Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024
742 SotishMirzo Ulug’bekning “ Tarixi arb’a ulus ” asari tarixiy manba sifatida.
![2.2.Ulug‘bek ilmiy merosi navoiy nigohida
Mirzo Ulug’bekning ilmiy va adabiy merosini o’rganish XVII asrdan
boshlangan. Bu borada Jon Grivs, Tomos Xayd, Frensis Beyli, L.Sediyo,
V.Bartold, V.Vyatkin, Y.Knobl, T.N.Qoriniyoziy, G’.Jalolov va boshqa
olimlarning tadqiqotlarini ko’rsatish mumkin. Mazkur tadqiqotlarda Mirzo
Ulug’bek ijodi, faoliyati turli nuqtai nazardan o’rganildi. U matematika,
falakiyot, musiqashunoslik va tarix ilmi bo’yicha zabardast olim, ilm-fan va
madaniyat homiysi edi. Masalan, Sakkokiyga. Sakkokiy unga atab qasidalar
bitgan. Ulug’bek saroyida aniq fanlarni o’rganishga katta e tibor berilgan.‟
O’zi ham bu borada yangi ilmiy kashfiyotlar yaratadi. Ulug’bekning boshqa
ilmiy va tarixiy asarlarida ham adabiyot ilmiga tegishli qaydlarni uchratish
mumkinligini A.Qayumov[6], A.Hayitmetov[7], H.Boltaboyev[8] alohida
ta kidlagan edi.
‟
O’z zamonasidan boshlab o’tgan asrlar mobaynida va bugungi
kungacha ham Ulug’bek siymosi, uning ilmiy merosi, ijodi tarixiy asarlarda,
tazkira va bayozlarda, badiiy asarlarda o’ziga xos tarzda ulug’langan.
“Qomuslar bosh tahririyati” tomonidan 1996-yilda nashr etilgan “Temur va
Ulug’bek davri tarixi” to’plamida jumladan, Shamsuddin Ali ibn
Jamolulislomning 1399-1403-yillarda yozilgan “Temurning Hindistonga
qilgan yurishlari kundaligi”, Nizomiddin Shomiyning 1401-1402-yillarda
yozilgan “Zafarnoma”, Shohobuddin Abdulloh ibn Lutfulloh al-Havofiyning
(u Hofizi Abru nomi bilan ham mashhur) XV asr 20-yillarida yozilgan
“Zubdat ut-tavorix”, Sharafuddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” asarlarida
Mirzo Ulug’bekning turli davrlardagi faoliyati haqida qimmatli fikrlar
bildirilgan.
Shayx Ahmad Taroziyning “Funun ul-balog’a” asari Mirzo
24](https://docx.uz/documents/39f53efb-a37b-4068-8177-d4a898552573/page_24.png?v=1)
![Ulug’bekka bag’ishlangan bo’lib, turkiy tilda yozilgan. Asarning kirish
qismida Mirzo Ulug’bek haqida shunday fikrlar qayd etilgan. “...saltanat
daryosining gavhari va ma dalat (adolat – M.A.) konining javhari, saxovat‟
boronining abri (anbari – M.A.) va shijoat beshasining babri (yo’lbarsi –
M.A.), farosat sipehrining mohi, kayosat (siyosat) mulkining shohi,
shahanshohi a zam, shahriyori a lam, sohibus-sayfur-qalam (qimmatli
‟ ‟
qalam sohibi – M.A.), ma dani lutfu karam, moliki riqobi umam,
‟
farmondehi, turk, arab va ajam, mag’isiddin vad-davron Amir Ulug’bek
Ko’ragon...”[10, 6] . Bundan tashqari tarixchi Xondamir “Habib us-suyar”
asarida Ulug’bek haqida ma lumot beradi [11, 38]. Xondamir Chig’atoy
‟
ulusi tarixini yozishda “Tarixi arba ulus”dagi ma lumotlarga
‟ ‟
tayangan. “Nusratnoma” asarini yaratishda ham mazkur asar asosiy manba
vazifasini o’tagan.
Kamoliddin Abdurazzoq Samarqandiyning “Matla us-sa dayn”
‟ ‟
solnomasida Ulug’bek rasadxonasi haqida keng ma lumotlar berilgan.
‟
Ulug’bek vafotidan keyin yaratilgan “Tazkirat ush-shuaro”da Davlatshoh
shunday yozadi: “Ulug’bek olimlikning yuqori darajasiga ko’tarildi… Ikki
shoxli Iskandar Zulqarnayn davridan hozirgacha hokimiyat boshida
Ulug’bek singari podshoh-olim bo’lmagan”.
