Mirzo Ulug’bekning “ Tarixi arb’a ulus ” asari tarixiy manba sifatida. - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	79.9KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

537 Sotish

Mirzo Ulug’bekning “ Tarixi arb’a ulus ” asari tarixiy manba sifatida.

Sotib olish

Mirzo Ulug’bekning “ Tarixi arb’a ulus ” asari tarixiy manba sifatida .
Mundarija:
Kirish ............................................................................................................................................................ 2
I.Bob. Mirzo Ulug’bekning “ Tarixi arb’a ulus ” asari tarixiy manba sifatida. ................................................ 5
1.1.Mirzo ulug’bekning ilmiy-ma’rifatparvarlik faoliyati .............................................................................. 5
1.2. Mirzo Ulug‘bekning ”Tarixi arb’a ulus” asari ....................................................................................... 11
II.Bob.Mirzo Ulug‘bekning jahon ilm-faniga qo‘shgan hissasi .................................................................... 18
2.1.“To’rt Ulus Tarixi” – davlatchilik tarixiga oid muhim manba ................................................................ 18
2.2.Ulug‘bek ilmiy merosi navoiy nigohida ................................................................................................ 24
2.3.Mirzo Ulug‘bekning jahon ilm-faniga qo‘shgan hissasi ........................................................................ 29
Xulosa ........................................................................................................................................................ 37
Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 39
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Mirzo Ulug‘bek 1394 yilning 22
martida, Amir Temurning Eron va Yaqin Sharqqa qilgan "besh yillik"
urushi vaqtida hozirgi Ozarbayjon hududida joylashgan Sultoniya
shahrida dunyoga kelgan. Ulug‘bek o‘zbek xalqi tarixida buyuk
astronom va matematik, davlat arbobi sifatida iz qoldirgan.
U temuriylar xonadonining farzandi sifatida yoshligidanoq saroy
muhitida saroy a'yonlari, olimlar, shoirlar ta'siri ostida tarbiya topadi.
Uning ta'lim olishini Amir Temurning o‘zi va buvisi Saroymulkxonim
nazorat qilgan.
Yosh Ulug‘bek saroydagi yirik olimlar, xususan Mavlono Ahmad
va Qozizoda Rumiydan saboq oladi, qadimgi yunon
mutafakkirlarining asarlari bilan tanishadi, tabiatshunoslik,
matematika, geometriya, geografiya, kimyo va astronomiyaga oid
bilimlarni chuqur egallaydi. Natijada 20 yoshida u o‘z davrining yirik
olimlaridan biriga aylanadi.
Mirzo Ulug‘bek 1411 yilda Mavoraunnahr va Turkistonga hokim
bo‘lib qoladi. U davlat arbobi sifatida Samarqand, G‘ijduvon va Buxoro
shaharlarida ko‘plab madrasalar va masjidlar qurdiradi hamda ilm-fan
rivojiga katta e'tibor qaratadi. 1417-1428 yillar davomida uning bosh-
qoshligida, Samarqand shahrida rasadxona barpo etiladi. 1428-1438
yillar davomida u rasadxonadagi izlanishlari mahsuli sifatida "Ziji
jadidi Kuragoniy" asarini yozadi. Bu asar sayyoralar, Quyosh va Oy
2

harakatini talqin qilish, yulduzlar katalogi va unda qo‘llanilgan
matematik usullari bo‘yicha o‘rta asrlardagi astronomik asarlarning
eng mukammali bo‘lganligi uchun avvalambor u musulmon
mamlakatlaridagi olimlarning diqqatini jalb qilgan.
Amir Temurdan keyingi yirik hukmdor, Mirzo Ulug‘bekning otasi
Shohrux Mirzo Movarounnahrda boshqa temuriy shahzodalarga ham
mulk ajratgan edi va uning hayotlik chog‘ida shahzodalar o‘z
mulklarida hokimlik qilish bilan kifoyalanishadi.
Ulug‘bek o‘z hukmronligi davomida 2 marta yirik harbiy yurish
qilgan. Birinchisida 1425 yilt Mo‘g‘uliston xoni Shermuhammad
o‘g‘lon (1421-1425) o‘zini mustaqil xon deb e'lon qilganda, Ulug‘bek
unga qarshi yurish qilib zafar qozongan. Ulug‘bekning ikkinchi yurishi
Sig‘noq shahri tomon bo‘lgan. Sirdaryoning quyi havzasi Ulug‘bek
tasarrufida edi. Ulug‘bek 1427 yili Sig‘noq yaqinida uning mulkiga
tahdid qilgan Baroq o‘g‘lon bilan to‘qnashgan va mag‘lubiyatga
uchragan. Dushman Ulug‘bekni ta'qib qilib, Samarqand
ostonalarigacha kelgan. Movarounnahr xavf ostida qolgani tufayli
Shohrux Mirzo Xurosondan katta lashkar tortib kelib xavfni bartaraf
etadi.
Kurs ishining maqsadi :O’quvchilarga Mirzo Ulug’bekning “
Tarixi arb’a ulus ” asari tarixiy manba sifatida tavsiya qilish
Kurs ishining vazifasi : Mirzo ulug’bekning ilmiy-
ma’rifatparvarlik faoliyati haqida
3

Kurs ishining ob'ekti : Mirzo Ulug‘bekning ”Tarixi arb’a ulus”
asari
Kurs ishining predmeti : Mirzo Ulug‘bekning jahon ilm-faniga
qo‘shgan hissasi
Kurs ishining tuzilishi : Kurs ishi kiris qismi, 2 ta bob, 5 ta reja,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
4

I.Bob. Mirzo Ulug’bek ning “ Tarixi arb’a ulus ” asari t arixiy manba
sifat ida .
1.1.Mirzo ulug’bekning ilmiy-ma’rifatparvarlik faoliyati
Ilm-fan va ma’rifatning rivojlanishida Ulug’bekning roli katta bo’ldi.
Ulug’bek nomi bilan shuhrat qozongan Muhammad Tarag’ay 1394 yil 22 martda
tug’ildi. Yuqorida aytganimizdek, Temur vafotidan keyin 4 yil davom etgan toj-
taxt uchun kurashlari natijasida hokimiyat Ulug’bekning otasi Shohruh Mirzo
qo’liga o’tdi. Shohruh Mirzo o’zi Xurosonda podsholik qilib, poytaxti Samarqand
bo’lgan Movaraunnahrni Ulug’bekga topshirdi. Biroq Ulug’bek boshqa temuriy
hukmdorlardan ko’p farq qilar edi. U yangi viloyatlarni qo’lga qo’lga kiritishga,
davlatni kengaytirishga emas, balki ko’proq obodonchilikka, ilm-fan va
ma’rifatning rivojlanishiga e’tibor berdi. Jumladan, u Buxoro, Samarqand,
G’ijduvon va boshqa shaharlarda madrasalar qurdirdi. U Buxoro madrasasining
darvozasiga «Ilmga intilish xar–bir muslim va muslima uchun karzu-farzdir.
Degan xadisni yezdirib kuygan.Demak. u musulmon erkaklаr bilan bir qatorda
xotin-qizlarning ham ilm olish huquqini himoya qilgan. Ayniqsa, Samarqanddagi
Ulugbek madrasasi mamlakatda diniy va dunyoviy ilmlarni tarqatishda tabiiy
fanlarni rivojlanishda o’ziga xos markaz rolini o’ynadi. Madrasaning birinchi
mashg’ulotini mashhur olimlar Muhammad Xavofiy va Qozizoda Rumiylar
o’tkazgan edi.Madrasa yirik ilmiy markazga aylandi. Ulug’bek, G’iyosiddin
Jamshid, Abuali Birjandiy, Mansur Koshiy, Ali Qushchi, Maryam Chalabiy va
boshqa olimlar astronomiya, matematika, geometriya va boshqa fanlardan
muntazam ilmiy ish olib bordilar. Ulug’bek bu olimlarning yordami bilan
Samarqandda Obirahmat arig’i yonida Ko’xaq tepaligida 1424 yilda katta
rasadxona-observatoriya qurdi. Bu observatoriyadagi asboblar, jumladan asosiy
asbob bo’lgan sekstant o’z aniqligi bilan XV asrning barcha observatoriyalaridagi
asboblardan ustun turadi. Ulug’bek bu observatoriyada ertayu-kech kuzatish olib
5

boradi, sayyoralar olamining sirlarini aniqlaydi. 1018 yulduzning holati va
harakatini o’rganib chiqadi.
Astronomiya fanini yangi taraqqiyot pog’onasiga ko’taradi. O’z kuzatishlarini
yakunlab o’zining yirik asari «Ziji jadidi Ko’ragoniy (Yangi Ko’ragoniy yulduzlar
jadvali)ni» yozadi. Bu asar nazariy kirish qism va 4 katta bobdan iborat. Kirish
qismida «Din tumanday to’zg’ib ketadi. Podsholiklar emiriladi, ammo olimlarning
xizmatlari mangu qoladi»-deb yozadi. Shuning bilan insoniyat uchun fanning
ahamiyatini yuksak baholaydi. Bu asarida Ulug’bek hindlar, greklar, eronliklar va
boshqa xalqlarning kalendarlarini tanqidiy tahlil qilib, o’zidan oldin o’tgan
Erotosfen, Gipparx, Ptolomey, Al-Battoniy, Ibn Yunus, Nasriddin Tusiy va boshqa
astronomlarning muvaffaqiyatlarini orqada qoldirgan edi. Sayyoralar olamini
o’rganishda, yil, hafta, kecha-kunduzni belgilashda mislsiz katta yutuqlarga
erishdi. Ulug’bek yilni takomillashmagan asboblar bilan o’lchab hisoblashda atigi
58 sekundda xato qilgan (hozirgi zamon hisobi bo’yicha 2 yil 365 kun 6 soat 9
minut 10 sekunddan iborat). 1
Ulug’bek tuzgan bu yulduzlar jadvali vaqt ustidan nazorat qilishda, kun, hafta,
oy va yillarni to’g’ri belgilashda shahar va mamlakatlarning koordinatalarini
aniqlashda muhim ahamiyatga ega bo’ldi.
1 oy harakatiga hijriy kalendar asoslangan arab kalendari bo’yicha
hisoblaganda har yuz yilda 3 yil tafovut chiqadi. (Hozirgi Grigoryan kalendarida
ham har 4 yilda 1 kun ortib qoladi. U qobisa yiliga qo’shib hisoblanadi). Ulug’bek
san’at ahillari va shoirlarga homiylik qilgan. Ma’lumotlarga ko’ra, u muzika
kuylari ham yaratgan, she’rlar yozgan. Ulug’bekning ilm va ma’rifat bilan keng
shug’ullanishi, san’at va adabiyotga ixlosi xotin-qizlar taqdiriga gumanistik
munosabatda bo’lishi va boshqa ilg’or harakatlari reaktsion ruhoniylar
boshchiligida barcha reaktsion qora kuchlarni o’rtadan olib tashlash uchun chora-
tadbir ko’rdilar. Ulug’bek 1449 yil 27 oktyabrda yovuzlarcha o’ldirdi
1
Qayumov A. Asarlar. 10 jildlik. 10-jild. Qadimiyat obidalari. Mirzo Ulug’bek. – Toshkent: Mumtoz so’z. 2010. –
B. 220.
6

