Moliyaviy nazoratning turlari, shakllari va usullari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	181.4KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	08 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Moliyaviy nazoratning turlari, shakllari va usullari

Sotib olish

Moliyaviy nazoratning turlari, shakllari va usullari

Kirish
I-bob. Moliyaviy nazoratni tashkil etish, tarkibi va ularning ob’ekti
va sub’ektlari.
1.1. Moliyaviy nazoratning mohiyati va vazifalari.
1.2. Moliyaviy nazorat tizimi va tamoyillari.
1.3. Moliyaviy nazorat o’tkazishning shakl va usullari.
II-bob. Byudjet moliya nazoratining shakl va usullari.
2.1. Bozor iqtisodiyoti sharoitida auditorlik nazoratini vujudga kelishi
va o’tkazish tartibi.
2.2. Nodavlat moliyaviy nazoratni amalga oshirish xususiyatlari.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.

1

Kirish
O’zbekiston Respublikasi ilk mustaqillik yillaridagi bozor iqtisodiga o’tish
asosiy maqsadimiz va vazifamizga aylandi. Chunki shu davrdan boshlab xo’jalik
yurituvchi sub’ektlari hisoblangan yuridik va jismoniy shaxslarning davlat bilan
bo’ladigan moliya-munosabatlar yangidan shakllana boshlandi. Moliya xo’jalik
munosabatlarining tashkil etilishida va rivojlanishida yangi-yangi mulk shakllari
paydo bo’la boshladi. Shu bilan birga moliya sohasini va moliya tizimini
rivojlantirish uni muvofiqlashtirish, tartibga solish va nazorat qilish zaruratini
uyg’otdi.
Hozirgi kunga kelib mamlakatimizda o’nlab, yuzlab, minglab kichik va o’rta
biznes sub’ektlari, korxonalar-tashkilotlar, firma va korxonalar, kampaniyalar,
korparatsiyalar, ochiq va yopiq turdagi aksionerlik jamiyatlari, tijorat banklar,
invititsiya kompaniyalari, turli xil nobyudjet fanlar va boshqa turli mulk
shaxsiga ega xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyat ko’rsatmoqda. Ular o’z
faoliyatlarini amaldagi qonunlar, farmonlar, nizom va normativlar asosida to’g’ri
olib borayotganlarini bilish, davlat soliqlarini o’z vaqtida to’liq
to’layotganliklarini tekshirish va bilish bo’lishi mumkin bo’lgan moliyaviy
huquq buzarliklarni oldini olish hozirgi moliyaviy nazoratni hal qilish lozim
bo’lgan vazifalaridan hisoblanadi. Prezidentimiz mana shu muommolarni hal
qilish maqsadida qonun chiqaruvchi organ hisoblangan Oliy Majlisga o’zlarini
bir qancha takliflarini kiritdilar. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining
123-moddasida soliq va soliqqa tortish to’g’risida umumiy to’xtalib, uning
huquqiy zaminini yaratdi. Shundan kelib chiqib Prezidentimiz I. A. Karimov
tashabbuslari bilan 1993-yil 21-dekabr “Markaziy bank to’g’risida” 1997-yil 29-
avgust “Davlat soliq xizmati to’g’risida” va boshqa bir qancha O’zbekiston
Respublikasi qonunlari qabul qilindi.
1. qonun va qonunsizlikka doir farmonlar va nizomlar asosida faoliyat
ko’rsatishni va moliyaviy ivtizomga to’liq rioya etishni nazoratini amalga
oshirayotgan maxsus tashkil etilgan nazorat organlari sifatida.
2

2. moliyaviy operatsiyalarning samaradorligini oshirish maqsadida moliya
va pul massasini mikro va makro kulonda boshqarish sifatida kirish mumkin.
Nazorat davlat boshqaruv organlarining ayrim boshqaruv sohalarida davlat
tomonidan belgilangan qoidalarga xo’jalik sub’ektlari mansabdor shaxslar rioya
etishni tekshirishdan iborat faoliyatdir.
3

I-bob. Moliyaviy nazoratni tashkil etish, tarkibi va ularning
ob’ekti va sub’ektlari
Moliyaviy nazoratni tashkil etish uning o’ziga xos xususiyatlarini keltirib
chiqaradi. Jamiyatda iqtisodiy hayotning turli xil sohalarida va xo’jalik
boshqaruvidagi ko’p qirrali murakkab vazifalarni hal qilishda moliyaviy nazorat
faol ishtirok etadi, shunga binoan uni tashkil etish uchun mavhum bir talablarni
aniqlashni taqoza etadi. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda moliyaviy nazorat
o’zaro bog’langan holda ikkiga ajraladi:
- Davlat moliya nazorati;
- Nodavlat moliya nazorati;
Moliyaviy nazoratni amalga oshiruvchi sub’ektlar o’z mavqeidan
kelib chiqib quyidagicha farqlanadi;
- davlat moliya nazorati;
- korxona ichidagi moliyaviy nazorat; - jamoa moliyaviy nazorati; -
auditorlik moliyaviy nazorati.
Davlat hokimiyati, birinchi navbatda qonun chiqaruvchi organlar va ijroiya
hokimiyat va nazorat qilish vakolatiga ega bo’lgan boshqaruv organlari
byudjetmoliya nazoratining sub’ektlari sifatida ishtirok etadilar. Davlat moliya
nazorati umumdavlat boshqaruv organlari bilan bir qatorda, alohida vazirliklar
orqali ham amalga oshiriladi. O’zbekistonda bu Oliy Majlis, Prezident devoni,
Vazirlar Mahkamasi, Moliya Vazirligi, Davlat soliq qo’mitasi, Davlat bojxona
qo’mitasi, Markaziy bankdir. Umumdavlat boshqaruv organlari moliya
nazoratini amalga oshirishda, mamlakat hududidagi xo’jalik sub’ektlari mulk
shakli va vazirlikka bo’ysunadigan qat’iy nazar bo’lishinii qamrab oladi.
Vazirliklar tomonidan amalga oshirilayotgan moliya nazoratini faqat o’zlarining
tarkibidagi maxsus nazorat taftish organlari amalga oshiradi. Ularning tekshirish
ob’ektlari esa vazirliklar tarkibidagi korxonalar, idoralar, tashkilotlar,
konsernlar, korparatsiyalar, assatsatsiyalar, va aksiyonerlik jamiyatlarning ishlab
chiqarish va moliyaviy faoliyatidan iborat bo’ladi. Moliya xo’jalik nazorati
4

