Dokument ma'lumotlari

Narxi 24000UZS
Hajmi 149.0KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 18 May 2025
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

194 Sotish

Monetarizm. Institutsionalizm. Neoliberalizm rivojlanishi

Sotib olish
Monetarizm. Institutsionalizm. Neoliberalizm rivojlanishi MUNDARIJA: KIRISH ……………………………………………………………………………3 I BOB. MONETARIZM PAYDO BO'LISHI VA SABABALARI ……….…...5 1.1 Monetarizmning paydo bo'lishi……………………………………………..….5 1.2 Monetarizm nazariyasining asosiy qoidalari………………………….……....15 1.3. Institutsionalizm nazariya larning rivojlanishi tarixi va Neoinstitutsional nazariyaning asosiy yo`nalishlari …………………………………...…………….16 II.BOB. NEOLIBERALIZM NING VUJUDGA KELISHI VA RIVOJLANISHI …………………………………………………………………26 2.1.Neoliberalizmning vujudga kelishi …………………………………………...26 2.2.Neoliberalizm kontseptsiyasi………………………………………………….27 2.3.Neoliberalizm: xususiyati va asosiy belgilari…………………………………28 XULOSA ………………………………………………………………….….…..32 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………………………...…..34 0 KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Bozor iqtisodiyotining asosiy iqtisodiy tushunchalari sifatida investitsiyalar tushunchasining bugungi hayotimizga keng va tez kirib kelishining o‘zi uning mohiyati va ahamiyatini, zarurligini ko‘rsatib, uni ochib berishga bo‘lgan zaruriyatni keltirib chiqaradi. Bu tushuncha o‘zi bilan bir qatorda investitsiya siyosati, investitsiya loyihasi, investitsiya dasturi tushunchalari, investitsiya siyosatini olib borish, ular bilan bog’liq bo’lgan risklar, investitsiyalarni moliyalashtirish ularning samaradorligi kabi tushuncha va bilimlarni kashf etilishi ularning bugungi iqtisodiy hayotimizda naqadar muximligini anglab olishimizga sabab bo‘lmoqda. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash, ustuvor tarmoqlarni texnik-texnologik qayta qurollantirish, jahon bozorida raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarish, mamlakat eksport salohiyatini oshirish bugungi kunda dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Bu vazifalarni amalga oshirishni investitsiyalarsiz tasavvur etib bo'lmaydi. Shuning uchun ham mamlakatimiz investitsiya jarayonini takomillashtirishga jiddiy e'tibor qaratib kelmoqda. Chunki investitsiyalar iqtisodiyotning o'sishini, ishlab chiqarishning rivojlanishini ta'minlovchi muhim omildir. Investitsiyalarni faol jalb etish borasida amalga oshirilayotgan tadbirlar natijasida iqtisodiyotda amalaga oshirilayotgan investitsiya loyihalarini soni oshib bormoqda. Shuni alohida ta'kidlash joizki, investitsiya loyihalarini amalga oshirish juda katta risklilikni talab etadi, bu esa ularni bartaraf etishining samarali va optimal variantlarini ishlab chiqishni taqozo etadi. Shuningdek bunda loyiha risklarini uning ishtirokchilari o'rtasida mos taqsimlash imkoniyati mavjud bo'lishini ham ko'zda tutishi zarur. Har qanday investitsiya loyihalari turli noaniqliklar, risklar bilan bog'liq. Har bir investitsiya ishtirokchisi risklar, risk turlarining vujudga kelishi sabablari, ularning tasnifi 1 hamda risk ehtimollarini oldini olish bo'yicha tadbirlar haqida aniq ma'lumotlarga ega bo'lishlari lozim. Shundagina ular investitsiya loyihasini muvaffaqiyatli amalga oshirishga o'z hissalarini qo'shishlari mumkin. Bugungi kunda respublikamizda investitsiya loyihalarini moliyalashtirish, ularni ekspertizadan o'tkazish, risklilik darajasini baholash borasida ko'pgina tajribalar to'plandi. Biroq, resurslar bazasining va mamlakatimizda bozor infratuzilmasining hali yaxshi rivojlanmaganligi, amaliyotda ma'muriy aralashuv holatlarining hali ham to'liq barham topib ulgurmaganligi va boshqalar sabab loyiha risklari ortib ketadi. Bu esa investitsiyalash moyilligini so'ndiruvchi eng muhim omillardan biri hisoblanadi. Shu jihatdan ham O'zbekiston sharoitida investitsiya loyihalarini ishlab chiqishda ularning risklilik darajasini hisobga olish, baholash va aniqlash, ehtimolligi mavjud bo'lgan risk hamda noaniqliklarni pasaytirish yoki bartaraf etish yo'llarini aniqlash eng muhim vazifalardan hisoblanadiki, aynan mana shu masala hozirgi paytdagi ahamiyati va dolzarbligini tasdiqlab beradi. O'zbekistonda investitsion loyihalarni moliyalashtirish, ularning riskini baholashning tashkiliy-iqtisodiy masalalarikurs ishining obyekti hisoblanadi. Kurs ishning maqsadi Monetarizm paydo bo'lishi va sababalari ko'rib chiqishdir. Kurs ishning vazifalar:  Monetarizmning paydo bo'lishini o’rganish;  Monetarizm nazariyasining asosiy qoidalarini aniqlang;  Monetarizm nazariyasi tahlil qilish. Kurs ishining tarkibi. Kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yhatidan tashkil topgan. 2 I BOB. MONETARIZM PAYDO BO'LISHI VA SABABALARI 1.1.Monetarizmning paydo bo'lishi Monetarizm - pulning iqtisodiyot faoliyatiga ta'sirini tavsiflovchi tamoyillar to'plami. Bu nazariya iqtisodiyotning faoliyat yuritishi uchun zarur bo'lgan pul mablag'lari miqdori bilan tovar va xizmatlar ishlab chiqarish o'rtasidagi nisbatda muvozanatni saqlash zarurligini targ'ib qiladi. Monetarizm inflyatsiyaga katta e'tibor beradi va uni pul massasining haddan tashqari ko'payishi bilan izohlaydi. Monetarizmning ildizi bor pul miqdori nazariyasi va birinchi navbatda amerikalik neoklassik iqtisodchi Irving Fisher va Kembrij maktabi vakilining tadqiqotlarida Artur Pigu(uning almashinuv tenglamasi bilan MV = pQ, bu erda M - pul miqdori, V- ularning tezligi, R o'rtacha vaznli narx darajasi, Q- barcha tovarlar miqdori). Ularning umumiy xulosasi shundan iborat ediki, narx darajasi pul miqdoriga bog'liq (garchi shuni yodda tutish kerakki, Fisher operatsiyalarda aylanmaga, Pigu esa yakuniy daromad aylanmasiga tayanadi). Biroq, miqdor nazariyasining zamonaviy varianti - monetarizm 50-yillarda paydo bo'ldi. XX asr, maktab vakillarining asarlari boshida paydo bo'lgan Milton Fridman ( Milton Fridman, 1912-2006) miqdor nazariyasini pulga talab nazariyasi sifatida belgilagan. Bundan tashqari, Keynsdan farqli o'laroq, Fridman foiz pulga bo'lgan talabga unchalik ta'sir qilmaydi, deb hisoblagan. Maqola M. Fridman ‘Pulning miqdor nazariyasi: yangi versiya’(1956) Chikago universiteti to'plamida va taniqli Chikago maktabi iqtisodchisi bilan birgalikda Anna Shvarts ( Anna Shvarts, 1915–2012) monumental asar ’AQShning pul tarixi 1867-1960’(1963). Oxirgi ishda mualliflar pul massasining o'sish sur'atining o'zgarishi kon'yukturaning tsiklik o'zgarishidan oldinda ekanligini ta'kidladilar. Natijada, pul miqdori iqtisodiyot rivojiga ta’sir etuvchi muhim omil, degan xulosaga keldi. Vaqtinchalik kechikishlar doimiy emasligi 3 sababli, pul siyosat iqtisodiyotning uzoq muddatli o'sishiga mos keladigan barqaror pul massasining o'sish sur'atini ta'minlashi kerak. Pul neytralligi ( pulning neytralligi ) - nazariy pozitsiya, unga ko'ra, uzoq muddatli vaqt oralig'ida muomaladagi pul miqdorining har qanday bir martalik o'zgarishi faqat narx darajasiga ta'sir qiladi va ishlab chiqarishning real hajmiga, bandlik darajasiga va real hajmiga ta'sir qilmaydi. rejalashtirilgan investitsiyalar. Bir qancha makroiqtisodiy ta’sirlarni (inflyatsion kutilmalar, tadbirkorlik faoliyatiga ta’siri) hisobga olsak, yuqoridagi fikrlarga qo‘shilib bo‘lmaydi. Pul massasining haddan tashqari “erkin” ishlashi aholi va investorlarning ushbu valyutaga investitsiya vositasi sifatidagi ishonchini susaytiradi! (pastga qarang - neokolonial ijara). Shu bois, g‘arb tomonidan mamlakatimizga taklif etilayotgan (G‘arbning o‘zi foydalanmaydi) monetarizm bo‘yicha tanqidiy bo‘lmagan materiallar va maslahatlarni qasddan qilingan sabotaj sifatida baholash mumkin (qarang neomerkantilizm). Oddiy qilib aytganda, buni aytish mumkin yaxshi ma'noda istehkomlar milliy valyuta (erkin konvertatsiya qilinadigan) va dunyo, vakolatli milliy valyuta siyosatiga qo'shimcha ravishda, raqobatdosh mamlakatlarda savodsiz pul-kredit siyosatiga yordam berishi mumkin ... (keyin bizning valyutamiz ko'rinadi, qolgan barcha narsalar teng, afzalroq) . Rublga bo'lgan ishonchni mustahkamlash zaruratidan kelib chiqqan holda, Rossiyada 2016 yil boshidagi vaziyat bilan bog'liq holda, besh minginchi banknotlarni olib qo'yish va 2500 rubllik banknotlarni muomalaga kiritishni oqlash mumkin. Bunday chora kontrafaktga qarshi kurashdan tashqari, aholining inflyatsion kutilmalarini kamaytirishi mumkin. Monetaristlar bunga ishonishadi pul-kredit siyosati Keynschilarning fikriga qaraganda ancha katta darajada iqtisodiy faollik darajasini belgilaydi. Ular pul qoidasini qonunchilikda o'rnatish tarafdori. , unga ko'ra pul massasining yillik 4 o'sish sur'ati real ishlab chiqarishning o'rtacha yillik o'sish sur'atiga to'g'ri kelishi kerak, shunda iqtisodiyotda narx darajasi barqaror bo'ladi. Savolga javob berishga urinib, agar umumiy talabning o'sishi bo'lsa, qanday natija bo'ladi ( MV ), biz ikki xil javob olishimiz mumkin: - monetaristlarning ta'kidlashicha, natija yuqori narxlar bo'lishi mumkin ( R ); - Keynschilarning fikricha, yalpi talabning ortishi natijasida YaIM o'sishi narxlarning oshishini sezilarli darajada ortda qoldiradi muhim shart foydalanilmayotgan ishlab chiqarish omillarining mavjudligi). Ushbu pozitsiyalardagi farqni yalpi taklif egri chizig'i (klassik va Keyns bo'limlari) doirasida tushuntirish mumkin. Haqiqat, albatta, o'rtada va ishsiz ishlab chiqarish omillarining foiziga bog'liq. Bu foiz qanchalik katta bo'lsa, Keynscha variantga shunchalik yaqinroq bo'ladi - pul massasining o'sishi YAIMni narxlarga nisbatan ko'proq darajada oshiradi. 1960-yillar va 70-yillarning boshlarida zamonaviy neokonservatizmning yangi oqimi - monetarizm vujudga keldi. Uning shakllanishi Chikago maktabi doirasida sodir bo'ldi. Monetarizm asoschisi oqim yetakchisi professor Milton Fridmandir (1912). U Bruklinda (Nyu-York) tug'ilgan, Chikago va Kolumbiya universitetini tamomlagan, fanlar nomzodi va huquq fanlari doktori. 