Moliya mexanizmi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	80.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

12 Sotish

Moliya mexanizmi

Sotib olish

Moliya mexanizmi
Mundari ja :
Kirish ……………………………………………………………………………...2
1. Moliya siyosatining mohiyati va vazifalari
…………………………..4
2. Moliya siyosatining
turlari …………………………………………….7
3. Moliya siyosatining
bo‘g‘inlari ……………………………………….9
4. O‘zbekiston Respublikasi moliya siyosatining asosiy
yo‘nalishlari ……………………………………………………………13
5. Moliya mexanizmining tarkibi va tuzilishi ……………………….
….20
6. Moliya mexanizm ining mazmuni
…………………………………...24
Xulosa………………………………………………………………….29
Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………...30
1

Kirish
Moliya mexanizmining elementlari tarkibida fondlar va to‘lovlarni miqdor
jihatdan aniqlash usullari qismi eng harakatchan va tez o‘zgaruvchan bo‘lib, ular
ishlab chiqarish shart-sharoitlarining hamda jamiyat oldida turgan vazifalarning
o‘zgarishiga qarab tez-tez o‘zgarib to‘g‘rilanib turiladi. Masalan, pul mablag‘lari
fondlarining shakllari o‘zgarmagani holda, foydani taqsimlash usullari bir necha
bor o‘zgardi, taqsimlash qoldiq usuli, normativ usuli, majburiy to‘lovlar usuli;
soliq turlari o‘zgarmagani holda, ularning stavkalari, ular bo‘yicha imtiyozlar,
sanksiya va jarima kabi jazo choralari iqtisodiy talablari bozor talablariga ko‘ra
tez-tez qayta qurilib, o‘zgarib turadi.
O‘zbekiston soliq tizimida uzoq davr mobaynida samarali faoliyat qilib
kelgan oborot solig‘i o‘rniga joriy qilingan qo‘shilgan qiymat solig‘i (QQS)ning
stavkasi dastlab 30% miqdorida, keyinchalik 25, 20, 18, 17 % miqdorlarigacha
tushirildi. Hozirgi kunda esa, 20 % lik miqdor qo‘llanilmoqda.
Moliyaviy mexanizmni shakllantirish bilan davlat uni u yoki bu davr moliya
siyosati talablari bilan iloji boricha to‘la mos kelishiga intiladi. Bu esa davlatning
maqsad va vazifalarini to‘laqonli bajarilishining garovi hisoblanadi.
Xalqaro moliya siyosati katta ahamiyat kasb etib bormoqda. Uning asosida
xalqaro mehnat taqsimoti bilan, davlat qarzini shakllantirish va so‘ndirish bilan,
xalqaro tashkilotlar, shu jumladan xalqaro moliya tashkilotlari faoliyatida ishtirok
etish bilan bog‘liq xalqaro munosabatlar sohasidagi valyuta-moliyaviy va kredit
munosabatlarini boshqarish yotadi. Hozirgi kunda Xalqaro valyuta fondi (XVF),
Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki (XTTB), Yevropa tiklanish va taraqqiyot
banki (ETTB), Osiyo tiklanish va taraqqiyot banki (OTTB) va b. (misol uchun,
London kreditorlar klubi, Parij kreditorlar klubi) kabi xalqaro moliya
tashkilotlarining moliya siyosati katta ahamiyat kasb etib bormoqda.
Alohida davlatlarning xalqaro moliya siyosati, odatda, o‘z mamlakatining ishlab
chiqarish kuchlarini rivojlanishiga yo‘naltirilgan va mos ravishda har qaysi davlat
xalqaro xomashyo, tovarlar, ishchi kuchi va kapital bozorlarida o‘zining salmoqli
o‘rniga ega bo‘lishga harakat qiladi.
2

Davlat o‘zining manfaatlarini bojxona va valyuta siyosatlari orqali himoya qiladi.
Ularning xususiyatlari davlatni o‘z eksport va importini kengaytirish yoki
qisqartirishdan manfaatdorlik darajasi bilan belgilanadi. Shundan kelib chiqib,
bojxona to‘lovlari yoki alohida bojxona rejimlari tizimi qo‘llaniladi. Bojxona va
valyuta siyosatining asosiy maqsadi – davlatning oltin, valyuta zahiralarini saqlash
va ko‘paytirish hisoblanadi.
Davlat o‘zining manfaatlarini yana xalqaro tashkilotlar faoliyatida ishtirok etish,
bu tashkilotlarning moliyaviy fondlarini shakllantirishda va hamkorlikdagi
dasturlarni moliyalashtirishda ishtirok etish bilan mamlakat obro‘sini oshirish
orqali himoya qiladi.
Xalqaro moliya tashkilotlarining moliya siyosati moliyaviy inqiroz yoki moliyaviy
qiyinchiliklarni boshidan kechirayotgan davlatlarga moliyaviy yordam
ko‘rsatishga yo‘naltirilgan. Yordam, odatda, kreditlar berish shaklida yoki
davlatning mavjud tashqi qarzlarini restruktizatsiyalash shaklida ko‘rsatiladi.
3

1. Moliya siyosatining mohiyati va vazifalari
Siyosatning asl ma’nosi grekcha "Politika" so‘zidan olingan bo‘lib, davlatni
boshqarish san’ati degan ma’noni beradi.
Siyosat - bu ustqurmaga taalluqli tushuncha bo‘lib, ma’lum maqsadlarga
erishishga qaratilgan yo‘nalishlar, chora va tadbirlar yig‘indisidir.
Har qanday jamiyatda ham davlat moliyadan o‘zining funksiya va
vazifalarini bajarishda hamda ma’lum maqsadlarga erishishda foydalanadi.
Oldinga qo‘yilgan maqsadlarni amalga oshirilishida moliya siyosati muhim o‘rinni
egallaydi. Uni ishlab chiqish va hayotga tadbiq etish jarayonida jamiyat oldida
turgan masalalarni xal etilish sharoitlari ta’minlanadi. U iqtisodiy manfaatlarga
ta’sir etuvchi faol qurol sifatida namoyon bo‘ladi.
Iqtisodiy siyosat - xo‘jalik yuritishning tamoyillari va shakllari,
iqtisodiyotni rivojlantirish vazifalarini yechishdagi usullar, chora-tadbirlar va
faoliyatlar yig‘indisidir. Iqtisodiy siyosat jamiyat rivojlanishining turli
bosqichlarida turlicha bo‘lishi, iqtisodiy rivojlanish darajasiga qarab o‘zgarib
turishi mumkin. Iqtisodiy siyosat o‘z ichiga:
- baho siyosati;
- pul siyosati;
- kredit siyosati;
- amortizatsiya siyosati;
- moliya siyosati kabilarni oladi.
Moliya siyosati - bu davlatning iqtisodiy siyosatini tarkibiy qismi bo‘lib,
moliyaviy resurslarni (manbalarni) jalb etish, ularni taqsimlash, ishga solish va
foydalanishga davlat orqali yo‘naltirilgan barcha chora-tadbirlar yig‘indisi.
Ma’lum mamlakatning moliya siyosatii qator omillarga: tarixiy shart-
sharoitlar, iqtisodiyotning rivojlanish darajasi, siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy
maqsadlar, ularga erishish muddatlari va hattoki milliy qadriyatlarga ham bog‘liq
bo‘ladi. Ijtimoiy hayotning evolyutsion rivojlanishi va davlat tuzumining
barqarorlik davrida davlatning ichki va tashqi moliya siyosatii mavjud ijtimoiy
4

munosabatlarni saqlab qolish va o‘zgartirishga yo‘naltiriladi. Inqilobiy o‘zgarishlar
davrida mavjud tuzumni tezroq o‘zgartirishdan manfaatdor siyosiy kuchlar uni
buzish va yangi ijtimoiy munosabatlar tizimini shakllantirishga yo‘naltirilgan
siyosat olib boradilar.
Moliya siyosatining muhim vazifasi - u yoki bu iqtisodiy va ijtimoiy
rivojlanishning davlat rejasini yoki chora-tadbirlarini amalga oshirish uchun
tegishli moliyaviy resurslar bilan ta’minlashdir. Lekin moliya siyosatini faqat
iqtisodiy siyosatga bog‘lash mumkin emas. Moliya siyosati - bu moliyaviy
munosabatlar sohasida davlatning mustaqil faoliyat ko‘rsatadigan sohasi. Moliya
siyosati mustaqil xususiyatga ega bo‘lish bilan bir vaqtda davlatning har qanday
istalgan ijtimoiy faoliyatni amalga oshirishi uchun xoh ijtimoiy, xoh iqtisodiy yoki
xalqaro munosabatlar olib borishida muhim vositadir.
Moliya siyosati quyidagi vazifalarni bajaradi:
 birinchidan, moliyaviy resurslarning hajmini va ulardan foydalanish
samaradorligini oshirish. Moliya siyosati ko‘zda tutayotgan tadbirlarni, ular bilan
bog‘liq bo‘lgan xarajatlarni real mavjud bo‘lgan moliyaviy resurslar bilan
ta’minlanishiga erishishi kerak. Shuningdek ajratilayotgan har bir so‘mlik
resursdan maksimal darajada samaraga erishishni ta’minlash lozim;
 ikkinchidan, moliyaviy resurslarning taqsimotida optimal nisbatlarni
belgilash, ulardan oqilona foydalanish.
Moliya siyosatining bu vazifasi korxona daromadlarining davlat ixtiyoriga
o‘tishining oqilona shakllarini belgilash, aholining davlat daromadlarini
shakllantirishdagi xissasini to‘g‘ri belgilash, moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish
sohalari o‘rtasidagi taqsimlash mutanosibliklarini optimallashtirish yo‘llari bilan
bajariladi;
 uchinchidan, muhim va murakkab vazifasi, tegishli moliya mexanizmini
ishlab chiqish, iqtisodiy siyosat belgilab bergan rivojlanish yo‘nalishlarini
ta’minlash maqsadida uni takomillashtirish.
5