moddiy ishlab chiqarish sohasida amalga oshirilib, uning sub’ektlari, tarmoq
vazirliklari, idoralar, ob’ektlari, zavodlar, fabrikalar, qurilish tashkiloti va
boshqalardir. Korxona ichidagi moliyaviy nazoratni, tashkilot va muassasa
ichida tashkil qilingan iqtisodiy xizmatlarni amalga oshiradi. Nazorat ob’ekti
bo’lib alohida korxonaning moliya va ishlab chiqarish jarayoni hamda alohida
korxonaning tarkibiga kiruvchi tuzilmaviy bilimlar hisoblanadi. Jamoa moliya
nazorati alohida guruh, alohida jismoniy shaxslardir. Auditorlik moliya
nazoratini maxsus auditorlik tekshirish litsenziyasiga ega bo’lgan audtorlik
firmalari va xizmatlari amalga oshiriladi.
Yuzaga kelgan murakkab sharoitda moliyaviy nazoratni ishonchli va
samarali mexanizmda davlat hukumati organlari bilan boshqaruv organlari
kelishgan holda faoliyat olib borishi lozim.
- moliyaviy qonun buzilishini aniqlash va bartaraf etish;
- davlatga moliyaviy zararni qonun bilan belgilangan soliqlar, pensiyalar,
shtraflar va boshqa sanksiyalar yordamida moddiy qoplashni ta’minlash.
Moliyaviy nazoratni qonuniy ravishda zarurat tug’ilganda va o’z vakolati
chegaralarida O’zbekiston Respublikasining davlat boshqaruv organlari olib
boradi.
Ulardan Moliya vazirligi, Davlat soliq qo’mitasi, Davlat mulk qo’mitasi,
Davlat bojxona qo’mitasi va boshqalar.
Markaziy bank tijorat banklarini nazorat qiladi va qolgan fondlarni faoliyat
nazoratini Moliya vazirligi qoshidagi maxsus tuzilgan inspeksiyalar olib
borishadi. Davlat moliya nazorati organi bo’lib Moliya vazirligi qoshida tuzilgan
nazorat, taftish boshqarmasi hisoblanadi.
1996-yil 8-avgustda O’zbekiston Respublikasining Prezidenti
“Tekshirishlarni tartibga solish va nazorat organlari faoliyatlarini
kondinatsiyasini takomillashtirish” to’g’risidagi qarorga imzo qo’ydi. Unda
tekshiruvlarni nazorat qilish maqsadida, xo’jalik sub’ektlarining faoliyatiga,
mulkchilik shaklidan qat’iy nazar, nazorat organlari tomonidan sababsiz
aralashishga yo’l qo’ymaslik zarur. Xo’jalik sub’ektlarini moliya xo’jalik
5

faoliyatini tekshirish va taxmin qilishni kordinatsiyalash O’zbekiston
Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi zimmasiga yuklatildi.
- Yil, yarim va kvartal davrida rejali tekshirishlarni o’tkazish jadvalini
ishlab chiqish va tasdiqlash.
- Amalda kompleks tekshirishlarni o’tkazishni kiritish va ularda bitta
korxona vakolatini tashkilotlar tomonidan tekshirilib, shuni o’tkaziladigan
tekshirishlar miqdorini va ayrim masalalarni qayta tekshirishlarni kamaytirish.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori bilan 1996-yil 26-
avgustdan boshlab O’zbekiston Respublikasi Prezidenti apparatining Nazorat
inspeksiyasi tashkil etildi.
Nazorat inspeksiyasi tizimiga quyidagilar kiradi:
1. Qoraqalpog’iston Respublikasi Juqorg’i kengash raisi qoshidagi
nazorat inspeksiyasi;
2. Respublika, shahar hokimiyati apparatining nazorat inspeksiyasi.
Davlat soliq qo’mitasi moliya nazoratining operativ organi hisoblanadi.
Davlat soliq qo’mitasi O’zbekiston Respublikasining “Davlat soliq xizmati
to’g’risida”gi qonuniga binoan o’z faoliyatini olib boradi.
Moliyaviy nazoratning mohiyati va funksiyalari.
Moliyaviy nazorat ob’ektiv iqtisodiy kategoriya sifatida moliyaga xos
bo’lgan nazorat xossasining amaldagi ifodasidir.
Moliyaviy nazoratga ikki jihatdan qaraladi:
1. Maxsus tashkil etilgan nazorat organlarining barcha iqtisodiy
sub’ektlar tomonidan moliyaviy qonunlarga va moliyaviy intizomga amal qilisi
ustidan qat’iy belgilangan tartibda olib boradigan faoliyat;
2. Moliyaviy operatsiyalarning maqsadga muvofiqligini va
samaradorligini makro va mikro darajada ta’minlash maqsadida moliyani va pul
oqimlarini boshqarishning ajralmas elementi sifatida.
Nazoratning har ikkala sifati ham o’zaro bog’liq bo’lib, nazorat maqsadlari,
usullari, sub’ektlari bilan bir-biridan farq qiladi. Agarda birinchi holatda
nazoratning huquqiy va miqdoriy jihatlari ustivor bo’lsa, ikkinchi asosiy e’tibor
6

