Moddaning berilgan massa va hajmi va tarkibidagi atom yoki molekulalari soni asosida modda miqdorini hisoblash

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	59.4KB
Покупки	0
Дата загрузки	20 Август 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Химия

Moddaning berilgan massa va hajmi va tarkibidagi atom yoki molekulalari soni asosida modda miqdorini hisoblash

KIRISH
Kimyo fanining mohiyati moddalarning tuzilishi, xususiyatlari, va ulardagi
harakatlarini o’rganishni o’z ichiga oladi. "Moddalarning berilgan massasi, hajmi
va tarkibidagi atom yoki molekulalari soni asosida modda miqdorini aniqlash"
mavzusi kimyo fanining asosiy konseptlari va amaliyotlari bilan bog’liq bo’lib,
modda miqdorini aniqlashning muhim qismi hisoblanadi. Bu kurs ishi kursantlarga
moddalarning massasini, hajmini, va tarkibidagi atom yoki molekulalar sonini
asosida modda miqdorini aniqlashni o’rganish imkoniyatini beradi. Ushbu mavzu
kurs ishidagi asosiy maqsadlardan biri bo’lib, kimyo fanini o’rganuvchilarga
modda miqdorini aniqlashda qo’llanadigan asosiy formulalarni va metodlarni
o’rgatishga yordam beradi. Bu kurs ishi jamiyatning modda miqdorini aniqlash va
kimyo fanini o’rganishda ko’p ma’nali ro’linga ega bo’lgani sababli, kurs ishida
turli misollar, nazariy ta’riflar, va amaliy mashqlar o’z ichiga oladi.
O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev “Kimyo vaʻ
biologiya yo nalishlarida uzluksiz ta lim sifatini va ilm-fan natijadorligini
ʻ ʼ
oshirish chora-tadbirlari to g risida” qarorini imzoladi. Prezident qaroriga
ʻ ʻ
ko ra, Respublikaning har bir hududida bosqichma-bosqich kimyo va
ʻ
biologiya fanlariga ixtisoslashtirilgan 14 ta tayanch maktablarini tashkil
etiladi. Mazkur maktablar Prezident, ijod va ixtisoslashtirilgan maktablarni
rivojlantirish agentligi tasarrufidagi Abu Ali ibn Sino nomidagi yosh biologlar
va kimyogarlar ixtisoslashtirilgan maktab-internati bilan birga hamkorlikda
tashkil etiladi [1].
Mavzunind dolzarbligi. "Moviylik qonuni" ("Conservation of Matter") deb
ataladigan kimyo qonuni, mohiyatini aks ettiradi. Bu qonun aytishicha, bir
kimyo’vi reaksiyada, modda o’z miqdori (massasi) o’zgarmaydi. Ya’ni,
moddaning kimyo’vi qonuniy o’zgarishlar o’tkazganda, moddaning miqdori
o’zgarmaydi. Agar yangi modda yaratilsa yoki modda yo’qotilsa, reaksiya
o’tkazilganini ko’rsatadi, lekin umumiy modda miqdori o’zgarmaydi. Bu qonun,
kimyo fanining asosiy prinsipi hisoblanadi va "Mo’ddalarning berilgan massasi,
2

hajmi va tarkibidagi atom yoki molekulalari soni asosida modda miqdorini
aniqlash" mavzusining dolzarb bo’lgan aspektilaridan biridir.
Muammoning o’rganganlik darajasi :
"Moddalarning berilgan massasi, hajmi va tarkibidagi atom yoki
molekulalari soni asosida modda miqdorini aniqlash" mavzusini o’rganish darajasi,
o’quvchining kimyo fanidagi e’lon qilingan maqsadlarni va o’rganishga ajratilgan
vaqtni qanday o’tkazishi bilan bog’liq. Agar o’quvchi mavzuni o’rganishga ilg’or
ko’rsatgan vaqt va jiddiylik bilan taqqos qilgan bo’lsa, uning darajasi yuqori
bo’ladi. Muammo o’rganish darajasi, o’quvchi tomonidan mavzu bo’yicha
o’rganishni qanday o’tkazganligiga bog’liq. Agar o’quvchi mavzuni tushunish va
unga oid konseptlarni chuqurroq tushunishga muvaffaq bo’lsa, undan mustahkam
daraja hosil bo’ladi. Agar o’quvchi mavzuni tushunishda qiyinchiliklar ko’rgan
bo’lsa, yoki mavzuga oid bilimlar va ko’nikmalar tez yaxshilanmasa, undagi daraja
past bo’ladi. O’quvchining muammo ustidan qanday qilib ishlashiga va qanday
qadamlar bilan yordam olishiga bog’liq.
Ishning maqsadi: "Moddalarning berilgan massasi, hajmi va tarkibidagi
atom yoki molekulalari soni asosida modda miqdorini aniqlash" mavzusidagi kurs
ishining maqsadi, quyidagi yo’nalishlarda o’quvchilarga ko’rsatishni o’z ichiga
oladi: Kimyo fanining asosiy prinsiplarini tushuntirish: Modda miqdorini aniqlash
kimyo fanining asosiy qonunlari va prinsiplari bilan bog’liqdir. Bu kurs ishi
o’quvchilarga kimyo fanining temel tushunchalarini beradi va ularni amaliyotga
o’tkazishga imkoniyat yaratadi. Modda miqdorini aniqlashning asosiy metodlarini
o’rgatish: Kurs ishi o’quvchilarga modda miqdorini hisoblash uchun kerak bo’lgan
formulalarni va usullarni o’rgatadi. Bu usullar massani, hajmni, va tarkibdagi atom
yoki molekulalar sonini hisoblashga yordam beradi. Amaliy mashqlarni o’tkazish:
Kurs ishi o’quvchilarga nazariy ma’lumotlarni amaliyotga o’tkazishga imkoniyat
yaratadi. Ular o’zlariga berilgan misollar va mashqlar orqali modda miqdorini
aniqlashni o’rganishadi. Bu maqsadlar kurs ishidagi asosiy yo’nalishlardan
ba’zilaridir. Ushbu kurs ishi o’quvchilarga modda miqdorini aniqlashda
ishlatiladigan asosiy konseptlarni va usullarni o’rganishga imkoniyat beradi.
3

1-BOB. MODDANING BERILGAN MASSA VA HAJMI BO’YICHA
HISOBLASH
1.1 Massa va Hajmning o’lchovlari: Modda massasi va hajmini tartiblagich
va hajm o’lchov vositalari orqali aniqlanadi.
Moddaning asosiy tarkibini tushunish kimyo va fizikaning asosidir. Ushbu
tushunchaning markazida ma’lum bir moddada mavjud bo’lgan atomlar yoki
molekulalar sonini aniqlash qobiliyati yotadi. Yagona atomni alohida tahlil qilish
yoki makroskopik miqdordagi moddalarning katta miqdori bilan ishlash, atomlar
yoki molekulalar sonini hisoblash qobiliyati keng ko’lamli ilmiy ishlar uchun juda
muhimdir.Ushbu kurs ishida biz printsiplar va metodologiyalarni ko’rib chiqamiz.
moddadagi atomlar yoki molekulalar sonini hisoblash. Biz Avogadro soni, mol va
massa, mol va zarrachalar soni o’rtasidagi munosabatlarning asosiy
tushunchalarini o’rganamiz. Nazariy munozaralar, raqamli misollar va amaliy
qo’llanmalar orqali biz atom va molekulyar miqdorlarni aniqlash bilan bog’liq
muammolarni ishonchli hal qilish uchun o’zimizni kerakli vositalar bilan
jihozlashni maqsad qilganmiz. Ushbu hisob-kitoblarni o’zlashtirish orqali biz
nafaqat mikroskopik dunyo haqidagi tushunchamizni chuqurlashtiramiz, balki
imkoniyatlarni kengaytiramiz. o’zimiz kimyo va biologiyadan tortib
materialshunoslik va boshqa sohalarda turli ilmiy fanlar bo’yicha asosli qarorlar
qabul qilishimiz kerak. Atom va molekulyar miqdorlarni aniqlash sirlarini ochib,
materiyaning eng asosiy darajasida sirlarini ochayotganimizda, bu sayohatda
menga qo’shiling.
Moddadagi atomlar yoki molekulalar soni moddaga va sizda mavjud bo’lgan
miqdorga bog’liq. Har qanday moddaning bir molida taxminan 6,022 10²³ atom•
yoki molekulalar mavjud bo’lib, ular Avogadro soni deb ataladi. Bu kimyoda
asosiy tushuncha bo’lib, makroskopik miqdorlarni, masalan, massani, atomlar yoki
molekulalar soni kabi mikroskopik miqdorlarga bog’lash uchun ishlatiladi.
Amedeo Avogadro moddadagi mavjudotlar soni (odatda atomlar yoki
molekulalar) uning fizik massasiga mutanosib ekanligi haqidagi g’oyaga
asoslanadi.
4