1971-1974 yillar oralig'ida Fridman prezident Richard Niksonning iqtisodiy maslahatchisi bo‘lib ishlagan, 1984 yildan esa Chikago universitetida iqtisod professori. Birinchi marta uning monetaristik kontseptsiyasi 1969-1970 yillarda Prezident R.Nikson boshchiligidagi AQSh Respublika hukumati tomonidan sinovdan o'tkazildi. Monetaristik g'oyalarning g'alabasi Amerika iqtisodiyotini barqarorlashtirish kontseptsiyasi va AQShga inflyatsiyani yumshatish va dollar kursini mustahkamlash imkonini beradigan ‘Reaganomika’ edi. 5 Fridman 250 ta asar, shu jumladan 27 ta kitob muallifi. Uning asarlaridan: ‘Pulning miqdor nazariyasi’ (1956), ‘Kapitalizm va erkinlik’ (1962), ‘Taqdiringizning ustalari’ (1980). Ulardan eng kattasi “AQShda pul tizimining tarixi, 1867-1960 yillar” bo‘lib, Fridman 1976-yilda Nobel mukofotiga sazovor bo‘lgan. Uning mavjudligi davrida monetarizmning bir qancha navlari rivojlangan, jumladan: klassik (Fridman) monetarizm (50-yillarning o rtalari – 60-yillarningʻ o rtalari); inflyatsiya muammosi bilan shug'ullanadigan ‘global monetarizm’ (60- ʻ yillarning oxiri - 70-yillarning birinchi yarmi); pul sohasi va ‘real’ sektorda sodir bo'layotgan jarayonlarning o'zaro ta'siri masalasini o'rganuvchi ‘nominal daromad’ tushunchasi (70-yillar); boylik effekti va almashtirish effektini birlashtirgan va pul- kredit iqtisodiyoti modelining umumiyroq versiyasini yaratuvchi Brunner-Meltzer modeli; iqtisodiy tadqiqotlar olib borilgan ‘iqtisodiy barqarorlashtirish’ modeli (Sent-Luis modeli) va FRS-MIT-PENN modeli; byudjet monetarizmi. Umumlashtirilgan shakldagi monetarizm - bu iqtisodiy tahlilda pulning roliga alohida e'tibor qaratiladigan nazariya. Pul tahlilning asosiy elementi, iqtisodiy prognozlashning asosi va davlat iqtisodiy siyosatining asosiy quroli sifatida qaraladi. Monetarizm uzoq vaqt davomida sodir bo'lgan iqtisodiy jarayonlarda pul omillarini e'tibordan chetda qoldirgan reaktsiyaning bir turi edi. rivojlangan mamlakatlar 30-40-yillarda. Monetarizm strategiyasi ‘neoklassik uyg'onish’ning umumiy tendentsiyasiga to'g'ri keldi. Monetaristik yondashuv bozorlarning raqobatchi ekanligiga va bozor raqobati tizimi barqaror, o'zini-o'zi tartibga soluvchi tizim bo'lib, to'liq bandlik darajasida ishlab chiqarish hajmiga moyilligiga asoslanadi. U resurslardan optimal foydalanish bilan dinamik muvozanat holati bilan tavsiflanadi. Monetaristlar klassik iqtisodiy nazariyaga asoslanib, unga ko‘ra bozor raqobati 6 narxlar va ish haqi stavkalarining moslashuvchanligini ta’minlaydi, Keyns hisoblaganidek, ishlab chiqarish va bandlik darajasiga emas, balki umumiy xarajatlarning o‘zgarishi tovar va resurslar bahosiga ta’sir qiladi, deb hisoblaydi. Shunga asoslanib, monetaristlar buni ta'kidlaydilar bozor tizimi , agar u davlat aralashuviga duchor bo'lmasa, makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlaydi. Ularning fikricha, davlat monopoliyalarni qo‘llab-quvvatlash, ish haqining eng kam stavkalarini belgilash va hokazo chora-tadbirlarni amalga oshirish orqali narxlar va ish haqining o‘zgarmasligini oshiradi va natijada bozor iqtisodiyotining barqarorlikni ta’minlash imkoniyatlariga putur yetkazadi. Shuning uchun davlat sektorini qisqartirish kerak. Monetaristlar uchun asosiy tahlil ob'ekti pul va muomaladagi pul miqdoridir. Boshlang'ich nuqta - bu kredit tashkilotlarining sub'ektiv qarorlariga bog'liq bo'lgan barqaror pul talabi, ammo beqaror pul taklifi mavjudligini tasdiqlash. Shuning uchun muomaladagi pul massasi qiymatining keskin o'zgarishi nomutanosiblik manbai bo'lishi mumkin. Pul taklifining ularga bo'lgan talabdan oshib ketishi inflyatsiyani keltirib chiqaradi. Agar ularning soni jamiyat ehtiyojlaridan kam bo'lsa, inqiroz yuzaga kelishi mumkin. Pul-kredit sohasidagi siljishlar ham tabiiy iqtisodiy rivojlanishning buzilishining asosiy sababidir. Uzoq muddatda pulning beqarorligi iqtisodiy o'sishning beqarorligi bilan birga keladi. Shu munosabat bilan monetaristlar iqtisodiy faollik darajasi ko'proq pul-kredit siyosatiga bog'liq deb hisoblaydilar. Faqat pul massasi ishlab chiqarish darajasi, bandlik va narxlarni belgilovchi omil hisoblanadi. Pul kontseptsiyasining asosiy elementlari pul muomalasi, inflyatsiya, ishsizlik, soliqqa tortish muammolari bo'lib, ularni hal qilish iqtisodiy siyosat choralari tizimida amalga oshirildi. 7 Monetaristlar pul nazariyasini pulning miqdor nazariyasiga asoslaydilar, unga ko'ra muomaladagi pul miqdorining o'zgarishi narx darajasining o'zgarishiga olib keladi, lekin ular uni o'zgartiradilar. Fridman pulga bo'lgan talab masalasiga o'zining nazariy yondashuvini ilgari suradi va pulga bo'lgan talab nisbatan barqaror, pulga bo'lgan talabning funktsiyasi narx darajasiga, obligatsiyalar va aktsiyalardan olinadigan daromadga bog'liq deb hisoblaydi. foiz stavkasi darajasi bilan bog'liq bo'lgan pul aylanish tezligi. Shunday qilib, agar narxlar oshishi kutilsa (inflyatsiya), keyin xarid qobiliyati pul tushadi va ular ulardan qutulishga harakat qilishadi. Foiz stavkasining oshishi ham pulga bo'lgan talabni kamaytiradi. Monetaristlar naqd pul qoldig'iga (ya'ni, xo'jalik yurituvchi sub'ektlar tomonidan to'lov aylanmasida foydalaniladigan pul miqdoriga) ‘barqaror’ talab funksiyasi tezisini kiritadilar, bu uzoq muddatda ham, alohida bosqichlarda ham pul aylanish tezligining sezilarli o'zgarishiga imkon beradi. tsiklning. Naqd pul qoldiqlariga bo'lgan talabning ‘barqaror’ funktsiyasiga asoslanib, buzilgan muvozanatni tiklash mexanizmi quriladi, bunda asosiy rolni agentlarning pul muomalasi sohasidagi o'zgaruvchan sharoitlarga moslashishi o'ynaydi. Muomaladagi pul miqdorining har qanday sababga ko'ra ko'payishi naqd pul qoldiqlari va naqd pul xarajatlari miqdori o'rtasidagi nisbatning o'zgarishiga olib keladi. Bu nisbatni tiklash uchun xo’jalik yurituvchi sub’ektlar, monetaristlarning fikricha, pul mablag’larini intensiv ravishda sarflay boshlaydi, bu esa tovar bozorlarida talabning oshishiga va narxlarning oshishiga olib keladi. Pulning qadrsizlanishi natijasida iqtisod yangi muvozanatga keladi, bunda naqd pul qoldiqlarining ko'payishi narxning yuqori darajasiga to'g'ri keladi. Demak, naqd pul qoldiqlariga bo'lgan talab takror ishlab chiqarish jarayonlarining dinamikasini belgilaydi, degan xulosaga keladi. 8 Iqtisodiy sikl nazariyasida monetarizm muomaladagi pul miqdoridan tsiklik tebranishlarni keltirib chiqaradi, yalpi milliy mahsulot va muomaladagi pul massasi dinamikasidagi nomuvofiqlikni o zgarishlar o rtasida uzoq va oldindanʻ ʻ aytib bo lmaydigan kechikishlar (kechikishlar) mavjudligi bilan izohlaydi. ʻ muomaladagi pul miqdori va yalpi milliy mahsulotning keyingi tebranishlarida. Fridmanning hisob-kitoblariga ko‘ra, tsiklik pasayishda kechikishlar 5 oydan 21 oygacha, yuksalishda esa 13 oydan 24 oygacha bo‘lishi mumkin. Shunga ko'ra, monetaristlar iqtisodiy tartibga solish chora-tadbirlarini taklif qiladilar, ulardan asosiysi muomaladagi pul massasining doimiy o'sish sur'atlarini ushlab turishning ‘pul qoidasi’ (maqsadli siyosat). Fridmanning fikricha, pulning o'sish sur'ati ikki omilni aks ettirishi kerak: kutilayotgan inflyatsiya sur'ati va ijtimoiy mahsulotning o'sish sur'ati. Xususan, pul massasi fizik jihatdan YaIM o'sishidan birmuncha yuqori bo'lgan ma'lum bir muntazam nisbatda o'sishi kerak. Xususan, pul-kredit siyosati pul massasining har yili o'zgarmas narxlarda ichki talabning o'sish sur'atiga teng miqdorda oshishiga erishishi kerak. Shunday qilib, AQSH uchun Fridman real YaIMning 3% ga o sishi va pul ʻ muomalasi tezligining biroz pasayishiga asoslanib, pul massasining o rtacha yillik ʻ o sish sur atini 4-5% gacha belgilashni taklif qildi. ʻ ʼ Amalda, pul-kredit tartibga solish mexanizmi ‘pul qoidasi’ ga muvofiq qat'iy belgilangan standart asosida emas, balki pul massasi o'zgarib turishi kerak bo'lgan ‘vilka’ asosida yoki ‘maqsad’ bo'yicha, ya'ni. ship darajasi, undan oshib ketmaslik kerak. Monetarizm tizimida inflyatsiya nazariyasi muhim o'rin tutadi. Sof pul hodisasi sifatida soddalashtirilgan tarzda ko'rib chiqiladigan inflyatsiyaning sababi to'g'risidagi masala monetaristlar tomonidan to'g'ridan-to'g'ri pul miqdori 9 nazariyasi pozitsiyasidan kelib chiqib hal qilinadi va muomaladagi pulning soniga nisbatan ko'pligi natijasi sifatida talqin qilinadi. aylanma tovarlardan. Shu bilan birga, davlat xarajatlari ortiqcha pul mablag'larining shakllanishida hal qiluvchi omil hisoblanadi. Monetarizm nuqtai nazaridan, agar davlat xarajatlarini qoplash manbai pul emissiyasi bo'lsa, shuningdek, davlat xarajatlari kreditlar va soliqlar hisobiga qoplanadigan bo'lsa, inflyatsiya yuzaga keladi, chunki davlat xarajatlarining bunday qoplanishi samarali kapital qo'yilmalari uchun resurslarni kamaytiradi va pul massasining o'sish sur'atlarining oshishi sabablaridan biri.ishlab chiqarish o'sish sur'atlaridan massa. Shu munosabat bilan monetaristlar erkin bozor bahosini buzib, narx tizimining iqtisodiy faoliyatni boshqarish imkoniyatlarini kamaytiradigan kontrtsiklik davlat siyosatini amalga oshirishga qarshi chiqadilar. Ular rahbarlikni taklif qilishadi davlat tomonidan tartibga solish asosan narxlar o'sishining past sur'atlarini barqarorlashtirish. Shunday qilib, Fridman inflyatsiya muammolarini hal qilishda narxlarning roliga alohida ahamiyat beradi. Uning yozishicha, narx mexanizmi bozor iqtisodiyotining ‘asab tizimi’dir, chunki narxlar axborot, rag'batlantiruvchi va taqsimlovchi funktsiyalarni bajaradi, inson faoliyatini tartibga solish imkonini beradi. Fridman narxlarning barqaror darajasini