Moliya, pul va bank tizimi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	133.2KB
Xaridlar	6
Yuklab olingan sana	30 Sentyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Moliya, pul va bank tizimi

Sotib olish

OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY
UNIVERSITETI
IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI
FUQAROLIK JAMIYATI VA HUQUQ TA’LIMI KAFEDRASI
YURISPRUDENSIYA: BIZNES HUQUQI BAKALAVR YO’NALISHI
“KONSTITUTSIYAVIY HUQUQ” FANIDAN
Kurs ishi
Mavzu: Moliya, pul va bank tizimi
Bajardi:
Ilmiy rahbar:
Toshkent -2023

Mundarija
Kirish ................................................................................................................................................................. 3
I BOB. O’zbekiston Respublikasi Moliya Va Pul Munosabatlari ......................................................................... 7
I.I. Eski kostitutsiyada moliya tizimi .................................................................................................................. 7
I.II. Yangi tahrirdagi kostitutsiyada moliya tizim ............................................................................................. 13
II BOB. O’zbekiston respublikasida soliq va bank tizimi .................................................................................. 21
II.I. Eski tahrirdagi kostitutsiyada soliq va bank tizimi ..................................................................................... 21
II.II. Yangilangan kostitutsiyada soliq va bank tizimi ....................................................................................... 25
Xulosa ............................................................................................................................................................. 29
Foydalanilgan Adabiyotlar .............................................................................................................................. 34
2

Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. O’zbek xalqi xotirasida XX asrning
so’nggi o’n yilligidagi shonli tarixiy voqealar abadiy muhrlanib qoladi. Aynan shu
o’n yillikning boshlarida istiqlol sari qadam qo’yildi. Ajdodlarimizning azaliy orzusi
—mustaqillik — o’z taqdirini o’zi belgilash huquqi qo’lga kiritildi. Bu yillarda
insonparvar, demokratik huquqiy davlatni va fuqarolik jamiyatini bunyod etish uchun
zarur zamin yaratildi.
Yangi ming yillik boshi XXI asr — o’zbek xalqi uchun O’zbekistonni buyuk
davlatga aylantirish va inson huquqlari ustuvor bo’lgan farovon hayot qurish asri
bo’ladi. Bu borada jamiyat hayotining barcha sohalarida tub yangilanish va
bunyodkorlik ishlari keng ko’lamda izchil amalga oshirilmoqda.
Kelajagi buyuk O’zbekistonni yaratishga hissa qo’shish shu Vatan
farzandlarining zimmasiga ulkan mas’uliyat yuklaydi. Yuksak mas’uliyatni anglab,
jami yat da o’rnatilgan tartib va intizomga amal qilib yashash huquqiy davlatga xos
xususiyat hisoblanadi. Shuni aytish kerakki, huquqiy davlat o’z-o’zidan bu n - yod
bo’lmaydi. Buning uchun hayotda Konstitutsiya va qonunlarning ustuvorligi
ta’minlanishi kerak. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi asosida yuksak
huquqiy ong va huquqiy madaniyat bo’lishi, mas’uliyat va majburiyatni his qilib
yashash tarzi qaror to pishi zarur. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi — oliy
yuridik kuchga ega huquqiy hujjatdir. Uning qabul qilinishi huquqiy tiklanish va
taraqqiyot sari qadam bo’ldi. Mustaqillik Konstitutsiyasi davlatimiz mustaqilligining
ulkan ramzi bo’lib, unda o’z istiqlol va taraqqiyot yo’limiz aks etadi. Uni kelgusi
avlod erkinlik, mustaqillik, ozodlik va hurlik tantanasi sifatida tarixda e’zoz-hurmat
bilan tilga oladi. O’zbek xalqi ana shunday ulug’vor Konstitutsiyaga munosib buyuk
xalqdir.
O’zbekiston Konstitutsiyasi xalq xohish-irodasini ifoda etuvchi adolatli davlat,
farovon jamiyat va erkin hayot qurish va uni rivojlantirishning istiqbollarini
belgilaydi. Unda inson hayoti, uning sha’ni, qadr-qimmati, haq-huquqlari va
manfaatlari oliy qadriyat sifatida mustahkamlab qo’yilgan.
3

Asosiy Qonunimizda belgilangan normalarning hayotda amaliy ifoda topishida
o’sib kelayotgan yosh avlodning Konstitutsiya va uning asosida qabul qilingan
qonunlarning mazmun-mohiyati to’g’risida huquqiy bi - limga egaligi, huquqiy ongi
va huquqiy madaniyatning yuksakligi muhim rol o’ynaydi.
Shuni hisobga olib davlatimiz ta’limning barcha tizimlarida huquqiy ta’lim va
tarbiyani yanada yaxshilashga ustuvor vazifa sifatida alohida e’tibor berib kelmoqda.
Huquqiy ta’limni rivojlantirish sohasida diqqatga sazovor amaliy ishlar qilinmoqda.
Biz qonun ustuvor bo’lgan jamiyat barpo qilmoq - chimiz. Qonun ustuvorligi
— bu qonunga rioya etish hamma uchun majburiy bo’lgan, uni buzishga aslo yo’l
qo’yib bo’lmaydigan huquqiy hayotiy tartibdir. Shuning uchun shu hayotiy tartibga
o’zimizni tayyorlab va yetarli huquqiy bilimlarga ega bo’lib borishimiz lozim.
Shuni aytish kerakki, faqat huquqiy bilimli bo’lishning o’zi yetarli emas, shu
bilan birga egallagan bi - limlarni hayot da qo’llay olish madaniyatini ham o’zimizda
tarbiyalab borishimiz kerak. Chunki huquqiy bilim va uni amalda qo’llash madaniyati
huquqiyma’naviy qiyofamizni ko’r satuv chi mezondir.
Konstitutsiyadagi huquqiy g’oyalar istiqlol mafkurasida asosiy o’rinni
egallaydi. Qonun jamiyat ha - yotida hamma uchun yashash va harakat qilish
qoidasiga aylanar ekan, qonunga nisbatan fuqarolar - ning munosabati qanday
bo’lishi kerak? Qonunga hurmat, e’tiqod-chi, degan qator savollar kelib chiqadi.
Konstitutsiyaning mazmun va mohiyatini o’rga nish, undagi ulug’vor
g’oyalarni bilish, qonunga e’tibor va e’tiqod yuksak bo’lishini hayotning o’zi talab
etadi. Shuning uchun Konstitutsiya va qonunlar ustuvorligini ta’minlashda istiqlol
mafkurasining tarkibiy qismi bo’lgan huquqiy mafkura muhim ahamiyat kasb etadi.
Chunki odamlarni birlashtiruvchi va fikrlarni jamlaydigan qonunlarga murojaat etish
zarur bo’lganda, yuksak huquqiy madaniyatga ehtiyoj kuchayganda qonunlarga
bo’ysunish zarurligini tushuntiruvchi, huquqiy tizimni muhofaza qiluvchi, qonuniylik
talablarini tashviq va targ’ib qiluvchi huquqiy mafkura har qanday davlat uchun
zarurdir. Bundan esa, huquqiy mafkuraviy tarbiyalanganlik darajamiz qanday, degan
savol tug’iladi.
4

Biz o’zimizda huquqiy mafkuraviy sohadagi bilimlarimizni mustahkamlab
borsak, har qanday vaziyatda jamiyat manfaatiga zid bo’lgan xatti-harakatlarga va
tahdidlarga Konstitutsiya asosida baho bera olamiz, kerak bo’lsa kurasha olamiz va
o’zimizni himoya qilamiz. Shuning uchun huquqiy mafkuraning asosiy o’zagi
hisoblangan Konstitutsiya qoidalari bizning e’tiqodimizga aylanishi lozim.
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qadrqimma tini hech narsa bilan
o’lchab va tenglashtirib bo’lmaydi. Chunki unda mustahkamlangan qoidalarda va
ifodalangan g’oyalar zamirida xalqning, millatning, qolaversa sizning huquq va
erkinliklaringiz mujassam. Uni aziz va muqaddas deb bilib, Konstitutsiyadagi
qoidalar asosida yashash Sizning kelgusi hayotingiz farovon bo’lishining asosidir.
Kurs ishi mavzusini o’rganilganlik darajasi: Xabaringiz bor yangi tahrirdagi
konstitutsiyamiz qabul qilinganligiga ko’p bo’lmadi. Shu nuqtai nazardan yangi
konstitutsiyamizning sharhi va unga tegishli adabiyotlar hozircha yetarli emas. Biroq
M. X. Baratov, S.B.Boboqulov, I.B.Zokirov, B.I.Ibratov, O.Oqyulov,
H.R.Rahmonqulov, SH.N.Ro’zinazarov kabi olimlarimiz tomonida mavzuga doir
qator uslubiy qo’llanmalar turli yillarda chiqarilgan.
Kurs ishining maqsadi va vazifasi:
- Moliya, pul va bank tizimining nazariy jihatdan o rganish.ʻ
- Moliya, pul va bank tizimini nazariy jihatdan tahlil qilish va umumlashtirish;
- Moliya, pul va bank tizimining o ziga xos xususiyatlarini o rganish;
ʻ ʻ
- Moliya, pul va bank tizimini eski va yangi konstitutsiyamizda
ifodalanishidagi farqlar.
Kurs ishining obyekti: Eski va yangi kostitutsiya, konstitutsiyaviy
adabiyotlar;
Kurs ishining predmeti: Eski va yangi kostitutsiyadagi moliya, pul va bank
tizimini o rganish.
ʻ
Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati. Kurs ishida bayon etilgan
mulohazalar, nazariy xulosalar va amaliy takliflar xalqaro munosabatlarda
O’zbekistonning o’rnini aniqlash, uning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy hayotda tutgan
mavqyeini o’rganish uchun asos qilib olish mumkin. O’rganish natijalari o’quv
5

yurtlarida mavzuga oid ma'ruzalarni o’qitishda ma'lumot sifatida foydalanish
mumkin.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi 2ta bob, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro yxatidan iborat.ʻ
6

