Moliyaviy qarorlar qabul qilishning nazariy asoslari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	170.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

12 Sotish

Moliyaviy qarorlar qabul qilishning nazariy asoslari

Sotib olish

Moliyaviy qarorlar qabul qilishning nazariy asoslari
Mundari ja :
Kirish
I.Bob Moliyaviy nazoratning mazmuni va ahamiyati
1.1 Moliyaviy nazoratning mazmuni va ahamiyati
1.2 Moliyaviy nazoratning obyektlari, subyektlari va usullari
II.Bob Davlat moliyaviy nazoratining mazmuni haqida malumot
2.1 Davlat moliyaviy nazoratining mazmuni haqida malumot
2.2 Davlat m oliyaviy nazorat i organlari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish :
Jahon amaliyoti keskin raqobat sharoitida har bir korxona oldiga nafaqat
bugungi kunda, balki istiqbolda ham bozordagi o‘rnini saqlab qolish hamda
kengaytirishni shart qilib qo‘ymoqda. Bunda global iqtisodiyotdagi tebranishlar
yangi istiqbolli loyihalar ustida ishlash, loyihalarni moliyaviy ta’minlash
imkoniyatlarini baholash va tegishli choralar ko‘rish, investitsiya faoliyatidan
kutilayotgan natijadorlikni ta’minlash, moliyaviy ta’minot va investitsion
faoliyatni rejalashtirishda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan moliyaviy risklarni
oldindan ko‘ra bilish kabilarni shart qilib qo‘ymoqda va bu jihatlar bevosita
korxonalarda moliyaviy qarorlar qabul qilish amaliyoti bilan bog‘liq bo‘lib
qolmoqda. “Jahon bankining istiqboldagi biznes muhiti, moliyaviy strategiyalar
borasida qator hisobotlarida ham bevosita moliyaviy qarorlar qabul qilish bilan
bog‘liq jihatlarga jiddiy e’tibor qaratilgan” [1]. Shuningdek, “Xalqaro tiklanish va
taraqqiyot banki tomonidan ayrim davlatlarda faoliyat ko‘rsatayotgan moliyaviy
rejalashtirish bo‘yicha assotsiatsiyalar maqsadi ham korxonalar va mamlakatning
moliyaviyiqtisodiy taraqqiyotiga xizmat qiladi” [2]. Bunda asosiy e’tibor jahon
bozoridagi o‘zgarishlarni oldindan baholash orqali moliyaviy rejalarni har
tomonlama asosli tuzish va to‘g’ri moliyaviy qarorlarni qabul qilishga qaratiladi.
Xalqaro amaliyotda korxonalar faoliyatida moliyaviy qarorlar qabul qilishga doir
ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda. Ilmiy izlanishlarda jahon bozori
kon’yukturasidagi o‘zgarishlar, bugungi kundagi biznes muhiti, raqobatning milliy
doiradan jahon darajasiga chiqqanligi asosida o‘rta va uzoq muddatli moliyaviy
rejalashtirish, strategik moliyaviy tahlil va strategik rejalashtirishda ta’sir etuvchi
omillarni oldindan baholash kabilarga alohida e’tibor qaratilgan. Garchi bu borada
atroflicha tadqiqotlar amalga oshirilayotgan bo‘lsada, raqamli iqtisodiyotning keng
doirada turli sohalarga kirib borishi, jahon bozoridagi keskin o‘zgarishlar
moliyaviy rejalashtirish borasida atroflicha tahlillar asosida moliyaviy qarorlar
qabul qilishni talab qilmoqda. Bu jihat o‘z-o‘zidan milliy va xalqaro darajada
kompleks tadqiqotlar olib borish orqali moliyaviy rejalashtirish amaliyotini
samarali tashkil etishni shart qilib qo‘ymoqda. Mamlakatimizda korxonalar

faoliyatini rivojlantirishga, istiqbolda jahon bozorida mustahkam o‘rin egallashiga
erishishda korporativ moliyaviy strategiyaning to‘g‘ri belgilanishi, strategik va
joriy moliyaviy rejalarning o‘z vaqtida to‘liq amalga oshirilishi alohida ahamiyat
kasb etishidan kelib chiqqan holda moliyaviy-iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash,
makrodarajada moliyaviy ko‘rsatkichlar prognozlarini oldindan belgilash, soliq
qonunchiligi barqarorligini ta’minlash, soliq yukini pasaytirish kabilarga ham
jiddiy e’tibor qaratilmoqda. Asosiy qism Moliyaviy rejalashtirishning nazariy va
tashkiliy jihatlarini o‘rganish natijalari ko‘rsatishicha, xo‘jalik sub’ektlari
miqyosida korporativ strategiyasini shakllantirish va amalga oshirish istiqbolli
moliyaviy rejalashtirishning asosi bo‘lib xizmat qiladi. "Science and Education"
Scientific Journal / ISSN 2181-0842 May 2022 / Volume 3 Issue 5
www.openscience.uz 1647 Bunda xo‘jalik sub’ektlari miqyosida moliyaviy
strategiyani shakllantirish uchun avvalo moliya strategiyasining iqtisodiy mohiyati,
amal qilish lozim bo‘lgan printsiplar, ishlab chiqish va amalga oshirish bosqichlari
hamda bu borada e’tibor qaratish lozim bo‘lgan jihatlarni o‘rganib chiqishni shart
qilib qo‘yadi. Shundan kelib chiqqan holda, xo‘jalik sub’ektlari miqyosida moliya
strategiyasini ishlab chiqish va moliyaviy qarorlarni qabul qilishga to‘xtalib
o‘tamiz. Avvalo korporativ moliya strategiyasi mohiyatiga to‘xtaladigan bo‘lsak,
bu borada izlanishlar olib borgan olimlardan Rossiyalik iqtisodchi olim
I.A.Lisovskaya “Kompaniya moliyaviy strategiyasini korxonalar moliyaviy
rivojlanishiga salbiy ta’sir etuvchi omillarni neytrallashtirish va korxonaning real
imkoniyatlarini boshqarib borish vositasi sifatida izohlaydi” [3]. Yana bir
iqtisodchi olim N.V.Bobkov tomonidan esa moliyaviy strategiya tushunchasi
kengaytirilgan ma’noda va qat’iy yo‘naltirilgan ma’noda ochib berilgan. Ya’ni,
bunda qat’iy yo‘naltirilgan moliyaviy strategiya oldinga qo‘yilgan moliyaviy
natijaga erishish uchun moliyaviy faoliyatni tashkil etishning aniq maqsad va
vazifalari tizimini o‘zida aks ettiradi.