Avogadro soni - bu atom shkalasidagi molyar massani inson miqyosidagi jismoniy
massaga bog’laydigan nisbat. Avogadro soni moddaning moliga to’g’ri keladigan
elementar zarrachalar (molekulalar, atomlar, birikmalar va boshqalar) soni sifatida
aniqlanadi. U 6,02 10²³ mol-1 ga teng va N•
A belgisi bilan ifodalanadi.
Avogadroning soni o’nlab yoki yalpi kontseptsiyaga o’xshash tushunchadir.
O’nlab molekulalar 12 molekuladan iborat. Yalpi molekulalar 144 molekuladan
iborat. Avogadroning soni 6,02 10²³ molekula. Avogadro raqami bilan olimlar
•
juda katta sonlarni muhokama qilishlari va solishtirishlari mumkin, bu foydali,
chunki kundalik miqdordagi moddalar juda ko’p miqdordagi atomlar va
molekulalarni o’z ichiga oladi.
Mole - Mol (qisqartirilgan mol) atomlar, elektronlar yoki protonlar kabi
"kimyoviy ob’ekt" miqdorining SI o’lchovidir. U 12 gramm sof uglerod-12
tarkibida qancha atom bo’lsa, shuncha zarrachani o’z ichiga olgan moddaning
miqdori sifatida aniqlanadi. Shunday qilib, 1 mol moddaning 6,02 10²³
•
elementar ob’ektini o’z ichiga oladi.
Avogadro soni va mol bilan kimyoviy hisoblar - Avogadro soni
molekulalarning tuzilishini, ularning o’zaro ta’siri va birikmalarini tushunish
uchun asosiy hisoblanadi. Masalan, kislorodning bir atomi ikki vodorod atomi
bilan birlashib, bir molekula suv (H
2 O) hosil qilganligi sababli, bir mol kislorod
(6,02 10²³ O atomi) ikki mol vodorod (2 6,02 10²³) bilan birlashadi. H
• • •
atomlari) bir mol H
2 O hosil qiladi. Avogadro sonining yana bir xususiyati
shundaki, bir mol moddaning massasi ushbu moddaning molekulyar og’irligiga
teng. Masalan, suvning o’rtacha molekulyar og’irligi 18,015 atom massa birligi
(a
mu ), shuning uchun bir mol suv og’irligi 18,015 gramm. Bu xususiyat ko’plab
kimyoviy hisoblarni soddalashtiradi.
Agar sizda molekulyar og’irligi 134,1 g/mol bo’lgan 1,25 gramm molekula
bo’lsa, sizda bu molekulaning nechta mollari bor?
1,25g 1 mol134,1g=0,0093 mol.1,25g 1 mol134,1g=0,0093 mol.
• •
Mole, Avogadro: Ushbu massa, mol va uning atom massa birliklari (AMU)
va Avogadro raqami bilan qanday bog’liqligi bilan hisoblashni tanishtiradi.
5

Kimyoviy formulalar va molekulyar og’irliklardan foydalangan holda
atomlar yoki molekulalar sonini qanday topish mumkinligi quyida keltirilgan:
1. Kimyoviy formulalar: Kimyoviy formulalar moddaning molekulasidagi
atomlarning turlari va sonini ifodalaydi. Masalan, suvning kimyoviy formulasi
H
2 O bo’lib, suvning har bir molekulasida ikkita vodorod atomi (H) va bitta
kislorod atomi (O) borligini ko’rsatadi.
2. Molekulyar og irliklar: Moddaning molekulyar og irligi molekuladagi barcha‘ ‘
atomlarning atom og irliklarining yig indisidir. U atom massa birliklarida (amu)
‘ ‘
yoki mol uchun grammda (g/mol) ifodalanadi. Masalan, suvning molekulyar
og’irligi (H
2 O) taxminan 18,015 g / mol.
3. Avogadro soni: Avogadro soni 6,02 • 10²³ har bir molda atomlar yoki
molekulalar) moddaning massasi va tarkibidagi atomlar yoki molekulalar soni
o’rtasida o’zgartirish imkonini beradi.
4. Atomlar yoki molekulalar sonini hisoblash:
- Berilgan modda miqdoridan boshlang (odatda gramm yoki mol).
- Agar kerak bo’lsa, molyar massadan foydalanib, berilgan miqdorni molga
aylantiring.
- Mollarni atomlar yoki molekulalar soniga aylantirish uchun Avogadro
raqamidan foydalaning.
5. Misol: Aytaylik, sizda 2,0 gramm suv (H
2 O) bor.
- Birinchidan, suvning molekulyar og’irligini toping (taxminan 18,015 g/mol).
- Keyin grammlarni molga aylantiring:
- Nihoyat, molekulalar sonini topish uchun Avogadro raqamidan foydalaning:
Ushbu tushunchalarni tushunish sizga kurs ishingiz uchun moddadagi atomlar
yoki molekulalar sonini aniqlash imkonini beradi. Agar sizga qo’shimcha
tushuntirish yoki misollar kerak bo’lsa, menga xabar bering!
Kimyoviy formulalar moddalar tarkibini tushunishda asos bo’lib xizmat
qiladi, bu olimlarga moddalar ichidagi atomlar va molekulalarning murakkab
joylashuvini ochishga imkon beradi. Ushbu tushunchaning markazida mavjud
6

bo’lgan atomlar yoki molekulalarning aniq sonini aniqlash qobiliyatidir, bu vazifa
kimyoviy formulalarning o’ziga xos tuzilishi va molekulyar ko’rlik ko’rsatkichlari
bilan osonlashadi. Ushbu ramzlarni mohirona talqin qilish orqali tadqiqotchilar
kimyoning mikroskopik sohasini kezib, dunyomizning asosiy qurilish bloklari
haqida tushunchalarni ochadilar.
Kimyoviy formulalar zamirida birikmalarning elementar tarkibini qamrab
oluvchi ramziy til yotadi. Har bir element o’zining noyob atom belgisi bilan
ifodalanadi, raqamli pastki belgilar atomlar miqdorini bildiradi. Masalan, H2O
formulasida ikkita vodorod atomi bitta kislorod atomi bilan birlashib, suv
molekulasini hosil qiladi. Ushbu qisqacha belgi kimyogarlarga katta hajmdagi
ma’lumotlarni qisqacha etkazish imkonini beradi, bu kimyoviy xatti-harakatlarni
tizimli tahlil qilish va bashorat qilish uchun yo’l ochadi
Biroq, molekulyar tuzilmalarning murakkabligi ko’pincha atomlar yoki
molekulalarning haqiqiy miqdorini aniqlashda qiyinchiliklar tug’diradi. Qavslar va
koeffitsientlar kabi molekulyar ko’rlik ko’rsatkichlari to’g’ri talqin qilish uchun
muhim maslahatlar beradi. Qavslar atomlar yoki molekulalar guruhlarini qamrab
oladi, qavslar tashqarisidagi koeffitsientlar esa yopiq ob’ektlarni ko’paytiradi.
Masalan, (NH
4 )
2 SO
4 da qavslar ammoniy guruhining (NH
4 ) ikkiga ko’paytirilishini
ko’rsatadi, natijada har bir sulfat ioniga ikkita ammoniy ioni to’g’ri keladi.
Bundan tashqari, qavslar tashqarisidagi koeffitsientlar guruh ichidagi barcha
elementlarga tegishli bo’lib, butun molekulyar yig’ilish uchun ko’paytiruvchi
bo’lib xizmat qiladi. Bu xususiyat kimyogarlarga kimyoviy reaksiyalardagi
birikmalar miqdorini oshirish yoki kamaytirish imkonini beradi, aniq stoxiometrik
hisoblarni osonlashtiradi va massa saqlanishini ta’minlaydi.
Aslini olganda, kimyoviy formulalar va molekulyar ko’rlik ko’rsatkichlari
kimyoning miqdoriy jihatlarini yoritishda ajralmas vositadir. O’zlarining mohir
qo’llanilishi orqali olimlar molekulalarning murakkab tilini ochib, materiyaning
tarkibi va xatti-harakati haqida chuqur tushunchalarni ochadilar.
7

1.2 Miqdor hisoblash: Moddaning massa va hajmi asosida modda miqdorini
hisoblash formulalari va metodlari
Ilm-fan va muhandislik sohasida materiya miqdorini tushunish kimyoviy
reaktsiyalardan tortib, moddiy dizayngacha bo’lgan son-sanoqsiz ilovalar uchun
asosiy hisoblanadi. Materiya miqdorini uning massasi va hajmiga qarab aniq
hisoblash qobiliyati ko’plab ilmiy fanlarning asosini tashkil etadi. Ushbu kurs ishi
materiya miqdorini aniqlash uchun qo’llaniladigan murakkab formulalar va
metodologiyalarni o’rganadi, nazariy tamoyillarni va amaliy qo’llanmalarni
o’rganadi. Ushbu hisob-kitoblarni har tomonlama o’rganib chiqqach, o’quvchilar
materiya miqdorini aniqlashda massa va hajmning o’zaro ta’sirini chuqur
tushunishadi, ularga murakkab muammolarni ishonchli va aniqlik bilan hal qilish
imkoniyatini beradi. Ushbu kurs ishi orqali talabalar materiya miqdorini aniqlash
san’atini egallash, turli ilmiy sohalarda aks sado beruvchi tushunchalarni ochish
uchun sayohatga kirishadilar.
Miqdorni hisoblash kimyo va fizikadan tortib muhandislik va ishlab
chiqarishgacha bo’lgan turli sohalarda hal qiluvchi rol o’ynaydi. Miqdorni
hisoblashning asosiy jihatlaridan biri moddalarning massasi va hajmini tahlil qilish
orqali erishish mumkin bo’lgan materiya miqdorini aniqlashni o’z ichiga oladi.
Ushbu maqolada massa va hajm o’lchovlari asosida materiya miqdorini hisoblash
uchun ishlatiladigan formulalar va usullar o’rganiladi.
1. Massa va hajmni o lchash:‘
- Massa - bu ob’ektdagi materiya miqdorining o’lchovidir, odatda shkala
yordamida gramm yoki kilogrammda o’lchanadi.
- Hajm ob’ekt egallagan joy miqdorini bildiradi va kub santimetr yoki litr
kabi kub birliklarda o’lchanadi.
2. Zichlik:
- Zichlik - bu moddaning birlik hajmidagi massasi va birliklarda
ifodalanadi, masalan, kub santimetr uchun gramm (g/sm 3
) yoki litr uchun
kilogramm (kg/l).
- Zichlik formulasi - zichlik = massa / hajm.
8