Moliya siyosatining samaradorligini belgilash uchun jamiyatning ehtiyoji
qanchalik qondirilganligi, qo‘yilgan maqsadlar va vazifalar amalga oshirilganligi
baholanishi lozim.
Moliya siyosatiga baho berish va unga tuzatish, qo‘shimchalar kiritish uchun
birinchi navbatda jamiyat ehtiyojini qondira oladigan holdagi ijtimoiy taraqqiyot
rejasini aniq bilish zarur. U rejada bo‘lajak va yaqin kelajakda amalga oshirish
vaqtlari belgilangan chora-tadbirlar bo‘lishi lozim. Faqat shundagina moliya
siyosatini ishlab chiqish va muvaffaqqiyatli amalga oshirish hamda obyektiv
baholash mumkin.
Moliya siyosatini asosiy yo‘nalishlaridan biri - moliyaviy resurslarni imkon
qadar yuqori hajmini aniqlash va ushbu manbalar doimiyligi hamda uzluksizligini
ta’minlashdir, chunki moliyaviy resurslar salohiyati barcha o‘zgarishlarning
moddiy bazasidir. Shuning uchun moliya siyosatini aniqlash va uning strategik va
taktik asoslarini ishlab chiqish uchun davlatning moliyaviy ahvoli, moliyaviy
salohiyati, boshqacha qilib aytganda davlatning moliyaviy imkoniyatining
obyektivligi haqida aniq ma’lumotga ega bo‘lish lozim.
Moliyaviy resurslarni taqsimlash va qayta taqsimlash negizida quyidagilarni
tanlash turadi:
- moliyaviy resurslar egalarini va ularni taqsimlovchilarini;
- moliyaviy resurslardan foydalanishda ustivor yo‘nalishlarni;
- moliyaviy resurslarni tashkil etish uchun manbalar va mablag‘larni jalb
etish usullarini;
- davlat qo‘lida moliyaviy resurslarni markazlashtirish darajasini.
Bu masalalar davlatning hayot mazmuniga va funksiyalariga bog‘liq holda
yechiladi va amalga oshiriladi.
Moliya siyosatining mazmuni ko‘p qirrali bo‘lib, quyidagi muhim
bo‘g‘inlarni o‘z ichiga oladi:
a) moliyaviy munosabatlarni rivojlantirishning ilmiy asoslangan
konsepsiyalarini ishlab chiqish. Bu konsepsiyalar quyidagilarni o‘rganish asosida
ishlab chiqiladi:
6

- iqtisodiy qonunlar talablarini o‘rganish;
- xo‘jalik rivojlanishining holatini har tomonlama tahlil qilish;
- ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlarining bundan
keyingi rivojlanish istiqbollarini o‘rganish;
- aholining talab va ehtiyojlarini o‘rganish.
b) istiqbolda va joriy davr mobaynida moliyadan foydalanishning asosiy
yo‘nalishlarini belgilab olish; shu tarzda iqtisodiy siyosatda ko‘zda tutilgan
maqsadlarga yetish yo‘llaridan kelib chiqiladi, xalqaro omillar inobatga olinadi va
moliyaviy resurslarni yanada ko‘paytirish imkoniyatlari ko‘rib chiqiladi.
v) oldinga qo‘yilgan maqsadlarni amalga oshirishga qaratilgan amaliy hatti-
harakatlar, chora-tadbirlar ko‘rish.
Yuqoridagi asosiy bo‘g‘inlarning birligi moliya siyosatining mazmunini
aniqlab beradi.
Faqat hozirgi kundagi joriy davrga mo‘ljallangan, kundalik ehtiyojlarni
qondirishga qaratilgan moliya siyosati samarasizdir. Shuningdek, uzoq davrga
mo‘ljallangan, istiqbolni ko‘zlab ishlab chiqilgan konsepsiyalar va yo‘nalishlar,
ular qanchalik oliyjanob, jozibali bo‘lmasin, davlatning amaliy harakatlari, chora-
tadbirlari bilan ta’minlanmasa, inqirozga duchor bo‘ladi.
2. Moliya siyosatining turlari
Xal qilinishi lozim bo ‘ lgan vazifalarning xarakt e riga , murakkabligiga va
davrining uzoqligiga qarab , moliya siyosati :
1. Moliyaviy strategiya.
2. Moliyaviy taktikaga bo‘linadi.
Moliyaviy strategiya – moliya siyosatining istiqbolga (kelajakka)
mo‘ljallangan va ijtimoiy hamda iqtisodiy strategiya orqali belgilangan keng
ko‘lamli masalalarni xal etishga yo‘naltirilgan uzoq muddatli kursi.
7

Uni ishlab chiqish jarayonida moliyaning rivojlanish asosiy tendensiyalari
taxmin qilinadi, ulardan foydalanish konsepsiyalari shakllanadi, moliyaviy
munosabatlarni tashkil etish tamoyillari ko‘zda tutiladi.
Moliyaviy taktika — moliyaviy strategiya belgilab bergan vazifalarni
jamiyat rivojlanishining konkret bosqichida moliyaviy munosabatlarni tashkil etish
usullarini o‘zgartirish orqali amalga oshiradi.
Rivojlanishni har bir bosqichining moliyaviy strategiyasi obyektiv iqtisodiy
sharoitni hisobga oluvchi iqtisodiy strategiyaning vazifalari bilan belgilanadi.
Masalan, mamlakat iqtisodiyotini bozor munosabatlariga o‘tkazishning dastlabki
bosqichida davlat iqtisodiy siyosatining asosiy strategik maqsadlari quyidagicha
belgilangan:
1. Ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini bosqichma-bosqich
shakllantirish;
2. Ko‘p ukladli iqtisodiyotni yaratish, xususiy mulkning davlat tomonidan
himoya qilinishini ta’minlash;
3. Korxonalar va fuqarolarga keng iqtisodiy erkinliklar berish, ularning
xo‘jalik faoliyatiga davlat tomonidan aralashuvda huquqiy asoslar va vositalardan
foydalanish;
4. Iqtisodiyotda chuqur tarkibiy o‘zgarishlar qilish, raqobatbardosh
mahsulotlar ishlab chiqarish, jahon iqtisodiy tizimiga qo‘shilib borish.
Mazkur iqtisodiy strategik vazifalarni amalga oshirishda quyidagi
yo‘nalishlarda moliyaviy taktika ishlab chiqiladi va tegishli moliya mexanizmi
shakllantiriladi:
- qattiq moliya siyosatini amalga oshirish, davlat budjeti taqchilligini iloji
boricha kamaytirish, dotatsiya va subvensiyalarni bosqichma-bosqich qisqartirib
borish;
- budjetdan mablag‘larni eng zarur umumdavlat ehtiyojlari uchungina
ajratish;
- investitsiya kreditlaridan keng foydalanish;
8