moliyaviy nazoratning tahliliy tomonlariga qaratilgan. Iqtisodiyoti rivojlangan
mamlakatlarda moliyaviy nazorat o’zaro aloqadorlikda bo’lgan ikkita alohida
sohaga ajratilgan bo’ladi.
1.1. Moliyaviy nazoratning mohiyati va vazifalari.
Davlat moliyaviy nazorati konkret hokimiyat va boshqaruv organlarining,
davlatning asosiy qonunlariga tayanib, maqsadga muvofiq ravishda amalga
oshiriladigan iqtisodiy huquqiy faoliyati majmuidan iboratdir. Moliyaviy
nazoratni tashkil qilishda mamlakat konstitutsiyasi muhim rol o’ynaydi.
Nazoratning huquqiy tartibiga davlat turiga, uning ijtimoiy siyosiy yo’nalishiga
iqtisodiy taraqqiyot darajasiga, mulk shaklining nisbatiga bog’liq bo’ladi.
Davlat moliya nazorati, yalpi ichki mahsulot taqsimlanishining qiymat
nisbatlarini kuzatib borishi kerak. U davlatning pul resuslarini shakllanishi bilan
bog’liq, pul mablag’lari harakatining barcha kanallariga tarqaladi, ularda
resurslarning to’liq o’z vaqtida tushirish va maqsadli foydalanishni nazorat qilib
boradi. Davlat nazoratlari va davlat sektorida ham, xususiy va aksiyadorlik
tashkilotlarida ham umummilliy, iqtisodiy manfaatlardan kelib chiqib tekshirish
o’tkazish huquqiga ega bo’ladi.
Davlat moliya nazorati: ichki (tashkilot ichidagi) va tashqi (auditorlik)
nazoratlariga bo’linadi.
Nazoratning davlat va nodavlat turlari bir xil usullarga amal qilsada
yakuniy maqsadlari tubdan farq qiladi. Davlat nazoratining bosh maqsadi,
resurslar tashishini ko’paytirish bo’lsa, nodavlat nazorat (asosan firma ichidagi
nazorat) aksincha, o’zining davlatga ajratmalarini va boshqa xarajatlarini
kamaytirib, shu asosda sarflangan kapitalga to’g’ri keladigan foyda normasini
ko’paytirishga intiladi.
Ayni chog’da nazoratning har ikkala sohasi ham mavjud qonunlarning
huquqiy doirasi bilan cheklangan bo’ladi. Moliyaviy nazorat tizimi va
tamoyillari quyidagicha. Rivojlangan G’arb mamlakatlarida moliyaviy nazorat
tizimi umuman bir xil va u o’z ichiga quyidagi elementlarni oladi:
7

- bosh taftishchi auditor mahkamasi (hisob-kitob palatasi). U bevosita
mamlakat parlamentiga yoki Prezidentiga bo’yso’nadi.
Ushbu mahkamaning asosiy vazifasi:
- davlat mablag’lari sarflanishi ustidan umumiy nazorat qilishdir;
- Soliq mahkamasi. Prezident hukumatiga yoki moliya vazirligiga
bo’ysinishi mumkin. Soliq daromadlarining xazinaga to’liq tushushini nazorat
qilish.
- Davlat mahkamalari tarkibidagi nazorat tuzilmalari o’zlariga qarashli
ishlarni amalga oshiradi.
- nodavlat nazorat xizmatlari tijorat asosida hisobat hujjatlarining
ishonchliligini va moliyaviy operatsiyalarning qonuniyligini tekshiradi.
- ichki nazorat xizmatlarining asosiy vazifasi xarajatlarini kamaytirish,
moliyaviy oqimlarni oqilona tashkil qilib foydani ko’paytirishdan iborat.
Jahon hamjamiyati ko’p yillik tajribalar asosida davlat moliyaviy nazoratini
tashkil qilishning asosiy tamoyillarini ishlab chiqadi. Bu tamoyillarni amalga
oshirishga har bir zamonaviy sivilizatsiyalashgan davlatlar intiladi.
Ob’ektivlik va asoslanganlik nazoratchilar tomonidan amaldagi qonunlarga
amal qilinishi, ularning yuksak darajada kasb mahoratlariga tayanib, taftish
ishlarini qat’iy o’rnatilgan mezonlar asosida o’tkazilishini nazarda tutadi.
Oshkoralik davlat nazoratchilarining jamoatchilik va ommaviy axborot vositalari
bilan doimiy aloqa qilib turishini bildiradi.
1.2. Moliyaviy nazorat tizimi va tamoyillari.
Ushbu asosiy tamoyillardan boshqa nisbatan amaliy xarakterdagi konkret
tamoyillar kelib chiqadi;
- natijaviylik;
- nazoratchilar tomonidan qo’yiladigan talabning aniq va mantiqiyligi;
- nazoratchilarning sotilmasligi;
- tekshiruv va taftish aktlarida keltirilgan axborotlarning asoslanganligi va
isbotlanishi;
- har xil tekshiruv organlari faoliyatining muofiqlashtirilganligi.
8

Moliyaviy nazorat tizimiga bevosita yoki bilvosita ta’sir ko’rsatuvchi
qonunlarni qabul qilishda davlat yuqorida sanab o’tilgan tamoyillarga
asoslanadi.
Ayni chog’da har bir davlatda nazorat faoliyatining o’z reglamenti mavjud
bo’ladiki, u oxir oqibatda nazorat natijalarida o’z ifodasini topadi.
Davlat moliyaviy nazoratining asosiy usullari kompleks taftishlar va
mavzuli tekshiruvlardir.
Taftish va tekshiruvlarni o’tkazish usullari nazoratchilarni yuborayotgan
mahkamalar oldiga qanday konkret vazifalarni qo’yishga bog’liq. Agarda taftish
ma’naviy operatsiyalarning qonuniyligi va to’g’ri o’tkazilganligi hamda
ma’naviy axborotlarning ishonchliligini nazorat qilishga qaratilgan bo’lsa, u
holda tekshiruv moliyaviy resurslarni boshqaruv sifatini aniqlashni maqsad
qilgan bo’ladi.
Bunda resurslarni rejalashtirishdan tortib, foydalanishgacha bo’lgan barcha
bosqichlarning samaradorligi baholanib o’tkazilgan moliyaviy operatsiyalarning
maqsadga muvofiqligi aniqlanadi.
Nazorat natijaviyligini nafaqat davlat nazoratchilarining kasb mahorati
darajasiga va auditorlarning mustaqilligiga bog’liq, balki taftish va
tekshiruvlarning tartibiga ham bog’liq bo’ladi.
Moliyaviy taftishlarni o’tkazish tartibini va ketma-ketligini belgilash,
buxg’alteriya schyot mezonlariga asoslanadi.
Kompleks taftish o’tkazishning hamma tomonidan tan olingan umumiy
reglamentini nazorat organlarining quyidagi bosqichma-bosqich faoliyatlarini
o’z ichiga oladi.
a) Tovar material qimmatliklarini, tugallanmagan ishlab chiqarishni,
ayrim
fabrikatlarni, ofisdagi va bo’sh joylardagi uskunalarni, pul mablag’lari va
hisobkitoblarning mavjudligi va yaxshi saqlanganligini inventarizatsiya qilib
chiqadi;
9