erkin tadbirkorlikni rivojlantirish va iqtisodiyotning normal faoliyat yuritish shartlaridan biri deb hisoblaydi. Shu munosabat bilan u inflyatsiyaga qarshi kurashish uchun davlat aralashuvi orqali narxlarni pasaytirish zarurligini ta’kidlaydi, bu esa yalpi talabni oshiradi va iqtisodiyotni jonlantiradi. Bandlik nazariyasida (‘ tabiiy ishsizlik ”), monetaristlar ishsizlik muammolarini o'ziga xos tarzda talqin qiladilar va uni maxsus ‘vosita’ deb hisoblaydilar. iqtisodiy nazorat ‘. Monetaristlarning fikricha, kasaba uyushmalari 10 mehnat bozoriga salbiy ta’sir ko‘rsatadi, chunki ular ish haqini oshirishni talab qilib, ishchi kuchi narxini oshirib yuboradi va sun’iy ravishda ish o‘rinlarini saqlab qolishga intiladi, shu orqali ishchi kuchiga talab va taklif o‘rtasidagi muvozanat buziladi. Agar taklif ishchi kuchiga bo'lgan talabdan oshsa, ish haqi pasayadi, bandlik o'zining jozibadorligini yo'qotadi va odamlar bekorchilik, bo'sh vaqtni tanlaydilar. Monetaristlarning fikricha, davlatning ijtimoiy siyosati ham shunga o'xshash oqibatlarga olib keladi, jumladan, ishsizlik nafaqalarini to'lash, eng kam ish haqini kafolatlash kabi choralar. Monetarizm ‘ishsizlikning tabiiy darajasi’ tushunchasini kiritadi, bu esa mehnat bozorining real sharoitlariga mos keladigan darajaga mos keladi. Shu sababli, monetaristlarning fikricha, tabiiy ishsizlik darajasi iqtisodiyotning holati tomonidan qat'iy ravishda oldindan belgilanadi va amalga oshirilayotgan byudjet va pul-kredit siyosatidan qat'i nazar, davlat kuchlari tomonidan o'zgartirilishi mumkin emas. Ishsizlikni ushbu darajadan pastga tushirishga qaratilgan har qanday urinish inflyatsiyaning oshishiga va iqtisodiyotdagi boshqa nomutanosibliklarga olib keladi. Binobarin, real ish haqi kamaytirilgan taqdirdagina, shuningdek, davlat mehnat bozorini “tozalash” siyosatini olib borsagina ishsizlikni kamaytirish mumkin. Shu maqsadda, monetaristlarning fikricha, kasaba uyushmalari huquqlarini cheklash, qayta qurish zarur. ijtimoiy siyosat Bu kasbiy tayyorgarlik tizimini rivojlantirish, qayta tayyorlash, bo'sh ish o'rinlari to'g'risidagi ma'lumotlarni takomillashtirishdan iborat bo'lishi kerak, aksariyat ijtimoiy dasturlarni istisno qilish, buning natijasida odamlar moddiy yordam va ishsizlikni afzal ko'rishadi. Monetarizm g'oyalari ko'pgina Yevropa va Amerika mamlakatlari hukumatlarining iqtisodiy siyosati tushunchalari va amaliy chora-tadbirlariga sezilarli ta'sir ko'rsatdi. 1980-yillar boshida konservativ doiralarning hokimiyatga kelishi 11 bilan rivojlangan mamlakatlar monetarizm iqtisodiyotning yetakchi yo‘nalishiga aylandi. Biroq, ichida zamonaviy sharoitlar Monetaristik retseptlar siyosatda boshqa maktablar nazariyotchilarining xulosalari va retseptlari bilan birgalikda qo'llaniladi. Shunday qilib, monetarizm iqtisodiy muvozanat nazariyasi bo'lib, uning asosiy muammosi inflyatsiya hisoblanadi. Monetarizm - bu iqtisodiyotning tebranish harakatida pulga hal qiluvchi rolni belgilaydigan iqtisodiy fikr maktabi. Monetar - pul ma'nosini bildiradi (pul - pul, pul - pul). Bu maktab vakillari iqtisodiyotning beqarorligining asosiy sababini pul parametrlarining beqarorligida ko‘rishadi. Monetaristlarning diqqat markazida pul toifalari, pul vositalari, bank tizimi , pul-kredit siyosati. Ular pul massasi va yalpi daromad darajasi o'rtasidagi bog'liqlikni aniqlash uchun ushbu jarayonlar va toifalarni ko'rib chiqadilar. Ularning fikricha, banklar tartibga solishning etakchi vositasi bo'lib, uning bevosita ishtirokida pul bozoridagi o'zgarishlar tovar va xizmatlar bozoridagi o'zgarishlarga aylanadi. Aytishimiz mumkinki, monetarizm pul haqidagi fan va uning takror ishlab chiqarish jarayonida tutgan o‘rni. Bu pul-kredit vositalari yordamida iqtisodiyotni tartibga solishning o'ziga xos usullarini asoslaydigan nazariyadir. Monetarizm - neoklassik yo'nalishga mansub bo'lgan zamonaviy iqtisodiyotdagi eng ta'sirli oqimlardan biri. U iqtisodiy hayot hodisalarini asosan pul muomalasi sohasida sodir bo'layotgan jarayonlar nuqtai nazaridan ko'rib chiqadi. ‘Monetarizm’ atamasi zamonaviy adabiyotga 1968 yilda Karl Brunner tomonidan kiritilgan. U odatda iqtisod maktabini (asosan, Chikago) tavsiflash uchun 12 ishlatiladi, unda pul massasining o'zgarishiga umumiy pul daromadlari birinchi darajali ta'sir ko'rsatadi. Monetaristlar o'zlarining ta'limotlarining o'ziga xos ramziga aylangan ‘Pul muhim’ shiorini ilgari surdilar. Bu yerda bir qarashda pul muomalasining iqtisodiy taraqqiyot jarayonlaridagi muhim roli haqida asosli va asosli fikr bildirilgan. Darhaqiqat, miqdoriy nazariyaning yangi versiyasi tarafdorlari bu iboraga alohida, yashirin ma'no qo'yishdi. Ular, qoida tariqasida, pulni nafaqat muhim iqtisodiy omil sifatida, balki asosiy, markaziy element iqtisodiy vaziyatning holatini va takror ishlab chiqarish jarayonining butun jarayonini mohiyatan belgilaydigan iqtisodiy tizim. Monetaristlar nomarksistik iqtisodiy fikr tarixida uzoq an'anaga ega bo'lgan ‘barqaror pul’ nazariyasini faol ravishda ilgari surdilar. Monetaristlar ‘pul barqarorligi’ va umumiy iqtisodiy vaziyat o'rtasidagi yaqin sababiy bog'liqlikdan kelib chiqadilar, iqtisodiy inqirozlarning asosiy sababi sifatida pul buzilishini ko'radilar. Ba'zilar Fridmanning pulning roli haqidagi haddan tashqari pozitsiyasini Keynsizmga qarshi kurashda qo'llaniladigan o'ziga xos polemik vosita deb bilishadi. Pulning kapitalizmning iqtisodiy munosabatlar tizimida asosiy sabab omili roliga ko'rsatilishi polemik o'tish emas, vaqtinchalik, o'tkinchi hodisa emas. Mana shu monetarizmning nazariy ta’limot sifatidagi mohiyati, uning asosiy belgilaridan biridir. Miqdoriy nazariyaning yangi ta’limotning markaziy o‘zagi sifatida tanlanishi uning tarafdorlariga bir qator strategik muhim vazifalarni hal qilish imkonini berdi. Eng avvalo, monetaristlarning fikricha, iqtisodiy jarayonda pulning muhim rolini e'tiborsiz qoldirgan keynschilarning pozitsiyalariga hujum qilish uchun nazariy tramplin yaratildi. 13 Monetarizm maktabi o'zining yetakchisi va doimiy rahbari - M. Fridmanni ilgari surdi. Uning zamonaviyga ta'siri iqtisodiy fikr shu qadar buyukki, ko'plab mualliflar yangi ta'limotni ‘Fridman aksil-inqilob’ deb atashadi. Monetaristik ta'limot bir qancha bosqichlarni bosib o'tdi, ularning har birida asosiy e'tibor muayyan muammolar doirasini ishlab chiqishga qaratildi. Ha, yoqilgan dastlabki bosqich , 50-yillarning ikkinchi yarmi va 60-yillarning boshlarini egallagan, asosiy harakatlar barqaror pul talabi funktsiyasi shaklida ifodalangan pul miqdori nazariyasining yangi variantini ishlab chiqishga qaratildi. Bu funktsiya monetaristlarning konstruktsiyalarida pul massasi va nominal (pul) daromad o'rtasida bog'lovchi bo'lib xizmat qiluvchi barqaror va ishonchli bashorat qilinadigan pul tezligiga o'xshash edi. Keyingi yillarda pulga talab funksiyasining ko'plab ekonometrik hisob-kitoblari amalga oshirildi. Ko'pgina tadqiqotchilar monetaristik tezisning to'g'riligini aniqlashga harakat qilishdi, bu funktsiya turli tarixiy vaziyatlarda aniq kuzatilishi mumkin bo'lgan iqtisodiy sub'ektlar xatti- harakatlarining barqaror qonuniyatlarini aks ettiradi. Bu yillarda monetaristik ta’limotning rivojlanishidagi parallel chiziq xo‘jalik mexanizmining monetaristik va keynscha modellarini solishtirish, ularning “bashorat” xossalarini baholash bilan bog‘liq. Monetaristlar ularning kapitalistik iqtisodiyot modeli ishonchliroq ekanligini va vaziyatni bashorat qilish uchun yaxshiroq asos bo'lishini ta'kidladilar. M.Fridman va D.Meyselmanlarning 1963- yilda nashr etilgan ishlari katta rezonans keltirib chiqardi, bunda asosiy tanqid obyekti sifatida Keyns modellarining asosiy elementi bo‘lgan investitsiya multiplikatori tanlandi. Mualliflar investitsiya multiplikatori nazariyasini ‘pulning ahamiyati yo'q’ degan qarash bilan bog'lashgan. Ularning ta'kidlashicha, bu xulosa Keyns ta'limotidan kelib chiqishi shart emas, lekin ‘amalda ko'pgina keynschilar investitsiyalar foiz stavkalarining o'zgarishiga javob bermasligiga ishonishgan va 14 nazariyaning eng oddiy versiyasiga e'tibor qaratishgan. pul e'tibordan chetda qoldi va o'tmishdagi aldanishlarning bir parchasi sifatida qabul qilindi.’ 1.2 Monetarizm nazariyasining asosiy qoidalari Monetarizm - neoliberal yo'nalish, uning doirasida asosiy tadqiqotlar pul va pul-kredit siyosatining iqtisodiyotni tartibga solishning etakchi (va hatto yagona) vositasi sifatidagi roliga qaratilgan. Chikago maktabi (1950 yilda tashkil etilgan) uning asoschisi Milton Fridman (1912-2006) bilan monetarizmning markaziy yo'nalishi hisoblanadi. Unga Milton Fridmandan tashqari I. Fisher, R. Barro, A. Meltser, F. Mondilyani va boshqalar kiradi. Iqtisodiy nazariya dinamikani bashorat qilish maqsadiga xizmat qiladi va shundan keyingina iqtisodiy tahlil vositasi sifatida. Ushbu utilitar maqsadlarni hal qilish uchun ekonometrik modellar keng qo'llaniladi. Monetarizmni keng tushunishda uning asosiy postulatlari quyidagilardir: - bozor iqtisodiyoti ma'lum miqdordagi resurslarga nisbatan ichki barqarordir. Ishlab chiqarishning optimal hajmi kichik (tabiiy) institutsional ishsizlik va inflyatsiyani istisno etmaydi; - Iqtisodiyot mexanizmida pul asosiy rol o'ynaydi. Binobarin, real pul massasi uning barcha parametrlariga bevosita ta'sir qiladi; - iqtisodiy siyosatning asosiy maqsadi narx darajasini barqaror saqlashdan iborat; - pul massasi hajmi markaziy bankning nazorati ostida bo'lishi kerak, uning hajmi, qayta moliyalash stavkasi (Rossiyada 2015 yildan beri - ‘asosiy stavka’), zaxira stavkasi iqtisodiy siyosatning asosiy ko'rsatkichlari hisoblanadi. - monetarizmning asosiy tenglamasi - almashinuv tenglamasi, Milliy xarajatlar va milliy daromad o'rtasidagi bog'liqlikni ko'rsatadi: M V = P Y , 15 qayerda M - pul miqdori; V - pul muomalasining tezligi; P - umumiy narx darajasi; Y - ishlab chiqarishning real hajmi (YaIM). Chap tarafdagi tenglama a'zolari tranzaktsiyalarda ishlatiladigan pullarning xatti-harakatlarini tavsiflaydi: M - pul miqdori (pul agregatlari yig'indisi); V - pulning iqtisodiyotda muomalada bo‘lish tezligi banknotaning ma’lum vaqt ichida necha marta o‘z egasini o‘zgartirishini ko‘rsatadi. Milliy hisoblar tizimidagi tenglamaning o'ng tomonida Y - real YaIM (mamlakatda ishlab chiqarilgan mahsulot va xizmatlarning jismoniy hajmi), P YaIM deflyatori (narx darajasi yoki mahsulotning har bir birligi sotiladigan o'rtacha narx) va P Y - nominal YaIM (ishlab chiqarish hajmi pul shartlari ). - pul muomalasi tezligining barqarorligi monetarizmda muhim nazariy pozitsiyadir. Ayirboshlash tenglamasidan kelib chiqadiki, o'sish M V o'sish bilan birga bo'lishi kerak P Y .Shu bilan birga, faqat o'zgarishlarning ta'siri haqida savol tug'iladi M ustida R . 