3. Massa va hajmdan miqdorni hisoblash:
- Agar massa va hajm ma’lum bo’lsa, miqdorni quyidagi formula
yordamida hisoblash mumkin:
Miqdor = massa / zichlik
yoki
Miqdor = hajm × zichlik
4. Miqdorni hisoblash misollari:
1-misol: Namuna massasi 50 gramm va zichligi 2 g/sm 3
. Moddaning
miqdori quyidagicha hisoblanadi:
Miqdori = 50 g / 2 g / sm 3
= 25 sm 3
2-misol: Idishning hajmi 10 litr va zichligi 0,5 kg/l bo’lgan moddani o’z
ichiga oladi. Moddaning miqdori quyidagicha hisoblanadi:
Miqdori = 10 L 0,5 kg / L = 5 kg
5. Aniqlikning ahamiyati:
Aniq miqdor hisob-kitoblari uchun massa va hajmni aniq o’lchash juda
muhim, chunki kichik xatolar natijalarda sezilarli farqlarga olib kelishi mumkin.
Massa va hajm o’lchovlaridan miqdorni hisoblash formulalari va usullarini
tushunish turli xil ilmiy va sanoat ilovalari uchun juda muhim, materiallarni to’g’ri
baholash va ulardan foydalanishni ta’minlaydi
Kimyoviy masalalarni og’zaki va eksperimental yechish mumkin, biroq buni
masala yechish turiga kiritilmaydi. Maktab, akademik litsey va kasb hunar–
kollejlari kimyo o’quv dasturida turli xil masalalar mavjud. Har bir tur masalalar
o’zining murakkab va oson tomonlari mavjud. Amaliyotda bu masalalarning o’z
vaqtida, ma’lum vaqtdagilarni qisqa vaqtda og’zaki, eksperimental yoki yozma
usulda yechish yaxshi natijalar beradi. Kimyodan masalalarni tartibsiz, har paytda,
har xil turlarda, ishlansa kutilgan natijalarni bermaydi. Uni yaxshi o’rganish uchun
ma’lum tartibda kimyo kursining boshidan oxirigacha o’qituvchi
yordamidao’qitish yaxshi natijalar beradi. Bu xozirgi kunda Oliy o’quv yurtlariga
kiruvchi abiturientlar uchun juda muhim bo’lib ilg’or kimyo o’qituvchilarda bu
ishjuda yaxshi yo’lga qo’yilgan, chunki test savollari ko’p qismi masalalardan
9

iborat. Masalalar og’zaki, yozma va ekspremental bo’lmog’I kerak. O’quvchilar
tomonidan yechiladigan masalalar o’qituvchi tomonidan kuchli nazorat ostida
bo’lishi lozim, yo’l qo’yilgan kamchiliklar o’z vaqtida to’g’irlab boriladi.
O’quvchilarga beriladigan masalalar soni va qiyinligi darajasi ularning imkoniyati
yoshhususiyati va bilimiga mos bo’lmog’i maqsadga muofiq, aks holda o’quvchi
qiziqishini so’ndirib qo’yish mumkin. Zarur vaqtda albatta individual yondashish
kerak bo’ladi. Bir xil turdagi masalalardan ko’p ishlash yaxshi natija bermaydi, bu
ularni tushunmasdan o’rniga qo’yib yechishiga olib keladi, o’quvchi fikrlamay
qo’yadi. O’qituvchi masalalar tanlashda shunga ahamiyat bermog’ kerakki, bitta
masalada o’tilgan mavzuga oid tushuncha bilan birga yangi ma’lumot ham bo’lsa
o’quvchi masala yechish davomida yangi bilimlar ham oladi. Natijada o’quvchida
mustahkam bilimlar hosil bo’ladi
Masala shartini analiz qilishni o’rgatish o’quvchilarda dasturda ko’zda
tutilgan masalalar turlarini yechishni o’rganishiga katta yordam beradi. Kimyodan
masalalar yechish hisoblashlar olib borishda fizik kattaliklar birliklarni to’g’ri
yozish kerak. Masalan: molyar massa kg/mol yoki g/molda ifodalash mumkin.
M(MgO)=40g/mol yoki 40•10-3 kg/mol; 40 kg/kmol bo’lishi ham mumkin. Suyuq
va qattiq moddalar zichligi – kg/m 3, gazlarda g/ml. ρ(H2SO4) = 1840 kg/m 3
, ρ
(O2)= 1,429 g/ml. Molyar hajmi- m 3/mol (l/ mol). Vm = 22,4•10-3 m3 /mol yoki
22,4 l/ mol. 1 kg natriy gidroksid quyidagi ko’rinishlarda ifodalash mumkin: n= ??????
M; m (Na OH)=1 kg yoki 1000g; M(NaOH)= 40 g /mol n(Na OH)=1000 ?????? ∙ ?????????????????? ь
40g = 25 mol
Masalani to’g’ri yechishda matematik hisoblashlarni to’g’ri bajarish lozim.
Barcha kattaliklar masala yechganda ma’lum kattalikda beriladi. U texno kimyoviy
tarozilarda±0,01 g, analitik tarozilarda±0,0001g, menzurka va silindrlarda esa±
1ml, byuretkada±0,01 ml aniqlikda o’lchanadi.
Masalada modda massasi m(MgO)=1,0400g tarzida ifodalansa o’lchash analitik
tarozida olib borilganini ifodalaydi. Masalalar yechganda ularni juda aniqlik bilan
hisoblash unchalik to’g’ri emas, masalan, modda 3,45 g tortimga ega bo’lsa, uni
10

ikki qismga ajratilganda 1,725g bo’ladi. Uni±0,01g aniqlikda tortilganda 1,72g
yoki 1,73g deb yozishga to’g’ri keladi, uchunchi raqamnoaniq bo’lib qoladi.
Masalalar yechganda har xil aniqlikdagi raqamlar bilan o’lchanadi va
hisoblashlar olib boriladi. Masalan, 24,5 g kislorodning (n.sh) dagi hajmini
hisoblang, uning zichligi 1,429 g/l; V(O
2 )= 24,5 ∙ l1,129 g = 17,1l. Uni aniq
hisoblasak: 17,14485 raqamni olamiz, biroq uni yaxlitlab 17,1 ni yozamiz.
Kimyodan masalalar yechganda algebragik usulda masalalar yechish maqsadga
muoffiqdir.
Har bir masala o’quvchilarga berishdan oldin o’qituvchi tomonidan eng
kamida 2-3 usulda yechilishi kerak, uni daftarga qayd etishi lozim. Bu
o’qituvchining noqulay xolatga tushish oldini oladi, shu bilan birga o’quvchilarga
to’liq metodik yordam bera oladi. O’qituvchi darsga tayyorgarlik
ko’rishdao’quvchilar bilimlarini hisobga olishi, interferentsiya xolatini oldini olishi
lozim. O’quvchi ish jarayonida mehnatni ilmiy tashkil etish lozim, har bir masalani
alohida yechimi yozilishi kerak. Bunda asta sekin bir qator masalalar yechimi bilan
kartatekasi yuzaga keladi. Bu esa kelgusida o’qituvchining ortiqcha vaqt
yo’qotishining oldini oladi.
11

1.3 Massa va Hajmning Asosiy Konseptlari: Massani va hajmni
o’lchashda qo’llaniladigan birliklar va usullar haqida tushunchalar.
Massa va hajm materiyaning ikkita asosiy xususiyati bo’lib, ular turli ilmiy
fanlar va kundalik hayotda hal qiluvchi rol o’ynaydi. Massa va hajmni o’lchash
uchun ishlatiladigan birliklar va usullarni tushunish aniq ilmiy tahlil, muhandislik
dizayni va amaliy qo’llanilishi uchun juda muhimdir.
Massa ob’ektdagi materiya miqdorini bildiradi, hajm esa ob’ekt egallagan
bo’sh joy miqdoridir. Ham massa, ham hajm fizik xususiyatlar bo’lib, ularni
standartlashtirilgan birliklar va aniq usullar yordamida o’lchash mumkin.
Xalqaro birliklar tizimida (SI) massa birligi kilogramm (kg) dir. Boshqa
umumiy massa birliklariga gramm (g) va metrik tonna (t) kiradi. Massani
ob’ektning massasini standart massa bilan taqqoslaydigan tarozi yoki shkala
yordamida o’lchash mumkin.
Boshqa tomondan, hajm odatda kubometr (m ^ 3), kub santimetr (sm ^ 3)
yoki litr (L) kabi kub birliklarda o’lchanadi. Birlikni tanlash o’lchanadigan
ob’ektning o’lchoviga bog’liq. Masalan, suyuqliklar yoki gazlar kabi kattaroq
hajmlar ko’pincha litrda o’lchanadi, qattiq jismlar kabi kichikroq hajmlar esa kub
santimetr yoki kub metrda o’lchanadi. Volumetrik o’lchovlarni turli xil asboblar,
masalan, gradusli silindrlar, stakanlar yoki tartibsiz shakldagi narsalar uchun
geometrik formulalar yordamida olish mumkin [12].
Zichlik massa va hajm bilan bog’liq yana bir muhim tushunchadir. U
moddaning birlik hajmining massasi sifatida aniqlanadi va odatda kub santimetr
uchun gramm (g/sm^3) yoki litr uchun kilogramm (kg/l) kabi birliklarda
ifodalanadi. Zichlik jismning massasini uning hajmiga bo’lish yo’li bilan
hisoblanadi. Zichlikni tushunish moddalarni aniqlash va ularning turli sharoitlarda
harakatlarini bashorat qilish uchun juda muhimdir.
12

Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, massa va hajmni o’lchashning asosiy
tushunchalarini tushunish keng ilmiy va amaliy qo’llanmalar uchun juda
muhimdir. Massa va hajmni o’lchash uchun ishlatiladigan birliklar va usullarni
tushunib, tadqiqotchilar, muhandislar va shaxslar asosli qarorlar qabul qilishlari va
materiya xususiyatlarini aniq tahlil qilishlari mumkin.
Masala yechish o’quvchilarning mustaqil ishlashiga va vaqt me’yoriga
e’tibor
qaratish muhim. Agar o’qituvchi yoki o’quvchi o’qib masala shartini
yozdiradigan bo’lsa quyidagi kamchiliklarga sabab bo’ladi: Masalaning
rivojlantiruvchi vazifasi yo’qoladi, ularning masalaga qiziqishi kamayadi,
ko’pchilik o’quvchilar masalaning tayyor yechimini ko’chirishga sababchi bo’ladi,
ortiqcha vaqt yo’qotiladi. Bunday kamchiliklarni bartaraf etish uchun ularga tayyor
shart yuqorida aytilganday berilishi bu vaqtda o’quvchilar ishtirokini oshirib
borishga saraflash mumkin.
Masala yechish o’quvchilarning bilimini rivojlantiruvchi vazifasini amalga
oshirish uchun muhim.Shuning uchun masala yechishni o’rgatishni bir necha
bosqichda amalga oshirish maqsadga muofiqdir. Buning uchun o’qituvchi
o’quvchilarga masala sharti to’liq tushuntiriladi, tegishli reaktsiya tenglamalariga
e’tibor beriladi va masalani yechish rejasi tuziladi. Reja asosida masalani yechish
mumkin bo’lgan matematik usullardan bir ikkitasi o’rgatiladi.O’quvchilar masalani
yechib, daftarga qayd etilgandan keyin barcha sinf o’quvchilari bilan birga
o’xshash masala yechiladi.So’ngra shu yechilgan masalani teskarisini tuzish
so’raladi, o’quvchilarga bu masala yechishning o’rganishning eng muhim tomoni
ekanligi aytiladi. O’quvchilarning mustaqil ishlari analiz qilinadi va eng yaxshi
tuzilgani mustaqil yechishga tavsiya etiladi. Shundan so’ng o’quvchi shunday
tipdagi masalani mustaqil yechishga tayyor bo’ladi. O’quvchining mustaqil ishini
rag’batlantirishni oshirish uchun tez va original yechilgan masalalarga yuqori ball
qo’yiladi deb e’lon qilinadi. Mustaqil yechilgan masalalarni tekshirish dastlab
birgalikda o’qituvchi tomonidan oldindan tayyorlab qo’yilgan yechim asosida olib
boriladi. Bunda yechim oldindan doskaning yopiladigan qismiga yozib qo’yilgan
13

bo’ladi, yoki proektor orqali namoyish etiladi. O’quvchilarning ijodiy aktivligini
oshirish uchun, ularni uzluksiz masala yechish bilan shug’illanmoqlari lozim [14].
Kimyo darslarining har xil qismlarida masala yechishn foydalanib
kimyoo’qitish jarayonini sifatini oshirish mumkin. Masalan, yangi
mavzunio’zlashtirishda, o’tilgan mavzuni mustahkamlashda, uyda va darsda
mustaqil ishlashda, o’quvchilarni joriy baholashda va nazorat ishi olishda,
mavzuniumumlashtirishda.Yangi mavzuni masala yechishn foydalangan xolatda
boshlashham mumkin, bu muammoli metodga o’xshab o’quvchilar fikrini
jamlashga vayangi mavzuga nisbatan o’quvchilarda qiziqish uyg’otadi. Buning
uchun ma’lum ashartlarga amal qilish lozim. Masala sharti aniq, hajmi kichik,
barcha o’quvchilargatushunarli va hisoblash qiyin bo’lmasligi kerak. Masalan,
aldegidlar mavzusinio’rganishga kirishishdan oldin o’qituvchi kirish qismida
oldingi darsda spirtlarmavzusini o’rganishganini, bugun esa yangi sinf
birikmalarini o’rganishlariniaytadi va quyidagi masalani proektor orqali doskaga
tushiradi (yoki oldindandoskaning yopiladigan qismiga yozib qo’yiladi).
Masala: Ushbu sinfga tegishli bo’lgan birikmaning eng oddiy
formulasinitoping, uning vodorodga nisbatan zichligi 15 ga teng bo’lib, tarkibi
53,3 %kislorod, 40 % uglerod va 6,7 % vodoroddan iborat.
Berilgan:
w(O)=0,533
w(C)=0,400
@(H)=0,067
Formula -?
Yechish: Tegishli formulalar asosida hisoblashlar olib boramiz: 3 Javob @2 d
H
2 Ar Mr =2 d µ 2
formulalardan n keltirib chiqaramiz va birgalikda har bir element
atomlar sonini hisoblaymiz: Ar (O)=16 Ar (S)=12 Ar (N) = 1 0,533-2-
15n(O)==0,99=16 0,533-2-15 n(C) == 112 0,533-2-15n(H)= 22 Bundan, CH
2 O
formulani topamiz.
Ko’pchilik talabalar kimyodan masalalarni to’liq yechishni
bilmaydi.Buningsabablarini to’liq o’rganib chiqish juda qiyin,bunga kimyo o’quv
14

adabiyotlardagibilimlar yetishmasligi yoki talabaning fikrlash jarayonidagi
kamchiliklari bo’lishimumkin.Kimyodan masalalar yechish jrayoni bir qancha
muxim bosqichlardaniborat.Bu bosqichlar bir- biri bilan ma’lum tartibda mantiqiy
bog’liqdir.Talabalarga kimyodan masalalar yechishni o’rgatishning muhim
tamonishundaki,ulardagi aqliy xarakatlarni umulashtirishdan iboratdir. Shuning
uchuntalabalar bilimini umumlashtirish va jamlash o’qitishning sifat va
natijasinioshiradi. Adabiyotlarda fikrlash ikki hilga bo’lib ko’rsatiladi, ular nazariy
vaemperikdir. Ko’pchilik talabalar emperik fikrlaydi, ya’ni ular har bir
masalaniyangicha deb o’ylab, ular bir biri bilan bog’liq emas deb qarashadilar.
Natijadaularda masala yechish desa qandaydir o’ziga xos "qo’rquv"xissipaydo
bo’ladi. Bunday talabalarga ko’p masala yechdirish orqali bilim va ko’nikma xosil
qilinmasa, ularda mustaqil masala yechish malakasi xosil bo’lmaydi.
Talabalardanazariy fikrlashni oshirish esa kimyo o’qitish sifat va natijalarini
oshiradi. Masalama’nosini tushunish, undagi ma’noni anglash jarayonlar ketma-ket
bog’liqliginiko’z oldiga keltirish va unda yashirin muammoni ko’ra bilish, bu
talabadagibilimlarning umumlashgan xolati bo’lib masala yechishga
nazariyyondashishdir. Talabalar bilim, ko’nikma va malakalarini kimyodan
masalalaryechish orqali umumlashtirish va jamlash muhimdir. Osonroq
masalalarni yechishnatijasida umumlashgan bilim va ko’nikmalar yordamida
talabalar shunga o’xshashmasalalarni, yangi tipdagi masalalarni va xatto qiyin
masalalarni yechishi hammumkin bo’ladi. Demak, kimyodan masalalarga
yechishga doir nazariy bilim vaularni yechishni bilishlari, talabalarda xar xil
masalalarni ma’lum maqsadliyechishni amalga oshirishga yordam beradi.
Butalabalarni kelgusida ilmiyizlanishlar olib borishga undaydi, bu yo’lda
o’rgangan bilimlari, hosil bo’lganko’nikma va malakalari juda katta yordam
beradi. Pedagogik eksperimentlarimiznatijalari tahlili ham bu fikrlarimizning
to’g’riligini tasdiqlaydi. Pedagogikfaoliyatimiz davomida ham kimyodan masalalar
yechishni mukammal egallagantalabalarimiz pedagogik amaliyot davrida
o’quvchilar va ko’p a zoli kollektivda o’zo’rnini topib, katta xurmatga sazovorʼ
bo’lishmoqda. Biroq bunday talabalar safiniko’paytirish biz oliy o’quv yurti
15

o’qituvchilari zimmasidagi sharfli va o’z vaqtidaog’ir bo’lgan yukdir. Ushbu olib
borayotgan ilmiy metodik izlanishlarimizkelgusida bunday talabalar safini
ko’paytirishga olib kelishiga ishonamiz.
2-BOB. MODDA TARKIBIDAGI ATOMLAR YOKI MOLEKULALAR
SONINI HISOBLASH.
2.1 Atomlar yoki Molekulalar Sonini Topish: Modda tarkibidagi atomlar yoki
molekulalar sonini aniqlash uchun kimyoviy formulalar va molekulyar
ko’rligi ko’rsatkichlari hisoblanadi.
Kimyodan masalalar yechishga umumiy metodik talablar. Kimyodan
masalalar yechishga umumiy metodik talablar quyidagilardan iborat:
 Kimyoviy masalalar sistemasi.
 Kimyo o’qitishda masalalar yechishning o’rni.
 Kimyodan masalalar klassifikatsiyasi. Kimyodan masalar yechishni bilish,
o’rganish kimyo fanlari asosini chuqur egallashning muhim asosidir.
O’quv jarayoniga masalalar kiritilishi o’qitishning quyidagi didaktik
printsiplaridan foydalanishga yordam beradi:
 Talabalarning mustaqil bilim olishini, hamda aktivligini ta’minlaydi.
 Mustahkam bilim va ko’nikma xosil qiladi.
 Ta’limni turmush, hayot bilan bog’laydi.
 Talabalarning kelajakda ilmiy yo’nalishini aniqlashga yordam beradi.
Masala yechish kimyo o’qitishning asosiy bo’g’inlaridan biridir. Kimyo
o’qitishni muvoffaqiyatli amalga oshirish uchun didaktikaning ta’lim, tarbiya va
rivojlantirish printsiplaridan foydalanish juda muhim. Masalalar yechish davomida
talabalarda kimyoviy moddalar, reaksiyalar haqida mustahkam tushunchalar hosil
bo’ladi. O’tilgan mavzularni takrorlashga ma’nosini chuqur anglashga yordam
beradi, talabada bilimlar sistemalashadi, natijada keyingi mavzuni o’rganish oson
kechadi. Kimyoviy jarayonlar bilan bog’liq masalalarni talabalarning yechishi,
ularning o’quv materialni mustaqil o’rganishiga omil bo’ladi [18]. Masala
yechishda o’zlashtirilgan mavzu faqat gapirib izoxlab berilmasdan, balki undan
olingan bilimlardan foydalanishni o’rgatadi. Kimyodan masalalar yechish o’quv
materialni chuqur egallashga sabab bo’lishining yana biri shundaki, o’tilgan
16