b) hujjatlarning rasmiylashtirilishi to’g’riligi ko’zdan kechirilib,
yakuniy
raqamlar arifmetik hisob-kitob qilinadi;
c) hujjatlarda moliya-xo’jalik operatsiyalarining to’liq va to’g’ri aks
ettirilganligi tekshirib chiqiladi. Birlamchi yozuvlar asosida miqdoriy yig’ma
ma’lumotlar tekshirib chiqiladi. Shuningdek asosiy reyistirlarida ishlama
jadvallar, jurnal, bosh daftar va boshqalardagi buxgalteriya yozuvlarining to’la
va to’g’ri aks ettirilganligi tekshirib chiqiladi.
d) hisob-kitob ko’rsatkichlarining to’g’ri hisoblanganligi tekshiriladi.
e) Hisobotlarning to’g’ri tuzilganligi tekshiriladi. Buxgalteriya,
moliya, soliq, statistika, sug’urta, kredit va boshqa mamlakat qonunchiligida
nazarda tutilgan hisobotlarning to’g’riligi tahlil qilinadi.
Nazoratning boshqa shakllari, hujjat mavzuli tekshiruvlar, tegishli nazorat
shakllari yoki firma rahbariyati tomonidan belgilangan tartib reglament asosida
amalga oshiriladi.
Moliyaviy nazoratning natijaviyligi moliyaviy tartib buzilishlarga nisbatan
ko’rsatiladigan choralarga ham bog’liq bo’ladi. Jahon amaliyotida moliyaviy
nazoratning ikkita shakllangan modeli mavlud:
- birinchisi angyu-gekson modeli bo’lib, bunda nazorat organlarining
faoliyati tekshiruv taftish haqida hisobot tuzish bilan yakunlanadi.
1.3. Moliyaviy nazorat o’tkazishning shakl va usullari.
Moliyaviy tartib buzganliklar uchun choralarni ma’muriy va sud organlari
ko’rib chiqadi.
Fransuz modeliga amal qilinadigan davlatlarda esa nazorat organlari ayrim
sudyalarga xos funksiyalarni ham bajaradi, ya’ni moliyaviy tartib buzilishda
aybdor shaxslarning aybdorlik darajasini belgilab, yetkazilgan moliyaviy tartib
buzilishda aybdor shaxslarning aybdorlik darajasini belgilab, yetkazilgan
moliyaviy zararni qoplashni talab qilishga haqlidir.
Moliyaviy nazorat o’tkazishning shakl va usullari.
10

Moliyaviy nazorat o’tkazishning shakllari va usuli rang-barang. Nazorat
shakllarini quyidagi mezonlarga qarab klassifikatsiya qilish qabul qilingan;
- amalga oshirish tartibi (reglamenti)ga qarab majburiy (tashqi)
tashabbuskorlik (ichki);
- o’tkazish vaqtiga qarab oldindan, joriy, keyingi o’tkazilgan tekshiruvlar;
- Nazorat sub’ektiga qarab prezidentlik, qonun chiqaruvchi hokimiyat
organi va mahalliy o’z-o’zini boshqarish idoralari tomonidan uyushtiriladigan,
ijro hokimiyati organlari nazorati, firma ichidagi va auditorlik nazoratlarini
ajratish mumkin;
- Nazorat ob’ektiga qarab byudjetni nazorat qilish, byudjetdan tashqari
fondlarni nazorat qilish, soliq, valyuta, kredit, sug’urta, investitsiya, pul
massasini nazorat qilish turlarini ajratish mumkin.
Nazorat qilishning quyidagi usullarini farqlamoq kerak;
- tekshiruvlar;
- ko’zdan kechirish;
- nazorat qilish;
- moliyaviy holatni tahlil qilish; - kuzatish
- taftish qilish.
11

II-bob. Byudjet moliya nazoratining shakl va usullari.
O’tkazish tartibi va vaqti bilan farq qiladigan moliyaviy nazoratlar.
Jismoniy va huquqiy shaxslarning moliyaviy faoliyati ustidan majburiy
nazorat qonun asosida amalga oshiriladi. Bu soliqlar tuzilishini tekshirish,
korxona va tashkilotlarning moliya buxgalteriya hisobotlari ma’lumotlarini
majburiy ravishda auditorlik tekshiruvidan o’tkazib tasdiqlanishi va boshqalarga
taalluqlidir.
Tashabbusli nazorat moliyaviy qonunchilikdan kelib chiqmaydi, biroq
taktik va strategik maqsadlarga erishish yo’lida moliya boshqarishning ajralmas
qismi hisoblanadi.
Oldindan o’tkaziladigan moliyaviy nazorat, moliyaviy operatsiya
o’tkazmadan avval amalga oshiriladi va mumkin bo’lgan moliyaviy tartib
buzilishlarning oldini olishda muhim rol o’ynaydi. U mablag’larni tejamsiz va
samarasiz sarflanishining oldini olish uchun harakatlarning asoslanganligini
moliyaviy jihatdan baholaydi. Makrodarajada bunday nazoratga misol qilib,
barcha darajadagi byudjetlarni, byudjetdan tashqari foizlarning moliyaviy
rejalarini mamlakat iqtisodiyoti rivojining makroiqtisodiy ko’rsatkichlari
bashoratlari asosida tuzib chiqish va tasdiqlash jarayonini ko’rsatish mumkin.
Mikrodarajada bu jarayon moliyaviy rejalarni, smeta, kredit va kassa arizalarini,
biznes rejalarining moliyaviy bo’limlarini ishlab chiqish va tasdiqlash, balans
tahminlarini tuzish, birgalikdagi faoliyat yuzasidan shartnomalar tuzish va
boshqalarni o’z ichiga oladi.
Joriy moliyaviy nazorat pul bitimlarini, moliyaviy operatsiyalarni amalga
oshirish, subsidiyalar ajratish va boshqalar paytida amalga oshiriladi.
Joriy moliyaviy nazorat pul bitimlarini, moliyaviy operatsiyalarni amalga
oshirish, ssudalar berish, subsiyalar ajratish va bashqalar paytida amalga
oshiriladi. Moliyaviy intizomning saqlanishiga, pul hisob-kitoblarining o’z
vaqtida amalga oshirilishida yordam beradi. Bunda buxgalteriya hujjatlari katta
rol o’naydi.
12