Samarqand Ulug’bekdan keyin ham uzoq vaqtgacha O’rta Osiyoning katta
ilmiy va madaniy markaz bo’lib qoldi. XV asrning ikkinchi yarmida maydonga
chiqqan buyuk Alisher Navoiy ham, uning ustozi Jomiy ham Samarqandda
o’qiganlar.
Hirot asta-sekin Xuroson va Movaraunnahrning yirik madaniy markaziga
aylana boshladi. Bu shaharda XV asrning II yarmida adabiyot, san’at, maorif,
muzika, xattotlik, minatyura san’ati taraqqiy eta bordi.
Yoshlik yillarida Ulug‘bek ning turli sohalar bo‘yicha bilimlari, saviyasi va
dunyoqarashining shakllanishida, shubhasiz, uning ugruk bilan turli mamlakatlarga
sayohati, o‘sha davrning bilimdon va madaniyatli ayonlari bilan uzluksiz
muloqotda bo‘lishi, bobosi huzurida turli diplomatik uchrashuvlarda ishtirok etishi
katta rol o‘ynagan.
Ulug‘bek Aflotun, Aristotel, Gipparx, Ariabxata kabi Yunoniston. Misr va
Hindiston allomalarining va sharq donishmandlaridan, al-Xorazmiy, al-Farg‘oniy,
al-Battoniy, Abul Vafo al-Buzjoniy, Abu Nasr ibn Iroq, al-Farobiy, al-Beruniy,
Abu Ali ibn Sino, Umar Xayyom, Maxmud al-Chag‘miniy hamda Nasriddin
Tusiy kabi olimlarning ilmiy meroslaridan keng foydalangani uning so‘nggi yillar
ilmiy faoliyatidan yaxshi ko‘rinadi. Ulug‘bekning turli fanlar bo‘yicha bilimining
shakllanishida Amir Temir davrida saroyga ishga taklif etilgan ko‘plab forsiy
matematiklarning ziyoli va olimlarining ta’siri kuchli bo‘lganini tasdiqlovchi
anchagina dalillar mavjud.
Ulug‘bekning matematika va astronomiya sohasidagi birinchi o‘qituvchisi
Salohiddin Muso ibn Mahmud Qozizoda Rumiy bo‘lgani tarixiy manbalardan,
jumladan, V.Bartoldning asarlaridan ma’lum.
Ulug‘bekning tibbiyot fanlariga, ayniqsa, astronomiyaga qiziqishida, saroy
munajjimlari Mavlono Ahmadning ham xizmati katta, deb taxmin qiladi
G.Jalolov.
Biroq shularga qaramay, olimlar Ulug‘bekning ilmu nujum bilan bevosita
mustaqil shug‘ullanishi, yuqorida eslatganidek, unga amir Shoxmalikning otakalik
7

qilgan davridan so‘ng, ya’ni mamlakatni boshqarishga mustaqil kirishishganidan
keyin boshlangan deb xulosa qiladilar.
Muhammad Tarag‘ay -Ulug‘bek 15 yoshligidan davlatni boshqara boshlaydi.
U ko‘proq ilm, fan bilan shug‘ullangan. 1417 yili Buxoroda, 1420 yili
Samarqandda, 1432-33 yili G‘ijduvonda madrasalar qurib, o‘sha davrning oliy
bilimgohlarini tashkil qildi. Samarqandda ilmiy maktab barpo qildi. Bu
maktabda o‘sha davrning buyuk olimlari Salohiddin Muso ibn Muhammad ibn
Mahmud Qozizoda Rumiy, G‘iyosiddin Jamshid Koshiy, Mirim Chalabiy,
Aloviddin Ali ibn Muhammad Qushchi, Abdulam Birjandiy, Bahovuddin
Omuliy, Najmiddin Alixon va boshqalar matematika va astronomiya
sohasida chuqur va keng ilmiy tadqiqotlar olib borar edilar. Rasadxonani ilmiy
maktab yoki akademiya markazi deb qarash mumkin. Akademiya nomini fransuz
yozuvchisi ilmiy maktab deb atagan. Bu maktabda:
a) o‘nli kasrlar ijod etildi;
b) bir hol uchun uchinchi darajali tenglamani yechish;
v) sonlardan ixtiyoriy darajali ildiz chiqarishning bir necha usullari;
g) YA sonini katta aniqlik bilan aniqlash;
d) 1 burchak sinusini katta aniqlik bilan hisoblash;
e) yangi zijlar tuzish;
j) musbat va manfiy sonlar bilan amallar bajarish kabi masalalar hal etildi. Bu
maktab 30 yildan ko‘proq faoliyat ko‘rsatdi. Maktabda tabiiy fanlar ko‘proq
o‘qitilar edi. Ulug‘bek rahbarligida bu maktabda Muhammad Xavofiy, Qozizoda
Rumiy va G‘iyosiddin Koshiy o‘qitish jarayonini olib borar edilar. Shu maktabda
Ali Qushchi, Abdurahmon Jomiy kabi mutafakkir olimlar ta’lim olganlarBu
olimlar taklifi bilan Ulug‘bek rahbarligida Samarqand rasadxonasi
tashkil etildiki, bu inshoot o‘sha davrdagi eng mukammal ilmiy markazga
aylandi. Bu markaz Xitoy, Hindiston va boshqa mamlakatlar bilan ilmiy aloqada
edi . 2
2
Hayitmetov A. Adabiyotdan turkiyda birinchi nazariy qo’llanma. // O’zbek tili va adabiyoti. 2002. 1-son.
8

«Astronomik jadvallar» XU11asrda Yevropada (Oksfordda 1665 yil), 1853
yilda Parijda, Angliyada 15 yil ichida uch marta nashr etildi.
- XVII asr boshlarida hind olimi Savoy Joy Singx o‘z vatani Xindistonda shunga
o‘xshash rasadxona quradi va Ulug‘bek rasadxonasini ko‘p yillar davomida ko‘p
ilmiy ishlar qilganligini alohida ta’kidlaydi.
- Rasadxonada «Ziji jadidi Ko‘ragoniy» jadvali 1437 yilda yozib tamomlandi
Astronomiyaning nazariy va amaliy masalalariga bagishlangan bu asarda kalendar
tuzish bilan bog‘liq masalalar arablar, yunonlar, Eron, Xitoy va Uygur sanalari,
davrlar, yil va oylar, kun va haftalar sanalarining kelib chiqishi, Quyosh va Oyning
harakati bayon qilingan.
Ulug‘bek ekliptika tekisligining ekvatorga ogmaligini hisoblab o‘zining
natijalarini boshqa olimlar natijalari bilan taqqoslaydi (bu ishni Beruniy ham
bajargan.
Yulduz yilini Ulug‘bek 365 kun 6 soat 10 minut 8 sekund deb hisoblaganda
xatolik 1 minutu 2 sekundga teng bo‘lgan.. Ana shunday yulduz yilini hisoblab
boshqa olimlar ishlari bilan solishtirgan.
1. Hindlarda 365 kun 6 soat 12 minut 30 sekund
2. Xolleylarda 365 kun 6 soat 11 minut 00 sekund
3. Aristarxda 365 kun 6 soat 10 minut 49 sekund
4. Ibn Qurrada 365 kun 6 soat 9 minut 12 sekund
5. Ulug‘bekda 365 kun 6 soat 10 minut 6 sekund
Ulug‘bek 1019 yulduzning koordinatalarini keltirgan. Asarning aniqligi
olimlarni hayratda qoldirgan. Bu haqda mashhur Laplas shunday yozgan:
«Ulug‘bek - Samarqandda, o‘z3 viloyatining markazida, Tixo Bragegacha mavjud
bo‘lib kelgan, eng yaxshi hisoblangan yangi yulduzlar katalogi va astronomik
jadvallar tuzdi».
«Yangi astronomik jadvallar»dan Yevropa va Amerikada ham
foydalanganlar, chunki Ali Qushchi 1471 yilda bu asarni Turkiyaga olib borgan va
Turkiya orqali bu asar Yevropaga tarqalgan. Bu asarni 1641 yilda ingliz astronomi
Jon Grive, fransuz Sedie 1839 yilda, 1917 yidda amerikalik Eduard Boll Nobellar
9

nashr qildilar. Ulug‘bek 40 yil bu davlatni boshqaradi va o‘g‘li Abdulatif
tomonidan 1449 yil 25 oktabrda fojiali qatl etiladi.
Samarkand rasadxonasining bosh "teleskopi"- sekstantning dovrug‘i
Temuriylar mamlakati xududidan chiqib dunyoga taraldi. Arxeolog V.L.Vyatkin
tomonidan topilgan rasadxona qoldiqlarini 1908 yilda o‘rganish bir-biridan 51 sm
uzoqlikda joylashgan katta aylana yoyi rasadxonaning bosh instrumenti-sekstant
ekanligini ma’lum qildi. Yoy buylab joylashgan marmar plitalarga uyib yozilgan
sonlar esa, kuzatilayotgan yoritkichlarning balandliklarini o‘lchash imkonini
beradigan darajalangan shkala ekanligi aniqlandi. Keyingi tadqiqotlar ushbu
meridian yoyining radiusi 40,2 m bo‘lganligini tasdiqladi. Sekstant yoyidagi
ingichka o‘yiq chiziqlar bilan belgilangan shtrixlar orasi 70,2 sm dan bo‘lib u 1
gradusga to‘g‘ri keladi. 1 minutga to‘g‘ri keladigan sekstant yoyi esa 11,7 mm ni
tashkil qiladi. Bosh teleskop yoyining uzunligi salkam 50 m ga teng. Uning
janubiy tomonida joylashgan dioptr (tuynuk) ning yer sirtidan ko‘tarilgan uchi 28
m gacha boradi. V.L.Vyatkin qazilmalari, bu ulkan asbobning qoldigi (Qoyaga
o‘yilgan chuqurlikdagi qismi) janubiy tomonda yer sathidan 11 m chuqurlikkacha
borishi aniqladi. Yoyning ostki chetida 90 gradusli belgi bo‘lib, undan yer
sathigacha 45 sm gradusli yoyni tashkil qiladi. Yer sathidan biroz pastda yoy
uzilgan joyda 57 gradusli yoy belgisi tushirilgan yoy belgisi topildi. Biroq shunisi
qizikki topilgan marmar plitalarda abjad hisobida yoy graduslarining belgilari 57
gradusdan 80 gradusga qadar sonlar harfiy belgilar aylanachalar ichida keltirilgan
bo‘lib, yoy minuti va sekundi belgilarini aks ettirgan mis xalqani kiydirish uchun
marmar chetida ariqcha ham mavjud bo‘lgani holda 80 gradusdan 90 gradusgacha
bo‘lgan 10 darajali yoyda minut va sekund yoylari aks ettirilgan mis plastinkalari
uchun ariqchalar yo‘q. Mazkur asbobning yer sathidan ustki qismidagi yoy
uzunligi qanday uzunlikda bo‘lganligi xamon muammo bo‘lib, M.YE.Massonning
yozishicha yoyning bu qismiga tegishli 19 va 20 dan 21 gacha harfiy belgilar
bitilgan plitalar topilgan. Hozirga qadar 27 gradusdan 57 gradusgacha sonlar
bitilgan plitalar topilganicha yo‘q. 19 gradusdan so‘ng 0 gradusgacha xususida
10

shuni aytish mumkinki, asbob yoyining bu qismi aniq bo‘lganligini tasdiqlovchi
biror dalil topilganicha yo‘q.
Samarqand sharoitida osmon ekvatorining gorizontga og‘maligi 50 gradus
atrofida. Quyoshning kurinma yo‘li tekisligining osmon ekvatoriga og‘maligi 23
gradus 26 minut bo‘lganidan Samarqandda Quyoshning balandligi yil davomida
26,5 gradusdan 73,5 gradusga qadar (tush paytida) o‘zgaradi. Oy orbitasi
tekisligining ekliptikaga og‘maligi 5 gradus 9 minutligini etiborga olsak
Samarqandda Oyning balandligi 21,5 gradusdan 78,5 gradusgacha
(kulminatsiyasida) o‘zgarishi ma’lum bo‘ladi.
Sayyoralardan Utorud (Merkuriy) orbitasi tekisligining ekliptika tekisligiga
og‘maligi 7 gradusni tashkil qiladi. Binobarin Samarkand osmonida uning
balandligi 19,5 gradusdan 80,5 gradusgacha o‘zgaradi. Bundan ko‘rinadiki
Samarqand osmonida Quyosh, Oy va boshqa sayyoralarni kuzatish uchun sekstant
yoyining 19 gradusdan 0 gradusgacha qismining bo‘lishiga zarurat yo‘q ekan.
Ulug‘bek rasadxonasi bosh instrumenti yoyining darajalangan, ya’ni 19
gradusdan 80 gradusgacha bo‘lgan ishchi qismi aylana uzunligining taxminan 6
dan 1 qismi ekanligini e’tiborga olib uni sekstant bo‘lgan deyish mumkin. 3
1. 2 . Mirzo Ulug‘bekning ”Tarixi arb’a ulus” asari
“To'rt ulus tarixi” , “Ulusi arba’-yi Chingiziy” (“Chingiziylar to'rt ulusi”
(tarixi) yoki “Tarixi arba’ ulus”) nomli asar XV asrda yozilgan.
Ulug‘bek Xurosondagi adabiy va ilmiy muhitdan farqli o‘laroq, turk-
mo‘g‘ul xalqlari tarixi bilan qiziqdi. CHingizxon va mo‘g‘ul sulolalari
tarixining Temuriylar davrida davom etgani qiziqarli va diqqatga sazovor.
Zotan, turk-mo‘g‘ul qavmlarining qondoshlik jihatdan birligi haqidagi
tarix bu davrda ma’lum edi. SHu chin tarixni keng ommaga etkazish
uchun zarurati bor edi.
3
Boltaboyev H. Mahmudov M. Adabiy-estetik tafakkur tarixi. (2 jild. O’rta asrlar uyg’onish davri). – 224 b.
11