1.3. Institutsionalizm nazariya larning rivojlanishi tarixi va Neoinstitutsional nazariyaning asosiy yo`nalishlari Ilmiy iqtisodiy nazariyalar shakllanishi XVII asrda Yevropada dastlab V.Petti, Buagilber, keyinroq esa, A.Smit va D.Rikardolarning klassik iqtisodiy ta’limotlari bilan tavsiflanadi. X1X asrning yetmishinchi yillariga kelib, klassik nazariyaning K.Menger, M.Jevons, L.Valras va boshqa tadqiqotchilarning faoliyati zamiridagi marjinal yondashuv bilan kengayishi neoklassik nazariya sifatida A.Marshallning “Iqtisodiyot prinsiplari” asarida o`z ifodasini topdi. A.Marshallning qarashlari J.B.Klark izlanishlarida takomillashdi. 16 Neoklassik nazariyaning asosiy tamoyillari ikki qismdan iborat. Asosiy tamoyillarning birinchi qismini klassikaning “eski” tamoyillari, ikkinchi qismni esa, neoklassikaning “yangi” tamoyillari tashkil etadi. “Eski” tamoyillar “qat’iy negiz” bo`lsa, “yangi” tamoyillar neoklassikaning «himoya qobig`i»ni tashkil etadi. “Eski” tamoyillarga quyidagilar kiradi:  bozorda hamma vaqt muv o zanat mavjud, u yagona Pareto (Valras-Errou- Dobre) optimum i talablariga mos keladi ;  bozorda individlar tomonidan oqilona tanlov amalga oshir iladi;  i ndividlarga tashqi omillar ta’sir ko`rsatmaydi , ularning biror holatni afzal bilishi barqaror va ekzogen xususiyatga ega ;  xarajatlarning yagona turi – ishlab chiqarish xaraj a tlari hisobga olinadi. Ayni chog`da ayirboshlash xarajatlar i e’tiborga olinmaydi. “Yangi” tamoyillarga ko`ra:  bozorda ayirboshlashni amalga oshirish uchun resurslarning xususiy mulkligi asosiy zamin hisoblanadi;  individlar da bitim to`g`risidagi barcha axborot mavjud;  ayirboshlash chegaralari k amay i b boruvchi foydalilik tamoyili asosida hamda resurslarning dastlabki taqsimlanishi dan kelib chiqib, belgilanadi. Klassik nazariyaning rivojlanishida kuzatiladigan istalgan qoida tuzatishlar va aniqlashtirishlar jarayonida «Eski tamoyillar»ni tashkil qiluvchi fikrlar o`zgarishsiz qolishi lozim. Ular tadqiqot paradigmasini, nazariyani izchil qabul qiluvchi har qanday tadqiqotchining tanqidi qanchalik keskin bo`lmasin, “eski” tamoyillardan voz kechilmaydi. Aksincha, nazariyaning rivojlanishiga qarab uning tadqiqot predmetiga «yangi tamoyil»ni tashkil qiluvchi qarashlarga doimiy tuzatishlar, yangi unsurlar kiritiladi. 17 «Eski» institutsionalizm nazariyasining mohiyatini yanada to`liqroq ko`rib chiqish uchun ushbu ilmiy yo`nalishning ko`zga ko`ringan vakillari hisoblangan T.Veblen, K.Polani va J.K.Gelbreyt qarashlariga murojaat etish mumkin. Mashinali ishlab chiqarishning paydo bo`lishini tahlil qilishda kapitalist bilan yollanma ishchi o`rtasidagi munosabatlar tizimi mehnat taqsimoti qabul qiladigan quyidagi tashkiliy shakllar orqali ularning o`zaro ta’siriga e’tibor qaratildi: tabiiy mehnat taqsimoti → kooperatsiya → manufaktura va mutlaq qo`shimcha qiymatni shakllantirish → xususiy ishchining paydo bo`lishi → mashinalarning paydo bo`lishi → fabrika → nisbiy qo`shimcha qiymatni shakllantirish. Karl Polanining ta’kidlashicha, aynan milliy resurslar va mehnat bozorining shakllanishi asosida davlatning aralashuvi yotadi. G`arbiy Yevropaning barcha ichki bozorlari mahalliy bozorlar tabiiy evolyutsiyasining natijasi emas, balki davlatning aralashuvi orqali barpo etilgan. T.Veblen «Bekorchi sinf nazariyasi» (1899) [32] asaridagi odatlar to`g`risidagi tahlilda xolizm metodologiyasini qo`llaydi. Odatlar individlarning bozordagi, siyosiy sohadagi, oiladagi xatti-harakatlari doiralarini belgilab beruvchi institutlardan biri hisoblanadi. Insonlar xatti-harakati Veblen tomonidan ikkita juda qadimiy odatdan keltirib chiqariladi. Bu odatlarni u raqiblik hissiyoti (boshqalardan birinchi bo`lish, umumiylikdan ajralib turish istagi) va mahorat hissiyoti (halol va samarali mehnat qilishga moslashish) deb nomlaydi. Ushbu muallifning fikriga ko`ra, raqiblik hissiyoti mulkchilik va bozordagi raqobatning asosida yotadi. Ushbu hissiyotning o`zi individ o`z tanlovini amalga oshirishda o`z foydaliligini ko`paytirishni emas, balki boshqalarning ko`z o`ngida o`z nufuzini oshirishni ko`zlovchi «oshkora iste’mol»ni izohlaydi. Masalan, sotib olmoqchi bo`lgan avtomobilni tanlashda iste’molchi uning narxiga va texnik xususiyatlariga 18 emas, balki muayyan rusumdagi mashinaga egalik qilish orqali ta’minlanadigan nufuzga e’tiborni qaratadi. Va nihoyat, “eski” institutsionalizm namoyondasi J.K.Gelbreyt tahlilini axborot va axborot almashuvining ishtirokchilar o`rtasida taqsimlanishi masalalaridan boshlaydi. Uning asosiy fikri – hozirgi b ozorda hech kim to`liq axborot ga ega emas . Har bir shaxsning bilimlari ixtisoslashgan bo`lib, xususiy ahamiyatga ega, axborot to`liqligiga faqat ushbu to`liq bo`lmagan bilimlarni birlashtiruvchi tashkilot doirasida erishish mumkin, deb ta’kidlaydi. Bunda hokimiyat alohida shaxsdan guruhga birlashgan, individuallikka ega bo`lgan tashkilotlar qo`liga o`tadi. So`ngra bu tashkilot individlarning xatti-harakatiga ko`rsatadigan ta’sirni tahlil qilib, individlar tavsiflarini institutsional muhit funksiyasi sifatida ko`rib chiqadi. Masalan, uning ta’kidlashicha, iste’mol talabining o`sishi iste’molchilarning o`z ichki tuyg`ulari yuqori bo`lishidan emas, balki ularni ishontirish uchun reklamadan faol foydalanuvchi korporatsiyalar manfaatlarining o`sishidan kelib chiqadi. Bozor iqtisodiyoti munosabatlarining jadal rivojlanishi barobarida iqtisodiy tadqiqotlar ko`lami yanada kengaydi va chuqurlashdi. Bu bilan hozirgi zamon iqtisodiy ta’limotlarining yirik yo`nalishlari shakllanishi ro`y berdi. H ozirgi zamon iqtisodiy ta’limotlarini o`rganishning keng tarqalgan yondashuvlariga ko`ra, ular uchta yo`nalish: neoklassika, institutsionalizm va keynschilikdan iborat. Biroq, mamlakatimizda mazkur yo`nalishlar – ayniqsa, institutsionalizm yo`nalishi sohasidagi ilmiy –nazariy, o`quv-uslubiy jabhalar yaxlit bayon etilgan adabiyotlarni yetarli deb bo`lmaydi. Institutsionalizmning nazariy yo`nalish sifatida shakllanishi bevosita klassik va neoklassik nazariyalar bilan bog`liq. Binobarin, neoklassika tamoyillaridagi yuqorida ko`rsatilgan cheklovlarni hisobga olgan holda bozor modelini tuzishga 19 yo`naltirilgan nazariya – institutsionalizm hisoblanadi. Ushbu nazariyaning tadqiqot markazida institutlar – insonlar tomonidan barpo etiladigan va o`zaro hamkorlikni tarkiblovchi siyosiy, iqtisodiy hamda ijtimoiy me’yorlar va qoidalar turadi. Institutsional nazariya qoidalari neoklassik yondashuvga nisbatan yangi nazariya bo`lib, bozor munosabatlari tahlilining yangi sohasidir. Institutsionalizm bugungi kunda iqtisodiyot fanining eng tez rivojlanib borayotgan yo`nalishlaridan biri hisoblanadi. Bu ko`proq neoinstitutsional iqtisodiy nazariyaga yoki yanada kengroq aytadigan bo`lsak, neoinstitutsional nazariyaga yoki neoinstitutsionalizmga taalluqli. Ilmiy manbalar [ 30, 32, 34, 40, 41, 47 ] guvohlik berishicha, neoinstitutsionalizm chuqur tarixiy ildizga ega. XIX asr oxiri – XX asr boshida yuzaga kelgan “eski” institutsionalizmning dastlabki asoschilari bo`lib T.Veblen, J.R.Kommons va U.Mitchellar hisoblanishadi. Hozirgi zamon iqtisodchilari ularning ishlaridan bugungi kunda ham o`z ahamiyatini yo`qotmagan va iqtisodiyot fanining an’anaviy usullari yordamida izohlanishi qiyin bo`lgan jarayonlarni tahlil qilish imkonini beruvchi g`oyalarni topmoqda. Biroq o`tgan asrning 60-70 yillarigacha institutsional yo`nalish ancha sust rivojlangan. Keyinchalik eski g`oyalar ikkinchi bosqich institutsionalistlari – J.K.Gelbreyt, R.Xaylbroner, F.Perru, J.Furaste, G.Myurdal va boshqalarning ishlarida o`z aksini topgan. “Eski” (zamonaviy) institutsionalizmning uchinchi bosqichi asosan J.Xodjson boshchiligidagi [55] “kembridj maktabi” olimlarining faoliyati bilan bog`liq hisoblanadi. Shu bilan birga turli iqtisodiy maktablarga mansub bir qator iqtisodchilar [30, 31] institutsional tizimlarni tahlil qilish bilan shug`ullanib, o`z tadqiqotlarida institutsional yondashuvdan bevosita yoki bilavosita foydalanishgan. 20 Institutsional nazariyaning ko`p sonli masalalarini yorituvchi adabiyotlarda institutsionalizm turli yo`nalishlarining metodologik xususiyatlari to`g`risidagi fikr-mulohazalarga katta ahamiyat berilgan [31, 39, 40, 50, 56]. “Eski” institutsionalizm bilan neoinstitutsionalizmda ko`plab umumiylik mavjud – bu institutlarni tadqiq etish, shuningdek ijtimoiy-iqtisodiy hodisalarni o`rganishga nisbatan evolyutsion yondashuvning ayrim jihatlarini tahlil qilishdir. Umuman olganda ushbu ikkita yondashuv kesishuv nuqtalariga ega emas. Rossiyalik olim R.Nureevning fikriga ko`ra, “eski” institutsionalizm bilan neoinstitutsionalizm o`rtasida, kamida, uchta asosiy farq mavjud 1 . 