Keyingi moliyaviy nazorat moliyaviy hisobotni va buxgalteriya hujjatlarini
taftish va nazorat qilish yo’li bilan o’tkazilib, u iqtisodiy sub’ektlarning
moliyaviy faoliyati natijalarini, taklif etilgan moliyaviy strategiyasini amalga
oshirish samaradorligini baholash moliyaviy harajatlarni taqqoslash uchun
mo’ljallangandir.
Ko’zdan kechirish tekshirishdan shunisi bilan farq qiladiki bunda o’rganila
yotgan iqtisodiy sub’ektning moliyaviy holatini va istiqboldagi rivojlanish
imkoniyatlarini aniqlash uchun ancha keng miqyosli moliya iqtisodiy
ko’rsatkichlari majmui qamrab olgan.
Nazorat qilish u yoki bu moliyaviy faoliyat turi bilan shug’ullanishga
litsenziya olgan iqtisodiy sub’ektlarni nazorat qiluvchi organlar tomonidan
amalga oshiriladi va ushbu sub’ektlarning ularning belgilangan normativlarga
qanchalik amal qilishlarini aniqlaydi.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan tijorat bankining
faoliyati nazorat qilinadi; soliq inspeksiyalari tomonidan tadbirkorlik
korxonalarining soliqlarni to’liq o’tkazishlari nazorat qilinadi. Normativlarga
amal qilinmasligi, bankrotlik xavfini tug’diradi, mijozlar manfaatlariga zarar
etkazish litsenziyaning olinishiga sabab bo’lishi mumkin.
Moliyaviy holatni tahlil qilish moliyaviy nazoratning bir turi sifatida davriy
va yillik moliya-buxgalteriya hisobotlarini birma-bir o’rganib chiqib, moliyaviy
faoliyat va mavjudlikning o’z kapitali bilan taminlanishi va undan samarali
foydalanish natijalariga umumiy baho berish uchun xizmat qiladi.
Kuzatish-kredit tashkilotlari tomonidan berilgan ssudadan qanday
foydalanilayotganini va mijoz korxonaning moliyaviy holatini doimiy nazorat
qilishdir. Olingan ssudadan samarali foydalanish va likvidlikning pasayishi,
kreditlashtirish shartlarining og’irlashtirishiga ssudani muddatidan avval
qaytarilishini talab qilinishiga sabab bo’lishi mumkin.
Taftish- moliyaviy nazoratning eng chuqur va har taraflama qamrab
oluvchi metodi bo’lib, bu iqtisodiy subektning moliya-xo’jalik faoliyatini to’la
o’rganish.
13

2.1. Bozor iqtisodiyoti sharoitida auditorlik nazoratini vujudga
kelishi va o’tkazish tartibi.
Taftishlar: to’liq va qisman; kompleks va mavzuli; rejali va rejadan
tashqari turlarga bo’linadi.
Taftishlar boshqaruv organlari tomonidan tobe-korxona va muassasalarga
nisbatan hamda har xil davlat va nodavlat nazorat organlari tomonidan
o’tkazilishi mumkin.
Taftish natijalari akt bilan rasmiylashtiriladi. Ushbu akt asosida tartib
buzilishlarning oldini olish choralari ko’riladi, yetkazilgan zarar qoplanadi,
aybdorlar jazoga tortiladi.
Byudjet moliya nazoratining shakl va usullari.
Qonunchilik hokimiyati barcha darajadagi organlari byudjet moliya
nazoratining quyidagi shakllarini amalga oshirad:
1. Oldindan nazorat qilish haqidagi qonunlar loyihalarni hamda
boshqa byudjet moliya masalalari bo’yicha qonunlar va qarorlarning loyihasini
muhokama qilish va tasdiqlash jarayonida;
2. Joriy nazorat- parlament muhokamasi jarayonida va deputatlik
talabiga muofiq, byudjet ijrosining ayrim masalalarini qo’mitalar komissiyalar
ishchi guruhlarda kirib chiqish jarayonida;
3. Keyingi nazorat byudjetlarning ijrosi haqidagi hisobotlarni ko’rib
chiqib tasdiqlash jarayonida. Bunda byudjet xarajarlari funksional
klassifikatsiyasining har bir bo’limi va bo’limchalari bo’yicha xulosalar
chiqariladi.
Byudjet mablag’laridan va kassa xarajatlaridan maqsadga muofiq
foydalanilmaganlik hollari va bu holga yo’l qo’ygan davlat rahbarlarining, bu
jarayonga yo’l qo’ygan davlat xazinasining mutassadi shakllarianiqlanadi:
Bunda:
14