“Tarixi arb’a ulus” Mirzo Ulug‘bekning rahbarligi ostida va shaxsan
ishtirokida yaratilgan. Asar 1425 yili yozib tamomlangan.
Asar “Ulus- a- arba’a – yi CHingiziy” (“CHingiziylarning to‘rt
ulusi”) va “Tarixi arbaa ulus” (“Tarixi arb’a ulus”) nomlari bilan
mashhur.* Asar muqaddima va etti bob dan iborat.
Muqaddima qismida o‘rta asrlarda yaratilgan tarixiy asaralar
an’anasiga ko‘ra, Tangri taolo, uning elchisi Muhammad s.a.v. va uning
avlodlari sha’niga maqtov, Odam ato, payg‘ambarlar, Nuh alayhissalom,
uning farzandlari tarixi bayon qilinadi. (Bichurinning “Istoriya pervыx
chetыrex xanov doma CHingizxana”sini ham qarash kerak).
Birinchi bobda Turkxon ibn YOfas va uning Turkiston elida
hukmronlik qilgan avlodlari – Abuljaxon, Dabkuyxon, Kuyukxon va
boshqa mo‘g‘ul hukmdorlari, shuningdek, turk qavmlari va podshohlari –
Mo‘g‘ulxon, Qoraxon, O‘g‘uzxon tarixi bayon qilingan. SHunisi diqqatga
sazovorki, asarda keltirilgan turk-mo‘g‘ul urug‘lari tarixi va etnik tarkibi
Rashididdinning “Jome ut-tavorix” asarining 1 jildida keltirilgan
ma’lumotlardan keskin farq qilmaydi. (O‘g‘uzxon-chi?) Bu hol
Rashididdin foydalangan va turk-mo‘g‘ul xalqlariga oid boshqa
manbalarni Mirzo Ulug‘bek ham sinchiklab o‘rganganini dalillaydi.
Usmonli turklar to‘g‘risidagi ma’lumotlar ham bu bobdagi muhim
jihatlardan biridir. 4
Ikkinchi bob turk-mo‘g‘ul xalqlarining afsonaviy onasi Alonquva va
undan tarqalgan avlodning – Buzunjor xon, Buqo xon, Dutumin xon,
Qobulxon, Boysung‘ur xon, YAsugay bahodir va boshqalarning tarixi
bayonidan iborat.
Uchinchi bob buyuk jahongir CHingizxon tarixining bayoniga
bag‘ishlangan. Bu bobda eng diqqatga sazovor o‘rinlar – CHingizxonning
4
Navoiy A. Muhokamat ul-lug’atayn. 15 tomlik. XIV-tom. –T.: 1966. - B. 32.
12

bir qator xonlarni mag‘lub qilgani, uning nasl-nasabi, farzandlari, el-
ulusga joriy qilgan yasoqlari, ya’ni qonunlari zikri va u o‘rnatgan qonunlar
tufayli o‘g‘irlikka barham berilgani, lashkar tuzilishiga oid voqealar
bayonidir. Jumladan, lashkar tuzilishi to‘g‘risida Mirzo Ulug‘bek
quyidagicha yozadi: “Lashkar tartibi shunday tuzilganki, Odam ato
zamonidan bugungi kungacha biror podshohning sipohi turknikidek
muyassar bo‘lmagan. Sabru bardosh shiddatida va ma’lum muddatgacha
shokirlikda yashirin va oshkora o‘z hokimlariga jonu dildan mahkumlik va
mute’lik qilurlar” (113-bet). Sulton Muhammad Xorazmshoh va uning
o‘g‘li Jaloliddin bilan olib borgan jangu jadallari ham shu bobda qiziqarli
tarzda bayon etiladi. 5
To‘rtinchi bob CHingizxon farzandlariga va Qorachor no‘yonga
davlat ishlari borasida vasiyat etishi voqealari bilan boshlanadi.
O‘ktoyning taxtga o‘tirishi va uning Ulug‘ yurtdagi podshohligi, O‘ktoy,
CHig‘atoy va Tulixonning Xitoyga lashkar tortishi, u mamlakatni egallab
qaytayotganlarida Tulixonning vafot etishi,O‘ktoyxondan keyin taxtga
o‘tirgan Kuyukxon hukmronligi bilan bog‘liq voqealar, nihoyat,
O‘rdoyxon ibn Arig‘ Temurxon hukmronligigicha bo‘lgan hodisalar ham
shu bobda hikoya qilinadi. O‘ktoydan boshlab O‘rdoyxongacha yigirma
bir ukmdor tarixi qisqa bayon qilingan.
Beshinchi bob — CHinigzxonning to‘ng‘ich o‘g‘li Jo‘ji xon naslidan
bo‘lgan o‘ttiz uch xon zamonida Dashti Qipchoq (hozirgi Qozog‘iston,
G‘arbiy Sibir, Volga bo‘yi erlari) tarixiga bag‘ishlangan. Voqealar qisqa,
Oltin O‘rta poytaxti Saroy shahrini qurgan Botuxon (Jo‘jining o‘g‘li),
Barakaxon, O‘zbek xon, Jonibek kabi hukmdorlar tarixi shu bobdan o‘rin
olgan (Baraqxonmi? “Muhabbatnoma”da keltiriilgan Jonibek, yana
O‘zbekxon haqidagi ta’riflar bilan solishtirish kerak!)
5
Shayx Ahmad Taroziy. Funun ul-balog’a. – T.: Xazina. 1996. –B. 6.
13

Oltinchi bob — Eron mamlakatida saltanat qurgan o‘n ikki podshoh
tarixiga oiddir. Saltanatning asoschisi Tulixonning o‘g‘li Halokuxon
bo‘lib, u Elxon laqabini olgan edi. Halokuxon tarixiga kitobda kengrov
o‘rin berilgan. U Eronda o‘z saltanatini barpo qilish uchun kurashadi,
muruvvatpesha hukmdor sifatida shuhrat qozonadi, mamlakat
obodonchiligi yo‘lida ko‘p ishlar olib boradi. SHu bobdan ayon
bo‘lishicha, Halokuxon ilm-fan ahliga ko‘p rag‘bat ko‘rsatgan. Jumladan,
Halokuxon farmoni bilan Nasriddin Tusiy Tabrizda (Mo‘g‘ul
elxonlarining poytaxti) qurgan rasadxona Halokuxondan qolgan
yodgorlikdir. SHu rasadxonada tuzilgan zij “elxoniy” nomi bilan
mashhurdir.bo‘lib
Ettinchi – oxirgi bob CHig‘atoy ulusining CHingizxon zamonidan
(1227 yil) Amir Temurning hokimiyat tepasiga kelishi (1370 yil) gacha
bo‘lgan voqealar hikoya qilinadi. Bu bobda ham diqqatga sazovor
voqealar ko‘p. SHunday voqealalardan biri Mahmud Torobiy
boshchiligidagi xalq qo‘zg‘olonidir. Mirzo Ulug‘bek bu voqeaning
boshidanoq Mahmud Torobiyning asl qiyofasini chizib beradi:
Soxta sher ko‘k so‘fi kiyib yurardi, ikkiyuzlamachiligu
ayyorlikning asoslarini irg‘itdi.
Firib bilan tutun tarqatdi olchoq, ularning salomi salovotu ro‘zadan
iborat. 6
Mirzo Ulug‘bek Torobiyning el orasida obro‘ orttirish usulini hikoya
qilar ekan, birinchi navbatda. Erkaklarni itrofiga yig‘ib, uning amridan
chiqmasligini buyurdi. Torobiyning tabobatdan xabrdorigi sabab ayrim
xasta odamlar unga kelib. “tasodif bo‘lib, bir-
ikkikasalgaTangritaoloshifohamberdi”. SHu bois omma unga ixlos qo‘ydi
va uning atrofiga yig‘ildi. Parchada Mahmud Torobiyning xalqni qanday
6
Бартолд В.В. Сочинения. Т. 2. Ч.2. – М.: 1964. – С. 158–159. // Улугбек и его время. Петроград: 1918. –
С.38.
14

qilib o‘ziga og‘dirib olish usullari, avomni notavonligidan foydalanib.
O‘zini sohibkaromat qqilib ko‘rsatish usullarini bayon qiladi. Buxoro
shahri tashqarisida mo‘g‘ullar va Mahmud Torobiy o‘rtasida bo‘lib o‘tgan
jangda mo‘g‘ul askarlaridan birining kamondan otgan o‘qi Mahmud
Torobiyga tegdi va u jon berdi. Ammo uning o‘limidan hech kim voqib
bo‘lmadi, shu paytda qattiq chang-to‘zon ko‘tarilib, odamlar bir-birlarini
ko‘ra olmay qoldilar. Mo‘g‘ul lashkari bu tabiiy hodisani ham
Torbobiyning karomatiga yo‘ydilar va jang qilishdan to‘htadilar.SHayx
Torobiyning odamlari talon-tarojga berildilar, Talon-tarojni bas
qilganlarida, shayxning yo‘qligi ma’lum bo‘lib qoldi va “shayximiz g‘oyib
bo‘libdi” deb uning ukasi Muhammad Alini shayx qilib ko‘tardilar.
Mo‘g‘ul lashkari bilan Muhammad Ali tomonidan Buxoro xalqi
o‘rtasidagi jangda har ikki tomondan yigirma ming odam o‘ldi. Mo‘g‘ul
lashkarining qo‘li baland keldi va Qorachor no‘yonning amri bilan
Buxoroni g‘orat qilishdan lashkar o‘zini tiydi.
Mahmud Torobiy bilan bog‘liq voqealarni Mirzo Ulug‘bek
keltirishidan shu narsa ma’lum bo‘ladiki, tarixda Mahmud Torobiy
boshchiligidagi xalq qo‘zg‘oloni zolimlarga qarshi kurash yo‘lidagi kurash
emas. balki Mahmud Torobiy avom xalqni aldov bilan o‘ziga og‘dirib
olgani va shu xalq uni Buxoro amiri qilib ko‘targanini hikoya qilgan.
Mahmud Torobiy o‘zini avomgaqanday qilib sohibi karomat qilib
ko‘rsatgani quyidagi parchada yana ayon bo‘ladi: “...Keyingi juma kuni
SHayx Mahmud Torobiy nomiga xutba o‘qitdilar. Imomlar va Buxoro
akobirlarining barchasi shunda hozir qilindi. Ularning ba’zilarini o‘ldirdi,
ba’zilarini sazoyi qildi. Rind va avboshlarning barchasini katta ehtirom
bilan qabul qildi. Ularga dedi: “Sizlar uchun g‘oyibdan qurolyarog‘
topishga muyassar bo‘ldim!” O‘sha kunlarda SHeroz tomondan bir karvon
keldi va to‘rt xarvor shamshir olib kelishdi. Bu ham odamlar sonining
15