I.Bob Moliyaviy nazoratning mazmuni va ahamiyati
1.1 Moliyaviy nazoratning mazmuni va ahamiyati
Nazorat iqtisodiy tizimning zarur elementi sifatida butun insoniyat
sivilizatsiyasi bilan birga rivojlanadi, evolyutsion taraqqiyot va inqilobiy to ‘ fonlar
jarayonida , jamiyat iqtisodiy formatsiyasi , siyosiy tizimi , davlat va xo ‘ jalik
boshqaruvi , qonun chiqaruvchi , ijroiya va sudlov hokimiyati organlari almashinuvi
jarayonida o ‘ zgarib boradi .
Nazorat - jamiyat iqtisodiy hayotidagi obyektiv hodisa va har qanday davlat
boshqaruvining muhim bo ‘ g ‘ inidir . Shu bilan birga u ko‘p ming rahbar va
mutaxassislar, mehnat jamoalari, jamoat va davlat tashkilotlarining subyektiv ijod
sohasidir.
Moliyaviy nazorat - butun nazorat tizimining tarkibiy qismi bo‘lib, uning
yo‘nalishi davlat moliya siyosatini muvaffaqiyatli amalga oshirish, tarmoqlar
iqtisodiyotidagi barcha soha va bo‘g‘inlarda moliyaviy resurslarni shakllantirish va
samarali foydalanishga qaratilgan bo‘ladi. Bozor munosabatlari rivojlangan
taqdirda ham moliyaviy nazoratning salohiyati pasaymasdan, balki oshib boradi.
Moliyaviy nazorat - moliyaning nazorat funksiyasini amalga oshirish
ko‘rinishida namoyon bo‘lib, u moliyaviy nazoratning mazmuni va yo‘nalishini
belgilab beradi. Shunday bo‘lsada, moliyaviy nazoratning mazmuni va yo‘nalishi
jamiyatdagi ishlab chiqarish kuchlari va munosabatlarining o‘zgarishidan kelib
chiqqan holda o‘zgarib turadi. Masalan, korxonalarning xo‘jalik yuritish
huquqlarining kengayishi, ularning moliyaviy faoliyatini olib borishdagi
mustaqilligi, tadbirkorlikning rang-barang ko‘rinishdagi mulk shakllarining
vujudga kelishi moliyaviy nazoratning mazmunini boyitishga olib keladi.
Moliyaviy nazorat bu maxsus shakl va uslublarni qo‘llash orqali xo‘jalik
yurituvchi subyektlar va boshqaruv organlarining moliyaviy faoliyati bilan bog‘liq
bo‘lgan masalalarni tekshirishga qaratilgan harakatlar va taftishlar yig‘indisidir.
Moliyaviy nazorat - bu moliyaviy tekshirish va u bilan bog‘liq bo‘lgan
masalalar harakatini va muomalasini majmui bo‘lib, xo‘jalik subyektlari faoliyatini
va boshqarishni o‘ziga xos usullar va shakllar yordamida tashkil etish.

Moliyaviy nazorat tizimi subyektlar (nazorat qiluvchilar), obyektlar (nazorat
qilinuvchilar), nazoratning usul va vositalarini birgalikda jamlab, o‘z ichiga oladi.
Ular nazorat obyektining holatini, ijroning kutilgan natijalarini aniqlash, ularni
tahlil qilish va baholash, tuzatish kiritishga qaratilgan xatti-harakatlar yo‘sinini
ishlab chiqish uchun yaxlit uyg‘unlikda hamkorlik qiladi.
Moliyaviy nazorat - tarmoqlar iqtisodiyotidagi nazoratning tarkibiy qismi
bo‘lib, u qiymat kategoriyasi bilan bog‘liqdir. Moliyaviy nazorat ma’lum bir
sohalarda qo‘llanilib, o‘ziga xos maqsadli yo‘nalishga ega bo‘ladi. Moliyaviy
nazoratning obyektiga moliyaviy resurslarning harakati, shakllanishi hamda
foydalanishdagi taqsimlash va pullik jarayonlar shuningdek, tarmoqlar
iqtisodiyotining barcha bo‘g‘inlaridagi fond shaklidagi pul resurslari ham kiradi.
Bevosita tekshirish predmetlari esa, moliyaviy (qiymat) ko‘rsatkichlar
tarkibiga kiruvchi foyda, daromad, bevosita va bilvosita soliqlar, rentabellik,
mahsulot tannarxi, muomala xarajatlari, turli xil maqsadlar va fondlarga ajratmalar
hisoblanadi. Ushbu ko‘rsatkichlar uyg‘unlashgan xarakterga ega bo‘ladi, shuning
uchun nazorat xo‘jalik yurituvchilarning ishlab chiqarish, xo‘jalik yuritish, tijorat
hamda moliya-kredit mexanizmidagi o‘zaro bog‘liqlikni barcha tomonlarini
qamrab oladi.
Moliyaviy nazorat quyidagi tekshirishlarni o‘zida aks ettiradi:
- obyektiv iqtisodiy qonunlar talabiga rioya etish;
- milliy daromad va yalpi ijtimoiy mahsulot qiymatini taqsimlash va qayta
taqsimlashdagi optimallikni ta’minlash;
- davlat budjeti daromadlarini tashkil etish va ijrosi (budjet nazorati)ni
ta’minlash;
- korxona, tashkilot va budjet muassasalarida moliyaviy, mehnat va moddiy
resurslardan samarali foydalanish;
- xo‘jalik subyektlarining moliyaviy holati va soliq nazorati.
Moliyaviy nazoratning oldida hal qilinishi lozim bo‘lgan quyidagi vazifalar
turadi:

 tarmoqlar iqtisodiyotidagi pul daromadlari va fondlari bilan moliyaviy
resurslarga bo‘lgan talab o‘rtasidagi mutanosiblikka ta’sir o‘tkazish;
 davlat budjeti oldidagi moliyaviy majburiyatlarni o‘z vaqtida va
to‘liqligicha bajarilishini ta’minlash;
 moliyaviy resurslarni yuksaltirishda ichki ishlab chiqarish rezervlarini
aniqlash;
 tannarxni pasaytirish hisobiga rentabellikni oshirish yo‘llarini ko‘rsatish;
 xo‘jalik subyektlarining pul resurslari va moddiy boyliklarini maqsadga
muvofiq obyektlarga sarflashga ta’sir qilish, shuningdek, buxgalteriya hisobi va
hisobotini to‘g‘ri yurgizish;
 harakatdagi qonunchilik va me’yoriy hujjatlarga rioya qilishni
ta’minlash, shuningdek, turli xil mulk shaklidagi korxonalarni soliqqa tortish
mexanizmini takomillashtirish uchun takliflar berish;
 korxonalarning tashqi iqtisodiy faoliyati va valyuta operatsiyalaridan
yuksak iqtisodiy samara olishga shart-sharoit yaratish va shu kabilar.
Moliya intizomiga rioya qilish uchun moliyaviy nazorat korxona, tashkilot
va muassasalar javobgarligi bilan uzviy bog‘liqlikda bo‘ladi. Bunday javobgarlik
moliya intizomini buzgan shaxsga nisbatan, ham ma’muriy ko‘rinishda, ham
iqtisodiy usulda bo‘lishi mumkin, iqtisodiy usul bilan ta’sir ko‘rsatish muayyan
moliyaviy jazo choralari (sanksiyalari) orqali amalga oshiriladi.
Moliyaviy javobgarlikni kuchaytirish, bir tomondan, moliyaviy nazoratning
ta’sirini yuksaltirishda q o‘llanilayotgan moliyaviy sanksiyalar miqdorini
kamaytirishni talab qilsa, ikkinchi tomondan, ularning samaradorlik darajasini
oshirishni talab etadi.
Moliya pul munosabatlarining alohida usullari yordamida kengaytirilgan
takror ishlab chiqarish, taqsimlash, muomala va iste’molning barcha bosqichlarini
namoyon qiladi.
Moliyaning nazorat funksiyasini mavjudligi o‘z o‘rnida moliyaviy nazorat
mavjudligini keltirib chiqarmaydi, u tegishli davlat organlarining mu h im tashkil
etuvchi faoliyatini taqazo etadi.