- xarajatlarning funksional klassifikatsiyasi har bir bo’limi va b’limchasi
bo’yicha ortiqcha sarf xarajatga yo’l qo’yish hollari aniqlanadi va bunga aybdor
bo’lgan mansabdor shaxslar bo’yicha xulosalar chiqariladi;
- davlat byudjeti to’g’risidagi qonunga yoki byudjet ro’yxatida
ko’rsatilmagan xarajatlarni moliyalashtirishning har bir holati bo’yicha alohida
xulosa chiqariladi.
Byudjet kreditlari va byudjet ssudalarini olgan hamda sustov fondida
xorijiy investorlarga tegishli umidga ega bo’lgan barcha korxonalar tekshiriladi.
Majburiy auditorlik tekshiruvlari davlat organlari; prakratura, moliya
vazirligi, soliq xizmatlari topshirig’i bilan ham o’tkaziladi. Yuridik shaxs
majburiy auditorlik tekshiruvidan bosh tortsa yoki uning o’tkazilishiga to’sqinlik
qilsa sudning qarori bilan jarima to’laydi.
Auditorlik tekshiruvlarini alohida fuqarolar ham, davlat attestatsiyasidan
tortib, tadbirkor, auditor sifatida ro’yxatga olinib, o’tkazishlari, shuningdek,
auditorlik firmalari ham amalga oshirilishlari mumkin. Ularga har qanday
tashkiliy huquqiy shaklda bo’lishi mumkin.
Nazorat organlari va auditorlik tekshiruvlari jarayonida:
- byudjet mablag’larini berish va so’ndirish tahlil qilinib qonunlarga xilof
ravishda berilgan byudjet kreditlari va ssudalari bo’yich xulosalar chiqariladi;
- davlat kafolatlari bo’yicha majburiyatlarning berilishi va ularning ijrosi
tahlil qilinib, qonunlarga xilof ravishda davlat kafolatlari bo’yicha
majburiyatlarning byudjet mablag’lari hisobidan bajarilganlik holatlari
tekshirilib tahlil qilinadi;
- byudjet investitsiyalari berilishini tahlil qilish, tuzilgan shartnomalarda
davlat manfatlari qanchalik ta’minlanganligini tahlil qilish, qonunlarga xilof
ravishda byudjetdan amalga oshirilgan investitsiyalarini aniqlanib ular bo’yicha
xulosalar chiqariladi; Davlat xizmatlari ko’rsatish va ularga moliyaviy
mablag’larning normativlar asosida sarflanishi tahlil qilinadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida auditorlik nazoratini vujudga kelishi va uni
o’tkazish tartibi.
15

Bozor iqtisodiyoti sharoitida xo’jalik sub’ektlari o’zaro iqtisodiy-moliyaviy
munosabatlarni xo’jalik yuritilishida hamda xalqaro masshtabda olib boradi.
Bu holat o’z o’rnida moliyaviy ma’lumotlar, hisobotlarni to’g’rilik,
haqqoniylik va asoslilik zamirida bo’lishini talab etadi. Mamlakatimizda
auditorlik institutlarini tashkil qilish va mos ravishda rivojlantirish mazkur
vazifalarni hamda muammolarni qisqa davrda bartaraf etishga xizmat qiladi.
Auditor - bu davlat xizmatchisi emas, balki moliya, hisob va nazorat
sohasidagi yuqori malakali mutaxassis bo’lgan revizordir.
Ichki auditning yo’nalishi maqsadi korxonalarda moliyaviy xo’jalik
faoliyatini shakllantirish boshqaruv qarorlarini o’z vaqtida ijrosini hamda
reglamentini va faollikni maksimal qilishga qaratilgan. Ichki auditni vazifalariga
quyidagilar kiradi
1. Yilllik hisobotni tayyorlash vaqtida buxgalteriya hisobi va qoida
prinsiplariga rioya qilishni ta’minlash;
2. Tashqi auditorlar tavsiyalarini ko’rib chiqish va qayta ishlash;
3. Firma rahbariga korxona, moliya tashkilotining barcha savollari
bo’yicha javoblar va maslahatlar berish.
Yirik auditorlik firmalarining tuzilishi quyidagicha:

16

Yirik auditorlik firmalarining tuzilishi

Ichki
standartlarni
ishlab chiqish

Muhimlik, audit riski va audit strategiyasi. Audit rejasini ishlab chiqish
jarayonida auditor tomonidan e’tibor qaratilishi lozim bo’lgan yana bir muhim
17

masala, muhimlik va audit riski darajasini belgilab olishdir. Muhimlikni sonda
ifodalash auditor uchun tekshiruv ko’lamini belgilashda yordam beradi.
Buxgalteriya aniq hisob-kitobga asoslangan soha bo’lsada unda taxminlar,
farazlar qo’llaniladi.
Auditorlar bu xatoliklarni ikki guruhga bo’ladilar.
1. Muhim (katta) xatoliklar.
2. Muhim bo’lmagan (kichik) xatoliklar.
Audit tekshiruvi yuqori sifatli shu bilan birga mijoz uchun eng arzon
qiymatda o’tkazish maqsadida xatoliklar ichida faqatgina muhim
hisoblanganlarini tanlab oladi va tekshiradi.
“Jiddiy va auditorlik riski” nomli
№9 AFMS ga asosan muhimlik moliyaviy
hisobotdagi xatoning ushbu hisobotdan malakali foydalanuvchi unga asosan
to’g’ri xulosalar chiqarishi va to’g’ri qarorlar qabul qilishga mone’lik qiladigan
chegaradir. Muhim bo’lmagan xatoliklarning auditor tomonidan
tekshirilmasligiga sabab quyidagicha;
1) bu xatoliklar juda kichik va ommaviy hisobot ma’lumotlaridan
foydalanuvchilar qaroriga har qanday vaziyatda ham jiddiy ta’sir etmaydi.
2) xatoliklarning sababini aniqlash va to’g’irlash uchun ko’p vaqt va mablag’
talab etiladi.
3) bu holatlarning sababini aniqlash va to’g’rilash uchun sarflangan vaqt
natijasida moliyaviy hisobotlarni topshirish muddatlari o’tib ketishi mumkin,
moliyaviy hisobotlarda keltirilgan ko’rsatgichlarda 5% gacha xatolik muhim deb
hisoblanmasligi mumkin, ammo bu xatolik 10% dan oshganda muhim
hisoblanadi va auditor tomonidan tekshirilishi kerak.
Xalqaro amaliyotda muhimlik ko’rsatgichini belgilashda direktuv uslub
qo’llaniladi va muhimlik quyidagicha oshirishda yangidan aniqlanadi.
1. Rejalashtirish jarayonida;
2. Audit tekshiruvini o’tkazish jarayonida;
3. Auditorlik xulosalarini tayyorlash jarayonida.
18

