиса ва жараёнларнинг ўзгаришига таъсир этувчи
омилларнинг роли ва ҳиссаси ҳам баҳоланади.
Индекслар мураккаб ҳодисанинг айрим бирликлари учун ҳам ва
умуман мураккаб ҳодиса учун ҳам ҳисобланиши мумкин. Улар индивидуал
ва умумий индексларга бўлинади.
Тўпламнинг айрим бирликлари учун ҳисобланган индекслар,
индивидуал (алоҳида), барча тўплам учун ҳисобланган индексларэса умумий
(агрегат) индекслар деб аталади.
Индивидуал (алохида) индекслар (i) – динамика ва таққослаш нисбий
миқдорларнинг йнан ўзидир. Бунда алоҳида олинган иқтисодий ходиса,
жараённинисбийўзгариши баҳоланади. Асосий индивидуал индекслар
қуйидагилардан иборат:

1
Мисол. Берилган маълумотлар асосида индивидуал ва умумий физик ҳажм, баҳо
ҳамда қиймат индексларини ҳисобланг:

Маҳ-
сулот
тури Ўтган давр Жорий давр Маҳсулотлар қиймати,
мингсўм
Бир
бирликнинг
баҳоси, сўм
(Р
о ) Миқдори,
минг дона
(q
o ) Бир
бирликнин
г баҳоси,
сўм (Р
1 ) Миқдори
минг
дона
(q
1 ) Ўтган
давр
Р0q0 Жорий
давр
Р1q1 шартли
Р0q1 Р1q0
А
Б
В 300
700
1200 40
50
100 350
800
1150 45
52
106 12
35
120,1 15,75
41,6
121 13,5
36,4
127,2 14
40
115
жами - - - - Σ
Р0q0
=167,1 Σ Р1q1
=179,25 Σ
Р0q1
=177,1 Σ
Р1q0
=169

Корхона хўжалик фаолияти таҳлили
Хажм ва сифат кўрсатгичлари таҳлили
Ушбу бобда темир йўл транспорти корхоналарининг хўжалик
фаолиятига бахо берилар экан, унинг хажм ва сифат кўрсаткичларига
алохида эътибор қаратиш лозим. Корхона хажм ва сифат кўрсаткичларини
тахлил қилшдан асосий мақсад, уларни кузатилаётган давр мобайнида қай
даражада ўзгариб бораётганлигини кузатиш зарур, чунки уларнинг салбий
даражага ўзгаришини олидини олиш ва кўрсаткичларни яхшилаш борасида
таклифларни ишлаб чиқишдан иборат. Чунки, хажм ва сифат
кўрсаткичларнинг салбий даражага ўзагариши корхона молиявий
натижаларига бевосита таъсир қилади. Корхона хажм кўрсаткичлари
пасайиши тўғридан тўғри корхона фойдасига таъсир қилади. Сифат
кўрсаткичлари хам корхона иш сифатини бахолайди.
Темир йўл транспорти корхоналарининг хажм кўрсаткичларига
қуйидагилар киради:
Ташиш бўйича ҳажм кўрсаткичларига:
Темир йўл
транспорти корхоналарининг сифат кўрсаткичларига қуйидагилар киради:
Ташиш давомийлиги;
Ташиш зичлиги;
Вагоннинг статик юкламаси;
Динамик юклама;
Юкланган рейс каби кўрсаткичлар.
Юк ташишнинг хажм ва сифат кўрсатгичларини таҳлил

қилишимиздан мақсад, мамлакатнинг макроиқтисодий кўрсатгичи
бўлмиш ЯИМда темир йўл транспорти хизматининг қанчага тенглигини,
фаолиятга таъсир кўрсатувчи омилларни таҳлил қилишдан иборатдир. Темир
йўлда аниқланадиган асосий кўрсаткичлардан бири бу эксплутацион юк
айланма хисобланиб уни аниқлаш орқали бошқа кўплаб мухим кўрсаткичлар
аниқланади ва темир йўлда олиб борилган барча ишлар таҳлил қилинади. У
қуйидаги формула орқали аниқланади:
∑ (PL)
n =∑U*R
gr * q
gr * t т.км. нетто (t 30 кун)
Бу ерда: ∑U - Ўртача суткада бажарилган иш хажми, вагон
R gr - Юкланган рейс, км q
gr -
Динамик юклама, т/вагон 1-жадвал
МТУнинг хажм ва сифат кўрсаткичлари таҳлили.