ko‘payishi va e’tiqodiga sabab bo‘ldi”. Xalq bundan tashqari boylarning
uyiga kirib, molini talon-taroj qilib keldilar, Mahmud Torobiy o‘ljalarni
avboshlarga taqsimlab berdi.
Mirzo Ulug‘bek Mahmud Torobiyning qiyofasini chizmagan bo‘lsa-
da, u bilan bog‘lik voqealarda uning ichki dunyosi bilan tashqi harakatlari
bir-biriga nihoyatda mos ekanini ko‘rsatib bergan. Mirzo Ulug‘bek
keltirgan detallar .
SHuningdek, mazkur bobda CHig‘atoy ulusi bilan Elxoniylar davlati
o‘rtasidagi siyosiy munosabatlar, CHig‘atoy ulusining ijtimoiy-siyosiy
hayotida barlos amirlarining roli, Balx va Andijonning qaytadan tiklanishi,
ma’muriy va ma’naviy islohotlar singari voqealar ham o‘rin olgan.
Har bir bobda biron xon yoki muayyan tarix hikoya qilinar ekan,
albatta, Mirzo Ulug‘bek oddiy bayonchilikdan qochadi, kitobxonni jalb
qilish maqsadida avvalo. Asar uslubiga badiiy jilo beradi, ikkinchidan,
ma’lum tarixiy voqealar yoki qahramonlarga ta’rif berish maqsadida
she’riy parchalar keltiradi. Umuman. asarda Mirzo Ulug‘bek bu asarini
yaratish bilan ijodkorlik mahoratini namoyon qilgan. O‘tmishdagi tarixiy
asarlar ayni paytda badiiy asarlar kabi kitobxonning estetik ehtiyojini
qondirish uchun ham xizmat qilganini Mirzo Ulug‘bekning mana shu asari
misolida yanada aniqroq ko‘rish mumkin.
Mirzo Ulug‘bek asarida “doston” terminini qo‘llaydi. Bu bejiz emas.
Jumladan, “O‘tror muhosarasi dostonining tugashi”, “Jand voqeasi
dostonining oxiri”, “Jo‘jixon, CHig‘atoyxon va O‘ktoyxon dostonining
oxiri” va h. tarixiy voqealarning bayoni, ayniqsa, O‘tror shahzodalarining
fojiali o‘limi, aholining ayanchli hayoti tasviri, O‘tror hukmdori
G‘oyirxon bilan shahar ahlining qal’aga kirib, bir oy davomida o‘limga tik
boqib, mo‘g‘ul lashkarlari bilan ayovsiz jang qilgani shu darajada mahorat
bilan tasvirlanganki, chinikam doston kabi o‘qiladi.
16

Ayniqsa, Jo‘jixonning vafoti bilan bog‘liq voqea (turkiycha jir )
“Tarixi arb’a ulus”dagi eng ta’sirli lavhalardandir. Ma’lumki,
CHingizxonning to‘ng‘ich o‘g‘li Jo‘jixon Dashti Qipchoqda hukmronlik
qilardi. Jo‘jixonning vafoti haqidagi xabar O‘rdaga etib kelganda, bu
xabarni CHingizxonga etkazishga hech kim jur’at qila olmaydi. Oxiri
barcha amirlar ulug‘ jarchidan. CHingizxon yaxshi kayfiyatda turganda bu
shum xabarni etkazsangiz. Deb iltimos qiladilar. Ulug‘ Jarchi fursati
etganda CHingizxonga quyidagi turkiycha jirni aytdi:
Tengiz boshdan bulg‘ondi, kim tinduroro, xonim?
Terak tubtun jig‘ildi, kim turg‘uzoro, xonim?
(YA’ni, daryo boshidan loyqalandi, uni kim tozalaydi, ey podshohim?
Terak ildizidan quladi, uni kim turg‘izadi, ey podshohim?)
CHingizxon Jarchining savoliga shunday javob berdi:
Tengiz boshdan bulg‘onsa, tindurur ulum Jo‘jidir,
Terak tubdin jig‘ilsa, turg‘uzur ulum Jo‘jidir.
(YA’ni, agar daryo boshidan loyqalangan bo‘lsa. Uni tindiruvchi mening
o‘g‘lim Jo‘jidir. Agar terak yog‘ochi ildizidan qulagan bo‘lsa, uni
turg‘izuvchi o‘g‘lim Jo‘jidir).
Jarchining ko‘zlaridan shashqator yoshlar oqdi. CHingizxon fojiani
anglaydi va quyidagi baytni aytadi:
Ko‘zing yoshin chungur turlu liq-liq to‘ldi bo‘lg‘aymu?
Jiring ko‘ngul o‘rkutur Jo‘chi o‘ldi bo‘lg‘aymu?
(YA’ni, ko‘zlaring o‘z yoshlarini dumalatmoqda, nahotki ko‘ngling to‘lib
ketgan bo‘lsa? So‘zlaring yuraklarni o‘rtadi. Nahotki Jo‘ji o‘dgan bo‘lsa?)
Jarchi CHingizxonning bu baytiga quyidagicha javob beradi:
17

So‘ydamakka erkim yo‘q, sen so‘ylading, o xonim,
O‘z yarlig‘lig‘ ozarg‘a javobdi o‘ylading, o xonim!
(YA’ni, bu haqda gapirishga qudratim va ixtiyorim yo‘q, o‘zing shunday
buyurgansan, ey podshohim! O‘z hukming o‘zing uchun bo‘lsin, to‘g‘ri
fikr qilding, ey podshohim!)
CHingizxon Jo‘jini boshqa o‘g‘illaridan ham ko‘ra nihoyatda yaxshi
ko‘rar edi. CHingizxon: “Kimki Jo‘ji xonning o‘limini talga olsa, mening
siyosatimga (ya’ni jazoimga) duchor bo‘ladi”, deb ogohlantirgan edi.
Jarchining javobidan taqdirga tan bergan CHingizxon shunday deydi:
Qulon olg‘on quvlandi, qulunimdan ayrildim,
Ayrilishqon anqudi er ulumdan ayrildim!
(YA’ni, ov qilish uchun ov maydonida quvlanayotgan qulonga
o‘xshayman, qulon o‘zi qochadi. Ammo bolasi qoladi, men ham xuddi
qulon kabi bolamdan judo bo‘ldim!)
Bu voqea, shubhasiz, kitobxonni larzaga solmasdan qo‘ymaydi.
II.Bob.Mirzo Ulug‘bekning jahon ilm-faniga qo‘shgan hissasi
2.1.“To’rt Ulus Tarixi” – davlatchilik tarixiga oid muhim manba
O’zbekiston xalqi boy tarixi va madaniyatiga ega. Bu yurt jahon
sivilizatsiyasi beshiklaridan biri. Bu tabarruk tuproq ne ne allomalarni, fozil-
u fuzololarni, olim-u ulomolarni, davlat arboblari- yu sarkardalarni
yetishtirib bergan. O’zining qadim tarixida ne ne bosqinchilik urushlari
guvohi bo’lgan, ularga qarshi ozodlik kurashi olib borib, hamisha o’zligini,
g’ururi, tarixi, ma’naviyati, qadriyatlari va madaniy merosini saqlab qolgan.
Xalqimizning tarixi bu buyuk tarixni haqqoniy ravishda, xolisona
yoritish bugungi barcha tarixchi olimlarimizning vijdon ishidir. Shu tarixni
18

yoritishda tarixiy manbalarning o’rni beqiyosdir. Bu manbalar sirligicha
qolib ketmay, kelajak avlodni bu ilmdan habardor bo’lishi va tarixdan saboq
olishi g’oyat ahamiyatlidir. Jumladan davlat arbobi, olim, buyuk davlat
arbobi va olim Mirzo Ulug’bekning “To’rt ulus tarixi” (Tarixi arba’ ulus)
asari qimmatli manbalar sirasiga kiradi. 7
Mirzo Ulug’bek (Muhammad Tarag’ay) 1394-yil 22-mart kuni Iroqi
Ajamning Sultoniya shahrida dunyoga kelgan. Bu paytda Amir Temur “besh
yillik” yurushida edi. Chopar xabar yetgazganda Amir Temur Iroqning
shimolidagi Mordin shahrini egallash uchun jang olib borayotgan edi.
Xushxabarni eshitgach Temur Mordin shahri aholisiga omonlik beradi va
bolaga o’zining otasini ismini qo’yadi Muhammad Tarag’ay deb. 1398-yilda
Amir Temur saroy qissaxonining jiyani Shayx Orif Ozoriyni muarabbiylikka
tayinlaydi va Muhammad Tarag’ay bolaligidanoq ilm-ma’rifatga qiziqib
qunt bilan kerakli fanlarni o’rganadi. 1409-yilda otasi Shohruh Mirzo uni
Movarunnahr taxtiga o’tqazadi. Shundan keyin Mirzo Ulug’bek davlatni
idora qila boshlaydi 1
. Qirq yil umri davomida davlatni idora qilib
obodonchilik va ilm fanga homiylik qiladi. Aynan uning davrida ikinchi
uyg’onish davri ravnaq topadi. Madrasa va rasadxona, uning qoshida
kutubxona bunyod ettiradi. Samarqand ilm-faning markaziga aylanadi.
Astronomiya, matematika, geografiya, fizika, tarix, adabiyot, xattotlik kabi
fanlar ravnaq topadi.
Mizo Ulug’bekning astronomiyaga oid va ilmiy kuzatishlar asosida
tuzilgan “Ziji jadidi Ko’ragoniy” va tarixga oid “To’rt ulus tarixi”(Tarixi
arba’ ulus) asari yoziladi. “Ziji jadidi Ko’ragoniy” VII-XI asrlarda tuzilgan
“Zij”lardan yuqori turadi. “To’rt ulus tarixi” asari turklarning avlod-
ajdodlari, mo’g’ul qabilalari va Chigizxon vafotidan keyin uluslar tarixini
7
Mirzo Muhammad Haydar Ayoziy. Tarixi Rashidiy. – T.: O’zbekiston. 2011. – 704 b.
19

yoritadi.
Avvalo shuni aytish kerakki, muallifning o’zi mazkur asarini qism
yoki boblarga bo’lmaganligi uchun tarixchi mualliflar tomomnidan “Tarixi
arba’ ulus” xususidagi to’rt ulus tarixini o’z ichiga olganligidan kelib chiqib,
uni muqaddima va yetti bobga bo’lish mumkin. Jumladan boblar quydagicha
ajiratilgan: Muqaddimada o’rta asr tarix ilmida hukm surgan an’anaga ko’ra,
Tangri taolo, uning elchisi, payg’ambarimiz Muhammad (s.a.v) sha’niga
aytilgan maqtovlar, Odam atoning yaratilishi va islomiyatdan oldin o’tgan
payg’ambarlar haqida yozilgan. Birinchi bobda Turkxon ibn Yofas hamda
uning Turkiston zaminida podsholik qilgan avlodlari, tatar-mo’g’ul va turk
qavmlariyu podsholari (Mo’g’ulxon, O’g’uzxon,
Qaraxon) tarixi bayon etilgan. Ikkinchi bobda turk-mo’g’ul xalqlarining
afsonaviy onasi Alanquva va undan tarqalgan avlod, yani podsholar
(Buqoxon, Dutuminxon, Qobulxon, Borton bahodir, Yasugay bahodir) tarixi
bayonini o’z ichiga olgan. Uchinchi bobda buyuk jahongir Chingizxon tarixi
bayon etilgan. To’rtinchi bobda Chingizxonning Ulug’yurt yani,
Mo’g’uliston bilan Shimoliy Xitoyni idora qilgan bevosita vorislari tarixiga
bag’ishlanadi. Beshinchi bobda Chingizxoning to’ng’ich o’g’li Jo’chixon
naslidan bo’lgan 33 xon zamonida Dashti Qipchoqning tarixi bayon qilinadi.
Oltinchi bobda Eron bilan Ozarbajon ustidan bir asr mobaynida (1256-1353)
hukmronlik qilgan Elxoniylar davlati tarixiga bag’ishlangan. Yettinchi bobda
esa, Chingizxoning ikkinchi o’g’li Chig’atoy va Chig’atoy ulusiga
bag’ishlangan tarixi bayon etilgan.
“To’rt ulus tarixi” asarida berilgan boblardan ko’rinib turibdiki asar
asosan buyuk Sohibqiron Chingizxonning va uning avlodlari tarixiga
bag’ishlangan. Bizga Buyuk Mo’g’ullar imperiyasi haqida ko’plab
ma’lumotlarga ega bo’lishga imkon beradi. Chingizxon haqida ko’plab
20