1) Agar “eski” institutsionalistlar zamonaviy iqtisodiy nazariya muammolarini jamiyatdagi boshqa fanlar usullari bilan o`rganishga intilgan holda huquq va siyosatdan iqtisodiyot tomon borishsa, neoinstitutsionalistlar bunga to`g`ridan- to`g`ri qarama-qarshi yo`ldan borishadi, ya’ni o`z tahlilida neoklassik iqtisodiy nazariya vositalariga tayanadi, zamonaviy mikroiqtisodiy usullarni qo`llagan holda siyosiy va huquqiy muammolarni o`rganishadi. 2) “Eski” institutsionalizm asosan induktiv usulga asoslanib, alohida holatlardan umumlashtirishga tomon intildi, buning natijasida, qator iqtisodchilarning fikriga ko`ra, umumiy institutsional nazariya yuzaga kelmadi; neoinstitutsionalizm deduktiv yo`ldan borib, neoklassik iqtisodiy nazariyaning umumiy tamoyillaridan ijtimoiy hayotning muayyan hodisalarini izohlashga intilmoqda. 3) “Eski” institutsionalizm radikal iqtisodiy tafakkur oqimi sifatida asosiy e’tiborni insonlar manfaatlarini himoyalovchi jamoalar (asosan, kasaba uyushmalari va hukumat) xatti-harakatiga qaratdi; neoinstitutsionalizm qaysi 1 Nureev R. I nstitutsionalizm : vchera, segodnya i zavtra. V kn. «I nstitutsional naya ekonomika». Uchebnoye posobiye G’ A.Oleynik. –M.: INFIM, 2000. -5-7 b. 21 jamoa a’zosi bo`lish uning uchun foydali ekanligini o`z manfaatlariga amal qilgan holda hal etuvchi mustaqil individga e’tibor qaratadi. 4) “Eski” institutsionalizm metodologik xolizmdan foydalanadi, uni umumiy tarzda quyidagicha ta’riflash mumkin: “institutlar birlamchi, individlar ikkilamchi”. Ushbu holat neoinstitutsional nazariyaga asos qilib olindi. Shu nuqtai nazardan “eski” va “yangi” institutsional maktablarni bir biridan farqlash lozim. Ingliz iqtisodchisi J.Xodjson [55] u yoki bu yo`nalishga mansub olimlarni quyidagicha tarzda tasniflashni taklif qiladi: “Eski” institutsional maktab: T.Veblen, J.R.Kommons, U.Mitchellar, Y.Shumpeter, J.K.Gelbreyt, F.Nayt, K.Polani, K.Ayres, G.Myurdal. “Yangi” institutsional maktab: R.Kouz, D.Nort, O.Uilyamson, R.Pozner, M.Olson, F.Xayek. J.Xodjsonning fikriga ko`ra [55], agar “eski” maktab darvinizmga asoslanib, raqobatlashuvchi institutlar to`g`risidagi asoslardan foydalangan holda institutlarning uzoq vaqt mobaynida rivojlanishini ko`rib chiqqan bo`lsa, “yangi” maktab ijtimoiy darvinizmdan yiroqlashib, o`z tadqiqotlarini metodologik individualizm nuqtai nazaridan olib bormoqda. Shunday qilib, J.Xodjson “yangi” maktabni ko`p jihatdan tanqid qiladi. Uning ta’kidlashicha, “yangi” maktabning nochorligi shunda namoyon bo`ladiki, tadqiqotlarga jamiyat o`zining “tabiiy holatida” asos qilib olingan bo`lib, unda qandaydir insoniy munosabatlar mavjud, lekin institutlarsiz; institutlar urf-odatlar va qoidalar bilan birgalikda paydo bo`lishi, so`ngra esa insonlar tomonidan qonuniyat sifatida ochilishi hisobga olinmaydi. Masalan, K.Magner pulning paydo bo`lishi muammosini tadqiq etishni jamiyatning unda pul mavjud bo`lmagan institutlardan holi bo`lgan holatini tahlil qilishdan boshlab, so`ngra esa ularning paydo bo`lishiga individual agentlarning oqilona qarorlari natijasi sifatida qaraydi. O.Uilyamson ham asos sifatida 22 institutlardan holi makon – institutlarsiz bozorni ko`rib chiqadi, so`ngra esa transaksiya xarajatlarini qisqartiruvchi tuzilmalar sifatida firmalarning paydo bo`lishini tadqiq etgan. J.Xodjsonning fikricha [55], neoinstitutsional olamning bunday taxmini noto`g`ri, chunki jamiyat aza l dan institutsionallashgan. Ushbu xulosa, uning ta’kidlashicha, ko`plab iqtisodchilarning “eski” maktab institutsionalistlarining g`oyalariga qaytishiga sabab bo`ldi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, “yangi” institutsional maktab, neoinstitutsional nazariya va yangi institutsional iqtisodiyot – bularning barchasi bitta narsa emas. “Yangi” maktab, R.Nureevning fikricha, o`z asoslariga ko`ra bir- biridan farq qiluvchi ikkita so`nggi yo`nalish: neoinstitutsionalizm uchun neoklassik nazariya va yangi institutsional iqtisodiyot uchun “eski” institutsionalizm yo`nalishlariga asos bo`lib xizmat qildi. Yangi institutsional iqtisodiyot vakillari tomonidan nafaqat ushbu yo`nalish doirasida, balki boshqa yo`nalishlar doirasida ham tan olinib, keng qo`llanilgan bir necha nazariya ishlab chiqildi. Bular o`yinlar nazariyasi (J. Fon Neyman, O.Morgenshtern, J.Nesh) va to`liqsiz oqilonalik nazariyasi (G.Saymon) hisoblanadi [30]. Yangi institutsional iqtisodiyotning hozirgi zamon ishlanmalarini fransuz maktabi iqtisodchilari – L.Teveno, O.Favro, A.Orlean, R.Buaye va boshqalar ishlarida uchratish mumkin [30, 31]. Biroq, institutsionalistlarning bahs-munozaralari bir yo`nalishning boshqasi ustidan ustunligini isbotlashga yo`naltirilgan. Bir qator iqtisodchilar, xususan T.Eggertsonning ta’kidlashicha 2 , “faqat vaqt munozaralarda hakam sifatida ishtirok etishi mumkin. Aynan metodologik ziddiyatlar tufayli J.R.Kommons 2 Eggertson T . Ekonomicheskoye povedeniye i instituto’. –M.: DELO, 2001. 18-19 b. 4 Neoklassik yondashuvning asosida jamiyat t o`g` risidagi fanlarning butun tar q o q sanalarini umumlashtirish (unifikatsiyalash) yotadi. 23 boshchiligidagi eski amerika institutsionalistlarining urinishlari muvaffaqiyatsizlikka uchradi, chunki, 1984 yilda R.Kouz yozganidek, “hech qanday nazariyaga ega bo`lmagan ular (amerika institutsionalistlari) hali anglab yetishni talab etuvchi quruq izohli materialdan boshqa hech narsani taklif eta olishmadi”. H ozirgi vaqtda neoinstitutsional yondashuvdan nafaqat iqtisodchilar va sotsiologlar, balki yuristlar va siyosatshunoslar ham foydalanmoqda. Bu ko`proq ham jahon xo`jalik tizimini, ham alohida olingan milliy iqtisodiyotni tadqiq etishga taalluqli, chunki fundamental tahlilni, xoh u iqtisodiy nazariya, siyosatshunoslik, sotsiologiya, huquq bo`lsin, bir fan doirasida olib borib bo`lmaydi. H ozirgi bosqichda iqtisodiy imperializm 3 iqtisodiy fanning deyarli barcha oqimlariga xos, biroq neoinstitutsionalizmda u yaqqol namoyon bo`ladi, bu boshqa metodologik asoslardan voz kechmagan va neoklassikaning “qat’iy negizi”ni o`zgartirmagan holda jamiyat haqidagi boshqa fanlar – psixologiya, sotsiolgiya, siyosatshunoslik fanlarining ishlanmalaridan foydalanish imkonini beradi, bu tahlil sohasini sezilarli darajada kengaytirib, uni boyitadi va aniqlikka yaqinlashtiradi. Neoinstitutsionalizm ikkita umumiy asosdan kelib chiqadi, birinchidan, ijtimoiy institutlar ahamiyatga ega, ikkinchidan ular neoklassik nazariya vositalari yordamida tadqiq etiladi. Ushbu ikki taraflama xususiyat neoinstitutsionalizmni “eski” institutsionalizm va neoklassik nazariyadan ajratib turadi. Neoinstitutsionalizm neoklassik nazariyadan insonning ko`paytiruvchi xatti- harakati va metodologik individualizm tamoyillarini meros qilib olgan holda o`tgan asrning 50-60 yillarga kelib shakllandi. Neoinstitutsionalizmning ayrim variantlarida o`yinlar nazariyasidan foydalaniladi. Ayrim neoinstitutsionalistlar o`z tadqiqotlarida evolyutsion nazariya qoidalariga tayanadi. 3 24 Biroq, ularning o`xshashligiga qaramay, neoinstitutsional va neoklassik yondashuvlarining metodologik xususiyatlarini belgilab beruvchi bir qator farqlarni ajratish mumkin. Neoinstitutsional nazariya ijtimoiy jarayonning real faoliyat ko`rsatuvchi ishtirokchilari sifatida guruhlar yoki tashkilotlarni emas, balki alohida individlarni o`rganadi. Shu tariqa tashkilotlar ichida individlar o`rtasida yuzaga keladigan munosabatlar turli tashkiliy tuzilmalarning mavjud bo`lishini izohlash uchun hal qiluvchi omil hisoblanib, neoinstitutsional nazariyani o`rganish ob’ekti sanaladi, ayni paytda neoklassik nazariyada firma “qora quti” sifatida ko`rib chiqildi. Firmaning paydo bo`lishi masalalari ham neoklassiklar nazaridan chetda qoldi, ayni paytda neoinstitutsional yo`nalish vakillarining ko`plab ishlari, shu jumladan R.Kouz ishlari [30]ning maqsadi “firmaning mavjud bo`lishini izohlash va uning faoliyati ko`lamlarini belgilab beruvchi sabablarni qidirib topishdan iborat bo`ldi”. Ta’kidlash lozimki, metodologik individualizm bir qator jarayonlarni tadqiq etish uchun ancha jiddiy cheklovlarni belgilaydi. Masalan, davlatni yagona, uyg`unlashgan tarzda foliyat ko`rsatuvchi, bo`linmas organizm sifatida aniq tasavvur qilishga to`liq tayangan tadqiqotni amalga oshirish ancha muammoga aylandi; davlatning maqsadli funksiyasini ko`paytirishga, individlar funksiyalarining qismi (agregati) hisoblanmaydigan o`ziga xos “ijtimoiy ne’mat funksiyasi”ga asoslangan yondashuvlardan foydalanish ham qiyindek tuyuladi. Ikkinchi tomondan, bunday asos tadqiqot natijasida olinadigan xulosalarning amaliyot nuqtai nazaridan ahamiyatini yanada oshiradi, chunki ular real ma’lumotlarga asoslanadi. Individlar va institutlarning o`zaro bog`liqligini tahlil etishda boshlang`ich nuqtaga nisbatan ikkita tamoyil mavjud. Birinchi tamoyilda institutlar individlarning manfaatlari hamda xatti-harakatlari orqali tushuntiriladi va 25 metodologik individualizm deb nomlanadi . Ya’ni, individ institutlarni tahlil qilishda boshlang`ich nuqta hisoblanadi. Masalan, davlatni tavsiflashda uning fuqarolarining manfaatlari va o`ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqiladi. Metodologik individualizm tamoyilining davomi spontan evolyutsiya konsepsiyasidir. Ushbu konsepsiyaga ko`ra, institutlar insonlarning harakatlari natijasida paydo bo`ladi degan taxmin ilgari suriladi. Ya’ni, individlar birlamchi, institutlar esa ikkilamchi o`rin tutishi to`g`risidagi taxmin neoklassiklar qarashlarida aks etgan Aksincha, tahlil uchun boshlang`ich nuqta sifatida individlar emas, balki institutlar belgilanishi ikkinchi tamoyilga asos bo`ladi. Shu tariqa ikkinchi tamoyilda xolizm metodologiyasidan foydalaniladi. Boshqacha aytganda, individlar institutlarning ta’rifidan kelib chiqib tavsiflanadi. Institutlar esa, o`zlari makrodarajada munosabatlar tizimini takror ishlab chiqarishda bajaradigan funksiyalar orqali izohlanadi. Endi fuqarolar o`z hukumatini emas, balki hukumat ma’lum xildagi fuqarolarning shakllanishiga ko`maklashadi. So`ngra, spontan evolyutsiya konsepsiyasiga institutsional determinizm tezisi qarshi turadi va u muhim barqarorlashtiruvchi omil hisoblanadi. Institut l ar – o`tmishda sodir bo`lgan «jarayonlar natijasi» bo`lib, ular o`tmish holatlariga moslashgan va shuning uchun ijtimoiy m o` rtlik, psixologik m o` rtlik omili hisoblanadi va barcha keyingi rivojlan i sh «doiralarini» belgilab beradi. Shunday qilib, xolizm da individlarning manfaatlari va xatti-harakatlari ularning o`zaro hamkorigini oldindan belgilab beruvchi institutlarning tavsifi orqali tushuntiri ladi . Ya’ni, institutlar birlamchi, individlar esa ikkilamchi o`rin tutadi. 