1. Moliyaviy nazorat - kengaytirilgan takror ishlab chiqarishda moliyani
muhim rolining bir ko‘rinishidir.
2. Moliyaviy nazorat davlat boshqaruv organlari faoliyatining
ko‘rinishlaridan biri sifatida namoyon bo‘ladi.
3. Moliyaviy nazorat - boshqaruvning tartibga solish, rejalashtirish, hisob-
kitob va xo‘jalikni yurituvchi subyekt faoliyatining tahlili singari mustaqil
vazifasidir.
4. Taqsimlash munosabatlari orqali moliyaviy nazorat ishlab chiqarish,
ayirboshlash, muomala va iste’mol munosabatlariga tatbiq etiladi.
Moliyaviy nazorat - moliyaviy, kredit va xo‘jalik organlari
(tashkilotlari)ning rejalarning bajarilish jarayonida moliyaviy, budjet, soliq, kredit,
hisob-kitob va kassa intizomini ta’minlashga qaratilgan va pul xarajatlarining
qonuniyligi, asosliligi va oqilonaligini tekshirishdan iborat qonun me’yorlari bilan
tartibga solinuvchi faoliyatidir.
Moliyaviy nazoratning vazifasi yo‘l qo‘yiladigan chetga chiqish
me’yorlarini malakali belgilashdan iborat, qolgan barcha chetga chiqishlarni qayd
etish va bartaraf qilish talab qilinadi. Boshqaruvning ichki va tashqi xo‘jalik
jarayonlarini kuzatish, tekshirishni amalga oshirar ekan, nazorat bozor
iqtisodiyotida, bu harakatlarning hammasi faqat samarali boshqarish uchun foydali
bo‘lgandagina mavjudlik huquqiga egadir.
Moliyaviy nazorat deganda nazorat vazifalari yuklatilgan davlat va jamoat
organlarining korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning moliya-xo‘jalik
faoliyatini iqtisodiy samaradorligini holis baholash maqsadi bilan bu faoliyat
ustidan nazoratning ko‘p tomonlama tarmoqlardagi tizimini, xo‘jalik va maqsadga
muvofiqligini aniqlashni hamda davlat budjeti daromadlarining rezervlarini
aniqlashni tushunmoq kerak.
Keltirib o‘tilgan ta’riflar tahlili nazoratning eng muhim jihati – og‘ishlarni
qayd qilish va baholash xulosalaridan iboratligi xususida xulosa chiqarish imkonini
beradi. Bu, fikrimizcha, nazoratning mohiyatini belgilab beradi.
Og‘ishlarni qayd qilish uchun :

– qonun nuqtai nazaridan nazorat qilinayotgan obyektning ruxsat etilgan
holati va kutilgan daraja va xatti-harakati yo‘l qo‘yiladigan daraja bilan
qiyoslanadi;
– harakatlar, xarajatlar, natijalar, standartlar, rejalashtirilayotgan yoki zarur
ma’lumotlar bilan qiyoslanadi;
– qo‘llangan va huquqiy cheklashlar bilan amalga oshirilgan harakatlar
qiyoslanadi;
– kutilayotgan va haqiqiylari oqilona va maqsadga muvofiqlari bilan
qiyoslanadi;
– boshqa qiyoslashlar ham amalga oshiriladi.
Nazoratning mohiyati va nazorat qiluvchi shaxsning ish usuli shundan iborat.
O‘tkazilgan qiyoslashlardan ish manfaatiga xizmat qiladigan va hatto
aybdorlarni jazolash uchun baholash xulosalari chiqarish nazoratni boshqarishning
boshqa vazifalaridan farqlaydigan maqsadi shu.
Shunday qilib, moliyaviy nazorat - davlat tomonidan tashkil etishni nazorat
qilish vazifalari yuklatilgan davlat yoki mustaqil jamoat organlari tomonidan
hukumat, korxonalar, tashkilotlar va muassasalar faoliyatining samaradorligini
aniqlashga qaratilgan nazorat tizimidir. Davlat budjetini shakllantirish va
sarflashdagi rezervlarni, moliyaviy va moddiy resurslarni boshqarishning barcha
darajalarida operatsiyalarning maqsadga muvofiqligi va samaradorligini,
qonuniylik tamoyillaridan chetga o‘tish va ularni buzishlarni aniqlash nazorat
tizimi vazifasiga kiradi.
Nazorat maqsadi - tuzatish choralarini ko‘rish, aybdorlarni javobgarlikka
tortish va bularning oldini olishdan iborat.

1.2. Moliyaviy nazoratning obyektlari, subyektlari va usullari.
Jamiyatdagi iqtisodiy hayotning turli xil sohalarida va xo‘jalik
boshqaruvidagi ko‘p qirrali murakkab vazifalarni hal qilishda moliyaviy nazorat
faol ishtirok etadi, shunga binoan uni tashkil etish uchun ma’lum bir talablarni
aniqlashni taqozo etadi.
Moliyaviy nazoratning turkumlanishi quyidagi 7-rasmda aks ettirilgan.
Moliyaviy nazoratni amalga oshiruvchi subyektlar o‘z mavqeidan kelib
chiqib quyidagicha farqlanada:
 davlat moliya nazorati
 korxona ichidagi moliya nazorati
 jamoat moliya nazorati
 mustaqil (auditorlik) moliya nazorati.
Davlat moliya nazoratini umumdavlat boshqaruv organlari bilan bir qatorda,
alohida vazirliklar orqali ham amalga oshiradi. Umumdavlat boshqaruv organlari
moliya nazoratini amalga oshirayotganda, mamlakat hududidagi xo‘jalik
subyektlarining mulkchilik shakli va idoraviy bo‘ysunishidan qat’i nazar
barchasini qamrab oladi. Vazirliklar tomonidan amalga oshirilayotgan moliya
nazoratini faqat o‘zlarining tarkibidaga maxsus nazorat-taftish organlari amalga
oshiradi. Ularning tekshirish obyektlari esa, vazirliklar tarkibidagi korxonalar,
konsernlar, assotsiatsiyalar va aksionerlik jamiyatlarining ishlab chiqarish va
moliyaviy faoliyatidan iborat bo‘ladi.
Korxona ichidagi moliya nazoratini korxona, tashkilot va muassasa ichida
tashkil qilingan iqtisodiy xizmat (buxgalteriya, moliya bo‘limi)lari amalga
oshiradi. Nazorat obyekti esa, alohida korxonaning moliya va ishlab chiqarish
jarayoni hamda alohida korxona tarkibiga kiruvchi tuzulmaviy bo‘lim (filial,
shaxobcha, bo‘lim)lar hisoblanadi.
Jamoat moliya nazoratini alohida guruh, alohida jismoniy shaxslar
(mutaxassislar) ixtiyoriy va mehnat haqi talab qilmaslik sharti asosida amalga