I BOB. O’zbekiston Respublikasi Moliya Va Pul Munosabatlari
I.I. Eski kostitutsiyada moliya tizimi
122-modda
O zbekiston Respublikasi o z moliya va pul-kredit tizimiga ega.ʼ ʼ
O zbekistonning davlat byudjeti Respublika byudjetidan, Qoraqalpog iston
ʼ ʼ
Respublikasi byud jetidan va mahalliy byudjetlardan iborat 1
.
O zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan iqtisodiy siyosat va bozor
ʼ
munosabatlarini bosh- qarishning muhim instrumenti moliya bo lib, u jamiyatda pul
ʼ
mablag lari fondlarini shakllantirishni, taqsimlashni va foydalanishni ifodalaydi.
ʼ
Demak, moliya - yalpi milliy mahsulotni taqsimlash va qayta taqsimlash, pul
mablag lari fondlarini yuzaga keltirish va ulardan foydalanishning iqtisodiy
ʼ
instrumentidir. Moliyaning mohiyati uni taqsimlash, ragbatlantirish, ijtimoiy, fiskal
va nazorat vazifalarini bajarishda namoyon bo ladi. Moliya tizimining bir tomonini
ʼ
moliya tashkilotlarining majmui tashkil qiladi; ularning vazifalari O zbekiston
ʼ
Respub- likasining tegishli qonunlarida belgilangan.
Moliyaviy tizim ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar nuqtai nazaridan
markazlashgan, markazlashmagan hamda uy xo jaligi moliyalaridan tashkil topadi.
ʼ
Markazlashgan moliya davlat byudjet tizimini, krediti, ijtimoiy byudjetdan tashqari
fondlarni, mulkiy va shaxsiy sug urta fondlarini o z ichiga oladi.
ʼ ʼ
Markazlashmagan moliya o z tarkibiga mamlakatning moliya resurslarining
ʼ
ko p qismini o zida shakllantiruvchi turli mulk shaklidagi korxona va firmalarni,
ʼ ʼ
ya ni alohida xo jalik yurituvchi subyektlarning iqtisodiy va ijtimoiy vazifalarini hal
ʼ ʼ
etishga mo ljallangan moliya resurslarini oladi
ʼ 2
.
Uy xo jaligi moliyasi barcha oila a zolari o rta- sidagi moliyaviy
ʼ ʼ ʼ
munosabatlarni ifodalovchi shaxsiy moliyaviy resurslardan tashkil topadi.
Moliya tizimining barcha elementlari o z vazifalari doirasida jamiyatning
ʼ
iqtisodiy o sishiga o ziga xos ta sir ko rsatadi. Xususan, markazlashgan moliyaviy
ʼ ʼ ʼ ʼ
1
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. — T.: O‘zbekiston, 2018. 36-b.
2
Mualliflar jamoasi. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga sharhlar. – T.: O‘zbekiston, 2008. Mualliflar
jamoasi. O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik huquqi. (II). -T.: TDYUI. 2009.
7

mablag lar davlatning markazlashgan fondiga va u fondlar tarmoqlar, viloyatlar,ʼ
aholining alohida tabaqalariga taqsimlanadi. Markazlashgan moliyaviy mablag lar
ʼ
tarkibiga kiruvchi byudjetdan tashqari fondlar aniq maqsadga yo naltirilgan bo ladi.
ʼ ʼ
Xususan, nafaqa fondi nafaqaxo rlarga to lashga mo ljallangan. Sug urta fondi
ʼ ʼ ʼ ʼ
korxona va aholiga, oilalarga tabiiy ofat- lardan yetgan zararning o rnini qoplash
ʼ
uchun to lanadigan mablag larni tashkil qiladi. Korxona va firmalarning moliyaviy
ʼ ʼ
mablag’lari yalpi milliy mahsulotni yaratishga qaratilgan ishlab chiqarishni yo lga
ʼ
qo yishga, xalq xo jaligi yoki korxona, firmalar ichida taqsimlashga xizmat qiladi.
ʼ ʼ
Moliya tizimining muhim qismini kredit tizimi tashkil qiladi va u kredit
munosabatlari majmuini, kreditlashtirishning ko rinishlari va tamoyillarini hamda
ʼ
mamlakatning moliya-kredit tash- kilotlarini o z ichiga oladi. Mamlakatning kredit
ʼ
tizimi jamiyatning ehtiyojlariga asoslanadi hamda ishlab chiqarishni rivojlantirishga
xizmat qiladi, banklar va boshqa moliya-kredit tashkilotlari bu tizimning asosiy
elementlaridir.
Kredit - bu muayyan bir muddatda pul yoki tovar shaklida qaytarish va
foydalanganlik uchun to lash tamoyillari asosida qarz berishdir. Kredit tizmida
ʼ
banklar alohida o rin tutadi. Ular bir qator muhim iqtisodiy vazifalarni bajaradi;
ʼ
vaqtincha bo sh mablaglarni, jamg armalarni mu- omalaga kiritadi; vositachilik
ʼ ʼ
vazifalarini, kre ditlarni taqsimlash hamda moliya intizomiga rioya qilinishini nazorat
qiladi.
O zbekiston Respublikasida shakllangan bank tizimi ikki darajali Markaziy
ʼ
bank hamda tijorat va xususiy banklardan iborat. Hozirgi davrda respublika bank
tizimida 35 dan ziyod tijorat banklari va ularning 800 dan ortiq sho balari, bo lim-
ʼʼ ʼ
lari faoliyat ko rsatmoqda.
ʼ
Ulardan tashqari yana 12 ta xususiy bankning mav- judligi respublikada keng
miqyosdagi bank tizimi shakllanganidan dalolat beradi.
Moliya tizimida byudjet tizimi alohida o rinni egallaydi. O zbekiston
ʼ ʼ
Respublikasi byudjet tizi- mining asosiy vazifalari 2000-yil 14-dekabrda qabul
qilingan "Byudjet tizimi to g risida"gi qonunda aniq belgilab berilgan.
ʼ ʼ
8

O zbekiston Respublikasi byudjet tizimi tur- li darajadagi byudjetlar va byudjetʼ
mablag lari oluvchilar yig indisini; byudjetlarni tashkil etish va tuzishni, tuzish
ʼ ʼ
printsiplarini; byudjet jarayonida ular o rtasida, shuningdek, byudjetlar hamda
ʼ
byudjet mablag lari oluvchilar o rtasida vu- judga keladigan o zaro munosabatlarni
ʼ ʼ ʼ
o zida ifodalaydi.
ʼ
Moliya muayyan yilga mo ljallangan barcha darajadagi byudjetlarni
ʼ
shakllantirish, ko rib chiqish, qabul qilish va ularning ijrosi hisobini yuritish
ʼ
O zbekiston Respublikasining milliy valyutasi so mda amalga oshiriladi. Byudjet
ʼ ʼ
tizimining asosiy printsiplari quyidagilardan iborat:
– byudjet tasnifi tizimi, hisob-byudjet hujjatlari va byudjet jarayoni
tuzilishining yagonaligi;
– byudjet tuzilishining O zbekiston Respublikasi ma muriy-hududiy tuzilishiga
ʼ ʼ
muvofiqligi;
– turli darajadagi byudjetlarning o zaro borlikligi;
ʼ
– davlat byudjeti balansliligi;
– davlat daromadlarini aniq manbalar bo yicha va xarajatlarning yo nalishlari
ʼ ʼ
(moddalari) bo yicha rejalashtirish;
ʼ
– davlat byudjeti xarajatlarini byudjetdan ajratiladigan, tasdiqlangan mablag
ʼ
doirasida sarflash;
– barcha darajadagi byudjetlarning mustaqilligi.
Davlat byudjeti:
respublika byudjetini;
Qoraqalpog iston Respublikasi byudjetini va mahalliy byudjetlarni o z ichiga
ʼ ʼ
oladi.
Davlat byudjeti tarkibida davlat maqsadli jamg armalari jamlanadi.
ʼ
Qoraqalpog iston Respublikasi byudjeti Qoraqalpog iston Respublikasining
ʼ ʼ
respublika byudjetini hamda respublikaga (Qoraqalpog istonga) bo ysunuvchi
ʼ ʼ
tumanlar va shaharlar byudjetlarini o z ichiga oladi.
ʼ
Viloyatning byudjeti viloyat byudjetini, viloyat- ga bo ysunuvchi tumanlar va
ʼ
shaharlar byudjetlarini o z ichiga oladi. Tumanlarga bo linadigan shaharning byudjeti
ʼ ʼ
9