26 II.BOB. NEOLIBERALIZM NING VUJUDGA KELISHI VA RIVOJLANISHI 2.1. Neoliberalizmning vujudga kelishi Neoliberalizm XX asrning 30 yillari keynschilikdan farqli ravishda iqtisodiyotni davlat tartiblashiga bo`lgan muammolarga mustaqil qarash tizimi sifatida kelib chiqdi. Neoliberalizm erkin raqobat, shaxsiy manfaatlardan kelib chiqqan yakka faoliyat ustunligi g`oyasiga asoslangan nazariya. Yakka iqtisodiy faoliyatga bo`lgan davlat aralashuvi cheklangan bo`lishi kerak. Agar keynschilik davlatning iqtisodiyotga faol aralashuv chora-tadbirlarini qo`llab-quvvatlasa, neoliberalizm esa davlatning passiv tartiblashi tarafdori hisoblanadi. Neoliberalizm ( inglizcha „neoliberalism“) — liberalizmning bir turi bo‘lib, siyosiy va iqtisodiy falsafaning 1930-yillarda vujudga kelgan va 1980-90 yillarda mafkura sifatida shakllangan yo‘nalishidir [1] . Terminning o‘zi birinchi marta 1938-yilda Valter Lippmanning Parij kollokviumida ishlatilgan. Terminning mualliflari fransuz iqtisodchisi Bernar Lavern va uning nemis hamkasbi Aleksandr Ryustou hisoblanadi. Neoliberalizm paydo bo‘lganidan so‘ng, avvalo, davlatning iqtisodiy jarayonlardagi roliga munosabat o‘zgardi [2] . Neoliberallar o‘z vazifalari qatoriga erkin tadbirkorlikni faol himoya qilishni ham kiritadi. Davlat monopoliyaga qarshi qonunchilikni o‘rnatdi, kichik biznesni qo‘llab-quvvatladi, mulkdorlar sonini kengaytirdi, iqtisodiy rivojlanishning yagona strategiyasini ishlab chiqdi, mulkchilik shakllarining plyuralizmini va fuqarolarni ijtimoiy himoya qildi. Bundan tashqari, rahbarlar va hokimiyatdagilarning siyosiy rollarini qat iyʼ taqsimlash siyosatning muhim vazifasi sifatida barcha siyosiy kuchlarning kelishuvi bilan almashtiriladi. Liberalizm G arb demokratlarining mafkuraviy ʻ asosiga aylandi. 27 Neoliberalizm klassik liberalizmdan farqli bo lib, davlatning iqtisodgaʻ aralashuvi va uni tartibga solishini to‘liq inkor etmaydi, ammo o‘z funksiyasida faqat raqobat tamoyillari va erkin bozor qonunlarini o‘rnatish vazifasini qoldiradi. Bunda erkin bozor va cheklanmagan raqobatni asosiy vosita deb biladi. Neoliberalizmda taraqqiyotni ta minlash va ijtimoiy adolatga erishish mumkin ʼ bo‘lgan barcha narsa yalpi ichki mahsulot bilan o‘lchanadigan iqtisodiy o‘sishga asoslangan. 2.2.Neoliberalizm kontseptsiyasi Iqtisodiy fandagi zamonaviy oqimlarning biri sifatida neoliberalizmning kelib chiqishi A. Smit va D. Rikardo asarlarida shakllangan liberalizm iqtisodiy siyosatidan boshlanadi. Liberalizmning asosiy belgilari erkin raqobat davrida tovarli iqtisodiyot xususiyatlarini aks ettirgan. Liberalizm iqtisodiy siyosat sifatida erkin tadbirkorlik tizimini xo`jalikni tashkil etishning ancha qulay shakli deb qaragan. Erkin bozor mexanizmi iqtisodiy resurslarni optimal taqsimlash va foydalanishni ta’minlaydigan yagona regulyator hisoblangan, davlat esa, ba’zi ijtimoiy munosabatlarni tartibga solib turuvchi kuch sifatida amal qilgan (A. Smit bo`yicha “tungi qaraul”). XX asr 30-yillarining o`rtalariga kelib keyinschilikning rivojlanishi bilan iqtisodiy nazariya va amaliyotda liberal yo`nalish inqirozi namoyon bo`la boshladi. Uning natijasida: bir guruh iqtisodchilar o`zlarining qarashlaridan voz kechgan holda keyinschilikka qo`shilib ketdi va bu yangi ta’limotni ancha ratsional hisobladi; ikkinchi guruh iqtisodchilar bozor munosabatlarida davlatning xarakteri, o`rni va roli to`g`risidagi o`zlarining ko`z qarashlarini qayta o`zgartirgan holda neoliberalizmni tashkil etdi. Keyinchalik iqtisodiy fanda neoliberal kontseptsiyasining asosiy printsiplari ishlab chiqildi va ularning amaliyotda amal 28 qilishi ko`rsatib berildi, neoliberalizm oqimi va maktabi shakllantirildi va shuningdek mazkur kontseptsiyaning mohiyati va mazmuni to`g`risida bir butun tushunchalar yaratildi. Shunday qilib, neoliberalizm – bu erkin raqobat mexanizmi bilan davlatning iqtisodiyotni tartiblab turishini birga qo`shib olib borish zarurligini asoslab berishga qaratilgan iqtisodiy nazariya va xo`jalik amaliyotidagi zamonaviy yo`nalishlardan biri hisoblanadi. 2.3.Neoliberalizm: xususiyati va asosiy belgilari Neoliberalizm, bozor munosabatlari tizimi xo`jalik yuritishning ancha samarali shakli ekanligi, u iqtisodiy rivojlanish va o`sish uchun eng qulay shart- sharoit yaratib berishi to`g`risidagi qoidaga asoslanadi. Neoliberallar iqtisodiyotni erkinlashtirish, bahoning erkin shakllanish printsiplaridan, iqtisodiyotda xususiy mulkning va nodavlat xo`jalik tuzilmalarining etakchilik rolidan foydalanish tarafdori hisoblanadi. Bunda ular davlatning iqtisodiyotni tartiblashdagi rolini futbolni boshqarib turadigan, lekin o`yinda ishtirok etishga haqi bo`lmagan hakamga o`xshatadi. Iqtisodiyotni davlat tartiblashining neoliberal kontseptsiyasi vakillari L. Erxardning – “mumkin bo`lgan barcha joyda – raqobat, qayerda zarur bo`lsa o`sha yerda - tartiblash” qoidasiga amal qilgan holda, iqtisodiy jarayonlarda davlat ishtirokini kamaytirish va iqtisodiyotdagi nomuvozanatlikni bartaraf etish sharti sifatida tadbirkorlarning erkin va barqaror amal qilishga ko`maklash zarurligini isbotlab berdi. Neoliberalizmning asosiy belgilari: 29 · bozor mexanizmi va erkin raqobat ustunligini e’tirof etgach, neoliberallar raqobat muhitini shakllantirish va unga amal qilishni nazorat qilish bo`yicha davlatning iqtisodiyotga aralashuvini mumkin deb hisoblaydi; · zamonaviy iqtisodiyotning samaradorligini ta’minlashda iqtisodiy faoliyat ishtirokchilarining erkin amal qilishini qo`llab-quvvatlaydi; · monopoliyani milliy xo`jalikning har tomonlama rivojlanish yo`lidagi to`siq deb e’lon qiladi va iqtisodiyotdagi monopol moyillik bilan kurashning zarurligini asoslab beradi; · o`zini keyinschilik va xo`jalik xayotiga faol aralashuv printsipiga asoslangan totalitarizmga qarshi raqib deb hisoblaydi. XX asrning 30-yillardayoq erkin raqobat tizimini cheklovchi iqtisodiyotni davlat tartiblashining keynschilik g`oyalariga qarshi, davlatning iqtisodiyotga aralashuvining muqobil neoliberal chora-tadbrlari turli mamlakatlarda ishlab chiqarila boshladi. Hozirgi zamon sharoitida “neoliberallar” nomi bilan atiluvchi bir qancha maktablar amal qiladi. Unga Chikago (M. Fridman), London (F. Xayek), Frayburg (V. Oyken, L. Erxard) maktablarini kiritish mumkin. “Ordoliberalizm” nima? Ikkinchi jahon urishidan keyin neoliberalizm g`oyalari eng avval g`arbiy Germaniya amaliyotida muvoffaqiyatli qo`llanila boshladi. Bu yerda 1948 yildan neoliberalizm Bonning rasmiy doktrinasiga aylandi. O`sha yili Oykenning muharrirligi ositida xo`jalik va ijtimoiy tuzum to`g`risidagi neoliberallarning yillik jurnalining birinchi soni “Ordo” nomi bilan chop etildi. V.Oyken ishlatgan “Ordo” so`zi “Tabiiy tuzum ... erkin bozor xo`jaligi” tushunchasini bildiradi. Germaniyada neoliberalizm doktrinasi “Oyken maktabi” ta’sirida xatto “ordoliberalizm” deb atali boshladi. 30 Ordoliberal kontseptsiyasi asosida “ijtimoiy bozor xo`jaligi” kontseptsiyasi ishlab chiqildi. Uni ishlab chiqqan iqtisodchi professorlar Alfred Myuller-Armak, Aleksandr Ryustov, Velgelm Repke va Lyudvig Erxardlar hisoblanadi. V.Oyken “iqtisodiy tizim” tiplari to`g`risida Valter Oyken (1891-1950) o`zining “Milliy iqtisodiyot asoslari” (1947) kitobida iqtisodiyotni bozorga asoslanib tashkil etish shakllarining asosiy tiplarini (turlarini) ko`rsatib beradi. Mazkur kitobning “Iqtisodiy tizimlar” bobida “xo`jalikning ideal tiplari” to`g`risidagi g`oya ilgari suriladi. Unda Oyken xo`jalik shakllarining barcha turlarini faqat ikkita iqtisodiy tizimga – erkin bozor xo`jaligi va markaziy boshqaruv xo`jaligiga ajratib ko`rsatadi. Bu shakllar ideal yoki sof xo`jalik tiplari hisoblanadi va boshqaruv uslublari bo`yicha bir biridan farq qiladi. Birinchi xo`jalik tipida buyruq berishga, o`z hukmini o`tkazishga hech kimning haqi yo`q. Ikkinchisida – barcha qarorlar yuqoridan qabul qilinadi, demak o`z- o`zidan yuzagi kelish holatlari bo`lmaydi. Oykenning keyinchalik qayd qilishicha, real voqelikda bunday ideal xo`jalik tiplar amal qilmaydi. Shuning uchun “xo`jalikning ideal tipi” tushunchasi bilan birga, u iqtisodiy hayotda doimo amal qiladigan “xo`jalikning real tipi” tushunchasini kiritadi. Lekin har xil iqtisodiy tizim xo`jalikning ideal tipiga intiladi. Bu yerda xo`jalik tiplari nima bilan aniqlanadi degan savol tug`iladi. Buning sababi, Oykennnig fikricha, mamlakatning milliy-mintaqaviy xususiyatlariga, ya’ni an’ana, urf-odat, ahloq, din, madaniyat darajasi, odamlar ongining shakllanishi va shu kabilardan kelib chiqadi. Boshqacha aytganda xo`jalik tiplari xalqning o`z tanloviga bog`liq. Oykenning fikriga ko`ra, ibtidoi jamoa, quldorlik, feodal yer egaligi, totalitar davlatlar, shu jumladan sotsialistik iqtisodiyot markazdan 31 boshqariladigan xo`jalikka intiladi. Xalq qancha madaniyatlashgan bo`lsa, u shuncha markazlashtirilmagan iqtisodiyotni tanlaydi. Bunday