oshiradi. Nazorat obyekti bo‘lib, tekshiruvchi oldida turgan muayyan vazifalar
nazarda tutiladi.
Mustaqil (auditorlik) moliya nazoratini maxsus audit firmalari va xizmatlari
amalga oshiradi.
Moliyaviy nazoratni amalga oshirish shakli quyidagicha bo‘ladi:
 dastlabki;
 joriy;
 s o‘ nggi.
Moliya nazoratining dastlabki shakli yuridik va jismoniy shaxslarning
moliya xo‘jalik jarayonini yurgizishda muhim ahamiyat kasb etib, u korxona
moliya rejasini tashkil qilishda, ko‘rib chiqishda va tasdiqlashda, muassasa va
tashkilotlarning daromadlar va xarajatlar smetasi, ta’sis hujjatlarini imzolashdan
oldin amalga oshirilishi lozim bo‘lgan jarayonlar tartibidir. Shunday qilib,
dastlabki nazorat moliyaviy, moddiy va mehnat resurslaridan samarali
foydalanishga ijobiy shart-sharoit yaratib beradi. Moliyaviy nazoratning bu shakli
amaldagi qonunchilik va me’yoriy hujjatlar buzilishining oldini olishga xizmat
qiladi.
Joriy moliyaviy nazorat shakli xo‘jalik-moliya operatsiyalari jarayoni orqali
moliya rejalari bajarilayotgan paytda qo‘llaniladi. Ushbu shaklning asosiy
ahamiyati korxonalarning ichki xo‘jalik rezervlarini izlash hisobidan jamg‘armani
oshirishga ta’sir qiladi. Joriy moliya nazorati korxona, tashkilot va
muassasalarning moliya xizmatlari orqali moliya rejasi bajarilayotganda,
moliyaviy intizomlar buzilishining oldini olish maqsadida kundalik tadbirlarni
amalga oshiradi.
Moliya nazoratining so‘nggi shakli hisobot davri va butun moliya-yili
tugagandan so‘ng amalga oshiriladigan tadbirlar yig‘indisidir. Bunda, budjetni ijro
etishdagi davlat pul resurslarini maqsadga muvofiq xarajat qilinganligi, korxona va
tashkilotlarning moliya rejasini bajarganligi hamda budjet muassasalari
smetasining bajarilish natijalari tekshiriladi. So‘nggi moliya nazorati dastlabki

moliyaviy nazorat shakli bilan o‘zaro bog‘liqlikdadir, chunki so‘nggi nazorat
dastlabki moliya nazorati bazasida amalga oshiriladi.
Moliyaviy nazoratni qonuniy ravishda, zaruriyat tug‘ilganda va o‘z
vakolati chegaralarida O‘zbekiston Respublikasining davlat boshqaruv
organlari olib boradi. Ulardan: Moliya vazirligi, Davlat Soliq qo‘mitasi, Davlat
Mulki qo‘mitasi, Davlat Bojxona qo‘mitasi va boshqalar. Markaziy bank
tijorat banklarini nazorat qiladi va qolgan fondlar faoliyatini Ijtimoiy ta’minot
vazirligi qoshida vakolatli maxsus tuzilgan inspeksiyalar olib boradi.
Davlat moliyasi nazorat organi bo‘lib Moliya vazirligi qoshida tuzilgan
nazorat-taftish boshqarmasi (NTB) hisoblanadi . MOLIYAVIY NAZORAT
Mu
dda
tlar
i
bo‘
yic
ha
Bo
sh
qa
ruv
tizi
mi
da
cu
b’e
ktl
ar
nin
ig
ma
qo
mi
bo‘
yic
ha
Sub
’ekt
lari
bo‘
yic
ha
Ma
nb
ala
rga
bo
g‘li
q
sh
akl
lari
bo‘
yic
ha
B u dj et - m oli ya vi y
M oli ya - xo ‘ja lik
M us ta qil
M us ta qil
Ja m oa t
Ic hk i xo ‘ja lik
Ic hk i ta r m o q
D av la t
K o m py ut er or qa li
D ali lla r as os id a
H ujj at la r as os id a
So ‘n gg i
Jo ri y
D as tl ab ki
7-rasm. Moliyaviy nazoratning turkumlanishi

8-avgust 1996-yilda O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti
"Tekshirishlarni tartibga solish va nazorat organlari faoliyatini koordinatsiyasini
takomillashtirish" to‘g‘risidagi Qarorga imzo qo‘ydi. Unda tekshirishlarni nazorat
qilish maqsadida, xo‘jalik subyektlarining faoliyatiga, mulkchilik shaklidan qat’iy
nazar, nazorat organlari tomonidan sababsiz aralashishga yo‘l qo‘ymaslik xo‘jalik
subyektlarini moliya-xo‘jalik faoliyatini tekshirish va tahlil qilishni
muvofiqlashtirish O‘zbekiston Respublikasi Davlat Soliq qo‘mitasi zimmasiga
yuklatildi. Uning qoshida nazorat organlarining faoliyatini muvofiqlashtirish
bo‘yicha Respublika Kengashi tashkil etildi va unga quyidagi vazifalar yuklatildi:
- yil, yarim-yil va choraklar davrida rejali tekshirishlarni o‘tkazish jadvalini
ishlab chiqish va tasdiqlash;
- amalda kompleks tekshirishlarni o‘tkazishni kiritish va ularda bitta
korxona hamma vakolatli tashkilotlar tomonidan tekshirilib, shuni evaziga
o‘tkaziladigan tekshirishlar miqdorini va ayrim masalalarni qayta tekshirilishini
kamaytirish.
Jamoat nazoratini mustaqil, masalan, iste’molchilar huquqlarini himoya
qilish jamiyati, atrof-muhitni himoya qilish jamiyatlari amalga oshira boshladilar.
Moliyaviy nazorat amalga oshirish usullari bo‘yicha ham farqlanib, u
quyidagilarga bo‘linadi:
 t e kshirish;
 o‘rganish;
 tahlil;
 taftish.
Tekshirish usuli orqali, hisobot, balans va xarajat hujjatlari asosida korxona
moliyaviy-xo‘jalik faoliyatining alohida masalalari ko‘rib chiqiladi. Tekshirish
jarayonida moliya intizomining buzilgan nuqsonlari aniqlanadi, natijada, mavjud
muammolarni bartaraf etish va salbiy holatlarni takrorlanmasligi uchun chora-
tadbirlar ishlab chiqiladi.
O‘rganish korxona, tashkilot va muassasalar faoliyatining alohida
tomonlarini qamrab oladi. Tekshirishdan farqli o‘laroq, o‘rganish

ko‘rsatkichlarning keng ko‘lamini qamrab oladi va xo‘jalik subyektining
moliyaviy holatini, uni rivojlanish istiqbollarini, ishlab chiqarishni qayta tashkil
qilish yoki qayta ixtisoslashuvining zarurligini aniqlab beradi. O‘rganish so‘rov va
anketalar o‘tkazish orqali amalga oshirilish mumkin.
Tahlil moliyaviy nazoratning bir usuli sifatida tizimli va omilli bo‘lishi
lozim. U davriy yoki-yillik hisobotlar orqali bajariladi. Pirovardida, rejaning
bajarilish, mablag‘larni sarflanish me’yorlariga rioya etilish, moliyaviy intizomga
rioya etilish darajalari aniqlanadi.
Moliyaviy nazoratning taftish usuli korxona va
tashkilotlarning hisobot davridagi moliyaviy-xo‘jalik
faoliyatini tekshirish uchun ko‘llaniladigan eng
muhim usullaridan biri hisoblanadi.
Amaliyotda har qanday taftishni amalga
oshirishdan oldin maxsus dastur qabul qilinib, uning
tarkibida taftish maqsadi, obyekti, mavzusi va
vazifalarni bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan asosiy
masalalar aks etgiriladi.
Taftishning maqsadidan kelib chiqib, turli xil yondashishlar qo‘llaniladi,
jumladan, reja va hisobotdagi ma’lumotlarni qiyoslash, naqd pullarni tekshirish,
hujjatli va qarama-qarshi tekshirishlar, tovar-moddiy boyliklarni inventarizatsiya
qilish va shunga o‘xshashlar.
Taftish so‘nggida taftishni amalga oshirgan mutaxassislar tomonidan
dalolatnoma tuziladi. Dalolatnomada korxonaning ishlab chiqarish faoliyatida
yuzaga kelgan kamchiliklar va muammolarni bartaraf qilish uchun chora-tadbirlar
ko‘rsatiladi.
Moliyaviy nazorat uslubini kuzatish, qiyoslash, tahlil qilish, olingan
natijalarni umumlashtirish, ulardan bir butun xulosa chiqarish, ayrim faktlardan
umumiy xulosaga kelish va umumiy holatdan xususiy xulosalarga kelishni o‘z
ichiga olgan o‘ziga xos uslubiy yo‘sinlar, yo‘l va vositalar yordamida moliya- Taftish