Darhaqiqat, Boburning “Boburnoma”sida ham Ulug’bek bunyod etgan
binolar qatorida rasadxonaning uch qavatli bo’lganligi haqida qimmatli
ma lumotlar berilgan. Biz nainki Mirzo Ulug’bek haqidagi kitoblarni, balki,
‟
u daho yaratgan asarlarni ham sinchkovlik bilan o’rganishimiz zarur. Tarixiy
manbalarga ko ra, Ulug’bek o’lmas kitoblar, turli mavzular she rlar ham
‟ ‟
yozgan. Ularning ko’pchiligi bizgacha yetib kelgan. Navoiyning “Majolis
un-nafois” va Abu Tohirxojaning “Samariya” asarlarida ham uning
she rlaridan namunalar keltirilgan. Uning davrida ko’pgina asarlar arab va
‟
fors tilidan eski o’zbek tiliga tarjima qilingan. U tashkil etgan boy
25](https://docx.uz/documents/39f53efb-a37b-4068-8177-d4a898552573/page_25.png?v=1)
![kutubxonada turli fanlarga oid 15 mingdan ortiq kitoblar bo’lgan.
“Xamsa” dostonlarining bir necha o’rinlarida Mirzo Ulug’bek haqida
yozadi. Uning podshohlik faoliyati, ilmiy merosi, kashfiyotlari va shu
barobarida ijodiy ishlariga ham munosabat bildiradi. “Farhod va Shirin”ning
LIII –bobi Sulton Husayn Boyqaroning o’g’li Shoh G’arib Mirzo madhiga
bag’ishlangan qismida Navoiy unga nasihatlar berib o’tadi. Dunyo
podshohlari ichida Iskandardan so’ng buyuk podshoh sifatida Ulug’bekni
ulug’lab, shunday yozgan:
Temurxon naslidin sulton Ulug’bek,
Ki olam ko’rmadi sulton aningdek.
Aning abnoyi jinsi bo’ldi barbod,
Ki davr ahli biridin aylamas yod.
Va lek ul ilm sori topti chun dast,
Ko’zi ollinda bo’ldi osmon past.
Rasadkim, bog’lamish – zebi jahondur,
Jahon ichra yana bir osmondur.
Bilib bu nav ilmi osmoniy -‟
Ki, andin yozdi “Ziji Ko’ragoniy”.
Qiyomatga deguncha ahli ayyom,
Yozarlar oning ahkomidin ahkom. [“Farhod va Shirin”,
Navoiy Shoh G’arib Mirzoga nasihat berar ekan, Iskandar va Ulug’bek
singari ilm bilan dunyoni, xalqni boshqarish kerakligini uqtiradi. Ko’rish
mumkinki, Navoiy podshohlarning ilmli bo’lishini jamiyat tarraqqiyoti bilan
bog’lagan, ilmiy tafakkur jamiyatni boshqarish uchun kalitligini anglagan va
har bir podshoh ilmli, hunarli, ma rifatli bo’lishini istagan. “Sab ai sayyor”
‟ ‟
dostonida Ulug’bek yaratgan ilmiy merosdan samarali foydalandi. Jumladan,
dostonning Sulton Husayn Boyqaro madhiga bag’ishlangan IX–bobida[3,
50-51] yetti sayyora – Zuhal, Mushtariy, Bahrom, Mehr, Zuhra, Atorud,
26](https://docx.uz/documents/39f53efb-a37b-4068-8177-d4a898552573/page_26.png?v=1)
![Qamar haqida alohida to’xtalgan. Bu sayyoralarning xususiyatlaridan kelib
chiqib, mumtoz badiiy tasvirlarni yaratadi. Zuhal – Saturn sayyorasi 7-
osmonda, rangi qora. Badiiy adabiyotda u yuksaklik ramzi. Bu o’rinda
Navoiy “mening siyohbonimni yuzingdagi ter (qora rang) bilan to’ldir”,
demoqda [3, 377]. Bizga ma lumki, Navoiy 1465-1469 yillarda‟
Samarqandda yashadi. Sulton Abullays madrasasida tahsil oldi. Aniq
fanlarga oid yangi bilimlarni o’zlashtirdi. Ulug’bek yaratgan rasadxona
faoliyati bilan tanishadi. Buni Navoiy “Muhokamat ul-lug’atayn” asarida
alohida qayd etib o’tadi. “ Yana chun “Sab ai sayyor” rasadin zamirim
‟
bog’labtur” [9, 32] – ya ni yetti sayyorani kuzatish maqsadida xayolimda
‟
rasadxona bunyod etdim, deydi. Bunda u ko’kdagi yetti yoritgichni xayolot
olamida tasavvur qilgan. Demak, Ulug’bek yaratgan Samarqand va Hirot
astronomik muhiti shoirning kosmik dunyoqarashi shakllanishida muhim
ahamiyat kasb etgan. Navoiy o’z asarlarida Ulug’bek ilmiy merosidan ko’p
o’rinlarda olam va uning yaratilishi, sayyoralar harakati, kun va tun, 4 unsur,
yer aylanishi, 12 burj, 18 ming olam haqidagi qarashlarini ifoda etishda
foydalanib, badiiy tasvirni haqiqiy ilmiy tafakkur bilan boyitgan.