- soliq tizimini takomillashtirish, budjet daromadlarini barqaror bo‘lib
turishini ta’minlaydigan mustahkam soliq siyosatini olib borish va h.k.
Moliya siyosatining strategiyasi va taktikasi o‘zaro bog‘liqdir. Taktik
vazifalarni xal qilish uchun strategiya qulay shart-sharoit yaratadi.
Taktika esa, iqtisodiy va ijtimoiy sohadagi rivojlanishning xal qiluvchi
joylarini va muhim muammolarni aniqlash, moliyaviy bog‘liqliklarni tashkil etish
shakllari va usullarini o‘z vaqtida o‘zgartirish yo‘li bilan strategiya belgilab bergan
vazifalarni qisqa muddat ichida, eng kam xarajatlar bilan amalga oshiradi.
Moliya siyosati inson faoliyatining mahsus shakli sifatida ustqurma
kategoriyalariga taalluqlidir. U bilan jamiyatning iqtisodiy bazisi orasida
chambarchas bog‘langan o‘zaro bog‘liqlik mavjuddir.
Bir tomondan, moliya siyosati iqtisodiy munosabatlar orqali vujudga keladi,
ikkinchi tomondan, iqtisodiy bazis asosida vujudga kelib va rivojlanib, moliya
siyosati ma’lum bir mustaqillikka ega. Shuning uchun u iqtisodiyotga, moliyaning
ahvoliga teskari ta’sirini o‘tkazadi. Bu ta’sir har xil bo‘lishi mumkin: bir xil
paytlarda siyosiy chora-tadbirlarni o‘tkazish orqali iqtisodiyotni rivojlantirishga
qulay shart-sharoit yaratiladi, boshqalarda esa u to‘sqinlik qiladi.
Moliya siyosati moliyaviy munosabatlar mohiyatini o‘zgartirolmaydi. Lekin,
davlat moliyaning mohiyatini bilib, u o‘z manfaatlariga qaratishga harakat qiladi.
Moliyaviy munosabatlar - obyektiv voqelik iqtisodiy munosabatining bir
qismi bo‘lib, jamiyatning iqtisodiy bazisini tashkil qiladi. Moliya siyosati esa
bazisga asoslanadi, shu bazisdan kelib chiqadi. Moliya siyosati ilmiy asoslangan
moliyaviy nazariyaga tayanadi va tajribaga ko‘rsatma beradi, shu tariqa moliya
siyosati nazariyani tajriba bilan bog‘laydi. Tajriba esa, nazariyaning to‘g‘riligini
t e kshirish m e zonidir.
3. Moliya siyosatining bo‘g‘inlari
Davlat moliya siyosati – ko‘p qirrali tushuncha. Uning ko‘lami davlatning
iqtisodiyot va ijtimoiy sohani boshqarishdagi ishtiroki parametrlari bilan
aniqlanadi.
9

Budjet va pul-kredit siyosati. Odatda, moliya siyosati tarkibida ma’lum
darajadagi mustaqil budjet va pul-kredit siyosati ajratib ko‘rsatiladi.
Budjet siyosati deganda davlat tomonidan quyidagilarni belgilash tushuniladi:
■ davlat budjeti daromadlarini shakllantirish manbalarini;
■ budjet xarajatlarining ustuvor yo‘nalishlarini ;
■ budjetning yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan balanslashmaslik
chegaralarini;
■ budjet taqchilligini moliyalashtirish manbalarini;
■ budjet tizimining alohida bo‘g‘inlari o‘rtasidagi o‘zaro
munosabatlarning tamoyillarini.
O‘z navbatida, budjet siyosati tarkibida soliq siyosati, investitsion siyosat, davlat
qarzini boshqarish siyosati, budjet yaxlitligi siyosatlari nisbiy mustaqillikka ega
bo‘ladilar. Soliq siyosati soliqlarning tarkibini, ularning stavkalarini hajmlarini,
har bir soliq turi bo‘yicha imtiyozlar va jazolarni belgilaydi. Bir vaqtning o‘zida
soliq tizimini to‘laligicha, shuningdek alohida soliqlarning tartibga soluvchi yoki
rag‘batlantiruvchi choralari o‘rnatiladi.
Pul-kredit siyosati deganda emissiyani boshqarish, inflyatsiyani va milliy pul
birligi kursini tartibga solish orqali pul muomalasi barqarorligini ta’minlash; bank
tizimi faoliyatini reglamentlash va tartibga solish orqali xalq xo‘jaligi va moliya
tizimining turli bo‘g‘inlarida hisob-kitoblarning o‘z vaqtida va uzluksizligini
ta’minlash; davlat va korporativ qimmatli qog‘ozlarning emissiyasi va
joylashtirilishini reglamentlash va ularning aylanishini (sotish va sotib olish
kursini) tartibga solish orqali, Markaziy bank tomonidan qayta moliyalashtirish
stavkalarini ko‘tarish yoki pasaytirish orqali moliya bozori faoliyatini boshqarish
tushuniladi.
Pul-kredit siyosati tarkibida emissiya siyosati, baho siyosati, valyuta siyosati,
kredit siyosati – unda o‘z navbatida, masalan, foiz siyosati va investitsion
siyosatlar nisbiy mustaqillikka ega bo‘ladilar. Shuni ta’kidlash kerakki, budjet
munosabatlari amaliyotida investitsiyalar deganda asosiy vositalarni o‘stirish va
10

modernizatsiya qilishni moliyalashtirish tushunilsa, bank amaliyotida esa,
investitsiyalar deganda qimmatli qog‘ozlar portfelini shakllantirish tushuniladi.
Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladigan pul-kredit orqali muvofiqlashtirish
bu davlatning iqtisodiy siyosatining tarkibiy qismi hisoblanib, o‘zida pul
muomalasi va ssuda kapitali bozorining muomaladagi pul massasi, kredit hajmi,
hisob-foiz stavkalari va boshqa ko‘rsatkichlarini bevosita va bilvosita tartibga
solishi tushuniladi. Pul-kredit orqali muvofiqlashtirishning asosiy pirovard
maqsadi bu aholi farovonligini oshirish va maksimal ravishda aholi bandligini
ta’minlash hisoblanadi.
Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladigan pul-kredit orqali muvofiqlashtirish
vositalarining davlat tomonidan ishlab chiqilgan va qonuniy tasdiqlangan
mexanizmi pul-kredit siyosati deyiladi
Mamlakatda pul-kredit siyosatini amalga oshirish huquqi faqatgina Markaziy
bankka berilgan bo‘lib, bu siyosatni amalga oshirish Markaziy bankning eng
asosiy vazifasi bo‘lib hisoblanadi.
Markaziy bankning pul-kerdit siyosati instrumentlarini shartli ravishda bir necha
mezonlariga qarab bo‘lish mumkin.
Shakl bo‘yicha pul-kredit siyosati instrumentlari ma’muriy (bevosita) va bozor
(bilvos i ta) instrumentlarga bo‘linadi. Ta’sir etish obyekti (pul talabi yoki pul
taklifi)ga ko‘ra instrumentlar pul qo‘llab-quvvatlovchi ( kredit ekspansiya ) yoki uni
cheklovchi ( kredit restruktizatsiyasi )ga bo‘linadi. Ta’sir etish muddatlariga qarab
qisqa muddat va uzoq muddatga mo‘ljallangan instrumentlarga bo‘linadi va h.k.
Ko‘pgina mamlakatlar tomonidan hozirda qo‘llanilib kelayotgan pul-kredit
siyosatining vositalaridan biri bu tijorat banklarining majburiyatlariga nisbatan
majburiy zaxira talablari me’yoridir. Pul-kredit siyosatining bu vositasi qo‘llanilish
jihatidan sodda bo‘lib, tijorat banklarining to‘lovga qobiliyatliligi darajasiga ta’sir
qiladi. Shuning uchun hozirda, ayniqsa rivojlanayotgan mamlakatlarda pul-kredit
siyosatining bilvosita usullaridan aynan shu vositasi keng ko‘lamda
qo‘llanilmoqda, shu jumladan O‘zbekistonda eng samarali vosita(instrument) ham
aynan shu vositadir (bilvosita instrumentlardan).
11