iqtisodiy axborotni va nazorat obyektining haqiqiy holatini o‘zaro bog‘liqlikda
o‘rganish deb tushunish mumkin.
Moliyaviy nazorat uslubiy usullarining quyidagi tasnifini tavsiya etamiz:
 umumuslubiy usullar : taftish, audit, tahlil, mavzuli tekshirish, tadqiq
qilish, pirovard natijani dasturiy baholash;
 hujjatlar asosidagi nazorat usullari : rasmiy va arifmetik tekshirish,
yuridik baholash, mantiqiy nazorat, muqobil tekshirish, teskari hisob usuli, balans-
uyg‘unligini tekshirish, qiyoslash, hisobotlarning sanoq bahosi;
 faktlar bo‘yicha nazorat usullari : ro‘yxatga olish, ekspertiza, ko‘z bilan
kuzatish, nazorat o‘lchovi, nazorat tariqasida ishga tushirish, vaqtni aniq o‘lchash,
ish kuni taqsimlanishini o‘rganish, laboratoriya tahlili.
Nazorat samaradorligiga rasmiy va mantiqiy, hujjatlar va faktlar asosidagi
tekshirishlar singari xilma-xil usullarni qo‘shib foydalanish orqali erishiladi.
Tekshirish jarayonida jalb qilinadigan axborot manbalarining to‘g‘riligini aniqlash,
xo‘jalik subyektining murakkab vaziyatlardagi yoki noaniqlik sharoitidagi xatti-
harakatlarining izchilligini oydinlashtirish, faktik materialni tahlil qilish va
umumlashtirish - bularning bari nazoratning turli-tuman usullaridan foydalanishni
taqozo etadi.
Hujjatlar, faktlar asosidagi yoki kompyuter yordamidagi uslubiy usullarni
tahlil qilinayotgan ma’lumotlar manbalariga ko‘ra aniqlash mumkin.
Hujjatlar asosidagi nazorat uchun, xususan, dastlabki hujjatlar; buxgalteriya
hisobi registrlari; buxgalteriya, statistika va operativ-texnik hisobotlar; rejali,
me’yoriy, texnologik, loyixa-konstruktorlik ko‘rinishidagi boshqa hujjatlar axborot
manbai bo‘lib xizmat qiladi.
Faktik nazorat tekshirilayotgan obyektlarning haqiqiy holatini natura holida
ko‘zdan kechirish (qayta hisoblash, vaznini o‘lchash, o‘lchash, ekspertiza qilish,
laboratoriya tahlili va boshqalar) ma’lumotlari bo‘yicha o‘rganishdan iborat.
Hujjatlarning mukammalligi va dastlabki hujjatlar va hisob qaydlarining
shubxasiz asosliligi zarurat tug‘ilganda maxsus faktik nazorat uslublari yordamida
aniqlanadi. Faqat hujjatlar orqali nazorat qilish uslublariga asoslangan taftish

obyektning butun moliya-xo‘jalik faoliyatini o‘rganmay, buxgalteriya hujjatlari va
hisob registrlarini tekshirishdangina iborat bo‘lib qolardi.
Hujjatlar asosidagi va faktik nazorat bir-birini to‘ldiradi, ularning alohida
qo‘llanilishi amalda g‘oyat kam uchraydi. Hujjatlar asosidagi va faktik nazorat
uslublarga bo‘linishining shartli ekanligini faktik ma’lumotlarni hisob
ma’lumotlariga qiyoslash bilan yakunlanuvchi ro‘yxatga olish uslubida kuzatish
mumkin.
Hisob-kitob faoliyatiga kompyuter texnologiyalarining keng joriy etilishi,
ko‘p buxgalteriya ma’lumotlarini saqlashda dastlabki hujjatlarni qayta ishlash,
kompyuter dasturlari yordamida buxgalteriya hisob-kitobi registrlari va
hisobotlarini tuzish nazoratning yangi - kompyuter usulini amalga kiritish
imkoniyatini yaratadi.
Kompyuterdan har qanday axborotni qog‘ozda, ya’ni muayyan hujjat
ko‘rinishida olish mumkinligiga oid e’tirozlarni asossiz deb hisoblash mumkin.
Qog‘ozdagi ifoda faqat bu hujjatni tuzgan mas’ul shaxs tomonidan imzolangan
taqdirdagina hujjat sifatida xizmat qilishi mumkin. Bundan tashqari,
kompyuterlarning turli viruslarga moyilligi, hujjatlar bilan asoslovsiz, osongina
tuzatishlar kiritilishi soxtalashtirilgan ma’lumotlar olish xavfini tug‘diradi. Shu
tufayli zamonaviy nazoratchi yoki auditor uchun kompyuterda qayta ishlangan
hujjatning to‘g‘riligini (yoki ishonchsizligini) farqlay bilish muhim. Hujjatning
o‘ziga xos shakli va uni olish uchun maxsus bilim zarurligi, nazarimizda ilmiy-
amaliy hayotga «kompyuter nazorati» atamasini kiritishga asos beradi.
Kompyuter nazorati hujjatlar asosidagi va faktik nazoratdan ayri holda olib
borilishi mumkin emas, ularning hammasi o‘zaro bir-birini to‘ldiradi.
Moliyaviy nazoratni to‘liq yoki qisman, kompleks yoki mavzuli, yoppasiga
yoki tanlab o‘tkaziladigan nazorat turlariga bo‘lish tekshirish hajmi yoki
tekshirilayotgan obyektning to‘liq qamrab olinishiga bog‘liq.
Davlat organlari tomonidan idoraviy buysunishdagi korxonalar va
tashkilotlarda o‘tkaziladigan taftishlar, shuningdek audit va tahlil (shartnoma yoki