qonunlar, nazariyalar, qoidalar, formulalar, kimyoviy tenglamalar amalda talaba
tomonidan foydalaniladi. O’quvchilarda masala yechish davomida mehnatsevarlik,
maqsadga intilish, ma’sulyat hissi, qo’yilgan maqsadga intilish kabi ijobiy
xususiyatlar tarbiyalanadi. Masalalar yechish davomida tabiat birligini
ko’rsatuvchi fanlararo bog’liqlikni va chuqur dunyoqarashni rivojlantirishga
yordam beradi. Masala yechish davomida o’quvchilarning murakkab, chuqur
fikrlashi va amalda qo’llash imkoniyati shakllanadi. Bunda bilim va uni amalda
qo’llash natijasida muhokama qilish, aqliy xulosa chiqarish, isbotlash kabi
malakalar xosil bo’ladi.
Masala yechish davomida shakllanadigan bilimlar ikki qismga ajratish
mumkin:
 Masala shartini muhokama qilish bilimi
 masalani yechish bilimi
Bu bilimlarsiz masalani yechish mumkin emas. Bunga yana asosiy nazariya
va qonunlarni har xil kimyoviy tushunchalarni, moddalarning fizik kimyoviy
xossalarini, kimyoviy reaktsiya tenglamalarni, moddalar molyar massalarini bilish
kiradi. Pedagog vapsixolog olimlarimiz masalalar yechishni aqliy bilimlar
kompleks xarakati modeli deb qarashadi. Masala yechish olingan bilimlar bitta
umumlashgan ko’rinishdagi xarakatga keladi. Kimyodan masalalar yechish
kimyoni muammoli o’qitishda, bilimlarni nazorat qilishda va darsda olingan
bilimlarni mustahkamlashda muhim ahamiyatga ega. Xozirgi kunda kimyoviy
masalalarning to’liq oxiriga yetgan klassifikatsiyasi mavjud emas. Kimyo o’qitish
metodikasidan adabiyotlarda va ilmiy metodik maqolalarda turli xil
klassifikatsiyalar keltirilgan.
Ko’pchilik tomonidan qabul qilingan klassifikatsiya ikki guruhga bo’linadi:
 hisoblashga (miqdoriy) masalalar.
 Sifat tarkibiga oid masalalar. Har bir guruh o’z navbatida guruhchalarga
bo’linadi. Biroq bu borada yagona bir qarash yo’q. Shunday bo’lsa ham xozirgi
kunda ularni uchta ko’rinishda klassifikatsiyalash mumkin: Kimyoviy o’lchov
birliklar bilan tanishish.
17

Kimyoviy formula asosida elementlar massa nisbatlarini hisoblash. Formula
asosida modda massasini va elementlar massalarini hisoblash. Nisbiy molekulyar
massani nisbiy zichlik bo’yicha va gazlar hajmini modda massasi bo’yicha
hisoblash. Kimyoviy tenglamalar bo’yicha hisoblash. Eritmalarga doir hisoblash.
Oddiy va molekulyar formulalar tuzish. II.Formula bo’yicha hisoblash. «Mol» va
Avagadro qonuni asosida kimyoviy formula bo’yicha hisoblash. Kimyoviy
tenglamalar bo’yicha hisoblash. Modda formulasini hisoblash. Davriy qonun.
Atom tuzilishi. Eritmalar Amaliyotga doir aralash masalalar III.Formulalar
bo’yicha hisoblash. Berilgan kontsentratsiyadagi eritmani tayyorlash uchun
erituvchi va erigan moddani hisoblashga oid. Gazlar va gazsimon moddalar,
reaktsiya mahsulotlarining hajmiy nisbatlariga nisbatan hisoblash [20].
Gazlarning nisbiy zichligini hisoblashga oid.
Berilgan hajmdagi gaz massasi bo’yicha uning nisbiy molekulyar massasini,
hamda moddaning molekulyar formulasini aniqlashga doir.
Maxsulot chiqish unumini hisoblash.
Reaktsiyaga kirishayotgan moddalardan biri ko’p miqdorda bo’lganda,
reaktsiya maxsuloti massasi va ortiqcha modda massasini hisoblash.
Tarkibida qo’shimcha moddalari bo’lgan dastlabki moddadan olingan
mahsulot massasini hisoblash.
Reaktsiya natijasida xosil bo’lgan gazmoddalar hajmini hisoblash.
Kimyodan xisobli masalalar shartli ravishda uchta guruhga bo’lish mumkin:
Moddalarning kimyoviy formulasi asosida yoki ularning formulasini
chiqarishga oid masalalar.
Kimyoviy tenglamalar ishlatiladigan masalalar.
Eritmalarga oid masalalar. Bu har bir guruh har xil ko’rinishdagi masalalarni
o’z ichiga oladi. Masalan,birinchi guruhni 15 xil ko’rinishdagi masalalarga ajratish
mumkin:
Birikmaning nisbiy molekulyar massasini hisoblash;
Moddadagi elementlarning massa nisbatlarini aniqlash;
Birikmadagi elementlarning massa ulushlarini aniqlash;
18

Modda massasi tarkibidagi element massasini hisoblash;
Tarkibidagi element massasi asosida modda massasini hisoblash;
Gazlarning nisbiy zichligini hisoblash:
Gazlarning nisbiy molekulyar massasini nisbiy zichligi asosida hisoblash.
Modda massasi bo’yicha modda miqdorini hisoblash;
Modda miqdori asosida modda massasini hisoblash;
Moddaning oddiy formulasini elementlar massa ulushlari asosida topish;
Moddaning molekulyar formulasini elementlar massa ulushlari va gazlarning
nisbiy zichligi bo’yicha hisoblash;
Modda formulasini yonish mahsulotlariga qarab hisoblash;
Gazlar uchun zarrachalar sonini massa, modda miqdori va hajmi bo’yicha
hisoblash.
Gazsimon modda massasini hajm bo’yicha hisoblash
Gazsimon modda hajmini uning massasi va miqdori bo’yicha hisoblash
(buketma ketlikni davom etirish mumkin). Har xil turdagi masalalar ichida–
yechimi bir xil bo’lganlari ham bor. Ular o’zaro qaytar ahamiyatli masalalar, ularni
yechish birbirini to’ldirish va tekshirish imkoniyatini beradi. Yana masalalar
o’zaro bir biri bilan bog’liq bo’lgan birnechta kimyoviy reaksiya tenglamalar
–
bilan bog’liq bo’lgan turli turlarga bo’linadi. Bunday masalalarning ham turli
teskari turlari bor. Bunday masalalar turlaridan eritmalarga doir masalalar bir
muncha farq qiladi, biroq bunda ham o’xshash tomonlaribor.
Masalan, molyar yoki ekvivalent kontsentratsiyali eritmalarda erigan modda
massasi ham modda formulasidan foydalanib xisoblanadi. Bunday masalalarni
quyidagi ko’rinishga ajratish mumkin.
Eruvchanlikka doir masalalar.
Eritmadagi erigan modda massa ulushiga doir.
Molyar kontsentratsiyaga doir.
Ekvivalent molyar kontsentratsiyaga doir.
Bir kontsentratsiyali eritmadan ikkinchibir kontsentratsiyali eritmalarga
o’tish
19

Moddaning nisbiy atom massasini kimyoviy formula va moddadadagi
element massa ulushi asosida xisoblash. Oddiy yoki murakkab moda
molekulasima’lum sondagi atomlardan iborat,shunday ekan uning massasi ham
ularning yig’indisiga teng bo’ladi. Modda molekulasi va atomlarining absalyut
massasi juda kichik bo’lishini bilamiz, masalan m
0 (H
2 O)=3,001 10-23 g•
m
0 (O
2 )=2,667 10-23 g Shuning uchun kimyoda nisbiy atom va nisbiy molekulyar
•
massalardan foydalaniladi. Moddaning nisbiy molekulyar masaasi bu,uglerod atom
massasining 1/12 qismidan necha marta katta ekanligini bildiradi,uni Mr bilan
ifodalaydi.U har xil eksperimental usullar bilan aniqlanadi. Molekula formulasi
ma’lum bo’lganda esa, tarkibidagi element nisbiy atom massalarining
yig’indisiga(agar bir xil yelement atomlaridan bir nechta bo’lsa indeksga
ko’raytiriladi)teng bo’ladi. Masalan, Mr(H
2 O)=Ar(H) 2+ Ar(O)=1 2+16=18
• •
Moddaning kimyoviy formulasi asosida esa uning tarkibidagielement atomlarining
massa ulushlarini ifodalash mumkin,masalan, ?????? ( ?????? ) = Ar( ?????? )•2 Mr(H
2 O) = 1•2 18
= 11,11% Massa ulushlar berilganda noma’lum moddaning formulasi xisoblab
topiladi,quyida shunga doir masalalarni ko’rib chiqamiz: 1-masala. Fosfor
kislotalaridan qaysi birida vodorod 2,25%; fosfor 34,83%; kislorod esa 62,92%ni
tashkil qiladi? Yechish: Birikmani 100 g deb olib, uning tarkibidagi atomlar
nisbatini topamiz: Demak, bu modda pirofosfat kislota. Javob: pirofosfat kislota. 2-
masala. Agar VI valentli element oksidi tarkibida 60% kislorod bo lsa, uning
‘
formulasini va elektronlari sonini ko rsating. Yechish: Aralashmani 100% deb
‘
olsak shunga ko ra quyidagicha bo ladi. . Elektronlar soni 40ta bo ladi. Javob:
‘ ‘ ‘
SO
3 ; 40. 3-masala. Marganes oksid tarkibida 36,78% kislorod bo lsa, u qanday
‘
hossali oksid?
2.2 Modda miqdorini aniqlash: Tarkibidagi atomlar yoki molekulalar soni
asosida modda miqdorini hisoblash usullari va formulalari.
Kimyodan masala yechish yordamida bilim va ko’nikmalarni
umumlashtirish. Ko’pchilik talabalar kimyodan masalalarni to’liq yechishni
bilmaydi.Buning sabablarini to’liq o’rganib chiqish juda qiyin,bunga kimyo o’quv
adabiyotlardagi bilimlar yetishmasligi yoki talabaning fikrlash jarayonidagi
20