vaziyatda davlat o`zini qanday tutishi kerak? Neoklassiklar nuqtai nazariga ko`ra, bozorni tanlash – tabiiy jarayon, chunki ular iqtisodiyotning faqat bir tipini, ya’ni erkin bozor xo`jaligini tan oladi. Oyken bo`yicha esa, insoniyat uchun iqtisodiyotning ikki tipi tabiiy; markaziy-boshqaruv xo`jaligi o`zining amal qilishida hatto ancha uzoq tarixiga ega. Shuning uchun, xalqning xo`jalik tipini tanlashida davlat uning istagiga quloq solishi, sotsial institutlarni tashkil etishda yordam berishi kerak. Masalan, agar bozor bo`lmasa, bozorni tashkil etish. Keyin davlat bir chetga chiqib turishi va bozor kuchlarining o`yin qoidalarini kuzatib borishi kerak. Bu yerda neoliberallar futbol komandasini misol tariqasida ko`rsatadi. Ularning nuqtai nazariga ko`ra, davlat – bu futbol hakami, neoklassiklar esa davlatni hakamsiz ko`cha futbol komandasiga o`xshatadi. Neoliberal yo`nalish keynschilik va neoklassik yo`nalish bilan o`xshashlik tomoni bo`lsada, ulardan farq qiladi. Neoliberalizm – iqtisodiyotni tartiblash variantlaridan biri, ammo keynschilikka nisbatan tabiiy bozor mexanizmini ko`proq qo`llab-quvvatlaydi. Neoliberallar fikriga ko`ra, ular iqtisodiy tizimni tanlash to`g`risidagi ta’limotni shakllantirdi. Agar neoklassiklar sotsialistik tizimni ko`zi bog`langan, ertami-kechmi o`raga qo`lab tushadigan tizim sifatida tarixning qisqa muddatli xatosi deb hisoblangan bo`lsalar, neoliberallar esa, markaziy-boshqaruv xo`jaligini iqtisodiyotning tabiiy varianti deb hisoblaydi. U (iqtisodiyot) istibod tartibodidan kelib chiqqan-ku (Rossiyada – podshoh, Sharq xalqlarida – xon v b.). Shuning uchun, neoliberallar fikriga ko`ra, markaziy-boshqaruv xo`jaligi tarixning xatosi hisoblanmaydi, balki uzoq tarixga ega, o`zida erkin tadbirkorlik unsurlarini, albatta, mujassamlashtiruvchi qonuniyatli jarayon hisoblanadi. 32 Iqtisodiy islohotning muvoffaqiyatli chiqishiga sabab nima? Uning asosiy sababi saqlanib qolingan moddiy bazaning mavjudligi, nisbatan arzon ishchi kuchi, aholining qondirilmagan talabining ishlab chiqarishga faol ta’sir ko`rsatishi bo`ldi. Moliya va pul-kredit tizmining barqarorlashuvi muvoffaqiyatga erishishning zarur shart-sharoiti hisoblandi. Keyin AQSh va g`arbdagi boshqa rivojlangan mamlakatlarning moliyaviy va moddiy jihatdan qo`llab-quvvatlashi islohotning muvaffaqiyatli chiqishiga turtki bo`ldi. Iqtisodiy yordam Marshall plani bo`yicha amalga oshirildi, shuningdek oziq- ovqat, yoqilg`i, urug`lik, o`g`it boshqa yo`llar bilan ham etkazib turildi. Germaniya iqtisodiyotiga Amerika transporti va Amerika armiyasining boshqa anjomlari keltirib berildi. Imtiyozli sharti bilan qayta tiklash Evropa dasturi fondidan kreditlar ajratildi. Hukumatning boshqaruv tizimini o`z qo`lida ushlab turishi, o`z vaqtida iqtisodiy kursni o`zgartira bilishi ham muhim ahamiyat kasb etdi. L.Erxard «sof» liberal bo`lgan emas, garchi o`zining iqtisodiy liberalizmga moyilligini yashirmagan bo`lsa ham. U tanlab olingan yo`ldan og`ib ketmaslik uchun davlat dastaklaridan keng foydalandi. Davlat qiyinchiliklarni boshidan kechirayotgan tarmoqlarni, ayniqsa tosh- ko`mir sanoatini, metallurgiya, elektroenergetikani qo`llab-quvvatladi. Investorlarga va tadbirkorlarga soliq imtiyozlari yaratilib berildi. 33 XULOSA Xulosa qilib aytganda monetarizm nuqtai nazaridan, agar davlat xarajatlarini qoplash manbai pul emissiyasi bo'lsa, shuningdek, davlat xarajatlari kreditlar va soliqlar hisobiga qoplanadigan bo'lsa, inflyatsiya yuzaga keladi, chunki davlat xarajatlarining bunday qoplanishi samarali kapital qo'yilmalari uchun resurslarni kamaytiradi va pul massasining o'sish sur'atlarining oshishi sabablaridan biri.ishlab chiqarish o'sish sur'atlaridan massa. Shu munosabat bilan monetaristlar erkin bozor bahosini buzib, narx tizimining iqtisodiy faoliyatni boshqarish imkoniyatlarini kamaytiradigan kontrtsiklik davlat siyosatini amalga oshirishga qarshi chiqadilar. Ular rahbarlikni taklif qilishadi davlat tomonidan tartibga solish asosan narxlar o'sishining past sur'atlarini barqarorlashtirish. Shunday qilib, Fridman inflyatsiya muammolarini hal qilishda narxlarning roliga alohida ahamiyat beradi. Uning yozishicha, narx mexanizmi bozor iqtisodiyotining ‘asab tizimi’dir, chunki narxlar axborot, rag'batlantiruvchi va taqsimlovchi funktsiyalarni bajaradi, inson faoliyatini tartibga solish imkonini beradi. Fridman narxlarning barqaror darajasini erkin tadbirkorlikni rivojlantirish va iqtisodiyotning normal faoliyat yuritish shartlaridan biri deb hisoblaydi. Shu munosabat bilan u inflyatsiyaga qarshi kurashish uchun davlat aralashuvi orqali narxlarni pasaytirish zarurligini ta’kidlaydi, bu esa yalpi talabni oshiradi va iqtisodiyotni jonlantiradi. XIX asr oxiri va XX asrning boshlarida bozor iqtisodiyoti munosabatlarining jadal rivojlanishi barobarida iqtisodiy tadqiqotlar ko`lami yanada kengaydi va chuqurlashdi. Bu bilan hozirgi zamon iqtisodiy ta’limotlarining yirik yo`nalishlari shakllandi. Ular uch yo`nalishdan: neoklassika, institutsionalizm va keynschilikdan iborat. Klassik nazariyaning marjinal yondashuv bilan kengayishi neoklassik nazariya sifatida namoyon bo`ldi. 34 Institutsionalizmning tadqiqot markazida institutlar – insonlar tomonidan barpo etiladigan va o`zaro hamkorlikni tarkiblovchi siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy me’yorlar va qoidalar turadi. Institutsional nazariya qoidalari neoklassik yondashuvga nisbatan yangi nazariya bo`lib, u bozor munosabatlari tahlilining yangi sohasidir. Individlar va institutlarning o`zaro bog`liqligini tahlil qilishda metodologik individualizm va xolizm metodologiyasidan foydalaniladi. Ular institutlar yoki individlarning birlamchiligi nuqtai nazaridan bir-biridan farq qiladi. Institutsional iqtisodiyot rivojlanishida o`zaro o`xshash nomdagi neoinstiutsional hamda yangi institutsional bosqichlardan iborat. Birinchi bosqichda mulkchilik huquqlari (R.Kouz, R.Pozner, S.Peyovich), optimal shartnoma, konstitutsiyaviy iqtisodiyot (V.Vanberg), ijtimoiy tanlov (J.Byukenen, G.Tallok), transaksiya xarajatlari (R.Kouz, O.Uilyamson), a xborot (J.Stigler) nazariyalari, i kkinchi bosqichga o`yinlar nazariyasi (J. fon Neyman, O.Morgenshtern, J.Nesh), G.Saymonning to`liqsiz ratsionallik nazariyasi kiritilgan. D.Nort tadqiqotlarida individlarning institutsional doiralarni o`zgartirishga qodirligi ta’kidlanadi. Yangi institutsional iqtisodiyotning eng yoyiq ko`rinishdagi dasturi kelishuvlar iqtisodiyoti (L.Tevano, O.Favro, A.Orlean, R.Buaye)dir. Uni tahlil qilish markazida kelishuvlar turadi. Kelishuvlar individlar o`rtasidagi o`zaro hamkorlikning umumiy doiralari sifatida qabul qilinadi. 35 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi - T.: O‘zbekiston, 2022. - 46 b. 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947sonli “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishning Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida” gi Farmoni. 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 22 yanvardagi "2017- 2021 yillardaO‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini "Faoltadbirkorlik, innovatsion g‘oyalar va texnologiyalarni ko‘llab-kuvvatlash yili"da amalga oshirishga oid Davlat dasturi to‘g‘risida"gi Farmoni. 4. Beknozov N. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik, TDYUI, 2005 y., 508 bet. 5. Egamberdiev E. Mikroiqtisodiyot. Darslik, Toshkent, 2005 y., 304 bet. 6. O’lmasov A., Vahobov A.. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik, Toshkent, 2006 y., 448 bet. 7. Abulqosimov H.P., Shodmonov Sh.Sh. – Iqtisodiy bilim asoslari. O’quv qo’llanma. T., Akademiya, 2010. 8. Курс эк o н o мическ o й те o рии : учебник – 6- е исп . - Кир o в : ‘A С A’, 2009.- 848 с . 9. Курс микр o эк o н o мики : учебник / Р . М . Нуреев .- 2- е изд ., изм . – М .: Н o рм a : Инфр a- М , 2010. -576 с . 10. Эк o н o мическ a я те o рия . Кейa из р o сийск o й пр a ктики . Б a к a л a ври a т : учебн o е п o с o бие . / к o л . a вт o р o в ; П o д ред . Н . Н Думн o й и М .A Эскинд a р o в a. - М .: КН O РУС , - 256 с . 11. Эк o н o мическ a я те o рия : учебник / И . К Ст a нк o вск a я , И .A. Стрелец . – 3- е изд ., испр . – М .: Эксм o, 2008 – 448 с . 36 12. Эк o н o мическ a я те o рия для б a к a л a вр o в : учебн o е п o с o бие / С . С . Н o с o в a, В . И . Н o вичк o в a. - М .: КН O РУС , 2009. – 368 с . 13. Эк o н o мическ a я те o рия . Элемент a рный курс : учебн o е п o с o бие / С . С . Н o с o в a. - М .: КН O РУС , 2008. – 520 с . 2 экз . 14. Эк o н o мическ a я те o рия . Эк o н o мическ a я те o рия . Микр o эк o н o мик a- 1,2: Учебник / П o д o бщ . ред . з a служенн o г o деятеля н a уку РФ , Г . П . Жур a влев o й . – 4- е изд ., испр . и д o п . – М .: ‘ Д a шк o в и К 0 ‘ , 2008. – 934 с . 15. Эк o н o мическ a я те o рия : учебн o е п o с o бие / Г . С . Вечк a н o в Г . Р . Вечк a н o в a – М .: Эксм o, 2008. – 448 с . 16. Эк o н o мическ a я те o рия : Н o вейшие течения З a п a д a: учебн o е п o с o бие . – М .: ИНФР A- М , 2009. – 416 с . 17. Эк o н o мическ a я те o рия . Экспрес курс : учебн o е п o с o бие / к o л . a вт o р o в ; п o д . ред . A. Г . Грязн o в o й , Н . Н . Думн o й , A. Ю . Юд a н o в a. – 4- е изд ., стер . – М .: КН O РУС , 2008. – 608 с . Internet saytlari 1. www.mf.uz O‗zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi 2. www.custom.uz O‗zbekiston Respublikasi Bojxona qo‗mitasi 3. www.cbu.uz O‗zbekiston Respublikasi Markaziy banki 4. www.nbu.uz O‗zbekiston Respublikasi Milliy banki 5. www.cisstat MDH Davlatlararo statistika qumitasi 6. www.worldbank.org Jahon banki 7. www.imf.org Xalqaro Valyuta Jamg‗armasi 8. www.prb.org BMTning Aholishunoslik tadqiqotlari byurosi 37 38