mamlakatlarning tarixiy asarlarida talaygina ma’lumotlar uchrasada, bizga
davlatchilikgimiz tarixi uchun Chig’atoy ulusi tarixi muhim sanaladi,
shuning uchun Turonzamin tarixi uchun manba sifatida qiymati oshadi.
Asarda Mo’g’ullar imperiyasining asoschisi Chingizxon tarixi haqida
ma’lumotlar qiziqarli tarzda yoritilgan. Jumadan, Chingizxoning tug’ulishi
haqida quydagicha: “Yosugay bahodir (Chingizxonning otasi) Tangri fazilati
bilan totor sipohi ustidan g’alaba qozongach, Yosugay zafar nog’orasini
chaldi. Ov o’ljasi va zafar shov-shuvlari bilan Elun Yaylov sari yurdi. Dilun
Yayloq yurtiga yaqinlashganlarida mubo-shirning xushhabari yetib keldi.
Ulun Yanga xotun o’g’il tug’di, misli dunyoga arziydi. Onadan tug’ilarkim,
qo’lin mushti qonli edi. Zamon donolari: bu bola sohibqiron bo’lib tug’ilgan
deyishadi. Yana shuki, mushtida bir kaft qotib qolgan qon bor edi, bu
shundan dalilki, vaqt o’tishi bilan zamon ahlini qatl
etur, ko’plab podsholarni oyoq osti eturdur” 3
. Bundan ko’rinib turibdiki,
buyuk zodlarning tug’ilganidayoq ularga ishora bo’ladi. Uning qo’lidagi qon
uyumi kelajakda qiladigon qatliomlariga ishoradir. Asardagi eng e’tiborga
loyiq qismi Chig’otoy xonlari haqida ma’lumotlardir. Jumladan
Chingizxoning ikkichi o’g’li Chig’atoyxonga taqsimlangan joylar
quydagicha: “Sohibqironi a’zam Chingizxoni muazzam mamlakatlarni
taqsimlash paytida Turonizamin mamlakati hokimligini Qashg’ar
sarhadlaridan uyg’urlar yer chekkasigacha, Jayhun daryosi adog’igacha
yastangan yerlar, Eron va Turon oralig’idagi Balx, Badaxshon, Qobul,
G’aznin, Sind daryosigacha bo’lgan yerlarning ko’p qismini shu sevimli
o’g’liga berdi. Uni mamlakat, sipohiylar bilan siylab, ularni(boshqarishni)
amakilari urug’ida bo’lgan Qorachor no’yon ibn So’g’u Chechanga
topshirdi” 4
. Bundan bilish mumkinki, aynan O’rta Osiyo sarhadlari
Chig’atoyxonga tekkan, chunki, Chingizxoning o’g’illari ichida eng
21

sevimlisi aynan Chig’atoyxon bo’lgan. Shuning uchun Chingizxon
janatmonan Turonizaminni unga bergan. Chig’atoyxon xususida asarda
quydagicha yozilgan: “Chig’atoyxon ayshu ishrat va ovni juda sevgan.
Ko’pincha vaqtini o’sha ishlarga sarf etgan. Amir Qorachor no’yon davlat
boshqarish, shahriyorlik asosi saltanat ishlari tadbiri va mamlakat
tashvishlari bilan mashg’ul bo’lgan. Ra’iyat va lashkarlar ehtiyojlarini qoyil
qilib ta’minlagan. O’sha zamonda ro’y bergan g’aroyib voqealar va ajoyib
ishlardan Mahmud Torobiy 5
xuruji ediki, u turklarning tovushqon yiligi
muvofiq sanayi 630-yilda foxira shahar Buxorodan uch farsah (masofa) da
joylashgan Torob qishlog’ida ro’y berdi” 6
.
“To’rt ulus tarixi”da Chig’atoydan keyin davlatni boshqargan ulus
xonlarining barchasi keltirib o’tilgan, jumladan: “Chig’atoyxon vafotidan
keyin oliysh’an no’yon, ya’ni Qorachor no’yon mamlakat va saltanat zabtu
nasag’ini, lashkar va ra’iyat jumhur haloyiq ishlari ta’minoti kifoyatini
ma’muriy qaror
bo’yicha qo’lga oldi. Bundan ortig’ini tasavvur etish mumkin emas edi.
Chig’atoyxondan keyin, So’g’unning o’g’li Qorachor no’yon adolat bilan
lashkarni parvarish qildi. Adlu insof bilan xalqqa (munosabatta) bo’ldi.
Mazlum haqini shunday ado qildiki, zolim shaksiz uning jazosini tortdi.
Kebakxon ibn Duvoxonki 7
, sultoni odil, xushahloq, maqtovlarga to’la
xislatli edi. Uning podshohligi ayyomida jahonbonlik yumushlarining
koidalari kamol darajasida mamlakat boshqarish qonuni amaliyoti tantana va
oliy avjga yetgan edi. Saltanat ishlari uning zukkoligi va hashamatidan
ravnaqlikda benuqson, tamoman shu zaylda kechardi. Adlu ehsoni ovozasi
quloqlar sirg’asiga aylanadi. Sohibqiron a’zam Chingizxoni muazzam
davridan buyon xarobaga, qamishzorga aylanib yotgan Qubbatulislom Balx
yana qayta tiklandi” 8
. Aynan bu ikki hukmdor davlatni adolat bilan
22

boshqarib, xarobaga aylangan shaharlarni qayta tiklashgan. Jumladan
Kebakxon Balx shahrini qayta tiklaydi va qadimgi Nasaf shahri yaqinida
yangi saroy qurdiradi va Qarshi(saroy) shahrini bunyod ettiradi.
Asarda Chig’atoy ulusida XIV asirning birinchi yarmida kuchayib ketgan
feodal tarqoqlik haqidagi ma’lumotlar ham diqqatga sazovordir. “Tarixi
arba’ ulus” da yozilishida, bu tarqoqlik Yesu Temurxondan (Chig’atoy
xonlaridan) keyin birmuncha kuchayib ketti. Taxminan 743(1342)-yili bir
guruh feodallar Yesu Temurxonni taxtdan tushirib, o’rniga O’qtoyxonning
avlodi Ali Sultonni taxtga o’tqazdilar. Ali Sulton Yesu Temur tarafdorlarini
ta’qibga oldi, xazinani talon-taroj qildi. Eng dahshatlisi shulki, u Tuminaxon
va Amir Temurning bobokaloni Qochuli bahodir zamonidan beri xon
xonadoni bilan barloslar xonadoni o’rtasidagi toju taxt xon avlodiga,
mamlakat madorlik, ya’ni amir ul-umarolik mansabi esa barlos beklaridan
Qochuli bahodir xonadoniga abad ul-abad tegishli bo’lishi haqidagi
ahdnomani yirtib tashladi. XIV asrning 50-yillariga kelib, davlat jilovi yana
bir nufuzli feudal – amir Qazag’on qo’liga o’tib qoldi. Lekin Alangiz no’yon
barlosning avlodi: Sayfiddin Hoji barlos va uning salohiyatli jiyani Amir
Temur bo’sh kelmadilar-mamlakatmadorlik mansabi uchun amir Qazag’on
hamda uning avlodi bilan murosasiz kurash olib bordilar va oxiri g’alaba
qozondilar 9
. Garchi davlat mo’g’ullar qo’l ostida bo’lsada, mahalliy
zamindorlarni ham o’rni sezilarli darajada edi. Aynan ularning sayn-
harakatlari natijasida bosqinchilar bu yurtdan suqib chiqarishgan, nihoyat
Amir Temur kelishi bilan bu davlat tugatilgan.
“To’rt ulus tarixi” asari bugungi kun va kelajak uchun muhim manba
bo’lib xizmat qiladi. Biz tarixchilar esa bunday tarixiy asarlarni ommaga
taqdim etishimiz va ularni o’z millati tarixidan xabardor qilish eng asosiy
vazifamizdir. Zero bunday manbalarsiz bizning boy tariximiz kemtik bo’lib
qoladi.
23

2.2.Ulug‘bek ilmiy merosi navoiy nigohida
Mirzo Ulug’bekning ilmiy va adabiy merosini o’rganish XVII asrdan
boshlangan. Bu borada Jon Grivs, Tomos Xayd, Frensis Beyli, L.Sediyo,
V.Bartold, V.Vyatkin, Y.Knobl, T.N.Qoriniyoziy, G’.Jalolov va boshqa
olimlarning tadqiqotlarini ko’rsatish mumkin. Mazkur tadqiqotlarda Mirzo
Ulug’bek ijodi, faoliyati turli nuqtai nazardan o’rganildi. U matematika,
falakiyot, musiqashunoslik va tarix ilmi bo’yicha zabardast olim, ilm-fan va
madaniyat homiysi edi. Masalan, Sakkokiyga. Sakkokiy unga atab qasidalar
bitgan. Ulug’bek saroyida aniq fanlarni o’rganishga katta e tibor berilgan.‟
O’zi ham bu borada yangi ilmiy kashfiyotlar yaratadi. Ulug’bekning boshqa
ilmiy va tarixiy asarlarida ham adabiyot ilmiga tegishli qaydlarni uchratish
mumkinligini A.Qayumov[6], A.Hayitmetov[7], H.Boltaboyev[8] alohida
ta kidlagan edi.
‟
O’z zamonasidan boshlab o’tgan asrlar mobaynida va bugungi
kungacha ham Ulug’bek siymosi, uning ilmiy merosi, ijodi tarixiy asarlarda,
tazkira va bayozlarda, badiiy asarlarda o’ziga xos tarzda ulug’langan.
“Qomuslar bosh tahririyati” tomonidan 1996-yilda nashr etilgan “Temur va
Ulug’bek davri tarixi” to’plamida jumladan, Shamsuddin Ali ibn
Jamolulislomning 1399-1403-yillarda yozilgan “Temurning Hindistonga
qilgan yurishlari kundaligi”, Nizomiddin Shomiyning 1401-1402-yillarda
yozilgan “Zafarnoma”, Shohobuddin Abdulloh ibn Lutfulloh al-Havofiyning
(u Hofizi Abru nomi bilan ham mashhur) XV asr 20-yillarida yozilgan
“Zubdat ut-tavorix”, Sharafuddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” asarlarida
Mirzo Ulug’bekning turli davrlardagi faoliyati haqida qimmatli fikrlar
bildirilgan.
Shayx Ahmad Taroziyning “Funun ul-balog’a” asari Mirzo
24