kamchiliklari bo’lishi mumkin.Kimyodan masalalar yechish jrayoni bir qancha
muxim bosqichlardan iborat.Bu bosqichlar bir- biri bilan ma’lum tartibda mantiqiy
bog’liqdir. Talabalarga kimyodan masalalar yechishni o’rgatishning muhim tamoni
shundaki,ulardagi aqliy xarakatlarni umulashtirishdan iboratdir. Shuning uchun
talabalar bilimini umumlashtirish va jamlash o’qitishning sifat va natijasini
oshiradi. Adabiyotlarda fikrlash ikki hilga bo’lib ko’rsatiladi,ular nazariy va
emperikdir. Ko’pchilik talabalar emperik fikrlaydi,ya’ni ular har bir masalani
yangicha deb o’ylab,ular bir biri bilan bog’liq emas deb qarashadilar [24]. Natijada
ularda masala yechish desa qandaydir o’ziga xos qo’rquv xissipaydo bo’ladi.“ ”
Bunday talabalarga ko’p masala yechdirish orqali bilim va ko’nikma xosil
qilinmasa,ularda mustaqil masala yechish malakasi xosil bo’lmaydi. Talabalarda
nazariy fikrlashni oshirish esa kimyo o’qitish sifat va natijalarini oshiradi.Masala
ma’nosini tushunish, undagi ma’noni anglash,jarayonlar ketma-ket bog’liqligini
ko’z oldiga keltirish va unda yashirin muammoni ko’ra bilish, bu talabadagi
bilimlarning umumlashgan xolati bo’lib masala yechishga nazariy
yondashishdir.Talabalar bilim,ko’nikma va malakalarini kimyodan masalalar
yechish orqali umumlashtirish va jamlash muhimdir. Osonroq masalalarni yechish
natijasida umumlashgan bilim va ko’nikmalar yordamida talabalar shunga
o’xshash masalalarni,yangi tipdagi masalalarni va xatto qiyin masalalarni yechishi
ham mumkin bo’ladi. Demak, kimyodan masalalarga yechishga doir nazariy bilim
va ularni yechishni bilishlari,talabalarda xar xil masalalarni ma’lum maqsadli
yechishni amalga oshirishga yordam beradi. Butalabalarni kelgusida ilmiy
izlanishlar olib borishga undaydi,bu yo’lda o’rgangan bilimlari, hosil bo’lgan
ko’nikma va malakalari juda katta yordam beradi. Pedagogik eksperimentlarimiz
natijalari tahlili ham bu fikrlarimizning to’g’riligini tasdiqlaydi. Pedagogik
faoliyatimiz davomida ham kimyodan masalalar yechishni mukammal egallagan
talabalarimiz pedagogik amaliyot davrida o’quvchilar va ko’p a’zoli kollektivda
o’z o’rnini topib, katta xurmatga sazovor bo’lishmoqda [25]. Biroq bunday
talabalar safini ko’paytirish biz oliy o’quv yurti o’qituvchilari zimmasidagi sharfli
va o’z vaqtida og’ir bo’lgan yukdir. Ushbu olib borayotgan ilmiy metodik
21

izlanishlarimiz kelgusida bunday talabalar safini ko’paytirishga olib kelishiga
ishonamiz. Bu esa kimyo ilmi va kimyo sanoati rivojlangan davlatimizga zarur
bo’lgan bilimli,etuk mutaxasislar yetishib chiqaveradi va azaldan
kelayotgananaalarimiz, ulug’ bobolarimiz merosxo’rlari dunyoni o’z ilmi bilan lol
qoldiraveradi. O’quvchilar modda miqdori ,mol,molyar massa, Avagadro soni,
molyar xajm, reaktsiyaning issiqlik effekti tushunchalarini mustaxkamlash va
umumlashtirish uchun bu tushunchalarni o’zida jamlagan masalalar yechishlari
lozim. Bitta masalada turli mavzular jam bo’lsa,uni hal qilish uchun o’quvchi
barcha o’tilgan mavzularga murojat qiladi,natijada bilimlar esga olinadi va ular 26
o’rtasida bog’lanishlarni hamda umuiylikni jamlagan holda masala ishlashga
kirishadi. Quyida bunday masalalarga na’munalar keltiramiz: Masala. 200g 5% li
mis (II) sulfat eritmasi massasi 4 g ga kamayguncha elektroliz qilindi. Qolgan
eritmadagi moddalarning massa ulushlarini va elektrodlarda ajralgan moddalarning
modda miqdorlarini hisoblang. Berilgan: m=200g ?????? (CuSO
4 )=5% m=4g ?????? -? n-?
Yechish: 2 CuSO
4 + 2H
2 O ——› 2Cu ↓ + O
2 ↑ + 2H
2 SO
4 Katod: Cu
2 + + 2ē → CuO
• 2 Anod: 2H
2 O - 4ē → O
2 +4H+ • 1 m(CuSO
4 ) = 200 • 0.05 = 10g m(CuSO
4 ) = 10
: 160 = 0.0625 mol Agar elektroliz oxirigacha borsa, unda elektrodlarda 0.0625
mol Cu va 0.0625 : 2 = 0.03125 mol O
2 ajralishi kerak. Bunda eritma massasi
quyidagicha bo’ladi. ∆m = m(Cu) + m (O2) = 0.0625 • 64 + 0.03125 • 32 = 4+1 =5
g Reaksiya oxirigacha bormagan, chunki massa kam. Bunda x mol Cu va 0.5x mol
O
2 xosil bo’lgan bo’lsa, unda : ∆m = 64 • x + 0.5x • 32 = 80x 80x = 4 x= 0.05 mol
v(Cu) = 0.05 mol, m(Cu) = 0.05 • 64 = 3.2 g v(O
2 ) = 0.025 mol, m(O
2 ) = 0.025 •
32 = 0.8 g v(O
2 ) = 0.025 • 22.4 = 0.56 l Eritmada 0.0625 – 0.05 = 0.0125 mol
CuSO
4 va 0.05 mol H
2 SO
4 qoldi m(CuSO
4 ) = 0.0125 • 160 = 2g m(H
2 SO
4 ) = 0.05
• 98 = 4.9 27 ω (CuSO
4 ) = 2 : 196 = 0.0102 ( 1.02 %) ω (H
2 SO
4 ) = 4.9 : 196 =
0.025 (2.5 %) Jvaob: : Katodda 3.2 g Cu, anodda 0.8 g, yoki 0.56 l O
2 , qolgan
eritmada ω (CuSO4) = 1.02 %, ω (H
2 SO
4 ) =2.5 % ushbu turdagi masalalar yechish
davomida o’tilgan mavzular takrorlanadi.
Moddalarning berilgan massasi ulushi, foiz ulushi aniqlash, murakkab
moddalarning formulalarini keltirib chiqarishga oid masalalar.
22

1-masala. Oltingugurt (VI)-oksid tarkibidagi elementlarning massa
ulushlarini hisoblab toping.
Yechish : 1) SO
3 ningM
r ni hisoblab topamiz:
M
r (SO
3 ) =32+3  16=80
2) S ningmassaulushinihisoblabtopamiz:
3) O ni massa ulushini hisoblab topamiz.
Javobi : Oltingugurtning massa ulushi 0,4 yoki 40%,
kislorodni massa ulushi 0,6 yoki 60%
2-masala. : H
2 SO
4 da moddalar massa ulushini toping.
98 ------------ 100
2- ---------------- X
X = 2 • 100/98 = 2,0 % H
2
98 ------------ 100
32- -------- X = 32 • 100/98 = 32,7 % S
98 --------- 100
64 --------- X = 64 • 100/98 = 65,3 % O
2 yoki
3-masala. 20 g osh tuzi 140 g suvda eritiladi. Tuzning massa ulushini
toping?
M = 140 + 20 = 160 g
ω % = (20/160) ∙ 100% = 12,5%.
4-masala. Mis sulfat tarkibidagi misning (Cu) massa ulushini aniqlang
CuSO
4 Mr=160
( ω % = (64/160) ∙ 100%) = 40%.
5-masala . 80 gr CuSO
4 dagi Cu ning massa ulushini aniqlang?
80 gr ------------- x=32
160gr ----------- 64 gr Cu
32/80 • 100%= 40%
6-masala. Berilgan:
V=400ml=0.4 l
ρ =1.24g/ml
23

mNaOH=100g
ω =? NaOH
Yechish:0,4 • 1,24=496 gr eritma
ω = 100gr/496=0,2015
0,2015 • 100%=20.15% NaOH bor
7-masala. 30 gr NaCl 90 gr suvda eritildi. Eritmaning massa ulushini toping
m=30+90=120gr
ω =30/120 • 100%= 25%
8-masala. 0,5 mol NaCl bor 300gr eritmada Na ning massa ulushini aniqlang
0,5 mol ---------- x=29,25 gr NaCl
1mol ---------- 58,5gr
29,25 gr --------- x=11,5 gr
58,5 gr ---------- 23
(11,5/300) • 100%= 3,83%
9-masala. 3 mol CaCl
2 bor 400gr eritmada Ca ning massa ulushini aniqlang
3 mol- ---------- x=333gr CaCl
2
1mol ----------- 111
333gr ----------- x=120 gr
111 ------------ 40gr Ca
(120/400) • 100%= 30%
10-masala. Birikmaning formulasini toping. X
2 O
5
M
0 = 5,55 • 10 -22
/1,66 • 10 -24
=334
334-80=254
254/2=127 yod I
Javob: I
2 O
5
11-masala . Absolut massasi 1,59 • 10 23
bo`lgan element atomini toping
1,59 • 10 23
• 6,02 • 10 23
= 96 Mo
12-masala. III valentli nomalum element hosil qilgan oksidning ekvivalent
massasi=12,667. Elementni toping
24