shahar byudjetini va shahar tarkibiga kiruvchi tu- manlar byudjetlarini o z ichigaʼ
oladi.
Tumanga bo ysunadigan shaharlari bo lgan tumanning byudjeti tuman
ʼ ʼ
byudjetini va tuman bo ysunuvidagi shaharlar byudjetlarini o z ichiga oladi. Davlat
ʼ ʼ
byudjeti daromadlari:
1) qonun hujjatlarida belgilangan soliqlar, yig imlar, bojlar va boshqa majburiy
ʼ
to lovlar;
ʼ
2) davlatning moliyaviy va boshqa aktivlarining joylashtirilishi, foydalanishga
berilishi va sotilishidan olingan daromadlar;
3) qonun hujjatlariga muvofiq meros olish, xadya etish huquqi bo yicha davlat
ʼ
mulkiga o tgan pul mablag’lari;
ʼ
4) yuridik va jismoniy shaxslardan, shuningdek, chet el davlatlaridan kelgan
qaytarilmaydigan pul tushumlari;
5) rezident-yuridik shaxslarga va chet el davlat- lariga berilgan byudjet
ssudalarini qaytarish hisobiga tushadigan to lovlar;
ʼ
6) qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa daromadlar hisobidan
shakllantiriladi. Davlat byudjeti xarajatlari tasdiqlangan byud- jetdan mablag ajratish
ʼ
doirasida quyidagi shakllarda amalga oshiriladi:
1) byudjet mablaglari oluvchilarning joriy xa- rajatlari shaklida;
2) joriy byudjet transfertlari shaklida;
3) kapital xarajatlari shaklida:
- asosiy fondlar va vositalarni (ular bilan bog liq ishlar va xizmatlar ham shular
ʼ
jumlasiga kiradi) davlat ehtiyojlari uchun olish va takror ish- lab chiqarishga;
- chet elda davlat ehtiyojlari uchun yer va boshqa mol-mulk olishga;
- davlat ehtiyojlari uchun yerga bo lgan huquqni va boshqa nomoddiy
ʼ
aktivlarni olishga;
- davlat zaxiralarini vujudga keltirishga;
4) kapital xarajatlarni qoplash uchun yuridik shaxslarga beriladigan byudjet
transfertlari shaklida;
10

5) rezident-yuridik shaxslarga va chet el davlatlariga beriladigan byudjet
ssudalari shaklida;
6) davlat maqsadli jamg armalariga beriladigan byudjet dotatsiyalari vaʼ
byudjet ssudalari shaklida;
7) davlat qarzini qaytarish va unga xizmat ko rsa- tish bo yicha to lovlar
ʼ ʼ ʼ
shaklida;
8) qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa xarajatlar shaklida. O zbekiston
ʼ
Respublikasi Moliya vazirligi Dav- lat byudjeti loyihasini byudjet mablag lari oluv-
ʼ
chilar taqdim etgan buyurtmalarga va Davlat byud- jetining tuzilmasiga kiruvchi
byudjetlar loyiha- lariga muvofiq tayyorlaydi.
Davlat byudjeti O zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan tasdiqlanadi.
ʼ
Davlat byudjetiga muvofiq:
Qoraqalpog iston Respublikasi byudjeti, viloyatlar va Toshkent shahri
ʼ
byudjetlari — Davlat byudjeti qabul qilinganidan keyin ikki haftalik muddat ichida
tegishli ravishda Qoraqalpog iston Respublikasi Jo qorg i Kengesi hamda viloyatlar
ʼ ʼ ʼ
va Toshkent shahar hokimiyati vakillik organlari tomonidan;
Qoraqalpog iston Respublikasi va viloyatlar tarkibiga kiruvchi tumanlar va
ʼ
shaharlar byudjetlari – Qoraqalpog iston Respublikasi va viloyatlar byudjetlari qabul
ʼ
qilinganidan keyin bir haftalik muddat ichida tuman, shahar hokimiyat vakillik
organlari tomonidan; shaharlar tarkibiga kiruvchi tumanlar byudjet- lari va tuman
bo ysunuvidagi shaharlar byudjetlari belgilangan muddatlarda mahalliy hokimiyat
ʼ
yuqori turuvchi vakillik organlari tomonidan qabul qilinadi 3
.
O zbekiston Respublikasida 1994-yilning 1-iyunidan boshlab respublika milliy
ʼ
valyutasi "so’m" muomalaga kiritildi. O zbekiston Respublikasi Markaziy banki
ʼ
muomalaga 1, 3, 5, 10, 25, 50, 100, 200 va 500 so mlik kupyuralar hamda 1, 3, 5, 10,
ʼ
20 va 50 "tiyin"lar va 5, 10, 50 so mlik tangalar chiqardi. O zbekiston
ʼ ʼ
Respublikasining barcha xududlarida hisob-kitoblar, to lovlar, respublika rezidentlari
ʼ
3
Mirziyoyev, Sh. M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik
qoidasi bo‘lishi kerak. 2017 yil 14 yanvar G’. – Toshkent : O‘zbekiston, 2017. – 104 b.
11

va norezidentlari, yuridik va xususiy shaxslar o rtasidagi muomalalar, albatta, milliyʼ
valyuta "so’m"larda amalga oshirilishi qat iy belgilab qo yilgan
ʼ ʼ 4
.
4
Mirziyoyev, Sh. M. Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko’taramiz.. – Toshkent
: O’zbekiston, 2017. -592 b.
12

I.II. Yangi tahrirdagi kostitutsiyada moliya tizim
147-modda.
O zbekiston Respublikasi o zining yagona moliya, pul va bank tizimiga ega.ʼ ʼ
2017-yilda boshlangan iqtisodiyotni liberallashtirish va bozor mexanizmlari
rolini oshirishga qaratilgan iqtisodiy islohotlarning yangi bosqichi o’rta muddatli
istiqbolda bank tizimi va pul-kredit siyosatini rivojlantirishning ustuvor
yo’nalishlarini belgilab berdi.
Ushbu yo’nalishdagi muhim qarorlardan biri milliy valyuta almashuv kursining
bozor mexanizmlari asosida shakllanish tamoyillarini joriy etish orqali ichki valyuta
bozorini bosqichma-bosqich liberallashtirilishi bilan bog’liq amaliy qadamlar bo’ldi.
Valyuta kursi shakllanishida tamomila yangi yondashuvdan foydalanilishi, o’z
navbatida, Markaziy bankning asosiy e’tiborini ichki bozordagi narxlar barqarorligiga
qaratish asnosida pul-kredit siyosatini takomillashtirish imkoniyatini beradi.
Ayni vaqtda valyuta bozorini liberallashtirish borasidagi islohotlarning
muvafaqqiyatli amalga oshirilishi ko’p jihatdan pul-kredit siyosatini
takomillashtirish, tijorat banklari faoliyatini mustahkamlash hamda bank tizimini
rivojlantirish choralari samaradorligi bilan chambarchas bog’liq.
Shundan kelib chiqib, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Valyuta
bozorini liberallashtirish bo’yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to’g’risida”gi
Farmoni e’lon qilinishidan ko’p o’tmay O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
“Pul-kredit siyosatini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Qarori
qabul qilindi va Pul-kredit siyosatini 2017-2021-yillarda rivojlantirish va inflyatsion
targetlash rejimiga bosqichma-bosqich o’tish bo’yicha chora-tadbirlar Kompleksi
tasdiqlandi.
Bu boradagi keyingi muhim qadamlardan biri O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2018-yil 9-yanvardagi “O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki
faoliyatini tubdan takomillashtirish to’g’risida”gi Farmonining qabul qilinishi bo’ldi.
13

Mazkur farmonda narxlar barqarorligini ta’minlash vazifasi Markaziy
bankning bosh maqsadi etib belgilanib, Markaziy bankning mustaqilligi va
institutsional rivojlanishini ta’minlash bo’yicha tegishli choralar nazarda tutilgan.
Qayd etish lozimki, iqtisodiy siyosatni amalga oshirish yondashuvlarining
qayta ko’rib chiqilishi davrida shakllanayotgan yangi voqeliklarda pul-kredit
sohasidagi o’zgarishlarning aholi va tadbirkorlik sub’ektlari tomonidan to’g’ri qabul
qilinishi va qo’llab-quvvatlanishi muhim ahamiyat kasb etadi.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining o’rta muddatli istiqbolda pul-
kredit siyosatini rivojlantirish va amalga oshirish Konsepsiyasi kommunikatsiyalar
kanalining jamoatchilik fikrini shakllantirish hamda inflyatsion targetlash rejimini
amaliyotga joriy etishdagi yetakchi roli inobatga olingan holda ishlab chiqilgan.
Ushbu Konsepsiyaning maqsadi inflyatsion targetlashga o’tishning konseptual
asoslarini hamda ushbu pul-kredit siyosati rejimini amaliyotga muvaffaqiyatli joriy
etish uchun zaruriy sharoitlar yaratish bo’yicha o’rta muddatli rejalarni keng
jamoatchilikka yetkazish va batafsil tushuntirishga qaratilgan 5
.
II. Makroiqtisodiy barqarorlik va rivojlanishni ta’minlashda pul-kredit
siyosatining o’rni
Mamlakatda ichki narxlar barqarorligi ta’minlanishi makroiqtisodiy va ijtimoiy
barqarorlikning kafolati bo’lib, iqtisodiy islohotlarni jadallashtirish va rivojlantirish
dasturlarini muvaffaqiyatli amalga oshirishda zaruriy sharoit hisoblanadi.
Bunda inflyatsiyaning past va barqaror ko’rsatkichlari muvozanatli iqtisodiy
o’sishni ta’minlash, ishlab chiqarish raqobatbardoshligi va aholini yashash darajasini
oshirishning muhim omili sanaladi. Shu nuqtai nazardan, narxlar o’sish sur’atlarining
pasayishi va barqarorlashishi davlat iqtisodiy siyosatining asosiy maqsadlaridan biri
bo’lishi kerak.
Inflyatsiyaning past va barqaror darajasi aholi hamda yuridik shaxslar
omonatlarini uzoq muddatli investitsiyalarga aylanishi uchun kerakli sharoit yaratadi
hamda ichki bozordagi narxlar nomutanosibligini kamaytirib mavjud iqtisodiy
resurslarning samarali taqsimlanishiga xizmat qiladi.
5
Braginskiy M, Vitryanskiy V. Dogovornoe pravo. –M.: Statut. 1997.
14

Rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlarning markaziy banklari tajribalari
hamda xalqaro moliya institutlari izlanishlari natijalari pul-kredit siyosatini amalga
oshirishda narxlar barqarorligini ta’minlash maqsadining shak-shubhasiz
ustuvorligini ko’rsatmoqda.
Shu bilan birga, pul-kredit siyosatini amalga oshirish tartibi va ketma-ketligi
turli mamlakatlarda iqtisodiyotning xususiyatlari hamda tarkibiy tuzilishiga qarab
farqlanadi.
Amaldagi O’zbekiston Respublikasining “O’zbekiston Respublikasining
Markaziy banki to’g’risida”gi Qonuniga ko’ra, Markaziy bankning bosh maqsadi
milliy valyuta barqarorligini ta’minlash hisoblanadi. Bunda “milliy valyuta
barqarorligi” tushunchasini ikki xil, ya’ni almashuv kursining xorijiy valyutalarga
nisbatan barqarorligi yoki uning ichki xarid qobiliyati barqarorligi deb talqin qilish
mumkin.
Almashuv kursining erkin shakllanishi sharoitida milliy valyutaning
barqarorligi uning ichki harid qobiliyatini saqlash orqali erishiladi.
Bunda, erkin suzib yuruvchi almashuv kursi iqtisodiyotni ichki
barqarorlashtiruvchi funksiyasini bajaradi. Boshqacha qilib aytganda, to’lov balansi
bilan bog’liq tashqi shok va qiyinchiliklar kuzatilganda almashuv kursining mos
ravishda o’zgarishi ekportyorlar va import o’rnini bosuvchi mahsulotlar ishlab
chiqaruvchi korxonalarni rag’batlantirishga xizmat qiladi.
Ayni paytda Markaziy bank pul-kredit siyosatining asosiy maqsadini ikki xil
tushunilishini oldini olish va uning faoliyati asosiy yo’nalishini aniq belgilab olish
maqsadida qonunchilikka tegishli o’zgartirishlar kiritilishi ko’zda tutilgan.
Ta’kidlash lozimki, narxlar barqarorligi deyilganda nol darajadagi yoki salbiy
inflyatsiya ko’rsatkichlari nazarda tutilmaydi. Narxlar barqarorligi deyilganda
narxlarning turg’un holatda turishi emas, balki ularning past darajada o’sishi
tushuniladi. Bir qarashda narxlarning turg’un turishi maqbul ko’rinsa-da, narxlarning
past va barqaror o’zgarishi iqtisodiyotning samarali faoliyati uchun eng qulay sharoit
hisoblanadi.
15

III. Pul-kredit siyosatini amalga oshirishning usul va mexanizmlari (inflyatsion
targetlash rejimiga o’tishning ahamiyati)
Ichki bozorda narxlar barqarorligini ta’minlash vazifasi pul-kredit siyosatini
amalga oshirishning aniq strategiyasi va batafsil rejasi bo’lishini hamda maqsadli
ko’rsatkichlarga erishish uchun samarali instrumentlar va mexanizmlarni talab etadi.
Pul-kredit siyosati rejimlaridan foydalanishning xalqaro tajribasi
Rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar markaziy banklari tomonidan keng
qo’llanilayotgan usullar inflyatsion targetlash, monetar targetlash, valyuta kursini
targetlash va nominal yakorsiz rejimlarni o’z ichiga oladi.
Inflyatsiyaning maqsadli ko’rsatkichlariga erishish vazifasi aksariyat markaziy
banklar uchun bosh maqsad hisoblansa-da, yuqorida qayd etilgan uslublar asosan
tezkor va oraliq mo’ljallarga qarab farqlanadi.
Monetar targetlash rejimi
Pul-kredit siyosatini amalga oshirishning ushbu usulida narxlar barqarorligini
ta’minlash maqsadida pul agregatlari, rezerv pullar va pul massasi hajmlari
o’zgarishini nazorat qilish nazarda tutiladi.
Ushbu strategiyaning samarali qo’llanilishi inflyatsiya ko’rsatkichlari va pul
agregatlari o’rtasidagi mustahkam doimiy bog’liqlik bo’lishini talab etadi. Bunda
inflyatsiyaning maqsadli ko’rsatkichlariga pul agregatlari hajmini maqbul darajada
ushlab turish vositasida erishiladi.
Monetar targetlash rejimi 1970-chi va 1980-chi yillarda AQSh, Kanada, Buyuk
Britaniya, Germaniya, Shveytsariya va boshqa rivojlangan davlatlarda faol
qo’llanilgan.
Shu bilan birga, so’nggi yillarda moliya bozorlarining rivojlanishi va yangi
moliyaviy instrumentlarning amaliyotga joriy etilishi hisobiga pulga nisbatan
talabning nobarqaror darajada bo’lishi mazkur usul samaradorligining pasayishiga
olib keldi.
16

Natijada markaziy banklar pul massasidagi o’zgarishlarga samaralari ta’sir
ko’rsatish va inflyatsiyaning maqsadli ko’rsatkichlarini ta’minlash imkoniyati
cheklanishi kuzatildi 6
.
Pul agregatlari va inflyatsiya darajasi o’rtasidagi bog’liqlikning kuchsizlanishi
tufayli ko’pchilik markaziy banklar tomonidan pul agregatlarini targetlash
amaliyotidan voz kechilib, inflyatsion targetlash rejimini joriy qilinishiga sabab
bo’ldi.
Monetar targetlash rejimi pul taklifi va talabining keskin o’zgarishlari
kuzatilgan rivojlanayotgan va o’tish davridagi mamlakatlarda iqtisodiy
rivojlanishning dastlabki yillarida samarali strategiya sifatida keng ko’llanilgan.
Bunda inflyatsiya bo’yicha tegishli ko’rsatkichlarni belgilashda iqtisodiy o’sishni
rag’batlantirish maqsadlaridan kelib chiqilgan.
1994-yildan boshlab O’zbekistonda amalga oshirilgan pul-kredit siyosati ham
pul massasining keskin o’sib ketishini oldini olish orqali milliy valyuta barqarorligini
ta’minlash maqsadlariga qaratildi. Bunda rezerv pullar va pul massasining o’zgarishi
operatsion hamda oraliq mo’ljallar sifatida qo’llanildi.
Mazkur rejim rasman monetar targetlash deb tasniflansa-da, amaliyotda milliy
valyutaning almashuv kursini dollarga bog’lash orqali bosqichma-bosqich
devalvatsiya qilib borilganligi tufayli ba’zi xalqaro institutlar va mutaxassislar
tomonidan ushbu rejim aralash turga kiritilgan.
Bir vaqtning o’zida ikki maqsadga yo’naltirilgan almashuv kursi siyosati tashqi
shoklar vujudga kelgan sharoitlarda samarasiz ekanligini ko’rsatdi. Bunda bir
tomondan oltin-valyuta zahiralarini oshirish vazifasi qo’yilgan bo’lsa, ikkinchi
tomondan so’mning almashuv kursini ma’lum bir darajada ushlab turish maqsadi
ko’zlangan. O’z navbatida, mazkur almashuv kursi to’lov balansi holati va tashqi
iqtisodiy sharoitlarni o’zida aks ettirmagan.
Bunday siyosat, o’z navbatida, ichki valyuta bozorida muammolarni yuzaga
keltirib, samarali pul-kredit siyosatini yuritish imkoniyatlarini pasaytirdi. Bundan
6
Ro‘ziev J. AQSHda tadbirkorlik: ijtimoiy iqtisodiy va huquqiy masalalar. -T.: Fan. 1991.
17

tashqari, pul-kredit instrumentlaridan foydalanishning passiv rejimi monetar
targetlashni samarali qo’llashda qo’shimcha qiyinchiliklar tug’dirdi.
Pul massasi o’zgarishini omillar asosida tahlili, pul massasi o’sishi turli
davrlarda oltin-valyuta zaxiralarining oshishi hamda iqtisodiyotni kreditlash
hajmlarining kengaytirish hisobiga ta’minlanganligini ko’rsatmoqda.
O’z navbatida, Davlat byudjetining muvozanatli ijrosi va hukumat
hisobraqamlarida mablag’lar yig’ilishi, shuningdek O’zbekiston Respublikasi
tiklanish va taraqqiyot jamg’armasi hisobraqamlarida mablag’larning jamlanib
borilishi pul massasi o’sishini maqbullashtiruv chi omillardan bo’lgan.
Ayni paytda iqtisodiyotni kreditlashning asosiy manbalari markazlashgan
mablag’lar, shu jumladan, O’zbekiston Respublikasi tiklanish va taraqqiyot
jamg’armasi hisobidan moliyalashtirilganligi hamda ushbu mablag’lar asosan ishlab
chiqarish texnologiyalari va xomashyo materiallarini import qilish maqsadida
foydalanilganligi tufayli iqtisodiyotda pul massasi o’sishiga va mos ravishda
inflyatsiya darajasiga to’g’ridan-to’g’ri ta’sir ko’rsatmagan.
Umuman olganda, ushbu omillar ta’sirida pul massasi tez sur’atlarda
oshishining oldi olingan.
Shu bilan birga, amalga oshirilgan tahlillar natijasida inflyatsiya darajasi,
YaIM deflyatori va pul massasi o’zgarishi o’rtasida aniq va barqaror o’zaro
bog’liqliklar aniqlanmadi.
Pul aylanish tezligi va pul multiplikatori ko’rsatkichlari o’zgarishi ham ushbu
ko’rsatkichlar dinamikasining o’zgaruvchan xarakterga ega ekanligini, pul-kredit
ko’rsatkichlarining maqsadli parametrlarini ishlab chiqishda xatoliklarga olib kelishi
mumkinligini ko’rsatadi.
Umuman olganda, pul massasining YaIM nominal hajmiga nisbatan mo’tadil
darajada o’sishi inflyatsiya bosimining sezilarli kuchayishini oldini olishga xizmat
qildi. Shu bilan birga, ushbu ko’rsatkichlar o’rtasida aniq bog’liqlikning mavjud
emasligi rezerv pullar va pul massasi aniq darajasini hisoblash imkoniyatini
bermaydi.
18