dasturga bog‘liq holda), bizning nazarimizda, komplekslilik mezoniga javob
beradi.
Korxona, tashkilot moliya-xo‘jalik (tadbirkorlik tijorat) faoliyatining ayrim
bo‘limlari (qism, uchastkalari) holatini tekshirish mavzuli tekshirish deb ataladi.
Masalan, moddiy boyliklar (asosiy vositalar yoki nomoddiy aktivlar)ning
saqlanishi va ulardan foydalanishni tekshirish, moliyaviy natijalar aniqlanishining
to‘g‘riligini tekshirish va boshqalar.
Kompleks yoki mavzuli (operatsiya) tekshirishni o‘tkazish chog‘ida hujjatlar
yalpi yoki tanlab tekshirilishi mumkin. Yalpi tekshirish chog‘ida nazoratdan
o‘tkazilayotgan davr mobaynidagi dastlabki hujjatlar hisob registrlari va hisobotlar
tariqasida rasmiylashtirilib amalga oshirilgan barcha operatsiyalar mazmuni ko‘rib
chiqiladi. Tanlab tekshirishda tekshirib chiqilayotgan davrdagi operatsiyalarniig bir
qismi (masalan, har bir oyda ketma-ket yoki har qaeridan bir necha kun) qamrab
olishni nazarda tutiladi. Agar tanlab tekshirish chog‘ida suiste’mol qilish,
ko‘zbo‘yamachilik aniqlansa, u holda yalpi tekshirishga o‘tish lozim. «To‘liq
tekshirish» yoki «qisman tekshirish» atamalari hujjatlar asosidagi yoki faktik
nazorat usullariga taalluqli. Ro‘yxatta olishni o‘tkazishda barcha moddiy
boyliklarning saqlanganligini tekshirish bilan to‘liq qamrab olish mumkin.
Shunday qilib, boshqaruv tizimidagi subyektlarning maqomi va roli,
subyektlarning o‘zi, nazorat amallarini bajarish vaqti, manbalari, tekshirish bilan
qamrab olish hajmi va to‘laligi moliyaning nazorat usulini tasniflash uchun asos
bo‘lib xizmat qiladi.
Yuzaga kelgan murakkab sharoitda moliyaviy nazoratni ishonchli va
samarali mexanizmida davlat hukumat organlari bilan boshqaruv organlarining
kelishilgan va birdamlik asosida faoliyat olib borilishi lozim. Bu organlarning har
birini faoliyatidagi vazifalari, belgilangan kompetensiyalari, ish usullari
O‘zbekiston Respublikasini qonunlarida belgilanib, ular doirasida olib boriladi.
Shuning bilan bir qatorda, ishning murakkabligi va ko‘p qirraligini inobatga olgan
holda, davlatni iqtisodiy ahamiyatini himoya qilinishi, ayrim vaziyatlarda,

birlashgan kuchni yoki boshqacha qilib aytganda, o‘zaro bog‘langan faoliyatini
quyidagi 3 asosiy yo‘nalishi bo‘yicha amalga oshirilishi kerak:
• moliyaviy qonun buzilishini aniqlash va bartaraf qilish;
• davlatga moliyaviy zararni qonun bilan belgilangan soliqlar, penyalar,
jarimalar va boshqa sanksiyalar yordamida moddiy qoplashni ta’minlash;
• moliyaviy qonun buzishni oldini oladigan profilaktik chora-tadbirlarni
o‘tkazish;
Moliyaviy nazorat moliyani nazorat funksiyasini amalga oshirish uchun
asosiy usul bo‘lib, uni vazifalarini va maqsadini belgilab beradi. Shuning bilan bir
qatorda nazoratning mazmuni, uning yo‘nalishini o‘zgarishi, ishlab-chiqarish
kuchlarini rivojlanish darajasiga va jamiyatni ishlab-chiqarish munosabatlariga
bog‘liq.

II.Bob Davlat moliyaviy nazoratining mazmuni haqida malumot
2.1 Davlat moliyaviy nazoratining mazmuni
O‘zbekiston Respublikasida davlat moliyaviy nazorati davlat mablag‘larini sarflash
bo‘yicha qonunchilik va me’yoriy-huquqiy hujjatlarga, me’yorlarga, stpndartlarga va
qoidalarga rioya etilishi ustidan nazorat bo‘yicha harakatlar va operatsiyalar
yig‘indisini bildiradi.
Davlat budjetini-shakllantirish va sarflanishidagi rezervlarni, moliyaviy va
moddiy resurslarni boshqarishning barcha darajalarida operatsiyalarning maqsadga
muvofiqligi va samaradorligini, qonuniylik tamoyillaridan chetga og‘ish va ularni
buzishlarni aniqlash nazorat tizimi vazifasiga kiradi. Nazoratning maqsadi -
tuzatish choralarini k o‘ rish, aybdorlarni javobgarlikga tortish va buzilishlarning
oldini olishdan iborat.
Davlat nazorat organlarining vazifasi, eng avvalo, davlat qonunlari va
Prezident farmonlarining ijrosini; ajratilgan budjet mabla g‘ lari yo‘naltirilishining
qonuniyligi, to‘g‘riligi va maqsadga muvofiqligini; hukumat va uning organlari
faoliyatining samaradorligini, moliyaviy va moddiy resurslarni boshqarishning
barcha darajalarida davlat mablag‘lari samarali va tejab sarflanishini tekshirishga
yo‘naltirilishi kerak.
Davlat hokimiyati, birinchi navbatda, qonun chiqaruvchi organlar va ijroiya
hokimiyati organlari va nazorat qilish vakolatiga ega bo‘lgan boshqaruv organlari
budjet-moliya nazoratining subyektlari sifatida ishtirok etadilar. O‘zbekistonda bu
Oliy Majlis, Prezident devoni, Vazirlar Mahkamasi, Moliya vazirligi, Davlat soliq
qo‘mitasi, Davlat bojxona qo‘mitasi, Markaziy bankdir.
Davlat moliyaviy resurslarini boshqarish – jamiyat oldidagi ulkan mas’uliyat, shu
sababli budjet–moliya nazorati boshqaruvning zaruriy elementi bo‘lishi shart.
Budjet-moliya nazorati – davlat nazoratining asosiy turidir.
Budjetning daromad va xarajat qismlarini tekshirish vazifasi faqat budjet-moliya
nazoratiga xos bo‘lib, u moliyaviy nazoratning mohiyatini g‘oyat yorqin aks
ettiradi. Hozirgi kunda davlat budjeti oldida turgan vazifalarni qay darajada amalga

oshirilishi, moliyaviy nazorat tizimining qay darajada shakllanganligi bilan
belgilanadi.
Shuningdek, davlat budjet mablag‘laridan foydalanishda huquqiy tartiblarga rioya
etilishini kuzatib borish, amalga oshirilayotgan moliyaviy harakatlarning iqtisodiy
asoslanganligi va samaradorligini bu harakatlarning davlat oldida turgan
vazifalarga muvofiq kelishini moliyaviy nazoratini olib borish iqtisodiy
sharoitlardan kelib chiqmoqda.
Davlat moliyaviy nazorati davlatning moliyaviy siyosatini amalga oshirilishiga, budjet
mablag‘laridan samarali foydalanish sharoitlarini yaratishga ko‘maklashadi. Birinchi
navbatda u barcha darajadagi budjetlarning va budjetdan tashqari fondlarning
tuzilishi, ko‘rib chiqilishi, tasdiqlanishi va ijrosi ustidan, korxonalar va tashkilotlar,
banklar va boshqa moliya muassasalarining moliyaviy faoliyati ustidan nazoratni
nazarda tutadi. Iqtisodiyotning nodavlat sektori ustidan davlat moliyaviy nazorati
faqatgina ularning davlat oldidagi moliyaviy majburiyatlarini bajarilishiga, shu
jumladan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lanishi, kreditlar va boshqa
mablag‘lardan foydalanishning qonuniyligi va maqsadliligiga rioya qilinishi, pulli
hisob-kitoblarni tashkil qilishda hukumat tomonidan o‘rnatilgan qoidalarning
bajarilishi, buxgalteriya hisobi va hisobotlarini yuritilishiga tegishlidir.