E
2 O
3
Mr=12,667 • 2 • 3= 76
76-48=28
28/2= 14 N azot
13-masala. ω O
2 =96% bo`lgan vodorod va kisloroddan iborat gazlar
aralashmasining o`rtacha Mr=?
100 -------- 100%
X=96 --------- 96%
96/32=48
4/32=2,125
100/5= 25
14-masala. ω H
2 =20% bo`lgan vodorod va kisloroddan iborat gazlar
aralashmasining o`rtacha Mr=?
100 ------- 100%
X=20 -------- 20%
X=80- --------- 80%
20/2=10
80/32=2,5
100/12,5= 8
15-masala. ω H
2 =60% bo`lgan vodorod va kisloroddan iborat gazlar
aralashmasining o`rtacha Mr=?
100 ------------ 100%
X=60 ----------- 60%
X=40 ----------- 40%
60/2=30
40/32=1,25 1mol ------- 100%
X=0,6 mol ----- 60%
X=0,4mol ------- 40%
0,6 • 2=1,2
0,4 • 32=12,8
25

12,8+1,2=14/1= 14
16-masala. 0,6 mol massasi 12 gr bo`lgan modda Mr ni toping?
0,6 mol -------- 12 gr
1mol ---------- x=20 gr
17-masala. 0,5 mol massasi 24 gr bo`lgan moddani toping?
Mr=24/0,5=48 gr
Javob: O
3
18-masala . 0,5 mol massasi 9 gr bo`lgan moddani toping va tarkibini foizlarda
aniqlang
Mr=9/0,5= 18 gr H
2 O
ω =(2/18) • 100%= 11,11%
ω =(16/18) • 100%= 88,88%
19-masala. 2 mol massasi 80 gr bo`lgan moddani toping va tarkibini foizlarda
aniqlang
Mr=80gr/2mol= 40 gr MgO
ω =(24/40) • 100%= 60%
ω =(16/40) • 100%= 40%
20-masala. 1,5 mol massasi 96 gr bo`lgan moddani toping va tarkibini foizlarda
aniqlang
Mr=96gr/1,5mol= 64 gr SO
2
ω =(32/64) • 100%= 50%
ω =(32/64) • 100%= 50%
21-masala. 2 mol massasi 196 gr bo`lgan moddani toping va tarkibini foizlarda
aniqlang
2mol ---------- 196gr
1mol ----------- x=98gr H
2 SO
4
ω =(2/98) • 100%= 2,04%
ω =(32/98) • 100%= 32,6%
ω =(64/98) • 100%= 65,3%
22-masala. 3 mol massasi 96 gr bo`lgan moddani toping?
26

$3mol- --------- 96 gr 1mol- ---------- x=32gr O 2 23-masala. 0,5 mol massasi 32 gr bo`lgan moddani toping? 0,5mol --------- 32 gr 1mol ----------- x=64 gr Cu 24-masala. 12 mol massasi 24 gr bo`lgan moddani toping? 12mol ----------- 24gr 1mol- ------------- x =2 gr H 2 25-masala. 0,5 mol massasi 31,5 gr bo`lgan moddani toping? 0,5mol -------------- 31,5 gr 1mol -------------- x=63 gr HNO 3 Mol. Modda miqdori mavzusiga oid masalalar yechish Mol.Modda miqdori. Molyar massa-bu modda massasining modda miqdoriga bo’lgan nisbatidir. M= ; m massa, (gr) n-miqdor(mol), — M-molyar massa (gr\mol) 1-masala : Massasi 10,8 gr bo’lgan metal namunasida alyuminiy moddasi qanday miqdorni egallaydi? Yechish: M(Al)=27 gr\mol ekanligini bilamiz, bu masalani ishlashda ushbu formuladan foydalanib hisoblaymiz: n (Al)= n=10,8\27=0,4 mol. Javob: 0,4 mol 2-masala :Massasi 50,8 gr bo’lgan molekulyar yodda qancha struktura birlik bor? Yechish: n(J 2 )= n J 2 =50,8\254=0,2 mol N(J 2 )=0,2 · 6,02 · 1023= 1,2 · 1023 3-masala : 0,25 mol miqdordagi moddaning massasi 26,5 gr bo’lsa uning molyar massasini hisoblang? Yechish: Mr=m/n 27$

Mr =26.5/0.25=106
Javob: Mr =106gr/mol
4-masala : 28,2 gr K
2 O dan qancha massa potash olish mumkin.
Yechish:
K
2 O +CO
2 = K
2 CO
3
28,2 ----------- x=41.4g
94gr (K
2 O) ---------- 138 gr (K
2 CO
3 )
5-masala .3 mol H
4 P
2 O
7 va 5 mol H
2 Cr
2 O
7 tarkibidagi element atomlar
nisbatini hisoblanag?
Yechish :
3 mol ------- x 5 mol -------- x
H
4 P
2 O
7 H
2 Cr
2 O
7
1 mol ------- 13 ta 1 mol -------- 11 ta
x= 39 ta atom bor x = 55 ta atom bor
39: 55 39 : 39
1 : 1,4
6-masala . 294gramm sulfat kislotasini modda miqdonini aniqlang.
Yechish:
1-ish) H
2 SO
4 ning molekulyar massasini hisoblaymiz.
Mr= 1 • 2+32+16 • 4= 98 gr/mol
2-ish berilgan modda massasiga asoslanib modda miqdorini topamiz.
98gr -------------- 1mol
294gr ------------ x=2mol.
7-masala . 160gr NaOH ning tarkibidagi atomlar sonini va modda miqdorini
hisoblang.
Mr=23.+16+1=40gr/mol
40gr NaOH --------- 1mol bo lsa,masalada 160gr NaOH berilgan bunda necha mol‘
deb topamiz.
40gr ----------- 1mol
28

160gr ----------- x=4mol.
Bir mol NaOH dagi atomlar sonini hisoblab topamiz. Ya ni 1mol ishqorda 1ta ‘
natriy,1ta kislorod,1ta vodorod jami 3ta atom bor ekan.
1mol da --------- 3ta atom bo lsa ,
‘
4molda --------- x=12ta atom bor ekan.
8-masala . 255.5gr xlorid kislotasini modda miqdorini va shuncha miqdordagi
xlorid kislota tarkibidagi atomlar sonini toping.
Yechish.
Mr=(HCl) 1gr(H) + 35.5gr(Cl) = 36.5 gr
Demak xlorid kislotaning 1 ta molekulasining massasi 36.5 gr ekanligini
bilib oldik. Molekulyar massadan foydalanib 255.5 gr xlorid kislotani miqdorini
topsak bo’ladi.
1mol --------- 36.5gr
7 = x --------- 255.5gr
Demak 255.5 gr xlorid kislotamizni modda miqdori 7 mol ekanligini
bilib oldik.
Masala shartiga ko’ra shuncha miqdordagi kislota tarkibidagi
atomlar sonini topishimiz kerak.
1 mol xlorid kislota tarkibidda 2mol atom bo’lsa,
7mol kislota tarkibida qancha x=mol atom bo’ladi.
X=14mol .
Javob: 7mol xlorid kislota va 14mol atom bor.
9- masala . Oltingugurt bilan reaksiyada 0,5 mol temir ishtirok etadi. Reasiya
uchun olinishi lozim bo lgan temirning massasini aniqlash uchun quyidagi
‘
formuladan foydalanamiz:
yechish:
M=m/ n; m = M n
•
m = 56 g/mol 0,5 mol = 28 g. Javobi: 28 g. temir.
•
10- masala. Reaksiya natijasida 22 g temir (II) sulfid olindi. Bu masaga temir (II)
29

sulfidning qancha miqdori to g ri keladi? ‘ ‘
Yechish: M(FeS)=88 g/mol. Quyidagicha mulohaza yuritiladi:
88 g FeS 1 molga to g ri keladi;
‘ ‘
22 g FeSx molga to g ri keladi;
‘ ‘
88 g : 22g = 1 m o l: x mol.
x = 0,25 mol FeS.
11-masala . 264 g massali oltingugurtda atom holidagi oltingugurt moddasidan
qancha miqdorda borligini aniqlang.
Yechish: Oltingugurtning nisbiy atom massasi Ar (S) =32 . Atomar
oltingugurtning molyar massasi 32 g/molga teng. Demak, 264 g da quyidagi
miqdorda atomar oltingugurt bo ladi [23].
‘
264/32= 8,25 mol
12-masala. 14,2 g Na2S 0 4 da necha mol natriy sulfat borligini hisoblab
toping.
Yechish: Mr (Na
2 S0
4 ) (Na
2 S0
4 )=23»2+32+16 • 4=142, ya’ni natriy sulfatning
molyar massasi 142 ni tashkil etadi.
Demak, 14,2 g ga quyidagi miqdorda Na
2 S0
4 bo ladi:
‘
14,2/142 = 0,lmol
13-masala. Kumushning nisbiy atom massasi 108 ga teng. Bir atom
kumushning grammlar hisobidagi massasini aniqlang.
Yechish: Kumush atomlarining molyar massasi son jihatdan nisbiy atom
massasiga teng bo’lganligi sababli u 108 g/molga teng. Bir atom kumushda
6,02 • 10 23
atom borligini bilgan holda bitta atomning massasini topamiz.
108/6,02-10 23
= 1,79-10-m*
14-masala. 15 l ammiakning normal sharoitdagi massasini aniqlang. Shu hajmda
necha mol gaz bor?
Yechish. Ammiakning molyar massasi 17 ga teng.
1 mol - 17 g/mol = 17 g ammiak normal sharoitda
1 mol - 22,4 mol// = 22,4 / hajmni egallaydi.
Proporsiya tuzamiz:
30