Masalaning yana bir muhim jihati, Markaziy bankning pul agregatlarini
samarali boshqara olishi qobiliyati bilan bog’liq. Odatda, markaziy banklar rezerv
pullar darajasini samarali boshqara oladilar, ammo pul massasini nazorat qilishda
qiyinchiliklarga duch keladilar.
Ushbu jarayon asosan dollarizatsiya darajasi yuqori bo’lgan hamda moliya
bozorlari rivojlanish bosqichida turgan mamlakatlarda ko’p kuzatiladi, binobarin,
bunday mamlakatlarda kredit va depozitlarga bo’lgan talab keskin o’zgarib turishi
mumkin.
Pulga bo’lgan talabning o’zgaruvchanligi, keng ma’nodagi pul massasining
tarkibi, dollarizatsiya darajasining yuqoriligi kabi omillar pulga bo’lgan talabni
aniqlash imkoniyatini pasaytiradi.
Bunday holatda, pulga bo’lgan talab va foiz stavkalari o’rtasidagi bog’liqlik
sust bo’lganligi sababli Markaziy bank uchun pul massasining maqsadli darajasini
saqlab turish vazifasi murakkablashadi.
Yuqorida qayd etilgan muammolar natijasida keng ma’nodagi pullar hajmining
oraliq mo’ljallardan chetlashishi Markaziy bankning pul-kredit siyosatiga bo’lgan
ishonchni pasaytiradi.
Valyuta kursini targetlash rejimi
Shuningdek, valyuta kursini targetlashning milliy valyuta ayirboshlash kursi
tebranishi mumkin bo’lgan gorizontal va shartli koridorlarni o’rnatish hamda real
ayirboshlash kursini asosiy savdo hamkor davlatlar valyutalari savatchasiga nisbatan
targetlash kabi turlari ham mavjud.
Valyuta kursini targetlash rejimi iqtisodiyoti eksport, ayniqsa, xom-ashyo
tovarlari eksportiga bog’liq bo’lgan, shuningdek, iste’mol savatida import tovarlari
yuqori ulushni tashkil qilgan mamlakatlarda faol qo’llaniladi.
Mazkur rejim iqtisodiy inqiroz kuzatilgan davrlarda inflyatsiya darajasini tez
va samarali pasaytirish imkonini beradi. Bunda pul-kredit siyosati faqatgina
ayirboshlash kursining maqsadli darajasini ta’minlashga yo’naltiriladi. Jumladan,
valyuta kursi qadrsizlanganda qat’iy pul-kredit siyosati, valyutaning qadri maqsadli
darajadan ko’proq oshganda yumshoq pul-kredit siyosati yuritiladi.
19

Valyuta kursini targetlash rejimini qo’llanishi quyidagi shart sharoitlar bilan
chambarchas bog’liq:
valyuta kursining maqsadli ko’rsatkich doirasida bo’lishini ta’minlashda
markaziy banklarning imkoniyati oltin-valyuta zaxiralarining hajmiga bog’liq
bo’ladi. Zaxiralarning yetarlicha bo’lmasligi valyuta kursining kadrsizlanishiga olib
keladi, bu esa keyingi davrlarda ham devalvatsion va inflyatsion kutilmalarni
oshiradi. Bu, o’z navbatida, import narxlarining oshishiga hamda ichki valyuta
bozorida cheklovlarning o’rnatilishi natijasida iqtisodiyotda xufyona valyuta bozori
va turli ayirboshlash kurslarining yuzaga kelishiga sabab bo’ladi;
milliy valyuta ayirboshlash kursining bir necha marta rejali devalvatsiyasi
amalga oshirilganda, devalvatsion va inflyatsion kutilmalarning kuchayishi oqibatida
inflyatsiya darajasi oshishi xatari yuzaga keladi;
nominal ayirboshlash kursi qat’iy belgilanadigan sharoitda real ayirboshlash
kursining oshishi to’lov balansining yomonlashishiga va iqtisodiyotda devalvatsion
xatarlarning ortishiga olib keladi;
narxlar darajasi va ayirboshlash kursiga bo’lgan bosimning kuchayishi
markaziy banklarning moliyaviy barqarorlikni ta’minlashdagi imkoniyatiga nisbatan
ishonchsizlikni keltirib chiqaradi. Mazkur sharoitda barqarorlikni ta’minlashga foiz
stavkalarining oshirilishi orqali erishiladi. Bu esa o’z navbatida, iqtisodiyotning real
sektori rivojlanishiga o’zining salbiy ta’sirini ko’rsatadi 7
.
Xorijiy mamlakatlar, shu jumladan, mustaqil davlatlar hamdo’stligi davlatlari
tajribasi ayirboshlash kursini targetlash oltin-valyuta zaxiralarining sezilarli darajada
kamayishi, kursning sun’iy ravishda ushlab turish oqibatida mahalliy ishlab
chiqaruvchilar raqobatbardoshligining pasayishi, eksport sektori rivojlanishining
sekinlashishi va iqtisodiyotning tashqi omillarga ta’sirchanligining oshishi kabi qator
salbiy oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkinligini ko’rsatmoqda.
7
Mualliflar jamoasi. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga sharhlar. – T.: O‘zbekiston, 2008. Mualliflar
jamoasi. O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik huquqi. (II). -T.: TDYUI. 2009.
20

II BOB. O’zbekiston respublikasida soliq va bank tizimi
II.I. Eski tahrirdagi kostitutsiyada soliq va bank tizimi
123-modda
O zbekiston Respublikasi hududida yagona soliq tizimi amal qiladi Soliqlarʼ
joriy qilishga faqat O zbekiston Respublikasining Oliy Majlisi haqli
ʼ 8
.
Har bir shaxs ushbu Kodeksda belgilangan soliqlar va yig imlarni to lashi
ʼ ʼ
shart.
Soliq solish - yuridik shaxslarga nisbatan mulkchilik shaklidan, qonun oldida
tenglik, jismoniy shaxslarga nisbatan esa jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib
chiqishi, e tiqodi, shaxsiy va ijtimoiy mavqeidan qat i nazar, qonun oldida tenglik
ʼ ʼ
asosida amalga oshiriladi.
Belgilanayotgan soliqlar va yig imlar tovarlarning (ishlar, xizmatlarning) yoki
ʼ
pul mablag larining O zbekiston Respublikasi hududi doirasida erkin muomalada
ʼ ʼ
bo lishini bevosita yoki bilvosita cheklab quyishi yoxud soliq to lovchining iqtisodiy
ʼ ʼ
faoliyatini boshqacha tarzda cheklab qo yishi yoki unga to sqin bo lishi mumkin
ʼ ʼ ʼ
emas.
Olingan manbalardan qat i nazar, barcha daromadlarga soliq solinishi shart.
ʼ
O zbekiston Respublikasi hududida soliqlar va yig imlar O zbekiston
ʼ ʼ ʼ
Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan belgilanadi yoki bekor qilinadi, ushbu Ko-
deksda nazarda tutilgan hollar bundan mustasnodir. O zbekiston Respublikasi
ʼ
hududida: umudavlat soliqlari, mahalliy soliqlar va yig imlar amal
ʼ
qiladi. Umumdavlat soliqlariga quyidagilar kiradi:
1) yuridik shaxslardan olinadigan daromad (foyda) solig i;
ʼ
2) jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i;
3) qo shilgan qiymat solig i;
ʼ ʼ
4) aktsiz soligi;
5) yer osti boyliklaridan foydalanganlik uchun
to lanadigan soliq;
ʼ
6) ekologiya SOLIRI;
8
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. — T.: O‘zbekiston, 2018. 36-b.
21