Birinchi bosqichda auditor o’z malakasi va moliyaviy hisobotlarning
dastlabki tahlili asosida qabul qilinishi mumkin bo’lgan va moliyaviy
ma’lumotlardan foydalanuvchilarining qaroriga ta’sir etmaydigan xo’jalikning
eng yuqori va quyi chegaralarini belgilaydi.
Minimal chegaradan bo’lgan xo’jaliklar muhim bo’lmagan xo’jalik
hisoblanadi. Maksimal ko’rsatgichdan yuqori bo’lgan xo’jaliklar esa muhim
xo’jalik bo’ladi. Xo’jalik maksimal va minimal ko’rsatkichlar orasida bo’lsa,
auditor bu xo’jalikni muhim bo’lgan yoli muhim bo’lmagan xatolik qatoriga
kirishi uchun tahliliy mulohazalarni qo’llash kerak,
Muhimliknig dastlabki belgilangan chegarasi
Т/р Asosiy ko’rsatkich Asos
ko’rsatkichning
bu nima degani
undagi ifodasi Muhimlikning auditor
belgilangan dastlabki
ko’rsatkichi
minimum maksimum
% Ming
so’m % Ming
so’m
1 Joriy aktivlar 60000 5 3000 10 6000
2 Joriy majburiyatlar 70000 2 14000 8 36000
3 Yangi daromad 120000 3 36000 9 10800
Ikkinchi bosqichda auiditor qabul qilinishi mumkin bo’lgan xatolikning
umumiy kattalikning o’rtasida tasdiqlaydi.
Muhimlikning dastlabki belgilangan chegara ko’rsatgichini joriy aktiv
elementlari o’rtasida taqsimlash, ming so’m
Korxona balansidagi joriy
aktivlar minimum maksimum
Pul mablag’lari 192 384
Debitorlik qarzlari 795 1590
Tovar-moddiy zahiralar 2013 4026
Jami: 3000 6000
19

Yuqorida keltirilgan misoda auditor o’z tajribasiga tayangan holda
ortiqcha qiyinchiliklarsiz pul mablag’lari va dekrorlik qarzlari hisoblari bo’yicha
xatolikning yuqori va quyi chegarasini belgilash mumkin.
Shu sabab auditor balans hisobotining bu element sohasiga nisbatan
xatolik chegarasini joriy aktivlarga nisbatan yuqoriroq qilib belgilash lozim
bo’ladi.
Uchinchi bosqichda xatolikning xaqiqiy qiymatni aniqlash natijani
dastlabki belgilangan ko’rsatgich bilan taqqoslashdan iborat.
Misol uchun auditor tovar- moddiy zaxiralar auditini o’tkazish jarayonida
bu element ko’rsatish uning umumiy haqiqiy ko’rsatgichidan 726 ming so’mga
oshirib ko’rsatilganini aniqladi. Bu jarayonda 3772 ming so’m xajmdagi TMZ
lar bo’yicha operatsiyalarni aks ettirgan dastlabki xujjatlar va hisob registirlari
o’rganildi. TMZ ning umumiy joriy aktiv guruxiga nisbatan (6000 ming so’m)
hajmi 34560 ming so’mni tashkil etadi. Natijada, TMZ bo’yicha oshirib
ko’rsatilgan xatolikning sondagi ifodasi 4347 ming so’mni tashkil etadi
(726:5772x34560).
Shu tartibdagi hisob-kitob debitorlik qarzlari va pul mablag’lari
elementlar bo’yicha ham o’tkaziladi. Faraz qilaylik, shu uslib bo’ycha muhimlik
ko’rsatgichi yuzasidan hisob-kitob qilinganda pul mablag’lari bo’yicha xatolik
174 ming so’mni tashkil etdi. Debitorlik qarzlari bo’yicha xatolik esa 1318 ming
so’mni tashkil etmoqda. Olingan natija 0.7 jadvalda ko’rib chiqilgan.
Muhimlikning dastlabki belgilagan chegarasi va haqiqiy xatolik
ko’rsatkichlarining siyosiy tahlili.
Joriy aktivlar Muhimlikning dastlabki
belgilangan chegarasi
Haqiqy
xatolik Haqiqiy xatolik hajmining
dastlabki belgilangan
kursatkichidan chetlanish
hajmi
minimum maksimum
minimum maksimum
Pul
192 384 174 18 210
20

mablag’lari
Debetorlik
qarzlari 795 1990 1318 523 272
TMG 2013 4026 4347 2310 321
Jami: 3000 6000 5839 2839 161

2.2. Nodavlat moliyaviy nazoratni amalga oshirish xususiyatlari .
Jadval ma ’ lumotlari shuni ko ’ rsatmoqdaki pul mablag ’ lari bo ’ yicha
xatolik sunmasa muhimlik ning minimal chegarasidan past .
Pul mablag ’ lari bo ’ yicha xatolik hajmi muhim emas va pul mablag ’ lari
bo ’ yicha ma ’ naviy hisobotlarda keltirigan ma ’ lumotlar to ’ g ’ ri shu sabab auditor
bu hisoblarni ma ’ lumotlari to ’ g ’ riligi yuzasidan testlar o ’ tkazish kerak .
Nodavlat moliyaviy nazoratni amalga oshirish xususiyatlar .
Bozor iqtisodiyoti asoslarining shakillantirilib borilishi , moliyaviy
nazoratni bevosita davlatni nazorat organlari ishtirokisiz amalga oshiriladigan
turlarning iqtisodiyotdagi rolini oshiradi . Moliyaviy nazoratning nodavlat
turlariga firma ichidan ( korparatsiya ichidagi ) nazorat mijoz tashkilotlar ustidan
tijorat banklar amalga oshiradigan nazorat auditorlik nazoratiga kiradi . Firma
ichidagi moliyaviy nazorat korxona , korporatsiyaning iqtisodiy xizmatlar
buxgalteriya , moliya bo ’ limi , moliyaviy menejment xizmatlari tomonidan , o ’ z
korxonasi , uning filiallari va sho ’ ba tuzilmalarining moliyaviy faoliyati ustidan
amalga oshiriladi . Ichki nazorat xizmatlari pul mablag ’ larning ( o ’ z qarz va jalb
qilingan ) maqsadga muvofiq va samarali foydalashni uzliksiz kuzatib , nazorat
qilib boradi : haqiqatda erishilgan moliyaviy natijalarni bashorat qilgan
ko ’ rsatgichlar bilan taqqoslab tahlil qiladi , investitsiya loyihalarining natijalarini
moliyaviy baholaydi . Korxonaning moliyaviy xolatini nazorat qilib boradi . Ichki
nazorat kapitalni investitsiyalashning butun jarayonini kuzatadi .
Ichki nazorat kapitalini investitsiyalashning butun jarayonini kuzatadi.
Biznes rejaning moliya bo’limida bashorat qilingan ko’rsatgichlar bilan
21