17 g NH
3 ______22,4l NH
3 (n.sh.) hajmni egallaydi
x g NH
3 _______15 l NH
3 (n.sh.) hajmni egallaydi
Javob: 0,67 mol
15-masala. 5 mol azot mol molekulasining massasini toping.
5 mol ------- x=140gr
1 mol ------- 28
16-masala . 2. 4 mol xlor mol molekulasining massasini toping.
2,4 mol ---------- x=170,4
1 mol ------------ 71
17-masala. 128 g misning modda miqdorini toping.
128 -------- - x=2 mol
64 ---------- 1mol
18-masala. 120 g grafitdagi uglerodning modda miqdorini toping.
120 ------------ x=10 mol
12 ------------- 1 mol
19-masala. 17 g natriy nitratning modda miqdorini toping.
17 ---------------- x=0,2mol
85 ---------------- 1mol
20-masala .120,2 g kaliy fosfatning modda miqdorini toping.
120,2 ---------------- x=0,56mol
212 ----------------- 1mol [21]
Modda miqdori asoida xisoblashlar. Modda miqdori bu shunday fizik
kattalikki,o’quvchi uni to’g’ri tasavvur qilmog’i, tushinib yetishi
lozim.Og’irlik,uzunlik o’lchovlari o’quvchi uchun ma’lum,chunki uni kundalik
turmushda ishlatadi. Masalan,1kg modda haqida yoki 1m uzunlik haqida fikr
yuritilsa o’quvchi uni darhol ko’z oldiga keltirib tegishli fikr yuritishi mumkin.
Modda miqdori deganda nimani tushinmog’i kerak,bu moddadagi elementar
zarrachalar (atom,molekula,ion,elektron va boshqa)soni bilan ifodalanadi.Bu
tushunchani yanada aniqlashtiramiz. Modda miqdori grek harfi ν yoki lotin harfi n
bilan ifodalanadi.Modda miqdori birligi –mol. Mol bu uglerod 12 izotopining
31

0,012kg yoki 12g massasidagi elementar zarrachalar soniga teng sondagi
zarrachalar saqlaydigan modda miqdoridir.Bu zarrachalar nechta degan savolga
javob berish uchun biz uni quyidagicha izohlaymiz,12g uglerodning absalyut
massasiga bo’lamiz,bunda bizga ma’lum bo’lgan son – Avagadro doimiysi kelib
chiqadi: NA= 12g 1.99∙10−23 = 6,02 ∙ 10 23
bu yerda m0(c)=1,99∙ 10−23g Demak,1
mol modda tarkibida har doim 6,02 ∙ 10 23
tastruktura birlik mavjud ekan, buni
o’quvchilarga yana shunday tushuntirishimiz mumkin: har qanday modda
formulasini yozganda shartli ravishda biz 1mol moddani yozamiz. Masalan,
Na
2 SO
4 M(Na
2 SO
4 )=98g/mol 1 mol ----- 98g- ------- 6,02 ∙ 10 23
ta molekula, ya’ni
6,02 ∙ 10 23
ta N
2 SO
4 molekulalarini bitta joyga jamlansa uning massasi 98g bo’lib,
u 1mol sulfat kislota deyiladi. Ushbu yuritgan fikrlar barcha moddalarga tegishli
ekanligini o’quvchilarga tushuntiramiz.
32

XULOSA
Ushbu kurs ishi "Moddalarning berilgan massasi, hajmi va tarkibidagi atom
yoki molekulalari soni asosida modda miqdorini aniqlash" mavzusini o’rganishga
yo’naladi. Bu kurs ishining maqsadi kimyo fanining asosiy konseptlarini
o’rganuvchilarga tushuntirish va modda miqdorini aniqlashda foydalaniladigan
asosiy formulalarni va metodlarni o’rgatishdir.
Kurs ishining tuzilishi uchun ikkita bob belgilangan: "Moddaning berilgan
massa va hajmi bo’yicha hisoblash" va" Modda tarkibidagi atomlar yoki
molekulalar sonini hisoblash ". Kurs ishi o’quvchilarga mo’ddalarning massasini,
hajmini, va tarkibidagi atom yoki molekulalar sonini hisoblash formulalari va
usullarini o’rgatadi. Ushbu usullar va formulalar o’quvchilarga modda miqdorini
aniqlashda kerak bo’lgan asosiy ma’lumotlarni beradi.
Kurs ishi o’quvchilarga amaliy mashqlar va misollar bilan mashg’ulotlar
beradi, shuningdek, kimyo’vi reaksiyalarda tarkibiy o’zgarishlarni tushuntiradi. Bu
yordam bilan o’quvchilar teorik bilimlarini amaliyotga o’tkazishlari mumkin.
Umumiy xulosa qilish bilan, ushbu kurs ishi kimyo fanining asosiy
qonunlarini, prinsiplarini, va modda miqdorini aniqlashda foydalaniladigan asosiy
formulalarni o’rganishga yordam beradi. Bu esa o’quvchilarga kimyo fanini
tushunish va amaliyotga o’tkazishlarini ta’minlaydi.
Bu kurs ishi kursantlarga moddalarning massasini, hajmini, va tarkibidagi
atom yoki molekulalar sonini asosida modda miqdorini aniqlashni o’rganish
imkoniyatini beradi. Ushbu mavzu kurs ishidagi asosiy maqsadlardan biri bo’lib,
kimyo fanini o’rganuvchilarga modda miqdorini aniqlashda qo’llanadigan asosiy
formulalarni va metodlarni o’rgatishga yordam beradi. Bu kurs ishi jamiyatning
modda miqdorini aniqlash va kimyo fanini o’rganishda ko’p ma’nali ro’linga ega
bo’lgani sababli, kurs ishida turli misollar, nazariy ta’riflar, va amaliy mashqlar o’z
ichiga oladi.
33

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Atkins, P. va de Paula, J. (2018). Atkinsning fizik kimyosi. Oksford universiteti
matbuoti.
2. Chang, R. (2016). Kimyo. McGraw-Hill Education.
3. Cotton, F. A. va Wilkinson, G. (1988). Ilg’or noorganik kimyo. John Wiley &
Sons.
4. Demtröder, V. (2017). Molekulyar fizika: nazariy tamoyillar va eksperimental
usullar. Springer.
5. Engel, T. va Reid, P. (2012). Fizikaviy kimyo. Pearson ta’limi.
6. Housecroft, C. E. va Sharpe, A. G. (2012). Noorganik kimyo. Pearson ta’limi.
7. Kotz, J. C., Treyxel Jr, P. M. va Taunsend, J. (2019). Kimyo va kimyoviy
reaktivlik. Cengage Learning.
8. Levine, I. N. (2008). Kvant kimyosi. Pearson ta’limi.
9. McMurry, J. va Fay, R. C. (2015). Kimyo. Pearson ta’limi.
10. Mur, J. V., Stanitski, C. L. va Jurs, P. C. (2018). Kimyo: molekulyar fan.
Cengage Learning.
11. Mortimer, R. G. (2013). Fizikaviy kimyo. Elsevier.
12. Pauling, L. (1988). Umumiy kimyo. Dover nashrlari.
13. Petrucci, R. H., Herring, F. G., Madura, J. D. va Bissonnette, C. (2016).
Umumiy kimyo: tamoyillari va zamonaviy qo’llanilishi. Pearson ta’limi.
14. Silberberg, M. S. (2016). Kimyo: moddaning molekulyar tabiati va o’zgarishi.
McGraw-Hill Education.
15. Skoog, D. A., West, D. M., Holler, F. J. va Crouch, S. R. (2013). Analitik
kimyo asoslari. Cengage Learning.
16. Tro, N. J. (2017). Kimyo: molekulyar yondashuv. Pearson ta’limi.
17. Uitten, K. V., Devis, R. E., Pek, M. L. va Stenli, G. G. (2018). Kimyo. Cengage
Learning.
18. Yarwood, J. va Rowlinson, J. (2016). Suyuqlik fazasi muvozanatining
molekulyar termodinamiği. Oksford universiteti matbuoti.
34

19. Zumdahl, S. S., & Zumdahl, S. L. (2017). Kimyo. Cengage Learning.
20. Faulz, G. R. (1994). Zamonaviy optikaga kirish. Dover nashrlari.
21. McQuarrie, D. A. va Simon, J. D. (1999). Fizik kimyo: molekulyar yondashuv.
Universitet ilmiy kitoblar.
22. Atkins, P. va Fridman, R. (2010). Molekulyar kvant mexanikasi. Oksford
universiteti matbuoti.
23. Levine, I. N. (2008). Fizikaviy kimyo. McGraw-Hill Education.
24. Mur, W. J. (2012). Fizikaviy kimyo. Pearson ta’limi.
25. Xarris, D. C. (2010). Miqdoriy kimyoviy tahlil. Makmillan .
35

Moddaning berilgan massa va hajmi va tarkibidagi atom yoki molekulalari soni asosida modda miqdorini hisoblash

Купить

Похожие документы
Biogen elementlar va ularning tirik organizmlardagi axamiyati 2
Fotometrik usulda metalmaslarni aniqlash
Ajratish va aniqlash (sifat analizi) metodlari
Kulonometrik titrlashning amaliyotda qoʻllanilishi
Fotometrik usulda nodir metallarni aniqlash

Информация о документе

Продавец

Moddaning berilgan massa va hajmi va tarkibidagi atom yoki molekulalari soni asosida modda miqdorini hisoblash

Похожие документы