Кўрсаткичлар Ўтган
давр Хисобот
даври Ўзгариш
Мутлоқ
(+,-) Нисбий %
1. 1. Жами ташилган юклар,
т
2. шу жумладан,
3. – жўнатилган,т
4. – юкларни тушириш учун
қабул қилинган вагонлар
сони, т

2. Ўртача суткада
бажарилган иш хажми, вагон
U
Шу жумладан
- юкларни ортиш, вагон

- юкланган вагонларнинг
қабули, вагон
3. Вагоннинг статик
юкламаси,
т/вагон
4. Юкланган рейс, км
5. Динамик юклама, т/вагон
6. Эксплутацион юк
айланма, млн. ткм. нетто

Эксплутацион юк айланма ўтган йилга нисбатан 4.1% га ошганини
кўришимиз мумкин. Бу кўрсаткичга тасир кўрсатган омилларнинг тасирини
қуйидагича кўриб чиқамиз:

∑(PL)
n 0 = 1452*233*57*24 =462816288
∑(PL)
n 1 = 1454*254*58,04= 529146224,6
∆∑(PL)
n = 51626127,36

∆

x
0 = 1452*233*57*24 =462816288 x
1 =
1454*254*58,04= 529146224,6
x = 51626127,36
= 1454*233*57*24 = 463453776
= 1454*254*57*24 =505224288
= 1454*254*58,04*24 = 514442415,4
= 379816704-379278720= 637488 = * *
= * *
∆ = -
= * * = * *
= * *
∆ = -
∆ = - = -
∆ =
∆ +∆ +∆
∆
∆
∆

=385513954,6 -379816704= 41770512
= 392393218,6-385513954,6 =9218127,36
∆ = 637488+41770512+9218127,36= 51626127,36
Юкоридаги жадвал маълумотлари асосида, шуни куриш мумкинки,
корхонада жами ташилган юклар хажми 1.1%га камайган. Корхона буйича
ташилган юклар хажмининг 60%ини кабул килинган юклар ташкил этган.
Ташилган юклар хажмининг ошиши жунатилган юкларнинг ошиши хисобига
ошган. Жами бажарилган иш хажмининг 80%ини кабул килинган вагонлар сони
ташкил этган. Корхонанинг асосий сифат курсаткичлари статитик юклама ва
вагоннинг динамик курсаткичлари ташкил этган. Куриниб турибдики, статик
юклама 3.58 %га ошган. Динамик юклама 1,9 %га ошган. Жорий йилда юк
айланма ўтган даврга нисбатан утган йилга нисбат 3,2%га ошганлигини кўриш
мумкин Бу албатта яхши. Чунки бу курсаткич харакатланувчи таркибда тан
самарали фойдаланилаётганлигини билдиради. Бу кўрсатгич компания
фаолиятини тахлил килишда энг асосийларидан бири хисобланади.
Бунга асосий таъсир кўрсатувчи омиллар қуйдагилар:
- иш хажмининг ортганлиги;
- вагоннинг юкланган рейслар сонининг ортганлиги;
- динамик юкламанинг ортганлигидир.