7) suv resurslaridan foydalanganlik uchun to lanadigan soliq.ʼ
Umumdavlat soliqlari har yili qonuniy tartibda belgilanadigan normativlar
bo yicha tegishli byudjetlar o rtasida taqsimlanadi. Mahalliy soliqlar va yig imlarga
ʼ ʼ ʼ
quyidagilar kiradi:
1) mol-mulk soligi;
2) yer rentasi soliki;
3) reklama soligi;
4) avtotransport vositalarini olib-sotganlik uchun soliq;
5) ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i (O zbekiston Respublikasining
ʼ
1998-yil 25-dekabr qonuni bilan kiritilgan);
6) savdo-sotiq qilish huquqi uchun yig im, shu jumladan ayrim turlardagi
ʼ
tovarlarni sotish huquqini beruvchi litsenziya yig imlari;
ʼ
7) yuridik shaxslarni, shuningdek tadbirkorlik faoliyati bilan shug ullanuvi
ʼ
jismoniy shaxslarni ro yxatga olganlik uchun yig im;
ʼ ʼ
8) avtotransport to xtash joyidan foydalanganlik uchun yigim;
ʼ
9) obodonchilik ishlari uchun yig im. Yuridik shaxslarning daromadlari va
ʼ
soliqlarni hisoblab chiqish uchun ular bo yicha tegishli chegirmalar to lov to langan
ʼ ʼ ʼ
vaqt va pul kelib tushgan sanadan qat i nazar, ular taalluqli bo lgan hisobot davrida
ʼ ʼ
buxgalteriya hisobi to g risidagi qonun hujjatlariga muvofiq aks ettiriladi.
ʼ ʼ
Moliya yilida soliq solinadigan daromadga (foydaga) ega bo lgan yuridik
ʼ
shaxslar daromad (foyda) solig i to lovchilar hisoblanadi.
ʼ ʼ
Yuridik shaxslar daromad (foyda) solig i bo yicha byudjet bilan hisob-
ʼ ʼ
kitoblarni mustaqil ravishda amalga oshiradilar. Аyrim tarmoqlar yuridik
shaxslarning birlashmalari byudjet bilan hisob-kitoblarni O zbekiston Respublikasi
ʼ
Vazirlar Mahka- masining qaroriga binoan markazlashtirilgan tartibda amalga
oshirishlari mumkin.
Jami daromad bilan ushbu Kodeksga muvofiq belgilanadigan chegirmalar
o rtasidagi farq sifatida hisoblangan daromad (foyda) soliq solish obyektidir. Jami
ʼ
daromadga yo naltirilgan tovar, bajaril- gan ishlar, ko rsatilgan xizmatlar va boshqa
ʼ ʼ
22

operasiyalar uchun yuridik shaxs olishi lozim bo lgan (olgan) yoki tekinga olgan pulʼ
yoxud boshqa mablag lar kiritiladi.
ʼ
Bunday daromadlar jumlasiga quyidagilar kiradi:
1) tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizasiya qilishdan keladigan tushumlar;
2) asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, qimmatli qog ozlar, intellektual mulk
ʼ
ob ektlari, materiallar va boshqa aktivlarni realizatsiya qilishdan keladigan
ʼ
daromadlar;
3) foizlar ko rinishidagi daromadlar;
ʼ
4) dividendlar;
5) tekinga olingan mol-mulklar;
6) mol-mulkni ijaraga berishdan keladigan daromadlar;
7) royalti;
8) tekin moliyaviy yordamlar (davlat byudjetidan berilgan subsidiyalar bundan
mustasno);
9) da vo muddati o tkazib yuborilgan kreditorlik va deponent qarzdorlikni
ʼ ʼ
hisobdan chiqarishdan olingan daromadlar;
10) ilgari chegirib tashlangan xarajatlar, zararlar yoki shubhali qarzlarning
o rnini qoplan qasida olingan daromadlar;
ʼ
11) valyuta hisob varaqlaridagi kurs bo yich biy farqlar;
ʼ
12) favqulodda daromadlar;
13) boshqa daromadlar.
Soliq solinadigan daromadlarni (foydalarni) belgilashda jami daromaddan
quyidagi chegirmalar ajratiladi:
qo shilgan qiymat solig i, aktsiz soligi, mol-mulk solig i, yer solig i, yer osti
ʼ ʼ ʼ ʼ
boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq, ekologiya soligi, suv resurslaridan
foydalanganlik uchun soliq, shuning- dek bojxona bojlari summalari. Moliya yilida
soliq solinadigan daromadga ega bo lgan jismoniy shaxslar jismoniy daromadiga
ʼ
solinadigan soliqlarni to lashlari shart.
ʼ
Jismoniy shaxslarning jami yillik daromadiga soliq to lovchi olishi lozim
ʼ
bo lgan (olgan) yoki tekinga olgan pul yoxud boshqa mablag lar, shu jumladan:
ʼ ʼ
23

mehnatga haq to lash shaklida olinadigan da- romadlar; jismoniy shaxslarning mulkiyʼ
daromadlari;
jismoniy shaxslarning tadbirkorlik faoli- yatidan keladigan yalpi daromadlar
kiradi. Jismoniy shaxslarning tadbirkorlik faoliyatidan keladigan yalpi daromaddan
soliq solinadigan daromadlarni aniklash vaqtida mazkur yalpi daromadni olish
(topish) uchun qilingan xarajatlar, majburiy to lovlar, chiqimlar va ajratmalar
ʼ
chegirib tashlanadi.
Jismoniy shaxslarning tadbirkorlik faoliyatidan keladigan yalpi daromaddan
chegirib tashlanishi lozim bo lgan xarajatlar, majburiy to lovlar, chiqimlar va
ʼ ʼ
ajratmalarni aniqlash tartibi O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi
ʼ
tomonidan belgilanadi.
Qo shilgan qiymat solig i tovarlar ishlab chiqa- rish (ishlar bajarish, xizmatlar
ʼ ʼ
ko rsatish), ularni realizatsiya qilish hamda O zbekiston Respublikasi hududiga
ʼ ʼ
tovarlar (ishlar, xizmatlar) import qilish jarayonida qo shilgan qiymatning bir qismini
ʼ
byudjetga ajratishdir.
24

II.II. Yangilangan kostitutsiyada soliq va bank tizimi
Pul-kredit siyosatining nominal mo’ljalsiz rejimida markaziy banklar
tomonidan aniq bir maqsadli nominal ko’rsatkichlarga erishish bo’yicha majburiyat
olinmaydi. Bunda uzoq muddatli maqsadlar sifatida iqtisodiy o’sish sur’ati, yuqori
bandlik va inflyatsiyaning past darajasi kabi maqsadlar belgilanib, oraliq mo’ljallar
esa keng jamoatchilikka oshkor etilmaydi.
Makroiqtisodiy ko’rsatkichlarning maqsadli parametrlariga erishishda
markaziy banklar tomonidan pul-kredit siyosatining turli miqdoriy mo’ljallaridan
foydalaniladi.
Inflyatsiya darajasi past va kam o’zgaruvchan xarakterga ega bo’lgan hamda
pul-kredit siyosati choralarining natijasi uzoq muddat talab qiladigan mamlakatlarda
mazkur rejimdan foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Inflyatsion targetlash rejimi
Pul-kredit siyosatining inflyatsion targetlash rejimida markaziy bank
tomonidan inflyatsiyaning o’rta muddatli maqsadli darajasi e’lon qilinadi va pul-
kredit instrumentlari ushbu inflyatsiyaning maqsadli ko’rsatkichiga erishishga
yo’naltiriladi.
Pul-kredit siyosatini amalga oshirishning mazkur usuli ko’pgina rivojlangan
hamda rivojlanayotgan mamlakatlarda keng qo’llanilib kelinmoqda. Inflyatsion
targetlash rejimi inflyatsiya darajasining o’zgaruvchanligi va inersion davomiyligini
kamaytirishning samarali usuli hisoblanib, o’rta muddatli istiqbolda barqaror va
muvozanatli iqtisodiy o’sishga erishish uchun kulay sharoitlarni yaratadi.
Inflyatsion targetlash rejimi dastlab 1989 yilda Yangi Zelandiyada amaliyotga
joriy qilingan. Bugungi kunga kelib dunyoning 30 dan ortiq davlatlari, jumladan,
Avstraliya, Argentina, Braziliya, Buyuk Britaniya, Gruziya, Isroil, Hindiston,
Kanada, Polsha, Turkiya, Shvetsiya, Yaponiya, Chexiya kabi davlatlar pul-kredit
siyosatining mazkur rejimidan foydalaniladilar.
MDH mamlakatlari orasida Armaniston va Rossiyada inflyatsion targetlash
rejimi qo’llanmoqda. Qozog’iston va Belarus Respublikasi markaziy banklari
25

tomonidan o’rta muddatli istiqbolda inflyatsion targetlash rejimiga o’tish rejasi va
dasturlari e’lon qilingan.
Pul-kredit siyosatini yuritishda inflyatsion targetlash rejimining tanlanilishi
ushbu rejimning afzalliklari bilan bir qatorda valyuta kursi yoki pul agregatlarini
targetlash rejimlarida kuzatilgan qator muammolar bilan izohlanadi.
Markaziy bankning pul-kredit siyosatining maqsadlari va asosiy yo’nalishlari,
shuningdek inflyatsiyaning maqsadli ko’rsatkichlariga erishish bo’yicha
majburiyatlarining aniq belgilanishi jamiyatda ijobiy iqtisodiy kutilmalarning
shakllanishiga xizmat qiladi.
Inflyatsion targetlash rejimida inflyatsiya bo’yicha maqsadli ko’rsatkichlarga
erishishda markaziy bankning yuqori darajadagi mustaqilligi talab qilinadi. Bunda
makroiqtisodiy sharoitlarning o’zgarishlariga tezkor moslashuvchanlik
imkoniyatining mavjudligi markaziy bankka iqtisodiyotdagi ichki muammolarga
e’tibor qaratishiga imkoniyat yaratadi.
Mazkur rejimda markaziy bank faoliyati shaffofligining oshishi aholining
inflyatsiya kutilmalarini pasayishiga hamda markaziy bankka bo’lgan ishonchi
mustahkamlanishiga olib keladi.
Shu bilan birga, ushbu rejimga o’tish va uni samarali amalga oshirish
mamlakatda muhim tashkiliy-huquqiy va makroiqtisodiy sharoitlar majmuini talab
qiladi.
Xususan, past va barqaror inflyatsiya darajasiga erishish vazifasi markaziy
bankning pul-kredit siyosatini amalga oshirishdagi nafaqat rasman balki amalda ham
bosh maqsadi bo’lishi kerak.
Markaziy bank oraliq mo’ljal sifatida xizmat qiluvchi narxlar dinamikasidagi
o’zgarishlar prognozi asosida inflyatsiya bo’yicha maqsadli ko’rsatkichga erishish
yuzasidan majburiyat oladi. Boshqa makroiqtisodiy ko’rsatkichlar (iqtisodiy o’sish,
pul massasi, ayirboshlash kursi va boshqalar) bo’yicha maqsadli mo’ljallar rasmiy
ravishda qabul qilinmaydi.
Bunda markaziy bank amaldagi inflyatsiya darajasi va kutilayotgan narxlar
dinamikasiga baho berishda ishonchli tahliliy va prognozlashtirish bazasiga ega
26