Pul-kredit siyosatini moliya siyosati tarkibiga kiritilishi shubhasiz emas, ammo
ular o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlik va o‘zaro bog‘liqlik shubhasizdir. Moliya
siyosati tarkibiga budjet siyosati bilan birgalikda pul-kredit siyosatini
kiritilishining to‘g‘riligini jahonda ro‘y berayotgan moliyaviy-iqtisodiy inqiroz
tahlili ham tasdiqlab turibdi. Ma’lubki bu inqiroz faoliyat sohasi pul-kredit
operatsiyalari hisoblangan moliya bozorlaridagi inqirozdan boshlangan.
Xalqaro moliya siyosati katta ahamiyat kasb etib bormoqda. Uning asosida
xalqaro mehnat taqsimoti bilan, davlat qarzini shakllantirish va so‘ndirish bilan,
xalqaro tashkilotlar, shu jumladan xalqaro moliya tashkilotlari faoliyatida ishtirok
etish bilan bog‘liq xalqaro munosabatlar sohasidagi valyuta-moliyaviy va kredit
munosabatlarini boshqarish yotadi. Hozirgi kunda Xalqaro valyuta fondi (XVF),
Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki (XTTB), Yevropa tiklanish va taraqqiyot
banki (ETTB), Osiyo tiklanish va taraqqiyot banki (OTTB) va b. (misol uchun,
London kreditorlar klubi, Parij kreditorlar klubi) kabi xalqaro moliya
tashkilotlarining moliya siyosati katta ahamiyat kasb etib bormoqda.
Alohida davlatlarning xalqaro moliya siyosati, odatda, o‘z mamlakatining ishlab
chiqarish kuchlarini rivojlanishiga yo‘naltirilgan va mos ravishda har qaysi davlat
xalqaro xomashyo, tovarlar, ishchi kuchi va kapital bozorlarida o‘zining salmoqli
o‘rniga ega bo‘lishga harakat qiladi.
Davlat o‘zining manfaatlarini bojxona va valyuta siyosatlari orqali himoya qiladi.
Ularning xususiyatlari davlatni o‘z eksport va importini kengaytirish yoki
qisqartirishdan manfaatdorlik darajasi bilan belgilanadi. Shundan kelib chiqib,
bojxona to‘lovlari yoki alohida bojxona rejimlari tizimi qo‘llaniladi. Bojxona va
valyuta siyosatining asosiy maqsadi – davlatning oltin, valyuta zahiralarini saqlash
va ko‘paytirish hisoblanadi.
Davlat o‘zining manfaatlarini yana xalqaro tashkilotlar faoliyatida ishtirok etish,
bu tashkilotlarning moliyaviy fondlarini shakllantirishda va hamkorlikdagi
dasturlarni moliyalashtirishda ishtirok etish bilan mamlakat obro‘sini oshirish
orqali himoya qiladi.
12

Xalqaro moliya tashkilotlarining moliya siyosati moliyaviy inqiroz yoki moliyaviy
qiyinchiliklarni boshidan kechirayotgan davlatlarga moliyaviy yordam
ko‘rsatishga yo‘naltirilgan. Yordam, odatda, kreditlar berish shaklida yoki
davlatning mavjud tashqi qarzlarini restruktizatsiyalash shaklida ko‘rsatiladi.
Xalqaro moliya takilotlarining yordami beg‘araz ko‘rsatilmaydi va qator iqtisodiy
yoki siyosiy shartlarga asoslanadi, qarz oluvchi mamlakat uchun uchun doimo naf
keltirmaydi.
4. O‘zbekiston Respublikasi moliya siyosatining asosiy yo‘nalishlari
Yaqin o‘tmishda, mamlakat iqtisodiyoti va ijtimoiy rivojlanishiga to‘sqinlik
qilib qolgan moliyaviy siyosat o‘z kamchiliklarini namoyon qildi. Uzoq davrlar
mobaynida mamlakatni iqtisodiy rivojlanishida moliya va faol moliyaviy
siyosatning ahamiyatiga yetarlicha baho berilmadi. Iqtisodiyotda moliyaviy
munosabatlarning ahamiyatini buzib ko‘rsatish sodir bo‘ldi, moliya va moliyaviy
dastaklarning faol ahamiyati inkor etilib, moliyaviy siyosat talab etilgan
muammolarni xal qilishga qaratilgan zarur usullarni ishlab chiqishga ojizlik qilib
qoldi. Rivojlanishning uzoq davriga mo‘ljallangan ibratli konsepsiyalarni ishlab
chiqilmaganligi, kam samara beradigan, qisqa muddatli foyda olishni ko‘zlab
ko‘rilgan chora-tadbirlar iqtisodiyotni og‘ir ahvolga olib keldi.
O‘zbekiston mustaqillikka erishib, iqtisodiy rivojlanishda bozor
munosabatlariga o‘tishda, ijtimoiy hayotning barcha sohalarida bo‘lgani kabi,
moliya va moliyaviy munosabatlarda ham chuqur islohotlarni amalga oshirishga
to‘g‘ri keldi.
Prezidentimiz I. Karimov belgilab bergan iqtisodiy strategiyadan kelib
chiqqan holda, bozor iqtisodiyotini dastlabki bosqichida moliya va soliq
siyosatining birinchi darajadagi chora-tadbirlari va ustivor yo‘nalishlari
quyidagilardan iborat bo‘ldi:
13

1. Barqaror moliyaviy siyosatni amalga oshirish, davlat budjeti taqchilligini
iloji boricha kamaytirish, budjetdan beriladigan dotatsiya va subvensiyalarni
barcha turlarini bosqichma-bosqich qisqartirib borish;
2. Budjet mablag‘larini daromad tushgandan keyingina taqsimlanadigan
yo‘ldan og‘ishmay borish, birinchi darajali, eng zarur umumdavlat ehtiyojlari
uchungina budjetdan mablag‘lar ajratish;
3. Xalq xo‘jaligi tarmoqlarini, ayrim korxonalarni rivojlantirish uchun
budjetdan qaytarib olmaslikni ko‘zda tutib ta’minlash amaliyotidan voz kechish,
buning o‘rniga ana shu maqsadlarda investitsiya kreditlaridan keng foydalanish;
4. Soliq tizimini takomillashtirish budjet daromadlarini barqaror sur’atda
to‘lab turishni ta’minlaydigan, kichik va xususiy korxonalarning, chet el kapitali
ishtirokidagi qayta ishlaydigan va xalq iste’moli mollarini ishlab chiqaradigan
qo‘shma korxonalarni rivojlanishini rag‘batlantiradigan soliq siyosatini olib borish.
Belgilangan strategik vazifalar davlatning taktik chora-tadbirlari asosida
bajariladi. Hozirgi kunga kelib, iqtisodiy o‘sish davri boshlandi. Yalpi ichki
mahsulotning o‘sish sur’ati barqarorlashdi.
Vazirlar Mahkamasining 2008-yil 8-fevral va 18-iyuldagi yig‘ilishlarida
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan belgilab berilgan 2008-yilda
mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustuvor vazifalarini
amalga oshirish yuzasidan ko‘rilgan chora-tadbirlar natijasida iqtisodiyotni
barqaror, muvozanatli va izchil rivojlantirishning belgilangan prognozlariga
erishildi hamda makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning mutanosibligi ta’minlandi.
2008-yilda Yalpi ichki mahsulot (YaIM)ning real o‘sishi 9,0 foizni tashkil qildi.
Sanoat, qurilish va xizmatlar sohasida yuqori sur’atlarda o‘sish kuzatildi. Xususan,
sanoatda ishlab chiqarish hajmi 12,7 foizga, qishloq xo‘jaligida 4,5 foizga,
transport va aloqada 16,7 foizga va qurilish ishlarida 8,3 foizga oshdi.
O‘tgan yilda ko‘rsatilgan xizmatlar hajmi 21,3 foizga o‘sib, uning YaIM
tarkibidagi ulushi 45,3 foizni tashkil qildi. Xususan, savdo va umumiy ovqatlanish
xizmati 26,8 foizga hamda moliyaviy xizmatlar hajmi 32,2 foizga o‘sdi 1
.
1
Manba: http://www.cbu.uz/uz/monet_policy/monet_direct2009.htm
14

Hozirgi bosqichda davlatning moliyaviy siyosati quyidagilarga qaratilgan:
1. Ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini har tomonlama oshirish hisobiga
aholining turmush tarzini yuqoriga ko‘tarish.
2. Tadbirkorlarning haqiqiy mustaqilligini ta’minlash, mehnat va xizmatga
bo‘lgan tashabbusini oshirish hamda ularni har tomonlama huquqiy kafolatlash.
3. A holining kam ta’minlangan qatlamini ijtimoiy himoya qilish
(pensionerlar, ko‘p bolali oilalar, talabalar).
4. Daromadi cheklangan xizmatchilarni (sog‘liqni saqlash, maorif,
boshqaruv, mudofaa) ijtimoiy himoya qilish.
5. Yangi moliyaviy strategiya, rang-barang mulk shakllari, bozor
munosabatlarini rivojlantirish, tovar va mahsulotlar bozorini, ish kuchi va kapital
bozorlarini rivojlantirish.
6. Jamiyatning ijtimoiy - iqtisodiy hayotiga moliyaviy ta’sir ko‘rsatish, uni
soliqqa tortish, moliyalashtirish va moliyaviy bozor uslublari orqali amalga
oshirish.
7. Moliya tizimida iqtisodiy tanglik ko‘rsatkichlarini imkon qadar bartaraf
etish (davlat budjeti kamomadi, emissiyaning joylarda ko‘payib borishi, inflyatsiya
darajasining yuqoriligi, ichki va tashqi qarzlarni borligi, tugallanmagan
qurilishlarning mavjudligi), chunki iqtisodiy tanglik nisbatan davlat moliyasi bilan
bir qatorda korxonalar moliyasida ham mavjud. Pul muomalasini tartibga solish.
Milliy valyutaning ichki va tashqi konvertatsiyasini ta’minlash hisobiga so‘mning
qadrini oshirish.
9. Iqtisodiyotni jahon andozalariga yetkazish maqsadida xorijiy
investitsiyalarni kirib kelishini ta’minlash.
10. Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish hisobiga korxonalar iqtisodiy
salohiyatini oshirish.
11. Sug‘urta tizimini rivojlantirish va uning samaradorligini oshirishning
huquqiy va iqtisodiy asoslarini kengaytirish va kuchaytirish.
Tovarlar va xizmatlarning mamlakatlararo harakatini tartibga solib turuvchi,
milliy iqtisodiyotni mustahkamlash va himoya qilishga qaratilgan boj siyosati
15