Ulug’bekka bag’ishlangan bo’lib, turkiy tilda yozilgan. Asarning kirish
qismida Mirzo Ulug’bek haqida shunday fikrlar qayd etilgan. “...saltanat
daryosining gavhari va ma dalat (adolat – M.A.) konining javhari, saxovat‟
boronining abri (anbari – M.A.) va shijoat beshasining babri (yo’lbarsi –
M.A.), farosat sipehrining mohi, kayosat (siyosat) mulkining shohi,
shahanshohi a zam, shahriyori a lam, sohibus-sayfur-qalam (qimmatli
‟ ‟
qalam sohibi – M.A.), ma dani lutfu karam, moliki riqobi umam,
‟
farmondehi, turk, arab va ajam, mag’isiddin vad-davron Amir Ulug’bek
Ko’ragon...”[10, 6] . Bundan tashqari tarixchi Xondamir “Habib us-suyar”
asarida Ulug’bek haqida ma lumot beradi [11, 38]. Xondamir Chig’atoy
‟
ulusi tarixini yozishda “Tarixi arba ulus”dagi ma lumotlarga
‟ ‟
tayangan. “Nusratnoma” asarini yaratishda ham mazkur asar asosiy manba
vazifasini o’tagan.
Kamoliddin Abdurazzoq Samarqandiyning “Matla us-sa dayn”
‟ ‟
solnomasida Ulug’bek rasadxonasi haqida keng ma lumotlar berilgan.
‟
Ulug’bek vafotidan keyin yaratilgan “Tazkirat ush-shuaro”da Davlatshoh
shunday yozadi: “Ulug’bek olimlikning yuqori darajasiga ko’tarildi… Ikki
shoxli Iskandar Zulqarnayn davridan hozirgacha hokimiyat boshida
Ulug’bek singari podshoh-olim bo’lmagan”.
Darhaqiqat, Boburning “Boburnoma”sida ham Ulug’bek bunyod etgan
binolar qatorida rasadxonaning uch qavatli bo’lganligi haqida qimmatli
ma lumotlar berilgan. Biz nainki Mirzo Ulug’bek haqidagi kitoblarni, balki,
‟
u daho yaratgan asarlarni ham sinchkovlik bilan o’rganishimiz zarur. Tarixiy
manbalarga ko ra, Ulug’bek o’lmas kitoblar, turli mavzular she rlar ham
‟ ‟
yozgan. Ularning ko’pchiligi bizgacha yetib kelgan. Navoiyning “Majolis
un-nafois” va Abu Tohirxojaning “Samariya” asarlarida ham uning
she rlaridan namunalar keltirilgan. Uning davrida ko’pgina asarlar arab va
‟
fors tilidan eski o’zbek tiliga tarjima qilingan. U tashkil etgan boy
25

kutubxonada turli fanlarga oid 15 mingdan ortiq kitoblar bo’lgan.
“Xamsa” dostonlarining bir necha o’rinlarida Mirzo Ulug’bek haqida
yozadi. Uning podshohlik faoliyati, ilmiy merosi, kashfiyotlari va shu
barobarida ijodiy ishlariga ham munosabat bildiradi. “Farhod va Shirin”ning
LIII –bobi Sulton Husayn Boyqaroning o’g’li Shoh G’arib Mirzo madhiga
bag’ishlangan qismida Navoiy unga nasihatlar berib o’tadi. Dunyo
podshohlari ichida Iskandardan so’ng buyuk podshoh sifatida Ulug’bekni
ulug’lab, shunday yozgan:
Temurxon naslidin sulton Ulug’bek,
Ki olam ko’rmadi sulton aningdek.
Aning abnoyi jinsi bo’ldi barbod,
Ki davr ahli biridin aylamas yod.
Va lek ul ilm sori topti chun dast,
Ko’zi ollinda bo’ldi osmon past.
Rasadkim, bog’lamish – zebi jahondur,
Jahon ichra yana bir osmondur.
Bilib bu nav ilmi osmoniy -‟
Ki, andin yozdi “Ziji Ko’ragoniy”.
Qiyomatga deguncha ahli ayyom,
Yozarlar oning ahkomidin ahkom. [“Farhod va Shirin”,
Navoiy Shoh G’arib Mirzoga nasihat berar ekan, Iskandar va Ulug’bek
singari ilm bilan dunyoni, xalqni boshqarish kerakligini uqtiradi. Ko’rish
mumkinki, Navoiy podshohlarning ilmli bo’lishini jamiyat tarraqqiyoti bilan
bog’lagan, ilmiy tafakkur jamiyatni boshqarish uchun kalitligini anglagan va
har bir podshoh ilmli, hunarli, ma rifatli bo’lishini istagan. “Sab ai sayyor”
‟ ‟
dostonida Ulug’bek yaratgan ilmiy merosdan samarali foydalandi. Jumladan,
dostonning Sulton Husayn Boyqaro madhiga bag’ishlangan IX–bobida[3,
50-51] yetti sayyora – Zuhal, Mushtariy, Bahrom, Mehr, Zuhra, Atorud,
26

Qamar haqida alohida to’xtalgan. Bu sayyoralarning xususiyatlaridan kelib
chiqib, mumtoz badiiy tasvirlarni yaratadi. Zuhal – Saturn sayyorasi 7-
osmonda, rangi qora. Badiiy adabiyotda u yuksaklik ramzi. Bu o’rinda
Navoiy “mening siyohbonimni yuzingdagi ter (qora rang) bilan to’ldir”,
demoqda [3, 377]. Bizga ma lumki, Navoiy 1465-1469 yillarda‟
Samarqandda yashadi. Sulton Abullays madrasasida tahsil oldi. Aniq
fanlarga oid yangi bilimlarni o’zlashtirdi. Ulug’bek yaratgan rasadxona
faoliyati bilan tanishadi. Buni Navoiy “Muhokamat ul-lug’atayn” asarida
alohida qayd etib o’tadi. “ Yana chun “Sab ai sayyor” rasadin zamirim
‟
bog’labtur” [9, 32] – ya ni yetti sayyorani kuzatish maqsadida xayolimda
‟
rasadxona bunyod etdim, deydi. Bunda u ko’kdagi yetti yoritgichni xayolot
olamida tasavvur qilgan. Demak, Ulug’bek yaratgan Samarqand va Hirot
astronomik muhiti shoirning kosmik dunyoqarashi shakllanishida muhim
ahamiyat kasb etgan. Navoiy o’z asarlarida Ulug’bek ilmiy merosidan ko’p
o’rinlarda olam va uning yaratilishi, sayyoralar harakati, kun va tun, 4 unsur,
yer aylanishi, 12 burj, 18 ming olam haqidagi qarashlarini ifoda etishda
foydalanib, badiiy tasvirni haqiqiy ilmiy tafakkur bilan boyitgan.
Navoiy “Saddi Iskandariy” [4, 640] dostonida ham astronomik
bilimlarga asoslangan qarashlarini berib o’tgan. Jumladan, dostonda usturlob
– astronomik asbob va ko’zgu ya ni oynai jahon jihozlari bilan bog’liq
‟
voqealarni tasvirlaydi. Dostonda Iskandar Chin xoqoniga yuborgan sovg’alar
ichida oynai jahondan iborat ko’zgudan ta sirlanadi. Koinot jumboqlari va
‟
olam sirlarini bilish uchun o’z ixtiyoridagi olimlarga usturlob va sehrli
ko’zgu yasattiradi. Asardagi bu kabi qarashlar badiiy asarning ilmiy
qimmatini oshirishga, kitobxonda ilmiy bilish asoslarini shakllanishiga turtki
beradi. Zero, “Majolis un-nafois”ning 7-majlisida o qiymiz:
‟ “Mirzo
Ulug’bek – donishmand podshoh erdi. Kamoloti bag’oyat ko’p erdi. Yetti
qiroat bila Qur oni majid yodida erdi. Hay at va riyoziyni xo’b bilur erdi.
‟ ‟
27

Andoqkim, zij bitidi va rasad bog’ladi. Va holo aning ziji aroda
shoye dur. Bovujudi bu kamolot gohi nazmg’a mayl qilur. Bu ‟
matla aningdurkim:
‟
Harchand mulki husn ba zeri nigini tust,
Sho’xi makunki, chashmi badon dar kamini tust”.
(Ma nosi: Go’zalllik mulki qanchalik qo’l ostingda bo’lsa-da, sho’xlik
‟
qilmagilki, yomonlarning ko’zi seni kuzatmoqdalar) [5, 719].
Ko’rinadiki, temuriylardan yetishib chiqqan 24 nafar ijodkordan Mirzo
Ulug’bek alohida o’ringa egali Navoiyning e tiroflaridan anglashilib turibdi.
‟
Zotan, Ulug’bek ilmiy maktabi Navoiy badiiy tafakkurini ilmiy-astronomik
qarashlar bilan boyitgan. Olam yaralishining ilmiy-badiiy konsepsiyasini
asoslashga xizmat qilgan.
M.M.Haydarning “Tarixi Rashidiy” asarida Mirzo Ulug’bekning
tarixiy mavzuda “Ulus-i arba ” deb nomlangan asar yozganligi alohida qayd
‟
etib o’tilgan [11]. “Tarixi arba ulus” Mirzo Ulug’bekning ilmiy rahbarligi
‟
va shaxsan ishtirokida yaratilgan. Asar 1425-yilda yozib tugatilgan. Asar o’z
davrida “Ulus-i arba -yi Chingiziy” (“Chingiziylarning to’rt ulusi”) va
‟
“Tarixi arba ulus” (“To’rt ulus tarixi”) nomlari bilan mashhur bo’lgan.
‟
Biroq “To’rt ulus tarixi” asari adabiyotshunoslik nuqtai nazaridan tadqiqot
manbai bo’lgan emas. B.Ahmedovning ko’rsatishicha, temuriylar davrida
yaratilgan tarixiy va boshqa mavzudagi asarlarni o’rganish va chop etish
qoniqarli darajada emas. Ulug’bekning ko’p qirrali faoliyati o’zining
tadqiqotchilarini kutib turibdi.
“To’rt ulus tarixi” o’z davri adabiy jarayonlarini qamrab olganligi,
adabiy janr va shakllar mavjudligi, tazkiraviy xususiyatlari, epik, lirik,
dramatik turga xos jihatlari bilan adabiy asarga xosligini ko’rsatadi. Tarixiy
shaxslar va voqealarning tavsifiy bayonida, O’g’uzxon, Alanquvo,
Chingizxon obrazlarini yaratishda o’xshatish, sifatlash, mubolag’a, shiru
28

shakar, ig’roq san atlaridan foydalanadi. Hukmdorlar va oqsoqollar‟
tomonidan aytilgan ibratli so’zlar – nasihatlar va o’gitlar, ov manzaralari,
tabiat tasviri, saltanatni boshqarish qoidalari haqidagi ma lumotlari bu asarni
‟
adabiy manba sifatida badiiy qimmatini oshiradi.
Xulosa qilib aytish mumkinki, Ulug’bek ilmiy-adabiy merosi o’z davri
va undan so ng mumtoz, tarixiy manbalarda ko’p tilga olingan. Uning ilmiy-
‟
ijodiy ishlaridan yuksak badiiyat namunalarini yaratishda unumli
foydalanishgan. Birgina Navoiyning asarlarida Ulug’bekni turli nuqtai
nazardan o’rganish imkoni mavjud. Navoiy o’z asarlarini ishonchli faktik
materiallarga boyitish, ilmiy bilishni badiiy tafakkurga singdirgan holda
ob yektiv yondashishga harakat qilgan. Shu bois ham Navoiy yaratgan
‟
asarlarning ilmiy qimmati bugungi kunda ham yuqori.
2.3.Mirzo Ulug‘bekning jahon ilm-faniga qo‘shgan hissasi
“Ulug‘bekning hayoti va ilmiy faoliyati xalqimiz ma’naviyatining
poydevoriga qo‘yilgan tamal toshlaridan biri bo‘lib, yurtimizda bundan
necha zamonlar oldin fundamental fanlarni rivojlantirishga qanchalik katta
ahamiyat berganini ko‘rsatadi”. ” Islom Karimov.”Yuksak ma’naviyat-
yengilmas kuch” Mirzo Ulug‘bek buyuk o‘zbek astronomi va matematigi,
davlat arbobi.Shohruh Mirzoning o‘g‘li, Amir Temurning
nabirasi.Sohibqironning “besh yillikyurish”ida (1392-1396-y)Iroqdagi
Mordin qal’asi qamal qilish chog‘ida tug‘ilgan.Sharafiddin Ali Yazdiy
“Zafarnoma” asarida yozishicha, Amir Temur huzuriga chopar kelib
Ulug‘bekning tug‘ilgani va muajjimlar bu nevara kelajakda ham olim, ham
hukmdor bo‘lishini bashorat qilganlari xushhabarini yetkazadi.Sohibqiron
hursandligidan Mordin qal’asi qamalini to‘xtatib, uning xalqiga yuklangan
to‘lovni bekor qiladi. Uning o‘z nabirasiga Muhammad Tarag‘ay va
Ulug‘bek deb ism qo‘yganini ham munajjimlarning yuqoridagi bashorati
29