2.2 Davlat moliyaviy nazorati organlari
Davlat moliyaviy nazorati barcha darajadagi qonunchilik va ijroiya organlari
tomonidan amalga oshiriladi. Budjet jarayonining brcha basqichlarida Parlament
moliyaviy nazorati tegishli qo‘mitalar va komissiyalar vakolatiga kiradi. Oliy Majlis
tomonidan tashkil etilgan va unga bo‘ysunuvchi, doimiy faoliyat ko‘rsatuvchi davlat
moliyaviy nazorat organi O‘zbekiston Respublikasining Hisob palatasi hisoblanadi.
Uning faoliyati mulkchilik shaklidan, idoraviy va ijtimoiy mansubligidan qat’iy nazar
barcha xo‘jalik yurituvchi subyektlarga, mahalliy o‘zini-o‘zi boshqarish organlariga,
davlat budjeti mablag‘lariga tayanadigan , davlat mulkini boshqaradigan yoki soliq,
bojxona yoki boshqa imtiyozlarga ega bo‘lgan jamoat tashkilotlariga yo‘naltirilgan.
O‘zR Hisob palatasi xodimlari tekshirishlar natijalari bo‘yicha xulosalarini
tayyorlaydilar va ularni tekshirilgan tashkilotlar rahbarlariga qonun buzilishlarini
bartaraf qilish bo‘yicha choralar ko‘rish uchun yuboradilar. Agarda, davlat
mablag‘lariga hiyonat aniqlansa, ish huquqni muhofaza qiluvchi organlarga
topshiriladi. Qonun buzarliklar aniqlanganda majburiy bajariladigan ko‘rsatmalar
beriladi. Bir necha martalik qonun buzarliklar sodir etilganida, Oliy Majlis bilan
kelishilgan holda, tashkilotning barcha turdagi hisob-kitoblarini to‘xtatib qo‘yish
to‘g‘risida qaror qabul qilinadi. Bunda Hisob palatasiga qonun buzarlarga nisbatan
ma’muriy jazo choralarini qo‘llash huquqi berilmagan.
Ijroya hokimiyati yo‘nalishi bo‘yicha davlat moliyaviy nazoratini amalga oshiruvchi
muhim organ O‘zbekiston Respublikasining Moliya vazirligi hisoblanadi. Uning
zimmasiga budjetni shakllanishi va bajarilishi, davlat mablag‘larini sarflanishi
ustidan nazoratni amalga oshirish yuklatilgan. Moliyaviy nazoratni amlga
oshirshdagi muhim rol uning huzuridagi o‘zining hududiy organlariga ega bo‘lgan
Nazorat-taftish Bosh boshqarmasiga (NTBB) topshirilgan. Uning asosiy vazifasi –
budjet mablag‘laridan, davlat mulkidan, davlat tomoindan taqdim etiladigan soliq va
budjet imtiyozlaridan maqsadli va samarali foydalanishni ta’minlash, shuningdek
budjet ssudalarini maqsadli sarflash va o‘z vaqtida qaytarish ustidan nazorat olib
borish.

O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi Nazorat-taftish Bosh boshqarmasining
asosiy vazifa lar i quyidagilar:
– respublika va mahalliy budjetlarning qat’iy bajarilishi ustidan doimiy
nazoratni ta’minlash;
– tijorat banklarini moliya organlari, budjet muassasalari ning birinchi
navbatdagi sarf-xarajatlar ini mabla g‘ bilan ta’minlash hamda budjet muassasalari
xodimlariga ish xaqi, ijtimoiy nafaqalar, stipendiyalarni t o‘ lash muddatlariga va
t o‘ liqligiga rioya qilish, shuningdek budjet muassasalariga k o‘ rsatib o‘ tilgan
maqsadlar uchun naqd pul berish b o‘ yicha faoliyati ustidan nazorat va
monitoringni amalga oshirish;
– belgilangan shtat-smeta intizomiga va budjet mablag‘larini x o‘ jalik
ehtiyojlariga sarflash limitlariga rioya qilinishi ustidan nazoratni amalga oshirish;
– hokimiyat va boshqaruv organlari rahbarlari va mansabdor shaxslarning
budjet jarayoniga asossiz aralashish hollarining oldini olish kabi bir qator vazifalar
ham nazorat-taftish organlari zimmasiga yuklatil gan .
Shuningdek , O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining Nazorat-taftish
Bosh boshqarmasiga amaldagi qonunchilikka asosan , budjet intizomini buzganlik
uchun mansabdor shaxslarni jinoiy va ma’muriy javobgarlik ka tortish huquqi
beril gan .
Davlat moliyaviy nazorati sohasida amaldagi qonunchilikka rioya etilish qismiga
tegishli bo‘lgan O‘zbekiston Respublikasi davlat budjetining va budjetdan tashqari
fondlarining kassa ijrosini nazorat qilish Moliya vazirligining G‘aznachiligiga
yuklatilgan. G‘aznachilik tizimi amaldagi qonunchilikka rioya etilish qismiga
tegishli bo‘lgan O‘zbekiston Respublikasi davlat budjetining va budjetdan tashqari
fondlarining kassa ijrosini nazorat qilish bo‘yicha ishlarni olib boruvchi Bosh
boshqarma hamda o‘zlarining hududlarida davlat budjeti va budjetdan tashqari
fondlarga tushumlar va ularni ishlatilishini nazorat qiluvchi hududiy organlardan
tashkil topgan. G‘aznachilik Moliya vazirligiga qilingan ishlar bo‘yicha har kuni
axborot berib boradi.

Ikkita mustaqil davlat xizmatlarining funksiyalari va harakatlarida bir-birin
takrorlashga yo‘l qo‘yilmasligi uchun Moliya vazirligi G‘aznachilik dastlabki
moliyaviy nazoratni, NTBB so‘nggi moliyaviy nazoratni amalga oshirish bo‘yicha
qaror qabul qilgan.
Amaliyotda funksiyalarning bunday taqsimlanishi quyidagicha ko‘rinish olgan:
budjet mablag‘laridan foydalanishning qonuniyligi va mablag‘larni banklardagi
hisob raqamlardan o‘tishi ustidan nazoratni G‘aznachilik amalga oshiradi, xo‘jalik
yurituvchi subyektlar tomonidan budjet mablag‘larini sarflanishining asoslanganligi
va maqsadlili ustidan nazoratni esa NTBB amalga oshiradi.
Soliq qonunchiligiga rioya etilishi ustidan moliyaviy nazorat davlat soliq xizmati
tomonidan amalga oshiriladi.
O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi huzurida Bosh Nazorat-taftish
boshqarmasi tashkil etilgan .
Bosh boshqarma O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasining O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "Davlat soliq xizmati organlari faoliyatini
tashkil etishni takomillashtirish to‘grisida" 2000-yil 13 martdagi 87-son qarori
bilan tashkil etilgan tarkibiy bo‘linmasi hisoblanadi.
Bosh boshqarma Qoraqalpogiston Respublikasi, Viloyatlar va Toshkent shahar
Davlat soliq boshqarmalarida o‘z faoliyatida bevosita unga bo‘ysunadigan nazorat-
taftish bo‘linmalariga ega bo‘ladi.
Quyidagilar Bosh boshqarmaning asosiy vazifalari hisoblanadi:
– xo‘jalik yurituvchi subyektlarning moliya-xo‘jalik faoliyatini soliqqa oid
qonun hujjatlariga rioya qilinishi yuzasidan hujjatlar asosida tekshirish
(taftish)larni hamda Huqumat qarorlari bilan nazorat , soliq organlariga yuklangan
masalalar bo‘yicha nazorat tartibidagi tekshirishlar n i belgilangan tartibda tashkil
etish va o‘tkazish;
– xo‘jalik yurituvchi subyektlardan undiriladigan soliqlar va yig‘imlarni
hisoblab chiqarishda, undirishda qonuniylikka rioya qilinishi, to‘lovlarning to‘ g‘ ri
hisoblab chiqarilishi va budjetga o‘z vaqtida to‘lanishi ustidan nazoratni amalga
oshirish;