erishilgan natijalarning taqqoslanishini; ularning mos kelmasligi sabablarini
tahlil qilish va bartaraf qilish xarajatlarni kamaytirish va moliyaviy bashorat
qilish usullarini yaxshilash yo’llarini bilishga qaratilgan bo’ladi. Tijorat banklar
tomonidan amalga oshiriladigan nazorat.
Iqtisodiy islohatlar jarayonida bank tizimi va uning tarkibida tijorat
banklarning paydo bo’lishi, banklarning moliyaviy nazorat sohasidagi
funksiyalarni anchagina o’zgatirib yuboradi.
Shu bilan birga barcha banklar o’z likvidligini ushlab turish zaruratidan
kelib chiqib, qarz oluvchi korxonalarning kredit layoqati va moliyaviy holatini
baholaydi. Kredit bergan taqdirda esa, bank berilgan ssudadan foydalanishni,
mijozning to’lov layoqati va likvidliligini nazorat qiladi, belgilangan muddatda
kredit summasini barcha foiz to’lovlar bilan qaytarilish ehtimolini baholaydi.
Auditorlik nazorat - bu moliyaviy nazoratning yangi turi bo’lib,
O’zbekistonda 80 yillardan qo’llanila boshlandi. Boshqaruvning bozor tizimiga
bosqichma-bosqich o’tila borgani sari, har xil tijorat turining ko’payib borishi,
ularning moliyaviy ishonchliligi talabni keskin ko’paytiradi hamda ularning
moliyaviy holatini ob’yektiv baholash zaruriyatini ko’ndalang qilib qo’ydi.
Auditorlik nazoratining asosiy vazifalariga tekshirilayotgan iqtisodiy
sub’yektlarga buxgalteriya va moliyaviy hisobotlarning ishonchlilligi va ishlab
chiqarish moliya xo’jalik operatsiyalarining O’zbekistonda amal qilayotgan
normativ hujjatlarga aniqlashdan, to’lov hisob-kitob hujjatlarning, soliq
bayonatlarini va boshqa moliyaviy majburiyatlarini to’g’ri va to’liq bajarilishini
tekshirish kiradi.
Auditorlik mahkamalari boshqa turdagi xizmatlarni ham ko’rsatishlari
mumkin. Buxgalteriya schyotini yo’lga quyish va yuritilishi, buxgalteriya
hisobotlar va daromadlar to’g’risidagi bayonnomalar tuzish, moliya xo’jalik
faoliyatini tahlil qilib bashoratlar berish buxgalteriya xizmat sohasi xodimlarini
o’qitish va qonunchilik masalalari bo’yicha konsultatsiyalar berish, auditorlik
tekshiruvlar natijalarga asoslanib tavsiyalar ishlab chiqishdan iboratdir.
22

Xulosa
Respublika pul-kredit siyosati komissiyasi zimmasiga Respublikada naqd
pul komissiyasi va xalq xo’jaligida hisob-kitoblarning ahvoli ustidan nazoratni
kuchaytirish bo’yicha chora tadbirlar majmuini ishlab chiqish va ularni amalga
oshirish, xo’jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan valyuta operasiyalarini amalga
oshirish va O’zbekiston iqtisodiyoti ustuvor tarmoqlarini rivojlantirish uchun
ajratiladigan kreditlardan maqsadli foydalanish tartibiga qat’iy rioya etishini
ta’minlash vazifasini yuklatadi.
Bozor iqtisodiyoti asoslarining shakllantirilib borishida moliyaviy
nazoratning ham o’z urni va muhim bazifalari bor.
Moliyaviy nazorat moliyaviy intizomni bajarishda korhonalar tashkilotlar
muassalar hamda davlat va moliya bank tizimidagi masu’liyati bilan
chambarchas bog’liq.
Moliyaviy nazorat davlat tomonidan tashkil etilgan nazorat qilish vazifalari
yuklatilgan davlat yoki mustaqil jamoa organlari tomonidan hukumat
korxonalari tashkilotlar va muassasalar faoliyatining samaradorligini aniqlashga
qaratilgan nazorat tizimidir
Davlat byudjetini shakllantirish va sarflanishdagi rezerflarni moliyaviy va
moddiy resurslarda boshqarishning barcha darajadagi operatsiyalarning
maqsadga muvogiqligi va samaradorligini qonuniylik prunsiplarida rioya qilish
va ularning buzilishlarini anikqlash masalasi muhim sanaladi.
Nazoratdan maqsad tuzatish choralarini ko’rish aybdorlarini esa
javobgarlikka tortish va qonun buzarlikni oldini olishdan iboratddir.
Jamiiyatda iqtisodiy hayortning turli hil sohalarida va xo’jalik
sub’ektlaridagi ko’p qirrali murakkab vazifarni hal qilishda moliyaviy nazoraf
faol ishtirok etadi. Shunga binoan uni tashkil etish ham o’z o’rnida amalga
oshirilishini talab etadi.

23

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Vahobov A. va boshqalar Moliyaviy va boshqaruv tahlili. Darslik. T.: Sharq
nashriyoti. 2005 yil. 220 b.
2. A. Vaxobov va boshqalar. Xalqaro moliya munosabatlari. Darslik. T. Sharq
nashriyoti.2003 yil.399 b.
3. Malikov T., Haydarov N., “Davlat byudjeti” о ’quv q о ’llanma, Toshkent:
“IQTISOD-MOLIYA”, 2007, 84b.
4. Malikov T., Haydarov N., “Byudjet daromadlari va xarajatlari” о ’quv
q о ’llanma, Toshkent: “IQTISOD-MOLIYA”, 2007y, 245 b.
5. Malikov T., Haydarov N., “Byudjet: tizimi, tuzilmasi, jarayoni” о ’quv
q о ’llanma, Toshkent “IQTISOD-MOLIYA”, 2008y, 84 b.
6. Y о ’ldoshov Z., Malikov T. “Uy x о ’jaligi moliyasi” о ’quv q о ’llanma, Toshkent
“IQTISOD-MOLIYA”, 2008y, 105 b.
7. Alimov I.I. “Moliya” о ’quv q о ’llanma. T.: TDIU, 2007 y. 108 b.
24

Moliyaviy nazoratning turlari, shakllari va usullari

Sotib olish