takomillashib bordi. Bu siyosat hozirgi kunda mamlakat ichki bozoriga past sifatli,
inson salomatligiga putur yetkazuvchi tovarlarni kirib kelishini oldini olish va
ilg‘or texnologiyalar, fan-texnika yutuqlari natijalarining mamlakat iqtisodiyotiga
kirib kelishini rag‘batlantirish yo‘lidan og‘ishmay bormoqda.
Moliyaviy siyosatining hozirgi kundagi vazifalari quyidagilardan iborat
bo‘lmog‘i lozim :
1. Respublika davlat budjetidagi taqchillikni yo‘l qo‘yilgan eng kam daraja
doirasida (YaIMning 2-3 %i atrofida) cheklashga yo‘naltirilgan qattiq moliyaviy
siyosatni o‘tkazish.
2. Davlat xarajatlarining birinchi navbatda iqtisodiyotdagi zarur tarkibiy
o‘zgarishlarni o‘tkazish, ishlab chiqarishning orqaga ketishiga barham berish
maqsadlarini ko‘zlab yo‘naltirishni ta’minlash.
3. Ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirish talablaridan
kelib chiqqan holda, aholining ijtimoiy himoyasini ta’minlash, aholining
konstitutsiya bilan kafolatlangan huquqlarini himoya qilishni ta’minlovchi
moliyaviy bazani yaratish, erkin mehnat va ishbilarmonlik asosida aholi turmush
darajasini ko‘tarishga zarur shart-sharoitlar yaratish. Bu maqsadlarda ularga
soliqlardan imtiyozlar berish, imtiyozli kreditlar berish, maqsadli fondlardan
moliyaviy qo‘llab-quvvatlash.
4. Ijtimoiy himoyaning adresli bo‘lishiga, moliyaviy mablag‘larning ijtimoiy
yordamga haqiqatda muxtoj aholi qatlamlariga yetib borishini ta’minlashga
erishish.
5. Soliq siyosatini takomillashtirish:
- soliq tizimining ishlab chiqarishni rivojlantirishga, moddiy xomashyo,
tibbiy, moliyaviy va mehnat resurslaridan, to‘plangan mol-mulkdan samarali
foydalanishga rag‘batlantiruvchi ta’sirini oshirish;
- korxonalar zimmasidagi soliq yukini keskin kamaytirish, qo‘shilgan
qiymat solig‘idan olinadigan soliq stavkasini kamaytirish va shu asosda ishlab
chiqarishni jonlantirishga turtki berish;
16

- soliq tushumlari tarkibini tubdan o‘zgartirish, resurs soliqlari, mol-mulk
solig‘ining rolini oshirish.
7. Muayyan budjetlarni shakllantirish manbalari bo‘lgan umumdavlat
soliqlari bilan mahalliy soliqlar o‘rtasida aniq chegara o‘tkazish.
8. Davlat budjeti daromadlarini katta qismini joylarga berish, mahalliy
budjetlarning daromad manbalarini mustahkamlash .
9. Soliq siyosati belgilab bergan chora-tadbirlarni amaliyotga tadbiq etuvchi
tegishli moliya mexanizmini ishlab chiqish va takomillashtirish.

5. Moliya mexanizm ining mazmuni
Moliyaviy siyosatni amalga oshirish h amda uni h ayotga muvaffaqiyatli
tadbiq qilish uchun moliya m e xanizmidan foydalaniladi . U jamiyat tomonidan
iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish uchun qulay shart - sharoitlar yaratish maqsadida
qo ‘ llaniladigan moliyaviy munosabatlarni tashkil etish uslublari yig ‘ indisini tashkil
qiladi . Moliya m e xanizmi o ‘ z tarkibiga moliya munosabatlarini tashkil etish turlari ,
shakllari va usullarini , ularni miqdoriy aniqlash uslublarini oladi .
Mo h iyati ji h atidan moliya m e xanizmi - taqsimlash va qayta taqsimlash
munosabatlarining k e ng tizimini amalga oshirish , daromad va jamg ‘ armalarni
tashkil qilish , markazlashgan va markazlashmagan pul fondlarini tuzishni
taominlovchi shakl va usullar yig ‘ indisidan iboratdir .
Moliya m e xanizmining tarkibi ancha murakkab bo ‘ lib , unga turli moliyaviy
munosabatlarga xos el e m e ntlar kiradi . Aynan moliyaviy o ‘ zaro aloqalarning
ko ‘ pligi ularni tashkil etishning turlari , shakllari va usullarini ( moliya m e xanizmi
el e m e ntlarini ) ko ‘ p miqdorda qo ‘ llashni taqazo etadi .
Davlat o ‘ zining ijro qiluvchi va qonun chiqaruvchi organlari yordamida
iqtisodiy qonunlar taosirini chuqur o ‘ rganish , moliyaning rivojlanish
qonuniyatlarini o ‘ rganish , iqtisodiy va moliyaviy siyosat vazifalarini o ‘ rganish
asosida ichki ma h sulot va milliy daromadni taqsimlash usullarini o ‘ rnatadi , pul
jamg ‘ armalarining shakllarini b e lgilaydi , to ‘ lov va ajratmalar turlarini ishlab
17

chiqadi , davlat moliyaviy r e surslaridan foydalanish yo ` nalishlari va tamoyillarini
ishlab chiqadi va b .
Moliya mexanizmi direktiv (ma’muriy) va tartibga soluvchi mexanizmlarga
bo‘linadi.
Direktiv (ma’muriy) moliya mexanizmi – davlat ishtirok etadigan moliya
munosabatlari: soliqlar, davlat krediti, budjet xarajatlari, budjetdan
moliyalashtirish, budjet qurilmasi va budjet jarayonini tashkil qilish, moliyaviy
rejalashtirishni tashkil etishning barcha tizimlarini batafsil ishlab chiqilishini
nazarda tutadi.
Bir qator holatlarda boshqa, ya’ni butun moliya siyosatini amalga oshirilishida
katta ahamiyatga ega bo‘lgan (korporativ qimmatli qog‘ozlar bozori) moliya
munosabatalariga yoki bunday munosabat tomonilaridan biri – davlatning vakili
bo‘lganda (davlat korxonalari moliyasi) ham tadbiq etiladi.
Tartibga soluvchi moliya mexanizmi davlat manfaatlariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir
qilmaydigan moliya munosabatlarida qo‘llaniladi va faqatgina asosiy qoidalarni
o‘rnatilishini nazarda tutadi. Moliya mexanizmining bunday xilma-xilligi xususiy
korxonalarda ichki xo‘jalik moliya munosabatlarini tashkil qilish uchun
xarakterlidir.
Bu holatda davlat moliya resurslaridan foydalanishning umumiy tartiblarini
o‘rnatadi.
5 . Moliya mexanizmining tarkibi va tuzilishi
Moliya mexanizmi quyidagi tarkibiy qismlarni o‘z ichiga oladi:
1. Moliyaviy rejalashtirish va istiqbolni belgilash (prognozlash).
2. Moliyaviy dastaklar va rag‘batlantirish vositalari.
3. Moliyani boshqarish.
Moliyaviy rejalashtirish va istiqbolni belgilash (prognozlash) - moliyaviy
mexanizmning asosiy qismi bo‘lib, u moliyaviy rejalar va balanslarni hamda
moliyaviy ko‘rsatkichlar, me’yorlar tuzishni o‘z ichiga oladi.
18