– soliqqa doir huquq buzishlarni aniqlash, ularning oldini olish, ularga
barham berish;
– soliq majburiyatlarini bajarishda xo‘jalik yurituvchi subyektlarga yordam
ko‘rsatish;
– Davlat soliq qo‘mitasining boshqa bo‘linmalari bilan birgalikda xo‘jalik
yurituvchi subyektlarni kompleks tekshirishlarning istiqboli rejalarini tayyorlash,
tekshirishlar o‘tkaziladigan obyektlarni aniqlash va ularni amalga oshirish;
– hujjatlar asosida va nazorat tartib id agi tekshirishlarni o‘tkazish jarayoni
hamda tartibi ustidan nazorat o‘rnatish, shuningdek, ularni o‘tkazishda (barcha
darajadagi soliq organlariga) amaliy va metodik yordam ko‘rsatish;
– davlat soliq xizmati organlari tomonidan tekshirishlar materiallari
bo‘yicha qonun hujjatlarida belgilangan tartibda qarorlar qabul qili n ishi va
moliyaviy sanksiyalar qo‘llanilishi ustidan nazorat o‘rnatish;
– xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan hujjatlar asosida va nazorat
tartib i dagi tekshirishlar yakunlari bo‘yicha budjet oldidagi majburiyatlarning
bajarilishi (qo‘shimcha hisoblangan summalar, moliyaviy sanksiyalar, ma’muriy
jari m alar va shu kabilarning undirilishi) ustidan nazorat o‘rnatish;
– hujjatlar asosida va nazorat tartibidagi tekshirishlar natijasida aniqlanga n
soliq qonunchiligi buzilishlari va boshqa holatlar to‘ g‘ risidagi axborotlarni
umumlashtirish va tahlil qilish;
– fuqarolarning soliq qonunchiligi buzilishlari holatlari to‘ g‘ risidagi xatlari,
shikoyatlari va arizalarini ko‘rib chiqish.
Davlat bojxona xizmati O‘zbekiston Respublikasi Bojxona kodeksi talablariga
muvofiq tovarlarni O‘zbekiston bojxona chegarasi orqali harakatlanishi ustidan
davlat nazorati sohasida vakolatlarga ega.
Sanab o‘tilgan organlardan tashqari davlat moliyaviy nazoratini boshqa qator davlat
organlari: O‘zR Markaziy banki, Davlat mulkini boshqarish qo‘mitasi va boshqalar
ham amalga oshiradilar.

Xulosa
1. Moliyaviy risklami boshqarish deganda, risk subyektlarining (korxona
menejeri, risk menejeri, bodimlarga ma‘sul hodimlar) risk obyekti (korxonanining,
risk ta‘siri ostida qolayotgan, moddiy boyliklari yoki jarayoni) ustidan risk omillari
(ichki va tashqi) ta‘sirini aniqlash, baholash, kamaytirish va nazorati jarayoni
tushuniladi. Korxonalaming moliyaviy risk boshqaruvi doiraviy va davomiy
xususiyatga ega bo‘lib, u korxonaning barcha biznes jarayonlari va loyihalarini o‘z
ichiga oladi 2. Korxonalarda moliyaviy risklarni boshqarish uchun eng birinchi
qilinadigan ish bu ularni aniqlash hisoblanadi. Buning uchun, korxonalar
moliyaviy risk tasnifidan foydalanishi o‘rinli bodadi. Tadqiqotda, moliyaviy
risklarni korxonalar amalga oshiradigan operatsiyalari bo‘yicha 4 guruhga ajratildi:
asosiy, moliyaviy, investitsion va soliq faoliyatini amalga oshirishda vujudgan
keladigan risklar 3. Moliyaviy risklarni boshqarishda u keltirgan oqibatni bartaraf
etishdan ko‘ra, keltirib chiqaruvchi omillarini oldini olish samara berishi aniqlandi.
Shunga ko‘ra, risk omillariga ichki va tashqi omillar sabab bodishi va ularning har
biri boshqarilib bodishi va boshqarib bodinmasligi mumkinligini aniqlandi 4.
Moliyaviy rejalashtirish yo‘nalishlari sifatida rivojlanishning dominant sohalariga,
ya’ni resurslarni shakllantirish, resurslardan samarali foydalanish, risklarni
boshqarish asosida moliyaviy xavfsizlikni ta’minlash, moliyaviy boshqaruv
sifatiga jiddiy e’tibor qaratilishi, qulay biznes muhiti yaratilishiga imkoniyat
yaratadi. 5. Xo‘jalik sub’ektlarining operatsion, moliyaviy va investitsion
faoliyatlarida dekada, oylar va choraklar bo‘yicha byudjetlashtirishni tashkil etish,
ularning doimiy to‘lovga layoqatliligini ta’minlaydi va to‘lov majburiyatlarini o‘z
vaqtida bajarishga imkoniyat beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar :
1. Va h obo v A. va bosh q alar. Budjet - soli q siyosati yaxlitligi. O‘q uv
qo‘ llanma. - T.: I q tisod va moliya. 2005.285 b.
2. Va h ob o v A. va bosh q alar . Moliyaviy va bosh q aruv ta h lili. Darslik. T.:
Shar q 2005. 220 b.
3. Mali k ov T., Xaydarov N. Davlat budjeti . O‘q uv qo‘ llanma, T . :
"IQT1SOD-MOLIYA", 2007, 84 b.
4. M alikov T., Xaydarov N. Budjet daromadlari va xarajatlari . O‘q uv
qo‘ lla n ma, T . : "IQTISOD-MOLIYA", 2007 , 245 b.
5. M aliko v T., Xaydarov N. Budjet: tizimi, tuzulmasi, jarayoni . O‘q uv
qo‘ llanma, T .: "IQTISOD-MOLIYA", 2008, 84 b.
6. Yo‘l dosh e v Z ., Malikov T. Uy x o‘ jaligi moliyasi. O‘q uv qo‘ llanma, T .:
"IQTISOD-MOLIYA", 2008, 105 b.
7. Неshитой А.С. Финансы. Уchебник.-М.:”Даshков и К”, 2007. 512 с.
8. Романовский В.М. Уchебник.-М.:”Юрайт”, 2008. 462 с.

Moliyaviy qarorlar qabul qilishning nazariy asoslari

Sotib olish