bo’lishi talab etiladi. Tahlillarning sifatli bo’lishi ko’p jihatdan, ichki bozordagi
narxlarning real dinamikasini o’zida aks ettiruvchi ishonchli va batafsil statistik
ma’lumotlarning mavjudligini talab etadi 9
.
Inflyatsion targetlash rejimining samaradorligi ko’p jihatdan, markaziy
bankning inflyatsiya bo’yicha miqdoriy mo’ljallarni belgilash va pul-kredit
instrumentlarini tanlashdagi mustaqilligi darajasi bilan bog’liq.
Shuningdek, bu rejimni qo’llashda fiskal siyosatning pul-kredit siyosatidan
ustunlik qilmasligi, ya’ni pul-kredit siyosatining soliq-byudjet sohasidagi
maqsadlarga qaratilmasligi talab etiladi.
Inflyatsion targetlash rejimida inflyatsiya bo’yicha maqsadli ko’rsatkichlarga
erishishda aholi va biznes vakillarining inflyatsion kutilmalari muhim ahamiyat kasb
etishi tufayli olib borilayotgan pul-kredit siyosatiga jamiyatning ishonchini
mustahkamlash dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi.
Bunda markaziy bank faoliyatining shaffofligi hamda aholi bilan muloqot
tizimining kuchaytirilishi yuqoridagi vazifalar ijrosini ta’minlashga xizmat qiladi.
Xususan, markaziy bank doimiy ravishda statistik ma’lumotlarni chop etib, maqsadli
ko’rsatkichlarga erishish yuzasidan ko’rilayotgan choralar to’g’risida jamiyat va
iqtisodiyotning real sektori ishtirokchilarini xabardor qilib boradi.
Inflyatsion targetlash rejimida markaziy bankning foiz stavkasi pul-kredit
siyosatining asosiy instrumenti bo’lganligi uchun mazkur rejimning natijadorligi
mamlakatdagi moliya institutlari va bozorlarining rivojlanganlik darajasiga bog’liq
hisoblanadi.
Bunda, markaziy bank pul bozoridagi foiz stavkalari darajasi va dinamikasiga
likvidlikni taqdim etish yoki likvidlikni qaytarib olish operatsiyalari orqali ta’sir
ko’rsatadi.
Mazkur holatda, markaziy bank tomonidan belgilanadigan inflyatsiya
o’zgarishining oraliq intervali amal qilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Markaziy
bank tomonidan asosiy e’tibor maqsadli ko’rsatkichlarning mazkur interval doirasida
bo’lishini ta’minlashga qaratiladi.
9
Mualliflar jamoasi. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga sharhlar. – T.: O‘zbekiston, 2008. Mualliflar
jamoasi. O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik huquqi. (II). -T.: TDYUI. 2009.
27

Ushbu parametrlar bajarilmagan holatlarda markaziy bank tomonidan
tafovutlarning sabablariga tushuntirish berilishi va keyingi davrda amalga oshirilishi
lozim bo’lgan choralar xususida aniq pozitsiya shakllantirilishi lozim.
Shu bilan birga, xorijiy mamlakatlar tajribasida inflyatsion targetlash rejimi
qo’llanilishining tahlili mazkur rejimni amaliyotga joriy etish jarayonida qator
muammoli holatlar mavjudligini ko’rsatmoqda.
28

Xulosa
Xulosa shuki, Hozirda davlat boshqaruvini modernizatsiyalash va
liberallashtirishga oid islohotlar natijasida har tomonlama rivojlanayotgan davlatning
ijtimoiy himoya siyosati uchun imkoniyatlar va zaruratlar oshib borayotgan
mamlakatimiz jamiyati uchun, yangi Konstitutsiya – tabiiy zarurat hisoblanadi.
2021-yilning oxirlariga kelib, davlatimiz rahbari tomonidan yurtimizda
konstitutsiyaviy islohotlar tashabbusi ilgari surildi. Shu o tgan davr mobaynida,ʻ
1992-yilda qabul qilingan Asosiy Qonunimiz ma nan ancha eskirganligi ko p marta
ʼ ʻ
aytildi. Haqiqatda, O zbekistonning hozirgi Konstitutsiyasi konseptual o zgarishlarga
ʻ ʻ
muhtoj ekanligi ko p yillardan beri ziyolilar va siyosatshunoslar tomonidan
ʻ
ta kidlanib kelinadi.
ʼ
Hozirgi vaqtda O zbekistonda boshlangan konstitutsiyaviy islohotlar
ʻ
davlatning va jamiyatning ehtiyojlari o rtasidagi kompromis bo lishi ehtimoli yuqori
ʻ ʻ
sanaladi. Jamiyat uchun huquqiy-demokratik davlatchilikka yanada tez o tish g oyasi,
ʻ ʻ
albatta, jozibador hamda Yangi O zbekiston uchun o rinlidir.
ʻ ʻ
Joriy Konstitutsiyamiz 1992-yil 8-dekabrda qabul qilingan bo lib, o sha
ʻ ʻ
davrdagi ancha sodda siyosiy va huquqiy qarashlarni o zida mujassamlashtirgan edi.
ʻ
Bugungi kunga kelib amaldagi Bosh Qomusimiz allaqachon jiddiy islohotlarga
muhtoj edi. Unda qadriyatlar bo limi mexanizmlar joriy qilish darajasiga bormagan.
ʻ
Bundan tashqari, davlat institutlari hamda ular o rtasidagi vakolatlar muvozanati
ʻ
borasida ham jiddiy nomutanosibliklar yaqqol ko zga tashlanishi haqiqat.
ʻ
Ma lumki, Konstitutsiyamiz konseptual islohotlarga muhtoj. Konseptual
ʼ
deganda, avvalo, Asosiy Qonunning ruhiyati, ohangi jiddiy o zgarishi, qadriyatlar
ʻ
chuqur va keng ta kidlanishi kerak, ya ni, konstitutsion qadriyatlar ijtimoiy fikrda
ʼ ʼ
chuqur muhrlanish darajasiga yetib borishi kerak. Siyosiy institutlar va ular
o rtasidagi vakolatlar esa, jiddiy bir shaklda qayta ko rib chiqilishi maqsadga
ʻ ʻ
muvofiq sanaladi.
Aholimiz ongida bir qarash borki, unga ko ra “Konstitutsiya imkon qadar
ʻ
zamonlar va makonlar osha universal bo lishi kerak” deyiladi. Aslida,
ʻ
29

mamlakatlarning Konstitutsiyalari o zgarib, takomillashtirilib turishi – davlatlarʻ
tajribasida normal holat sanaladi. Dunyo tajribasiga nazar soladigan bo lsak, ba zi
ʻ ʼ
demokratik davlatlarda haliga qadar Konstitutsiyalar mavjud emas. Boshqalarida esa,
ko plab muhim huquqiy-siyosiy jarayonlar Konstitutsiya bo limlari va moddalari
ʻ ʻ
bilan emas, qonunlar va boshqa huquqiy aktlar bilan tartibga solinadi. Shuning uchun
ham, bu yerda asosiy masala, bu Konstitutsiyalarning qanchalik tez o zgarishi emas,
ʻ
o zgarishlarning mazmun-mohiyati, deb bilamiz.
ʻ
Borgan sari aholisi katta tezlikda o sayotgan, o rta sinf qatlami kengayib
ʻ ʻ
borayotgan O zbekiston jamiyati uchun, yangi Konstitutsiya – tabiiy zarurat deb
ʻ
bilamiz.
So nggi 6 yilda mamlakatimizning davlat boshqaruv falsafasi o zgardi.
ʻ ʻ
Avtoritarizm, ijtimoiy tafakkurni qo rquv bilan boyitish siyosati tarixda qoldi.
ʻ
Hozirgi O zbekistonda ratsional boshqaruv shakllanib ulgurdi, deb ayta olamiz.
ʻ
Davlat hokimiyati, ichki va tashqi siyosatda vazminlik va ratsionallik orqali
muammolarni tushunish, rasmiylashtirish va yechim izlash tizimini shakllantirib
ulgurdi.
Buning natijasida, mamlakatimizning ichki va tashqi siyosatidagi
dunyoqarashi, tafakkuri va harakatlar strategiyasi mutlaq boshqa o zanga ko chdi. Bu
ʻ ʻ
omillar hisobiga, O zbekistonda yangi Konstitutsiya qabul qilish – davlat tafakkuri va
ʻ
global reputatsiyasini o zgartirish yangi dunyoqarashni rasmiylashtirishning tarixiy
ʻ
shartlaridan biri hisoblanadi.
Biz yangi Konstitutsiya qabul qilar ekanmiz, endigi yondashuv, ushbu qabul
qilingan yangi Asosiy Qonun ijrosiga jiddiy ahamiyat qaratishimiz lozim bo ladi.
ʻ
So nggi yillarda O zbekistonda fuqarolik jamiyati beixtiyor shakllanib,
ʻ ʻ
mustahkamlanib borishi, shubhasiz. Buning ichki va tashqi sabablari ham juda kuchli
hisoblanadi.
Darhaqiqat, 30-aprel kuni bo lib o tadigan muhim siyosiy jarayon bugungi
ʻ ʻ
kunda nafaqat yurtdoshlarimizning, balki jahon hamjamiyatining diqqat markazida
ekanligini alohida ta kidlashimiz zarur. Xalqimizdan tushgan takliflar asosida
ʼ
30