MOLIYA MEXANIZMI
Korxonalar, tashkilotlar va
muassasalar moliya mexanizmi
Davlat moliyasi mexanizmiSug‘urta mexanizmiMoliyaviy dastaklar va rag‘batlantirish vositalariga foydani taqsimlash
usullari, turli fondlarga to‘lovlar, ajratmalar, qo‘llaniladigan imtiyozlar, jazolar
(sanksiyalar), jarimalar kiradi.
Moliyani boshqarish - subyektlarning moliyaviy munosabatlarni amalga
oshirish, yo‘lga qo‘yish va takomillashtirish usullari yig‘indisidan iborat.
Ayrim iqtisodchilar, yuqoridagilarni inkor etmagan holda, moliyaviy
munosabatlarning ko‘p qirraligi, soha va bo‘g‘inlardan iboratligini hisobga olib
moliya mexanizmini quyidagi sohalar va bo‘g‘inlarga ajratib ko‘rsatiladilar.
O‘z navbatida bu har bir soha alohida tarkibiy bo‘g‘inlarni o‘z ichiga oladi.
Misol uchun, davlat moliyasi mexanizmi budjet mexanizmi va budjetdan tashqari
fondlar amal qilish mexanizmlariga bo‘linadi. Hududiy bo‘linishidan kelib chiqib
umumdavlat moliya mexanizmi va mahalliy moliya mexanizmlariga ajratish
mumkin. Moliyaviy mexanizmni ijtimoiy takror ishlab chiqarish nuqtai nazaridan
qaralganda uning funksional bo‘g‘inlari hosil bo‘ladi, ya’ni mablag‘larni jamlash,
moliyalashtirish, rag‘batlantirish va b.
Moliya mexanizmining har bir soha va bo‘g‘inlari bir butunning tarkibiy
qismi hisoblanadi. Ular o‘zaro bog‘liqdir. Shu bilan birga, har bir soha va bo‘g‘in
nisbatan mustaqil amal qiladi. Bu holat moliya mexanizmi tarkibiy qismlarining
doimiy muvofiqligini zarurligini keltirib chiqaradi.
Moliya mexanizmining bo‘g‘inlari
Moliya mexanizmining soha va bo‘g‘inlari bir-birlari bilan murakkabligi va
boshqa jihatlari bo‘yicha farq qiladi. Masalan, budjet mexanizmi:
19

- soliq turlarining ko‘pligi;
- ularni undirish usullarining turli-tumanligi;
- moliyalashtirish usullarining turlichaligi;
- byujet mablag‘laridan foydalanishning ko‘p o‘nalishliligi bilan
xarakterlanadi.
Korxona moliya mexanizmi orqali esa,
- korxona pul jamg‘armalari shakllari belgilanadi;
- foyda va daromadlar taqsimlanadi;
- moliyaviy resurslar taqsimlanadi;
- turli maqsadli fondlar tuziladi va ulardan foydalanish ta’minlanadi.
Moliya mexanizmining elementlari tarkibida fondlar va to‘lovlarni miqdor
jihatdan aniqlash usullari qismi eng harakatchan va tez o‘zgaruvchan bo‘lib, ular
ishlab chiqarish shart-sharoitlarining hamda jamiyat oldida turgan vazifalarning
o‘zgarishiga qarab tez-tez o‘zgarib to‘g‘rilanib turiladi. Masalan, pul mablag‘lari
fondlarining shakllari o‘zgarmagani holda, foydani taqsimlash usullari bir necha
bor o‘zgardi, taqsimlash qoldiq usuli, normativ usuli, majburiy to‘lovlar usuli;
soliq turlari o‘zgarmagani holda, ularning stavkalari, ular bo‘yicha imtiyozlar,
sanksiya va jarima kabi jazo choralari iqtisodiy talablari bozor talablariga ko‘ra
tez-tez qayta qurilib, o‘zgarib turadi.
O‘zbekiston soliq tizimida uzoq davr mobaynida samarali faoliyat qilib
kelgan oborot solig‘i o‘rniga joriy qilingan qo‘shilgan qiymat solig‘i (QQS)ning
stavkasi dastlab 30% miqdorida, keyinchalik 25, 20, 18, 17 % miqdorlarigacha
tushirildi. Hozirgi kunda esa, 20 % lik miqdor qo‘llanilmoqda.
Moliyaviy mexanizmni shakllantirish bilan davlat uni u yoki bu davr moliya
siyosati talablari bilan iloji boricha to‘la mos kelishiga intiladi. Bu esa davlatning
maqsad va vazifalarini to‘laqonli bajarilishining garovi hisoblanadi.
Ijtimoiy ishlab chiqarishning turli sharoitlarida moliyaning rivojlanish
qonuniyatini tahlil qilish moliyaviy munosabatlarning mohiyatida umumiy belgilar
mavjudligidan guvohlik beradi. Bu moliyani amal qilishining obyektiv sabablari va
20

shartlarini saqlanib qolinganligi bilan ta’riflanadi. Bularning orasida ikkitasi ajralib
turadi: tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi va bu munosabatlarning subyekti
sifatida davlatning amal qilishi. Boshqa qiymat kategoriyalaridan farqli ravishda
(misol uchun pul, kredit, mehnatga haq to‘lash fondi va boshqalar) moliya
davlatning amal qilishi bilan organik bog‘liqdir.
Biroq, barcha moliyaviy munosabatlar mohiyatidagi umumiy belgilarning
mavjudligi ular o‘rtasidagi ma’lum farqlarni rad etmaydi.
Moliyaviy munosabatlar davlat faoliyati natijasida emas, balki ijtimoiy
ehtiyojlar tufayli yuzaga keladi. Davlat faoliyati emas, balki, aynan, ijtimoiy shart-
sharoitlar moliyaning amal qilishi uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Moliyaviy
munosabatlarning paydo bo‘lishida davlatning rolini bo‘rtirib ko‘rsatish nazariy
jihatdan to‘g‘ri bo‘lmaydi, aksincha amalda, agarda xo‘jalik yuritishning real shart-
sharoitlari hisobga olinmasa, zarar qilishi mumkin.
Moliya – xo‘jalik yuritishning barcha darajalaridagi ijtimoiy takror ishlab
chiqarishning ajralmas elementidir. Ularning har ikkalasi quyi bo‘g‘in
hisoblanmish korxonalar (tashkilotlar, muassasalar), tarmoqlararo birlashmalar
(assotsiatsiyalar, konsernlar) va xalq xo‘jaligini boshqarishning davlat tizimlari
uchun bir xil darajada muhimdir. Moliyasiz ishlab chiqarish fondlarini
kengaytirilgan asosda, yakka tartibda va ijtimoiy doiraviy aylanishini ta’minlash,
iqtisodiyotning tarmoq va hududiy tuzilmalarini tartibga solish, fan-texnika
yutuqlarini joriy qilishni rag‘batlantirish, boshqa ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish
mumkin emas.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlar va davlatni ijtimoiy ehtiyojlarining
turlichaligi turli ko‘rinishdagi moliyaviy munosabatlarning yuzaga kelishiga sabab
bo‘ladi. Ular bir-birlaridan farq qilish bilan bir vaqtda ayrim umumiy jihatlari bilan
xarakterlanadilar. Bu esa, ularni alohida guruhlarga birlashtirish imkonini beradi.
Moliyaviy munosabatlarni turlicha guruhlashtirish mumkin, lekin faqatgina
obyektiv kriteriylari bo‘yicha guruhlanishi ilmiy asoslangan hisoblanadi.
"Tizim" iborasi so‘nggi 40-50-yil davomida falsafa fanida chuqur tadqiq etib
kelinmoqda va uni ijtimoiy hayot sohasiga keng joriy etish r u sm bo‘lib bormoqda.
21

Ijtimoiy, shu jumladan huquqiy hodisalarga tizim li yondashish real vo q elikning tub
mohiyatini teran anglashga, ularning atrofidagi boshqa hodisalar bilan uzviy
aloqadorlik va o‘zaro ta’sir holatida rivojlanishini anglab yetishga
ko‘maklashmoqda. Yagona tizim - o‘zaro uzviy aloqador va chambarchas bog‘liq
qismlar (predmet, jarayon , voqealar) ning bir butun sifatida harakatlanishi, mavjud
bo‘lishidir. Tizimning muhim jihati - tarkib iy xususiyatning borligi, ya’ni
voqelikning ichki tarkibiy qismlarga egaligi, bu qismlar orasida pog‘onali
bo‘ysunish mavjudligi hamda bu qismlarning nisbiy mustaqilligi.
Tizimning mazkur sifatlariga e’tibor qaratishimizning boisi, siyosiy tizim tarkibiga
kiruvchi qismlar o‘rtasida o‘zaro aloqadorlikning mavjud ekanligini chuqur
tushunish va ular o‘rtasidagi munosabatlarning uzviy bog‘liqligi va dialektikasiga
e’tiborni jalb etishdir.
Moliya tizimi - moliyaviy munosabatlarning turli sohalarini o‘z ichiga olib, har
qaysi sohalar pul mablag‘lari fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish
xususiyatlari bilan tavsiflanadi.
Moliya tizimini ikkiyoqlama tushunish mumkin, ya’ni bir tomondan moliya
munosabatlarining yig‘indisi sifatida, ikkinchi tomondan moliya organlarining
yig‘indisi sifatida. Moliyaning mohiyatidan kelib chiqib, moliya tizimini
o‘rganishda uni moliya munosabatlari yig‘indisi ekanligi nuqtai nazaridan kelib
chiqib yondoshamiz.
Tabiati bo‘yicha moliyaviy munosabatlar taqsimlovchi hisoblanadilar, shu
bilan birga qiymatni taqsimlash, avvalo, subyektlar bo‘yicha amalga oshiriladi.
Subyektlar ijtimoiy ishlab chiqarishdagi ahamiyatidan kelib chiqib, maqsadli pul
fondlarini shakllantiradilar. Aynan subyektning ijtimoiy ishlab chiqarishdagi roli
moliyaviy munosabatlarni turkumlashning birlamchi obyektiv belgisi hisoblanadi.
Bunga asosan moliyaviy munosabatlarning yig‘indisida uchta yirik sohalar
ajratilishi mumkin: korxonalar, tashkilotlar va muassasalar moliyasi; sug‘urta;
davlat moliyasi.
Har bir sanab o‘tilgan soha ichida bo‘g‘inlar ajraladi, shu bilan birga
moliyaviy munosabatlarni guruhlashtirish subyekt faoliyatining maqsadli pul
22