Navoiy “Saddi Iskandariy” [4, 640] dostonida ham astronomik
bilimlarga asoslangan qarashlarini berib o’tgan. Jumladan, dostonda usturlob
– astronomik asbob va ko’zgu ya ni oynai jahon jihozlari bilan bog’liq
‟
voqealarni tasvirlaydi. Dostonda Iskandar Chin xoqoniga yuborgan sovg’alar
ichida oynai jahondan iborat ko’zgudan ta sirlanadi. Koinot jumboqlari va
‟
olam sirlarini bilish uchun o’z ixtiyoridagi olimlarga usturlob va sehrli
ko’zgu yasattiradi. Asardagi bu kabi qarashlar badiiy asarning ilmiy
qimmatini oshirishga, kitobxonda ilmiy bilish asoslarini shakllanishiga turtki
beradi. Zero, “Majolis un-nafois”ning 7-majlisida o qiymiz:
‟ “Mirzo
Ulug’bek – donishmand podshoh erdi. Kamoloti bag’oyat ko’p erdi. Yetti
qiroat bila Qur oni majid yodida erdi. Hay at va riyoziyni xo’b bilur erdi.
‟ ‟
27](https://docx.uz/documents/39f53efb-a37b-4068-8177-d4a898552573/page_27.png?v=1)
![Andoqkim, zij bitidi va rasad bog’ladi. Va holo aning ziji aroda
shoye dur. Bovujudi bu kamolot gohi nazmg’a mayl qilur. Bu ‟
matla aningdurkim:
‟
Harchand mulki husn ba zeri nigini tust,
Sho’xi makunki, chashmi badon dar kamini tust”.
(Ma nosi: Go’zalllik mulki qanchalik qo’l ostingda bo’lsa-da, sho’xlik
‟
qilmagilki, yomonlarning ko’zi seni kuzatmoqdalar) [5, 719].
Ko’rinadiki, temuriylardan yetishib chiqqan 24 nafar ijodkordan Mirzo
Ulug’bek alohida o’ringa egali Navoiyning e tiroflaridan anglashilib turibdi.
‟
Zotan, Ulug’bek ilmiy maktabi Navoiy badiiy tafakkurini ilmiy-astronomik
qarashlar bilan boyitgan. Olam yaralishining ilmiy-badiiy konsepsiyasini
asoslashga xizmat qilgan.
M.M.Haydarning “Tarixi Rashidiy” asarida Mirzo Ulug’bekning
tarixiy mavzuda “Ulus-i arba ” deb nomlangan asar yozganligi alohida qayd
‟
etib o’tilgan [11]. “Tarixi arba ulus” Mirzo Ulug’bekning ilmiy rahbarligi
‟
va shaxsan ishtirokida yaratilgan. Asar 1425-yilda yozib tugatilgan. Asar o’z
davrida “Ulus-i arba -yi Chingiziy” (“Chingiziylarning to’rt ulusi”) va
‟
“Tarixi arba ulus” (“To’rt ulus tarixi”) nomlari bilan mashhur bo’lgan.
‟
Biroq “To’rt ulus tarixi” asari adabiyotshunoslik nuqtai nazaridan tadqiqot
manbai bo’lgan emas. B.Ahmedovning ko’rsatishicha, temuriylar davrida
yaratilgan tarixiy va boshqa mavzudagi asarlarni o’rganish va chop etish
qoniqarli darajada emas. Ulug’bekning ko’p qirrali faoliyati o’zining
tadqiqotchilarini kutib turibdi.
“To’rt ulus tarixi” o’z davri adabiy jarayonlarini qamrab olganligi,
adabiy janr va shakllar mavjudligi, tazkiraviy xususiyatlari, epik, lirik,
dramatik turga xos jihatlari bilan adabiy asarga xosligini ko’rsatadi. Tarixiy
shaxslar va voqealarning tavsifiy bayonida, O’g’uzxon, Alanquvo,
Chingizxon obrazlarini yaratishda o’xshatish, sifatlash, mubolag’a, shiru
28](https://docx.uz/documents/39f53efb-a37b-4068-8177-d4a898552573/page_28.png?v=1)
Mirzo Ulug’bekning “ Tarixi arb’a ulus ” asari tarixiy manba sifatida.