bilan bog‘lash mumkin.Shunday qilib Mirzo Ulug‘bek 1394-yilning 22-
martida Sultoniya shahrida tavallud topgan.Amir Temur Ulug‘bek
tarbiyasiga alohida e’tibor bergan va uni davlat ahamiyatiga molik
tadbirlarda qatnashtirgan.Klavixoning ma’lumotlariga ko‘ra, Ulug‘bek
bobosining xorijiy elchilarini qabul qilish marosimlarida ishtirok etgan.
Mirzo Ulug‘bek 1409-yildan boshlab Movarounnahr hokimi bo‘lgan.U
payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v)ning “Beshikdan qabrgacha ilm izla”,
degan hadislariga doimo amal qilgan. Ulug‘bek Ahmad Farg‘oniy, Forobiy,
Muso Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sino, Umar Hayyom asarlarini o‘rganadi.Bu
mutafakkirlar orqali yunon olimlari Aflotun, Arastu, Gipparx, Ptolomey
bilan tanishadi.G‘iyosiddin Jamshid Koshoniyning yozishicha, Ulug‘bek
donishmand bo‘lgan. Qur’oni karimning aksariyat qismlarini yoddan
bilgan.Ulug‘bek davrida Samarqand shahri yanada ravnaq topgan.Shaharda
hunarmandchilik, me’morlik, adabiyot, umuman ilm-fan yuksaldi, savdo
taraqqiy etdi. Davlatshoh Samarqandiy “Tazkirat-ush shuaro” sida shunday
yozgan;”Olim, odil, g‘olib va himmatli podshoh Ulug‘bek Ko‘ragon
yulduzlar ilmida osmon qadar yuksalib bordi, maoniy ilmida qilni qirq yordi.
Uning davrida fozillar martabasi cho‘qqiga ko‘tarilgan.Fozillaru
hakimlarning yakdil fikrlari shuki, islomiyat zamonida, balki Iskandar
Zulqarnayn davridan to shu damgacha Ulug‘bek Ko‘ragondek olim va
podshoh saltanat taxtida o‘tirmagan.U otasi Shohruh bahodir hukmronligi
davrida Samarqand va Movarounnahrni qirq yil mustaqil idora etdi.”
Ulug‘bek Buxoroda(1417), Samarqandda(1420), G‘ijduvonda(1432-
33)madrasalar va Marvda hayriya muassalarini barpo qildirgan.Madrasalarda
diniy fanlar bilan birgalikda dunyoviy fanlar ham o‘qitildi, ko‘proq aniq
fanlarga e’tibor qaratildi.Ulug‘bek O‘rta Osiyo xalqlari ilm-fani va
madaniyatini O‘rta Osiyo sharoitida dunyo fanining eng yuqori pog‘onsiga
olib chiqdi. Uning qilgan eng buyuk ishi—Samarqand ilmiy maktabini o‘sha
30

davr akademiyasini barpo etganligi bo‘ldi.Bu ilmiy maktabda 200 dan ortiq
olimlar faoliyat olib borgan. Ular orasida eng yiriklari Qozizoda Rumiy,
G‘iyosiddin Jamshid Koshiy edi. Ulug‘bek Samarqand yaqinidagi
Ko‘xak(Cho‘ponota) tepaligida rasadxona barpo ettirdi. Rasadxona 1424-
1429-yillarda qurilgan.”Boburnoma”dagi ma’lumotlarga ko‘ra
rasadxonaning balandligi 30, 4 mdan iborat 3 qavatli qilib qurilgan.
Rasadxona o‘rta asrlarda asbob uskunasi jihatdan ham beqiyos bo‘lgan.
Unda o‘ndan ortiq turli astronomik qurilma va asboblar bo‘lgan.Ulardan eng
asosiysi radiusi 40, 2 m li qo‘shaloq yoydan iboratkvadrant yoki (sekstantga
yaqin ) qurilma hisoblanadi. Kvadrantning janubiy qismi yer ostida, qolgan
qismi shimol tomonda yer sathidan 30 m cha balandda joylashgan.Asbob
aylanasida bir gradus yoy 701, 85 mm va bir minut yoy 11, 53 mmga to‘g‘ri
keladi.Asbob astronomiyaning asosiy doimiyliklari—ekvator va ekliptika
orasidagi burchakni o‘lchash, yillik pretsessiya doimiysini, tropik yil
davomiyligini va boshqa fundamental astronomik doimiyliklarni aniqlashga
imkon bergan.Rasadxonada kichik o‘lchamli asboblar :armillyar sfera, 2, 4
va 7 halqadan iborat o‘lchov asboblari, triangula, quyosh va yulduz soatlari,
asturlob va boshqalar bo‘lgan.Bu ilmiy uskunalar yordamida Quyosh, Oy,
sayyoralar va alohida yulduzlar kuzatilgan.Mirzo Ulug‘bekning eng yirik
astronomik asari”Ziji Ko‘ragoniy” rasadxonada yaratilgan.Uning qurilishi va
keying ilmiy faoliyati Ulug‘bek taklifi bilan yig‘ilgan qator mashhur olimlar
G‘iyosiddin Koshiy, Qozizoda Rumiy, Ali Qushchi va boshqalar nomi bilan
bog‘liq.Ulug‘bek rasadxonasining arxeologik qoldiqlari 1908-yilda
V.L.Vyatkin rahbarligida olib borilgan qazishma ishlari natijasida
topilgan.Xususan bu yerda diametri 48 m keladigan, qalinligi bir g‘isht
bo‘lgan aylanma devor borligi va uning markazida qo‘shaloq yoydan iborat
ulkan bosh qurilmaning qoldiq qismlari aniqlangan.Uning katta zallari, katta
kichik xonalari bo‘lgan. Boburning yozishicha, Ulug‘bek rasadxonasining
31

sirti koshin va sirli parchinlar bilan bezatilgan. Rasadxona ichiga o‘rnatilgan
juda katta asbob yordamida Quyosh, Oy, sayyora va yulduzlar katta aniqlik
bilan o‘rganilgan.Rasdxonada kutubxona ham bo‘lgan.Bu kutubxonada
fanning deyarli barcha sohalariga tegishli qariyb o‘n besh ming jild kitob
saqlangan. Ulug‘bekning faol ishtiroki bilan Ulug‘bek rasadxonasi o‘sha
zamon sharoitiga mukammal astronomik asbob va uskunalar bilan
jihozlangan oliy darajadagi ilmgohga aylanadi. Rasadxonada Ulug‘bek bilan
birga mashhur matematik va astronomlardan “Aflotuni zamon” deb nom
olgan Qozizoda Rumiy, G‘iyosiddin Jamshid Koshiy, “O‘z davrining
Ptolomeyi” nomi bilan mashhur Ali Qushchi va ko‘pgina boshqa olimlar
ilmiy kuzatishlar va tadqiqotlar olib boradilar.Xullas, Ulug‘bek
Samarqandda butun bir astronomiya maktabini yaratdi.Rasadxonada olib
borilgan kuzatish va tadqiqotlar tufayli 1018 ta qo‘zg‘almas(turg‘un)
yulduzning o‘rni va holati aniqlanib, ularning astronomik jadvali tuziladi.
Rasadxonada olib borilgan tadqiqotlarning natijasi asosida matematika va
astronomiyaga oid bir qator nodir asarlar yaratildi.Ulug‘bekning shoh asari
“Ziji jadidi Ko‘ragoniy”(Ko‘ragoniyning yangi astronomik jadvali) nomli
kitobidir. “Ziji jadidi Ko‘ragoniy” asosan ikki qismdan: keng muqaddima va
1018 ta qo‘zg‘almas yulduzlarning o‘rni va holati aniqlab berilgan
jadvallardan iborat.Ulug‘bekning astronomik jadvali o‘sha zamondagi
shunga o‘xshash jadvallar orasida yuksak darajada aniqligi bilan ajralib
turadi.Shuningdek, Ulug‘bekning yil hisobini hozirgi hisob-kitoblarga
solishtirgudek bo‘lsak, u bor-yo‘gi bir minut-u ikki sekundga farq qiladi.Bu
XV asr uchun g‘oyat yuksak aniqlik bo‘lib, hozirgi zamon o‘lchovlariga juda
yaqindir. Rasadxonaning ichki devorda osmon tasviri, yulduzlar xaritasi,
tog‘, dengiz, mamlakatlar bilan belgilangan Yer shari tasviri ham
ishlangan.Rasadxona tevaragida olimlar va xizmatchilar uchun katta-katta
hujralar quriladi..Uning etagida esa ikkita chorbog‘ barpo etiladi.Ulardan bir
32

Bog‘I Maydon, ikkinchisi esa Chinnixona nomi bilan shuhrat
topadi.Rasadxona joylashgan bu mavze xalq orasida “Naqshi Jahon” degan
nom bilan shuhrat qozongan. Keyinchalik uqarovsiz qolib XVI asrda vayron
qilingan.Hozir Ulug‘bek rasadxonasidagi katta asbob kvadrantning yer
ostida saqlangan qismi balandligi bilan 11 m keladi.1964-yil Ulugbek
rasadxonasi yonida Ulug‘bek muzeyi ochilgan.Ulug‘bek rasadxonasining asl
ko‘rinishi, ichki tuzilishi, bosh qurilmasi haqida O‘zbekiston va chet el
olimlari tomonidan tadqiqot ishlari olib borilmoqda.Yaqin yillargacha
Ulug‘bek faqat astronom va matematik deb hisoblanar edi. Lekin uning ijodi
serqirra bo‘lib, u tarix, she’riyat va musiqa bobida ham qalam tebratgani
aniqlandi. Tarixchi Mirzo Muhammad Haydar “Tarixiy Rashidiy” asarida
“Mirzo Ulug‘bek tarixnavis donishmand va “Tarixi arb’a ulus”ni ham yozib
qoldirgan edi”, deb yozgan.Ulug‘bekning turkiyda yozgan “Tarixi arba”
ulus” asari Chingizxon bosib olgan mamlakatlarning XIII-XIV asrlar
birinchi yarmidagi siyosiy hayotini o‘rganishda muhim manba bo‘lib xizmat
qiladi.Ulug‘bekning astronomiya maktabi o‘z davrining o‘ziga xos
akademiyasi edi.Ulug‘bek tevarigida uyushgan 200 dan ortiq olimlarning o‘z
bag‘rida yetishtirgan nomi jahonga mashhur Samarqand rasadxonasi shu
vazifani o‘tagan.Mashhur fransuz faylasufi, yozuvchi va tarixchi olim Volter
(1694-1778):”Ulug‘bek Samarqandda bo‘lib akademiyaga asos soldi.Yer
sharini o‘lchashni buyurdi va astronomiyaga oid jadvallarni tuzishda ishtirok
etdi”, - deb yozgan edi. Ulug‘bekning astronomiya maktabi o‘rta asrlar
musulmon sharqi astronomiyasining rivojlanishiga katta ta’sir o‘tkazdi.
Ulug‘bek akademiyasidagi yirik olim—Ali Qushchini Ulug‘bek “Ziji” ning
so‘zboshisida “farzandi arjumand”, “aziz farzandim” deydi.Aslida u
Ulug‘bekning sadoqatli shogirdi bo‘lib, “Zij” ustida ishlar poyoniga
yetkazilgunga qadar ustoziga yordam bergan.Ulug‘bek Samarqandda 2 ta
madrasa :biri—Registon ansambli tarkibida va 2-si Go‘ri Amir ansambli
33