fondlarini tarkibi va yo‘nalishiga hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatuvchi xarakteridan kelib
chiqib amalga oshiriladi.
Mazkur belgi korxonalar, tashkilotlar va muassasalar moliyasi sohasida
tijorat asosida faoliyat ko‘rsatuvchi korxonalar moliyasi, notijorat faoliyat bilan
shug‘ullanuvchi tashkilotlar va muassasalar moliyasi, jamoat birlashmalari
moliyasi kabi bo‘g‘inlarni hosil qilish imkoniyatini beradi. Sug‘urta sohasida,
qaysiki u yerda subyekt faoliyatining xarakteri sug‘urta obyektining xususiyatini
belgilab beruvchi, bo‘g‘inlar sifatida ijtimoiy sug‘urta, shaxsiy sug‘urta, mulkiy
sug‘urta, javobgarlik sug‘urtasi, tadbirkorlik tavakkalchiliklari sug‘urtasi
hisoblandi. Davlat moliyasi sohasida – davlat budjeti, budjetdan tashqari fondlar,
davlat krediti hisoblanadi.
6. Moliya tizimining bo‘g‘inlari
Moliya munosabatlarining soha va bo‘g‘inlari o‘zaro uzviy bog‘langan
bo‘lib, ularning yig‘indisi moliya tizimini tashkil qiladi.
Shuningdek «moliya tizimi» iborasi boshqa ma’noda, ya’ni moliya organlari
va muassasalari yig‘indisi sifatida ham ishlatiladi.
Moliya tizimining barcha bo‘g‘inlari o‘z navbatida ichki moliyaviy
munosabatlar tarkibidan kelib chiqib quyi bo‘g‘inlarga bo‘linadi. Demak, tijorat
asosida faoliyat ko‘rsatuvchi korxonalar moliyasi tarkibida, tarmoq yo‘nalishidan
kelib chiqib, sanoat korxonalari moliyasi, qishloq xo‘jaligi korxonalari moliyasi,
savdo korxonalari moliyasi, transport korxonalari moliyasi va boshqa mulkchilik
shaklidan kelib chiqib, davlat korxonalari moliyasi, shirkat korxonalari moliyasi,
aksionerlik jamiyatlari moliyasi, xususiy korxonalar va boshqalar moliyalariga
bo‘linishi mumkin. Tijorat asosida faoliyat yurituvchi korxonalarning tarmoq va
iqtisodiy xususiyatlari ularning moliyaviy munosabatlarini tashkil qilishga,
maqsadli pul fondlarini tarkibiga, ularni shakllantirish va ishlatish tartiblariga
o‘zining sezilarni ta’sirini ko‘rsatadi.
23

Sug‘urta munosabatlari sohasida sug‘urta tarmoqlarini tashkil qiluvchi
bo‘g‘inlar sug‘urta turlari bo‘yicha bo‘linadi.
Davlat moliyasi tarkibida ichki bo‘g‘in moliyaviy munosabatlarini
guruhlanishi davlat boshqaruvi darajasidan kelib chiqib amalga oshiriladi
(respublika, mahalliy).
Moliya tizimini alohida bo‘g‘inlarga ajratish har bir bo‘g‘inning
vazifalaridagi farqlanishga hamda markazlashgan va markazlashmagan pul
fondlarini shakllantirish va ishlatish usullaridagi farqlanishga asoslanadi.
Umumdavlat markazlashgan pul fondlari moddiy ishlab chiqarish sohalarida
yaratilgan milliy daromadni taqsimlash va qayta taqsimlash yo‘li bilan tuziladi.
Iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishdagi davlatning bajaradigan muhim roli
uning ixtiyorida moliyaviy resurslarning katta qismini markazlashtirish
zaruriyatiga olib keladi. Ularni ishlatish shakllari davlat budjeti va budjetdan
tashqari fondlar orqali namoyon bo‘ladi. Bular hisobidan davlatning iqtisodiy,
siyosiy va ijtimoiy vazifalarini hal etish ehtiyoji ta’minlanadi. Pul fondlarini
tashkil qilish va ishlatish shakllari hamda usullari moliya tizimining kredit va
sug‘urta bo‘g‘inlari orqali qo‘llaniladi. Markazlashmagan pul fondlari korxonalarni
o‘zlarining pul daromadlari va jamg‘armalari hisobidan tashkil topadi.
24

MOLIYA TIZIMI
Korxonalar, tashkilotlar va
muassasalar moliyasi Davlat moliyasiSug‘urta Tijorat asosida faoliyat ko‘rsatuvchi korxonalar
moliyasi
Notijorat faoliyat bilan shug‘ullanuvchi
tashkilotlar va muassasalar moliyasi
Jamoat birlashmalari moliyasi
Ijtimoiy sug‘urta
Shaxsiy sug‘urta
Mulkiy sug‘urta
Javobgarlik sug‘urtasi
Tadbirkorlik tavakkalchiliklari sug‘urtasi
Davlat budjeti
Budjetdan tashqari fondlar
Davlat krediti
Moliya tizimi
Yagona moliya tizimining asosi korxonalar moliyasi hisoblanadi, chunki
ular moddiy ishlab chiqarish jarayonida bevosita ishtirok etadilar. Markazlashgan
davlat fondlarining manbai moddiy ishlab chiqarish sohasida yaratilayotgan milliy
daromad hisoblanadi.
Umumdavlat moliyasi xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlari rivojlanishining
ma’lum sur’atlarini ta’minlashda, moliyaviy resurslarni iqtisodiyot tarmoqlari va
mamlakat hududlari o‘rtasida, ishlab chiqarish va noishlab chiqarish sohalari
o‘rtasida hamda mulk shakllari, aholining alohida guruh va qatlamlari o‘rtasida
qayta taqsimlashda yetakchi rol o‘ynaydi.
Moliyaviy resurslardan samarali foydalanish davlatning faol moliyaviy
siyosati asosidagina mumkin bo‘ladi.
25

Moliya tizimi orqali davlat markazlashgan va markazlashmagan pul
fondlarini, jamg‘arish va iste’mol fondlarini soliqlar, davlat budjeti xarajatlari,
davlat kreditini qo‘llash bilan shakllantirishga ta’sir o‘tkazadi.
Davlat budjet i davlat moliya tizimining bosh bo‘g‘ini hisoblanadi. U davlat
boshqaruv organlari funksiyalarini ta’minlash uchun markazlashgan pul fondlarini
shakllantirish va ishlatish shaklidir.
Davlat budjeti mamlakatning asosiy moliyaviy rejasi hisoblanadi va qonuniy
tarzda Oliy Majlis tomonidan tasdiqlanadi. Davlat budjeti orqali davlat xalq
xo‘jaligi taraqqiyotini, ijtimoiy-madaniy tadbirlarni, mudofaani, davlat hokimiyat
va boshqaruv organlarini saqlashni moliyalashtiradi.
Budjetdan tashqari fondlar - bu davlat hukumati va mahalliy
hokimiyatlarning budjetga kiritilmaydigan xarajatlarni moliyalashtirish bilan
bog‘liq bo‘lgan mablag‘laridir. Budjetdan tashqari fondlarning shakllanishi oddiy
soliq to‘lovchi uchun soliqlardan hech qanday farq qilmaydigan majburiy maqsadli
ajratmalar hisobidan amalga oshiriladi. Budjetdan tashqari fondlarga ajratmalar
summasining asosiy qismi tannarx tarkibiga kiritiladi va ish haqi fondiga nisbatan
foizlarda o‘rnatiladi.
Budjetdan tashqari fondlarning maqsadga muvofiq amal qilishi muhim
ijtimoiy, iqtisodiy tadbirlarni moliyalashtirishni operativ amalga oshirish imkonini
beradi. Davlat budjetidan farqli ravishda budjetdan tashqari fondlar
mablag‘larining sarflanishi hokimiyat organlari tomonidan kamroq nazorat
qilinadi. Bu, bir tomondan, ularning ishlatilishini yengillashtiradi, boshqa
tomondan esa, bu mablag‘larni to‘la bo‘lmagan hajmda sarflash imkonini beradi.
Shuning uchun budjetdan tashqari fondlar mablag‘lari sarflanishi nazoratini
kuchaytirish maqsadida budjetdan tashqari fondlarni ularning sarflanishi
bosqichida maqsadli yo‘nalishni saqlagan holda davlat budjetiga konsolidatsiya
qilindi (birlashtirildi).
Sug‘urta - ishlab chiqarish munosabatlarining zaruriy elementidir. U
ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonidagi moddiy zararlarni qoplash bilan bog‘liqdir.
Normal takror ishlab chiqarish jarayonining muhim sharti uning uzliksizligi va
26