tayyorlangan Konstitutsiyaviy qonun loyihasi Yangi O zbekistonni qurish,ʻ
mamlakatimizda inson qadrini yanada yuksaltirishda muhim ahamiyatga ega.
2022-yil 30-iyunda Yoshlar kuni munosabati bilan o tkazilgan tantanali
ʻ
bayram tadbirida davlatimiz rahbari yoshlarga qarata: “Albatta, yangilangan
Konstitutsiya, bu – Sizlarning Konstitutsiyangiz!”, deya Yangi Konstitutsiyamizda
yoshlarning huquqlari va qonuniy manfaatlari ustuvor ahamiyat kasb etishi haqida
ta kidlagan edilar.
ʼ
Yangilangan Konstitutsiyamizda xalqimizning 60%dan ortig ini tashkil
ʻ
qiluvchi yoshlarga berilayotgan e tiborni alohida ta kidlashimiz zarur. Yoshlarning
ʼ ʼ
ta lim olishi, uy-joyli bo lishi, tibbiy va ijtimoiy himoyasi, bandligi uchun shart-
ʼ ʻ
sharoitlar yaratish davlatning konstitutsiyaviy majburiyati ekani belgilanmoqda.
Quvonarlisi shundaki, Bosh qomusimizda yoshlar uchun alohida bob ajratilgan.
Mazkur bobda davlatning majburiyati sifatida yoshlarni himoya qilish,
ularning huquqlarini amalga oshirish uchun sharoitlar yaratish bo lsa, ota-onalarning
ʻ
majburiyati sifatida esa farzandlari voyaga yetguniga qadar nafaqat boqish va
tarbiyalash, balki ularning ta lim olishi, sog lom va har tomonlama kamol topishi
ʼ ʻ
uchun g amxo rlik qilishi belgilanmoqda. Bu esa o z navbatida yosh avlod hayotini
ʻ ʻ ʻ
yaxshilash, ularning orzu-istaklarini ro yobga chiqarish hamda hayotda o z o rinlarini
ʻ ʻ ʻ
topishlari uchun imkoniyat yaratadi.
Bundan tashqari, mazkur konstitutsiyaviy qonun loyihasida inson huquq va
erkinliklarini ta minlash davlatning oliy majburiyati etib belgilanmoqda. Inson va
ʼ
davlat organlari o rtasida yuzaga keladigan noaniqliklar inson foydasiga talqin
ʻ
qilinishi, huquqiy ta sir choralari qonuniy maqsadga erishish uchun munosib va
ʼ
yetarli bo lishi kerakligi qayd etilgan. Albatta, ushbu qoidalar inson huquqlari
ʻ
ustuvorligini ta minlash bilan bir qatorda, davlat idoralarining o z vazifalarini inson
ʼ ʻ
huquqlariga rioya qilgan holda amalga oshirishda mas uliyatini oshiradi.
ʼ
Yangilangan Konstitutsiyaga ko ra, O zbekistonning ijtimoiy davlat sifatidagi
ʻ ʻ
maqomi va mas uliyati kuchaytirilmoqda. Ijtimoiy davlat o zi nima? O zbekiston
ʼ ʻ ʻ
ijtimoiy davlat bo lish vazifasini uddalay oladimi? Agar e tibor beradigan bo lsak,
ʻ ʼ ʻ
dunyodagi eng farovon davlatlar va insonlar eng baxtli yashayotgan davlatlar bu –
31

ijtimoiy himoyasi kuchli bo lgan davlatlardir. Misol uchun, G arbiy Yevropadagiʻ ʻ
aksariyat davlatlar o zlarini ijtimoiy davlat deb hisoblaydi. Germaniya, Fransiya,
ʻ
Gollandiya yoki Kanada kabi shunday juda ko p mamlakatlar borki, ularda insonlarni
ʻ
ijtimoiy himoya qilish davlatning birlamchi fundamental vazifalaridan biri sanaladi.
Boy va farovon bo lgan davlatlar dunyoda kam mas, albatta. Lekin ijtimoiy himoyasi
ʻ
kuchli bo lgan davlatlardagina insonlar o rtasidagi, jamiyat o rtasidagi ziddiyatlar u
ʻ ʻ ʻ
qadar kuchli emas. Misol uchun, yalpi ichki mahsulotiga ko ra, Amerika Qo shma
ʻ ʻ
Shtatlari nihoyatda boy davlat. Lekin Amerikadagi 1% aholi qolgan 99% aholidan
ko ra boy va qudratli hisoblanadi. Ijtimoiy himoyasi kuchli bo lgan Germaniyada esa
ʻ ʻ
unday emas. Chunki insonlar imkoniyatlari, iqtisodiy va siyosiy qudrati o rtasidagi
ʻ
tafovut u qadar katta emas. Tarixdan ma lumki, XX asrda eng katta kurashlardan
ʼ
bittasi ham tenglik uchun bo ldi. Ijtimoiy davlatchilikning fundamental g oyasi ham
ʻ ʻ
bu – tenglik. XX asrda tenglikni ta minlash uchun juda ham katta va ziddiyatli
ʼ
bo lgan ikki model maydonga chiqdi. Bir tomondan, tenglikni ta minlash uchun
ʻ ʼ
erkinlikdan voz kechish va repressiv mashina va bosimlar orqali insonlarning
tengligini ta minlash. Bunga Sobiq Sovet Ittifoqi, Xitoy Xalq Respublikasi, Shimoliy
ʼ
Koreya, Kuba va boshqa ko plab sotsialistik va kommunistik davlatlar misol bo la
ʻ ʻ
oladi. Ularning ba zilari bugungi kunda ham hayot. Ikkinchi katta model bu – sotsial-
ʼ
demokratik davlatlar. Ya ni, erkinlikdan voz kechmasdan, ijtimoiy himoyaga muhtoj
ʼ
aholini kuch ishlatmasdan davlatda yig iladigan soliqlar hisobiga ijtimoiy himoya
ʻ
qilish siyosati ko zga ko rinadi. Misol uchun, II Jahon urushidan keyingi Germaniya,
ʻ ʻ
Fransiya, G arbiy Yevropadagi juda ko p davlatlar borki, ular erkinlikdan voz
ʻ ʻ
kechmasdan davlatning huquqiyligini ta minlagan holda, jamiyatga maksimal
ʼ
erkinlik berib insonlarni yumshoq vositalar bilan teng qilishga harakat qildi. Ya ni,
ʼ
boylarni kambag al qilishga emas, qashshoqlarni qo shimcha imkoniyatlar yaratib
ʻ ʻ
berish orqali ularni oyoqqa turgazishda yordam berdi. Ijtimoiy davlatning asosiy
vazifasi qahshoq va kambag al qatlamni qisqartirish va yo qotish hamda ularga
ʻ ʻ
imkoniyat berish hisoblanadi.
Yangilangan Konstitutsiyada O zbekistonning ijtimoiy davlat sifatidagi roli
ʻ
mustahkamlanib, davlat o ziga ko plab ijtimoiy majburiyatlarni olmoqda. Bu esa
ʻ ʻ
32

yaqin yillarda yurtimizda aholi o rtasida kambag allik darajasining keskinʻ ʻ
pasayishiga hamda o rta sinfning ortishiga olib borishini prognoz qilish mumkin.
ʻ
Xulosa qilib aytadigan bo lsak, xalqimizning, ekspert va mutaxassislarning
ʻ
takliflari, xalqaro va xorijiy davlatlarning tajribasi inobatga olingan holda
tayyorlangan Konstitutsiyaviy qonun xalqimizning farovon hayoti uchun mustahkam
huquqiy asos bo lib xizmat qiladi.
ʻ
33

Foydalanilgan Adabiyotlar
I. Rahbariy adabiyotlar:
1. Mirziyoyev, Sh. M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz... – Toshkent: O’zbekiston”, 2017. – 488 b.
2. Mirziyoyev, Sh. M. Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirib,
yangi bosqichga ko’taramiz. Toshkent O’zbekiston, 2017. -592 b.
3. Mirziyoyev, Sh. M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. 2017
yil 14 yanvar G’. Toshkent O’zbekiston, 2017. – 104 b.
4. Karimov I. A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. T. 3. – T.: “O’zbekiston”,
1996. 20-bet.
II. Ilmiy va dissertatsiyaviy adabiyotlar:
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. — T. O’zbekiston, 2018. 36-b.
2. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. — T. O’zbekiston, 2023.
3. Mualliflar jamoasi. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga sharhlar. –
T.: O’zbekiston, 2008.
4. Mualliflar jamoasi. O’zbekiston Respublikasining Fuqarolik huquqi. (II). -T.:
TDYUI. 2009.
5. Ro’ziev J. AQSHda tadbirkorlik: ijtimoiy iqtisodiy va huquqiy masalalar. -T.:
Fan. 1991.
6. Braginskiy M, Vitryanskiy V. Dogovornoe pravo. –M.: Statut. 1997.
34

Moliya, pul va bank tizimi

Sotib olish