Меҳнат ресурсларидан фойдаланиш ва иш ҳақи фондининг таҳлили

Ушбу бобда корхонанинг мехнат ресурсларига бахо берилади. Корхонада
мехнат ресурсларини тахлил қилишдан асосий мақсад, корхонада мехнат
ресурсларини қай даражада самарали фойдаланилмоқда, яъни хар бир ишчига
тўғри келадиган иш хажми, ишчилар ўз иш вақтидан қай даражада смарали
фойдаланишмоқда, хар бир ишчига тўғри келадиган ўртача ойлик иш ҳақи қай
даражадалигин ўрганишдан иборат. Чунки, маълумки ишлаб чиқариш билан
боғлиқ ишчиларга тўланадиган иш ҳақи суммаси маҳсулот (иш, хизмат)
таннархига киритилади, демак, таннарх ўзгариши бевосита молиявий натижага
таъсир қилади.
Корхонада мехнат ресурсларида самарали фойдаланиш кўрсаткичига
мехнат унумдорлиги киради.
Меxнат унумдорлиги - ходимлар меxнат фаолиятининг иқтисодий
самарадорлиги кyрсаткичидир. У ишлаб чиқарилган маxсулот ёки кyрсатилган
хизматлар миқдорининг меxнат харажатларига нисбатан, яъни меxнат харажатлари
бирлиги xисобига ишлаб чиқарилган маxсулот билан белгиланади.
Жамиятнинг ривожланиши ва унинг барча аъзолари фаровонлиги даражаси меxнат
унумдорлиги даражаси ва унинг yсишига боғлиқдир. Бундан ташқари, меxнат
унумдорлиги даражаси ишлаб чиқариш усулини xам, xатто ижтимоий - сиёсий
тузумнинг yзини xам белгилаб беради.
Меxнат унумдорлиги кyрсаткичи меxнат самарадорлиги ва
натижадорлигининг барча жиxатларини акс эттирмайди. Масалан, у меxнат
сифатини xисобга олмайди, бундан ташқари, меxнат ресурсларидан оқилона
фойдаланиш зарурлигини ифодаламайди. «Меxнат унумдорлиги» тушунчасига yз
аxамияти жиxатидан яқин, лекин мазмунан янада кенгроқ бyлган тушунча «меxнат
самарадорлиги» тушунчасидир. Меxнат самарадорлиги меxнат унумдорлигидан
фарқли yлароқ, фақат меxнатнинг миқдор кyрсаткичларини эмас, шу билан бирга

сифат натижаларини xам ифодалайди. Меxнат самарадорлиги кyрсаткичининг яна
бир муxим устунлиги унда меxнат ресурсларини тежашнинг акс этишидир.
Меҳнат режасининг асосий кўрсаткичларига: меҳнат унумдорлиги,
ишчилар сони, ўртача ойлик маош, маош фонди киради.
Меҳнат режаси маълум ишларни бажаришга сарфланган ишчи кучининг
прогресси меъёрлари асосида ишлаб чиқилади. Иш хажмидан келиб чиққан ҳолда
эҳтиётдан контенгент аниқланади. Нормативлар асосида ишчилар сонини
аниқлашда меҳнатни ташкиллаштиришнинг замонавий, прогрессив шакллари
(хизмат кўрсатиш зоналарини кенгайтириш, хизматчилар ўртасида
мажбуриятларни рационал тақсимлаш ва бошқалар) ишлаб чиқилиши керак.
МТУнинг йиллик меҳнат режаси ўтган йилги режалаштирилган ташишдаги
меҳнат унумдорлигига солиштирган холда ва умумий меҳнатга хақ тўлаш фондига
асосланиб унинг ўсиши белгиланади. Ўртача ойлик маош кўрсаткичи, ҳисоб - китоб
қилинади.
Йиллик меҳнат режаси меҳнат унумдорлигини оширишни кўзда тутиб, меҳнат
ресурсларини тежаган ҳолда меҳнат самарадорлиги ва иш хақи тўловлари ўртасидаги
ўрнатилган пропорцияларга амал қилинишини таъминлаши зарур.
Норматив ташишдан, ёрдамчи кўмакдош - фаолиятдан, ортиш - тушириш
ишлари, маҳаллий даромад, капитал таъмирлаш бўйича иш хажмидан олинган даромад
суммасининг ошиши (камайиши) нинг ҳар бир фоизи учун белгиланади ва базавий иш
хақининг умумий фондидан олинади:

2.3 Ташиш харажатлари ва таннархнинг таҳлили
Республика иктисодиётини ривожлантиришда транспорт мухим роль
ўйнайди. Ўзбекистан Республикаси транспорт комплексининг хизмат курсатиш
бўлагининг 10% ни ташкил килади. Республикада темир йулда ташиш асосий
ўринни эгаллайди ва юқори ташиш кўрсатичига эга; ташиш таннархи нисбатан
арзон, катта тизими ва харажатнинг доимийлиги, табиий шароитга боғлик
эмаслиги ва атроф-мухитга кам таъсир этиш билан хам устивор туради.
Темир йўл транспорти ташиш харажатларини тахлил қилишдан асосий
мақсад ташиш харажатлари хажмини аниқлаш ва унга таъсир этувчи омилларни
ўрганиб, харажатларни камайтириш бўйича таклифлар ишлаб чиқишдан иборат.
Харажатлар хажмига бевосита таъсир этувчи омиллардан бири бу ташиш
таннархидир.
Таннарх бу - махсулотни ишлаб чикариш жараёнида сарф этилган
харажатларнинг пул шаклида ифодаланиши. Таннарх - ташкилотнинг иктисодий
фаолиятини белгиловчи мухим курсаткичлардан бири хисобланади. Бу тушунча
мажмуий курсаткич булиб, ишлатилган материал ва иш воситаларини хусусиятини
очиб беради, иш хажмини ошириш усулларини аникдайди, асосий воситаларни
ишлатиш даражаларини, самарадорликни ва ташкилот иш суратини оширади.
Таннархнинг тушуми жуда катта ахамиятга эга, чунки у ресурсларни кам сарфлаб,
ташкилот иш рентабеллигини устиришга ёрдам беради. Таннархда ташкилотнинг
бутун фаолияти уз аксини топади: ишлаб чикариш жараёнини шакллантириш; хом
ашё, ёкилги, электр - энергия, материал ва бошка харажатларни камайтириш
тартиби; асосий воситаларни ва харакат таркибини ишлатиш сифати ва даражаси,
шунингдек, айланиш воситасини ишлатиш ва бонщалар.Темир йулда ташиш
ишлари автомобиль ва хаво йулларининг ташиш ишларидан анча кам мехнат
сарфи талаб килади; бундан тапщари электропроездни тортиш кучи экологик
жихатдан бопща транспорт воситаларидан анча тоза ва шунинг учун темир йул
бопщаруви ишларнинг яхшиланиши мамлакатдаги транспорт харажатларнинг ва
унинг самарадорлигини оширишда катта ахамиятга эта.

Ташиш таннархини хисоблашда, янги технологияларни самарадорлиги хамда,
транспортнинг булимлари, хужаликлари, бажарилган хизматларни бахолашда, зарарни
аникдашда техник-иктисодий бахолаш мухимдир.
Темир йулда ташиш куйидаги ташиш таннархи билан белгиланган:
1) 10 келтирилган тонна - км, уртача таннархи; 2) 10
тонна - км, таннархи; 3) 10 йуловчи - км, таннархи.
Темир йулда ташиш таннархи юкорида айтилгандек учта улчов буйича,
яъни 10 тонна-километр, 10 йуловчи-километр ва 10 келтирилган тоннакилометр
учун хисобланади.
1. 10 йуловчи-км таннархи куйидаги формула оркали хисобланади С =(
Ей / ) * 10; сум Бу ерда: ЕЙ- йуловчи ташиш буйича умумий
харажатлар, сум;
2. 10 ткм таннархи куйидаги формула оркали хисобланади С = (Ею/
) * 10 ; сум

Бу ерда:
Е
Ю - юк ташиш буйича умумий харажатлар, сум;

3. 10 келтирилган тонна-километр таннархи куйидаги формула оркали
хисобланади
С = (Е/ ) * 10; сум
Бу ерда:
Е - юк ташиш буйича умумий харажатлар, сум;

E= ∑(PL)

Юқоридаги формулалардан фойдаланиб ва жадвалларда келтирилган
маълумотларга асосланиб ташиш таннархини аниқлаймиз.