to‘xtovsizligi hisoblanadi. Ishlab chiqarishning doimiy yangilanib borishi
insonlarning barcha ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalarda, shu jumladan rivojlangan
jamiyatda ham mavjud extiyojlarini qondirish uchun zarurdir.
Agarda ijtimoiy ishlab chiqarish jarayoni tabiiy ofatlar yoki boshqa
favqulodda hodisalarning (yong‘inlar, portlashlar, epidemiyalar va b.) salbiy
oqibatlari ta’sirida to‘xtasa yoki buzulsa, u holda jamiyat, avvalo, turli oldini olish
tadbirlarini amalga oshirishga, mabodo ular ko‘zlangan natijani bermasa, u holda
yetkazilgan moddiy zararni qoplashga, ishchi kuchini takror ishlab chiqarishning
normal sharoitlarini qayta tiklashga majbur bo‘ladi.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlar moliyasi mamlakat yagona moliya tizimining
asosi hisoblanadi. U ijtimoiy mahsulot va milliy daromadni yaratish va taqsimlash
jarayoniga xizmat ko‘rsatadi hamda markazlashgan pul fondlarini
shakllantirishning bosh omili hisoblanadi. Korxonalar moliyasining holatiga
markazlashgan pul fondlarining moliyaviy resurslar bilan ta’minlanganligi
bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Bunda shuni alohida ta’kidlash lozimki, korxonalar
moliyasidan mahsulot ishlab chiqarish va realizatsiya qilish jarayonida faol
foydalanish bu jarayonda budjet, bank krediti hamda sug‘urtaning ishtirokini rad
etmaydi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida xo‘jalik-operativ va moliyaviy mustaqillik
asosida korxonalar o‘z faoliyatlarini albatta foyda olish maqsadida tijorat asosida
amalga oshiradilar. Ular mustaqil ravishda mahsulot realizatsiyasi tushumini
taqsimlaydilar, ishlab chiqarish va ijtimoiy maqsadlardagi fondlarni
shakllantiradilar va sarflaydilar, kredit resurslari va fond bozori resurslaridan
foydalanib mahsulot ishlab chiqarishni kengaytirish uchun zarur mablag‘larni
topadilar. Tadbirkorlik faoliyatining rivojlanishi korxonalar mustaqilligining
kengayishini, arzimas davlat aralashuvini bartaraf qilishning va shu bilan birga
ishning haqiqiy natijasi uchun javobgarlik xissining oshirilishini ta’minlaydi.
Budjet munosabatlari deb respublika va mahalliy davlat organlarining
xo‘jalik subyektlari, shuningdek aholi bilan markazlashgan pul fondlarini
shakllantirish va ishlatish bilan bog‘liq bo‘lgan moliyaviy munosabatlarga aytiladi.
27

Budjet moliya resurslarini kerakli soha va yo‘nalishlarda jamlab davlatni
iqtisodiyotni boshqarish va ijtimoiy siyosatni amalga oshirishga imkoniyat beradi.
Bunda budjet resurslarining daromad qismi bo‘yicha shakllanishi, undan samarali
foydalanish nazorat qilinadi. Taqsimlash va nazorat funksiyalari orqali budjetning
iqtisodiy kategoriya sifatidagi mohiyati yuzaga chiqadi. Shu yo‘l bilan budjet
davlat daromadlari va xarajatlarini rejalashtiruvchi moliyaviy munosabatlarni
bildiradi. Budjet ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishga ta’sir etuvchi qudratli iqtisodiy
dastak sifatida yuzaga chiqadi.
Davlat moliyasi davlatni kerakli iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy funksiyalarini
bajarish uchun pul mablag‘lari bilan ta’minlashga yo‘naltirilgan moliya tizimining
muhim bo‘g‘inidir.
Sanab o‘talgan turli xildagi funksional vazifalarni bajaradigan bo‘g‘inlar
bo‘yicha davlat iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarning tarmoqli va hududiy
muammolarining yechimlari keng miqyosda ta’sir ko‘rsatadi.
28

Xulosa
Budjetdan tashqari fondlarning maqsadga muvofiq amal qilishi muhim
ijtimoiy, iqtisodiy tadbirlarni moliyalashtirishni operativ amalga oshirish imkonini
beradi. Davlat budjetidan farqli ravishda budjetdan tashqari fondlar
mablag‘larining sarflanishi hokimiyat organlari tomonidan kamroq nazorat
qilinadi. Bu, bir tomondan, ularning ishlatilishini yengillashtiradi, boshqa
tomondan esa, bu mablag‘larni to‘la bo‘lmagan hajmda sarflash imkonini beradi.
Shuning uchun budjetdan tashqari fondlar mablag‘lari sarflanishi nazoratini
kuchaytirish maqsadida budjetdan tashqari fondlarni ularning sarflanishi
bosqichida maqsadli yo‘nalishni saqlagan holda davlat budjetiga konsolidatsiya
qilindi (birlashtirildi).
Sug‘urta - ishlab chiqarish munosabatlarining zaruriy elementidir. U
ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonidagi moddiy zararlarni qoplash bilan bog‘liqdir.
Normal takror ishlab chiqarish jarayonining muhim sharti uning uzliksizligi va
to‘xtovsizligi hisoblanadi. Ishlab chiqarishning doimiy yangilanib borishi
insonlarning barcha ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalarda, shu jumladan rivojlangan
jamiyatda ham mavjud extiyojlarini qondirish uchun zarurdir.
Agarda ijtimoiy ishlab chiqarish jarayoni tabiiy ofatlar yoki boshqa
favqulodda hodisalarning (yong‘inlar, portlashlar, epidemiyalar va b.) salbiy
oqibatlari ta’sirida to‘xtasa yoki buzulsa, u holda jamiyat, avvalo, turli oldini olish
tadbirlarini amalga oshirishga, mabodo ular ko‘zlangan natijani bermasa, u holda
yetkazilgan moddiy zararni qoplashga, ishchi kuchini takror ishlab chiqarishning
normal sharoitlarini qayta tiklashga majbur bo‘ladi.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlar moliyasi mamlakat yagona moliya tizimining
asosi hisoblanadi. U ijtimoiy mahsulot va milliy daromadni yaratish va taqsimlash
jarayoniga xizmat ko‘rsatadi hamda markazlashgan pul fondlarini
shakllantirishning bosh omili hisoblanadi. Korxonalar moliyasining holatiga
markazlashgan pul fondlarining moliyaviy resurslar bilan ta’minlanganligi
bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
29

Foydalanilgan a dabiyotlar :
1. Va h obo v A. va bosh q alar. Budjet - soli q siyosati yaxlitligi. O‘q uv
qo‘ llanma. - T.: I q tisod va moliya. 2005.285 b.
2. Va h ob o v A. va bosh q alar . Moliyaviy va bosh q aruv ta h lili. Darslik. T.: Shar q
2005. 220 b.
3. Mali k ov T., Xaydarov N. Davlat budjeti . O‘q uv qo‘ llanma, T . : "IQT1SOD-
MOLIYA", 2007, 84 b.
4. M alikov T., Xaydarov N. Budjet daromadlari va xarajatlari . O‘q uv
qo‘ lla n ma, T . : "IQTISOD-MOLIYA", 2007 , 245 b.
5. M aliko v T., Xaydarov N. Budjet: tizimi, tuzulmasi, jarayoni . O‘q uv
qo‘ llanma, T .: "IQTISOD-MOLIYA", 2008, 84 b.
6. Yo‘l dosh e v Z ., Malikov T. Uy x o‘ jaligi moliyasi. O‘q uv qo‘ llanma, T .:
"IQTISOD-MOLIYA", 2008, 105 b.
7. Неshитой А.С. Финансы. Уchебник.-М.:”Даshков и К”, 2007. 512 с.
8. Романовский В.М. Уchебник.-М.:”Юрайт”, 2008. 462 с.
30

Moliya mexanizmi

Sotib olish