tarkibida barpo qilgan.Uning o‘zi ham bu madrasalarning har birida haftada
bir marotaba ma’ruza o‘qigan. Boshqa vaqtini ko‘proq astronomik
kuzatishlarga, “Zij” ustida ishlashga va davlat ishlariga
bag‘ishlagan.Ulug‘bekning yana bir matematik asari “Risolai Ulug‘bek”deb
ataladi va uning bir nushasi Hindistonda Aligarx universiteti kutubxonasida
saqlanadi, hali o‘rganilmagan.Balki u ham hisoblash matematikasiga
aloqadordir. Fan va madaniyat tarixida so‘nmas iz qoldirgan
Ulug‘bekningilmiy merosi uning “Zij”idir.Bu asar sayyoralar, Quyoshva Oy
harakatini talqin qilish, yulduzlar katalogi va unda qo‘llanilgan matematik
usullari bo‘yicha o‘rta asrlardagi astronomik asarlarning eng mukammali
bo‘lganligi uchun avvalambor u musulmon mamlakatlaridagi olimlarning
diqqatini jalb qilgan.”Zij”ga ilk sharhni Ulug‘bekning shogirdi Ali Qushchi
“Sharhi Ziji Ulug‘bek” nomi bilan yozgan. XV asrning o‘zida qohiralik
munajjim Shamsiddin Muhammad as So‘fiy al Misriy o‘zining “Tashil Ziji
Ulug‘bek” (“Ulug‘bek “Zij”ini osonlashtirish”) nomli asar yozib, unda
Ulug‘bek jadvallarini Qohiraning geografik kengligiga moslashtirdi.
Suriyalik olim Zayniddin al Javhariy as Solihiy (XV asr) “Ad Dur annozil fi
tashil attaqvim” (“Taqvimni soddalashtirishda nozil bo‘lgan durlar”) nomli
asarida Ulug‘bek “Zij”ini qayta ishlagan. Ulug‘bek “Zij”iga yozilgan eng
mukammal sharh Samarqand ilmiy maktabining eng so‘nggi namoyandasi
Nizomiddin Abdul Ali ibn Muhammad ibn Husayn Birjandiyning 1523-yilda
yozib tugatilgan “Sharhi Ziji Ulug‘bek” asridir. Birjandiy o‘z sharhida
mufassal va aniq raqamlar bilan bayon qilib “Zij”ning sirlarini
ochadi.Ulug‘bekning ko‘plab jumlalarini u chizmalar bilan tushuntirib
isbotlagan. Samarqandlik ikki buyuk olim –Qozizoda Rumiy va Ali
Qushchining nabirasi Miram Chalabiy (1525-yil) “Zij”ga sharh yozib, uni
“Dastur alamal va tashih aljadval” (“Amallar dasturi va jadvallarning
tugatilishi”) deb atagan.XVI asrning 2-yarmi va XVII-XVIII asrlardagi qator
34

musulmon olimlari “Zij”ga sharh yozdilar va uni qayta ishlab o‘z zamonlari
va makonlariga moslashtirganlar.Ular orasida suriyalik Taqiyiddin ash
Shomiy(1526-85), Mazhariddin al Qoriy (XVI asr), misrlik Abdulqodir al
Manufiy ash Shofiy(XVI asr), eronlik Shoh Fathulloh Shiroziy (1589-yil),
Muhammad Boqir al Yazdiy (1637-y), hind Farididdin Dehlaviy (1629-y),
turk Muhammad Chalabiy (1640-Y), misrlik Rizvon ar Razzoq al Misriy
(1710y ), Dog‘istonlik Damodon al Muhiy (1718-y) kabi olimlarning
sharhlari shular jumlasidandir.Bular orasida hind davlat arbobi va olimi
Savay Jay Singhning faoliyati alohida o‘rin tutadi.U Hindistonning Boburiy
sultoni Muhammadshohning (1719-48) farmoni bilan Ulug‘bek
rasadxonasidagi jihozlarning ta’riflariga ko‘ra, Dehli, Banoras, Jaypur,
Ujjayn va Muttrada rasadxonalarni barpo etadi.So‘ng u homiylik qilgan
sultonga atab “Ziji Muhammadshohiy” asarini yozgan va unda Ulug‘bekning
ba’zi jadvallarini tayyorligicha qabul qilgan. Ulug‘bekning nomi Yevropada
va umuman G‘arb mamlakatlarida buyuk bobosi Amir Temurning shuhrati
tufayli ancha ilgari ma’lum bo‘lgan.Yevropa Amir Temur va uning oila-
a’zolari haqida birinchi bo‘lib Samarqandga 1403-1405-yillar sayohat qilgan
Ispaniya elchisi Rui Gonsales de Klavixodan eshitgan.Klavixoning
“Kundaliklar”I 1582-yil, Seviliyada vaParijda nashr etilganidan so‘ng
yevropaliklar darhol Amir Temur va uning oila a’zolari bilan qiziqqanlar.
Ulug‘bek nomi XVII asr boshidanoq (1601-y) Amir Temurga bag‘ishlangan
dramatik asarlarda uchraydi.1690- yilda Gdanskda polyak astronomi Yan
Gaveliy chop ettirgan “Yulduzlar osmonining atlasi”dagi ikkita gravyurada
o‘sha davrning mashhur astronomlari orasidan Ulug‘bekka faxrli o‘rinni
bergan, unda Ulug‘bekning yulduzlar jadvalini Ptolomey, Tixo Brage,
Richchioli, Vilgelm IV va o‘zining jadvallari bilan solishtirgan.1711-yilda
Oksfordda Ulug‘bekning geografik jadvali 3 marta nashr etilgan.1908-1909-
yillarda V.L.Vyatkin Ulug‘bek rasadxonasining xarobalarini va uning asosiy
35

asbobi— kvadrantini kavlab topgandan so‘ng, Samarqand olimlarining
faoliyatiga yangidan qiziqish boshlanadi.Natijada 1918-yilda
V.V.Bartoldning “Ulug‘bek va uning davri” asari nashr etilgan.Sovet davrida
Ulug‘bekning hayoti va ijodi bilan mamlakat jamoatchiligini tanishtirish
bo‘yicha T.N.Qori Niyoziy ko‘p harakat qilgan.Ulug‘bek “Zij”ining to‘liq va
mukammal holda, ilmiy izohlar bilan ta’minlangan tarjimasini A.Ahmedov
1994-yilda amalga oshirib nashr ettirdi. Ulug‘bek tavalludining 600 yilligi
1994-yil aprelda Parijda,oktabrda Toshkent va Samarqandda tantanali
ravishda nishonlandi va xalqaro konferensiyalar o‘tkazildi.Shu yili
Toshkentda Ulug‘bekka atab haykal o‘rnatildi.Ulug‘bek siymosi Pulkovo
rasadxonasi, Moskva universiteti konferenszallarida dunyodagi mashhur
olimlarning portretlari qatoridan joy olgan.Samarqandda Ulug‘bekning
memorial muzeyi tashkil etilgan.
36

Xulosa
Yaqin yillargacha Ulug‘bek faqat astronom va matematik deb hisoblanardi.
Lekin XX asr oxirida uning ijodi serqirra bo‘lib, u tarix, she'riyat va musiqa bobida
ham qalam tebratgani aniqlandi. Tarixchi Mirzo Muhammad Haydar “Tarixi
Rashidiy” asarida “Mirzo Ulug‘bek tarixnavis donishmand (va) “To‘rt ulus”
(tarixi)ni (ham) yozib qoldirgan edi”, deb yozgan. Ulug‘bekning turkiyda yozgan
“Tarixi arba' ulus” (“Tarixi arb’a ulus”) asari Chingizxon bosib olgan
mamlakatlarning 13-14 asrlar 1-yarmidagi siyosiy hayotini o‘rganishda muhim
manbadir. Navoiyning “Majolis un-nafois” va Abu Tohirxojaning “Samariya”
asarlarida ham uning she'rlaridan namunalar keltirilgan. Uning davrida ko‘pgina
asarlar arab va fors tilidan eski o‘zbek tiliga tarjima qilingan. Ulug‘bek tashkil
etgan boy kutubxonada turli fanlarga oid 15 mingdan ortiq jildli kitob bo‘lgan.
Ulug‘bek yoshligidan o‘zga fanlar qatori musiqa ilmidan saboq olib, bir qator kuy
va usullar yaratgan, bu sohaga oid 5ta risola ham yozgan. “Risola dar ilmi musiqa”
nomli asari musiqa tarixiga bag‘ishlanib, unda “12 maqom bayoni”ga doir maxsus
bobi ham bo‘lgan. Ulug‘bek “bulujiy”, “shodiyona”, “axloqiy”, “tabriziy”, “usuli
ravon” va “usuli otlig” kuylarini ijod qiladi.
Ulug‘bek tavalludining 600 yilligi 1994 yilning aprelida Parijda, o‘sha yilning
oktabrida Toshkent va Samarqand shaharlarida tantanali ravishda nishonlandi va
xalqaro konferensiyalar o‘tkazildi. Shu yili Toshkentda Ulug‘bekka haykal
o‘rnatildi. Ulug‘bek siymosi Pulkovo rasadxonasi, Moskva universiteti konferens-
zallarida dunyodagi mashhur olimlarning portretlari qatoridan joy olgan.
Samarqandda Ulug‘bekning memorial muzeyi tashkil etilgan. Toshkentda
O‘zbekiston milliy universiteti, tuman, ko‘cha, mahalla, metro bekati, istirohat
bog‘i, shaharcha Ulug‘bek nomi bilan ataladi. Farg‘ona pedagogika universitetiga,
Samarqand arxitektura-qurilish institutiga, Kitob xalqaro kenglik stansiyasiga,
qishloq, maktab va boshqalarga Ulug‘bek nomi berilgan.
37

Ulug‘bekning hayoti va faoliyati haqida pesa (M. Shayxzoda, “Mirzo Ulug‘bek”
tragediyasi), roman (O. Yoqubov, “Ulug‘bek xazinasi”; S. Borodin, “Samarqand
osmonida yulduzlar”), opera (A. Kozlovskiy, “Ulug‘bek”), poema (M. Boboyev,
“Ulug‘bek”), balet (M. Bafoyev, “Ulug‘bek burji”), film (Rej. Latif Fayziyev,
“Ulug‘bek yulduzi”, 1965) va boshqa yaratilgan.
38

Foydalanilgan adabiyotlar
Qo’shimcha adabiyotlar
1. Navoiy A. Farhod va Shirin. G’afur G’ulom. – T.: 2020. -528 b.
2. Navoiy A. Sab ai sayyor. G’afur G’ulom. – T.: 2020. – B. 50-51.‟
3. Navoiy A. Saddi Iskandariy. G’afur G’ulom. – T.: 2020. – 640 b.
4. Navoiy A. Majolis un-nafois. TAT. 10 jildlik. 9-jild. – T.: 2013.
– B. 719.
5. Qayumov A. Asarlar. 10 jildlik. 10-jild. Qadimiyat obidalari. Mirzo
Ulug’bek. – Toshkent: Mumtoz so’z. 2010. – B. 220.
6. Hayitmetov A. Adabiyotdan turkiyda birinchi nazariy qo’llanma. // O’zbek
tili va adabiyoti. 2002. 1-son.
7. Boltaboyev H. Mahmudov M. Adabiy-estetik tafakkur tarixi. (2 jild. O’rta
asrlar uyg’onish davri). – 224 b.
8. Navoiy A. Muhokamat ul-lug’atayn. 15 tomlik. XIV-tom. –T.: 1966. - B.
32.
9. Shayx Ahmad Taroziy. Funun ul-balog’a. – T.: Xazina. 1996. –B. 6.
10. Бартолд В.В. Сочинения. Т. 2. Ч.2. – М.: 1964. – С. 158–159. //
Улугбек и его время. Петроград: 1918. – С.38.
11. Mirzo Muhammad Haydar Ayoziy. Tarixi Rashidiy. – T.: O’zbekiston.
2011. – 704 b.
39

Mirzo Ulug’bekning “ Tarixi arb’a ulus ” asari tarixiy manba sifatida.

Sotib olish