Кўрстакичлар Ўтган давр Хисобот
даври Ўзгариш
Мутлоқ
(+,-) Нисбий %
1. Бажарилган иш
хажми,
млн.т.км.нетто
2. Юк ташиш
харажатлари, млн.
сўм
3. Боғлиқ харажатлар,
млн. сўм
4. Боғлиқ харажатлар
улуши, %
5. Боғлиқ бўлмаган
харажатлар, млн сўм
6. 10. ткм ташилган
юк таннархи, сўм

3-Жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики юк ташиш харажатлари ўтган даврдан
нисбатан 0.2% га ошган бу эса ёмон натижа мас. Қуйида бу ўзгаришга сабаб бўлган
омиллар таъсири кўриб чиқилади.
E 0
515,150039*235,1159678/10 =12112
E 1
= 392,3932186*242,4098978/10 = 13241
∆E =1129
E(PL)
n = 13,9961856*235,1159678/10 = 329,0726723
E( c )= 15,11732089*529,14622/10= 799,9273277
∆E = 799,9273277+329,0726723=1129

$3-жадвалда дастлабки маълумотлардан фойдаланиб 10т.км ташилган юк таннархини аниқладик, бунда таннарх қиймати ўтган даврга нисбатан хисобот даврда 8.1% (22) га ошган бу салбий натижа ҳисобланади. Таннархни пасайтириш учун иложи борича юк ташиш харажатларини камайтириш лозим хисобланади. Жадвал маълумотларидан кўриниб турибтики юк ташиш харажатлари ўтган даврдан нисбатан 13.2% га ошган бу еса ёмон натижа эмас. Қуйида бу ўзгаришга сабаб бўлган омиллар тасири кўриб чиқилади. Демак эксплатацион юк айланма кўрсаткичи юк ташиш харажатлари ошишига тўғри пропорционал бўлганлиги сабабли унинг хисобот даврида 4.6% га ошиши юк ташиш харажатларини 1191 млн сўмга ошириши мумкин еди. Бироқ иккинчи омил ташилган юк таннархининг хисобот даврида 8.1% га камайиши кутилаётган юк ташиш харажатларини 1191 млн сўмга қисқартирган ва табиийки бу ташишдан махсулот ишлаб чиқаришдан, иш бажаришдан фойда миқдорини ошишига олиб келади. Шартли ўзгармас харажатлар доимий мавжут уларни қисқартириш имконияти жуда кам. Шунинг учун харажатлар таркибини камайтириш учун ўзгарувчан харажатлар таркибини камайтириш мақсадга мувофиқ. 2.4 Юк ташишдан тушган даромадлар тахлили Корхона даромадларини тахлил қилишдан асосий мақсад, умумий даромад хажмининг ўзгаришига таъсир этувчи омилларни аниқлаш, даромадларни ошириш бўйича таклифлар ишлаб чиқишдан иборат. «Ўзбекистон темир йўллари» темир йўл компанияси кўп тармоқли хўжалик юритувчи субъект хисобланади. Ташиш билан бир қатор-\да у саноат махсулотларини ишлаб чикаради ва сотади. Таъмирлаш-курилиш ишларини, ахолига хизмат кўрсатиш ва ташиш билан боғлик бўлган турли ишлаб чиқариш хизматларини бажаради, молиявий операцияларда қатнашади. Темир йўл махсулоти (иши, хизмати) хажмининг пул кўринишидаги даромадлари махсулотни сотишдан шаклланади. Улар темир йўл компанияси ва униш таркибига кирувчи корхоналар ва ташкилотларнинг ишлаб чикариш ва бошка харажатларини қоплашга ва фойдани шакллантиришга зарур. Махсулот (иш, хизмат) ни сотишдан$