Monetarizm. Institutsionalizm. Neoliberalizm rivojlanishi
MUNDARIJA:

KIRISH ……………………………………………………………………………3 
I BOB. MONETARIZM PAYDO BO'LISHI VA SABABALARI ……….…...5 
1.1 Monetarizmning paydo bo'lishi……………………………………………..….5 
1.2 Monetarizm nazariyasining asosiy qoidalari………………………….……....15

1.3. Institutsionalizm nazariyalarning rivojlanishi tarixi va Neoinstitutsional nazariyaning asosiy yo`nalishlari…………………………………...…………….16

II.BOB.NEOLIBERALIZMNING  VUJUDGA KELISHI VA RIVOJLANISHI…………………………………………………………………26

2.1.Neoliberalizmning vujudga kelishi …………………………………………...26

2.2.Neoliberalizm kontseptsiyasi………………………………………………….27

2.3.Neoliberalizm: xususiyati va asosiy belgilari…………………………………28

XULOSA ………………………………………………………………….….…..32

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………………………...…..34 

 


KIRISH

Mavzuning dolzarbligi: Bozor iqtisodiyotining asosiy iqtisodiy tushunchalari sifatida investitsiyalar tushunchasining bugungi hayotimizga keng va tez kirib kelishining o‘zi uning mohiyati va ahamiyatini, zarurligini ko‘rsatib, uni ochib berishga bo‘lgan zaruriyatni keltirib chiqaradi. Bu tushuncha o‘zi bilan bir qatorda investitsiya siyosati, investitsiya loyihasi, investitsiya dasturi tushunchalari, investitsiya siyosatini olib borish, ular bilan bog’liq bo’lgan risklar, investitsiyalarni moliyalashtirish ularning samaradorligi kabi tushuncha va bilimlarni kashf etilishi ularning bugungi iqtisodiy hayotimizda naqadar muximligini anglab olishimizga sabab bo‘lmoqda. 

Iqtisodiyotni modernizatsiyalash, ustuvor tarmoqlarni texnik-texnologik qayta qurollantirish, jahon bozorida raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarish, mamlakat eksport salohiyatini oshirish bugungi kunda dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Bu vazifalarni amalga oshirishni investitsiyalarsiz tasavvur etib bo'lmaydi. 
Shuning uchun ham mamlakatimiz investitsiya jarayonini takomillashtirishga jiddiy e'tibor qaratib kelmoqda. Chunki investitsiyalar iqtisodiyotning o'sishini, ishlab chiqarishning rivojlanishini ta'minlovchi muhim omildir. Investitsiyalarni faol jalb etish borasida amalga oshirilayotgan tadbirlar natijasida iqtisodiyotda amalaga oshirilayotgan investitsiya loyihalarini soni oshib bormoqda. Shuni alohida ta'kidlash joizki, investitsiya loyihalarini amalga oshirish juda katta risklilikni talab etadi, bu esa ularni bartaraf etishining samarali va optimal variantlarini ishlab chiqishni taqozo etadi. 

Shuningdek bunda loyiha risklarini uning ishtirokchilari o'rtasida mos taqsimlash imkoniyati mavjud bo'lishini ham ko'zda tutishi zarur. Har qanday investitsiya loyihalari turli noaniqliklar, risklar bilan bog'liq. Har bir investitsiya ishtirokchisi risklar, risk turlarining vujudga kelishi sabablari, ularning tasnifi hamda risk ehtimollarini oldini olish bo'yicha tadbirlar haqida aniq ma'lumotlarga ega bo'lishlari lozim. Shundagina ular investitsiya loyihasini muvaffaqiyatli amalga oshirishga o'z hissalarini qo'shishlari mumkin. 

Bugungi kunda respublikamizda investitsiya loyihalarini moliyalashtirish, ularni ekspertizadan o'tkazish, risklilik darajasini baholash borasida ko'pgina tajribalar to'plandi. Biroq, resurslar bazasining va mamlakatimizda bozor infratuzilmasining hali yaxshi rivojlanmaganligi, amaliyotda ma'muriy aralashuv holatlarining hali ham to'liq barham topib ulgurmaganligi va boshqalar sabab loyiha risklari ortib ketadi. Bu esa investitsiyalash moyilligini so'ndiruvchi eng muhim omillardan biri hisoblanadi. Shu jihatdan ham O'zbekiston sharoitida investitsiya loyihalarini ishlab chiqishda ularning risklilik darajasini hisobga olish, baholash va aniqlash, ehtimolligi mavjud bo'lgan risk hamda noaniqliklarni pasaytirish yoki bartaraf etish yo'llarini aniqlash eng muhim vazifalardan hisoblanadiki, aynan mana shu masala hozirgi paytdagi ahamiyati va dolzarbligini tasdiqlab beradi. O'zbekistonda investitsion loyihalarni moliyalashtirish, ularning riskini baholashning tashkiliy-iqtisodiy masalalarikurs ishining obyekti hisoblanadi. 
Kurs ishning maqsadi Monetarizm paydo bo'lishi va sababalari ko'rib chiqishdir. 
Kurs ishning vazifalar: 

  • Monetarizmning paydo bo'lishini o’rganish; 
  • Monetarizm nazariyasining asosiy qoidalarini aniqlang; 
  • Monetarizm nazariyasi tahlil qilish. 

Kurs ishining tarkibi. Kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yhatidan tashkil topgan. 


 

I BOB. MONETARIZM PAYDO BO'LISHI VA SABABALARI 
1.1.Monetarizmning paydo bo'lishi

Monetarizm - pulning iqtisodiyot faoliyatiga ta'sirini tavsiflovchi tamoyillar to'plami. Bu nazariya iqtisodiyotning faoliyat yuritishi uchun zarur bo'lgan pul mablag'lari miqdori bilan tovar va xizmatlar ishlab chiqarish o'rtasidagi nisbatda muvozanatni saqlash zarurligini targ'ib qiladi. Monetarizm inflyatsiyaga katta e'tibor beradi va uni pul massasining haddan tashqari ko'payishi bilan izohlaydi. 
Monetarizmning ildizi bor pul miqdori nazariyasi va birinchi navbatda amerikalik neoklassik iqtisodchi Irving Fisher va Kembrij maktabi vakilining tadqiqotlarida Artur Pigu(uning almashinuv tenglamasi bilan MV = pQ, bu erda M - pul miqdori, V- ularning tezligi, R o'rtacha vaznli narx darajasi, Q- barcha tovarlar miqdori). Ularning umumiy xulosasi shundan iborat ediki, narx darajasi pul miqdoriga bog'liq (garchi shuni yodda tutish kerakki, Fisher operatsiyalarda aylanmaga, Pigu esa yakuniy daromad aylanmasiga tayanadi). 
Biroq, miqdor nazariyasining zamonaviy varianti - monetarizm 50-yillarda paydo bo'ldi. XX asr, maktab vakillarining asarlari boshida paydo bo'lgan Milton Fridman (Milton Fridman, 1912-2006) miqdor nazariyasini pulga talab nazariyasi sifatida belgilagan. Bundan tashqari, Keynsdan farqli o'laroq, Fridman foiz pulga bo'lgan talabga unchalik ta'sir qilmaydi, deb hisoblagan. 
Maqola M. Fridman ‘Pulning miqdor nazariyasi: yangi versiya’(1956) Chikago universiteti to'plamida va taniqli Chikago maktabi iqtisodchisi bilan birgalikda Anna Shvarts (Anna Shvarts, 1915–2012) monumental asar ’AQShning pul tarixi 1867-1960’(1963). Oxirgi ishda mualliflar pul massasining o'sish sur'atining o'zgarishi kon'yukturaning tsiklik o'zgarishidan oldinda ekanligini ta'kidladilar. Natijada, pul miqdori iqtisodiyot rivojiga ta’sir etuvchi muhim omil, degan xulosaga keldi. Vaqtinchalik kechikishlar doimiy emasligi sababli, pul siyosat iqtisodiyotning uzoq muddatli o'sishiga mos keladigan barqaror pul massasining o'sish sur'atini ta'minlashi kerak. 

Pul neytralligi(pulning neytralligi) - nazariy pozitsiya, unga ko'ra, uzoq muddatli vaqt oralig'ida muomaladagi pul miqdorining har qanday bir martalik o'zgarishi faqat narx darajasiga ta'sir qiladi va ishlab chiqarishning real hajmiga, bandlik darajasiga va real hajmiga ta'sir qilmaydi. rejalashtirilgan investitsiyalar. 
Bir qancha makroiqtisodiy ta’sirlarni (inflyatsion kutilmalar, tadbirkorlik faoliyatiga ta’siri) hisobga olsak, yuqoridagi fikrlarga qo‘shilib bo‘lmaydi. Pul massasining haddan tashqari “erkin” ishlashi aholi va investorlarning ushbu valyutaga investitsiya vositasi sifatidagi ishonchini susaytiradi! (pastga qarang - neokolonial ijara). Shu bois, g‘arb tomonidan mamlakatimizga taklif etilayotgan (G‘arbning o‘zi foydalanmaydi) monetarizm bo‘yicha tanqidiy bo‘lmagan materiallar va maslahatlarni qasddan qilingan sabotaj sifatida baholash mumkin (qarang neomerkantilizm). Oddiy qilib aytganda, buni aytish mumkin yaxshi ma'noda istehkomlar milliy valyuta(erkin konvertatsiya qilinadigan) va dunyo, vakolatli milliy valyuta siyosatiga qo'shimcha ravishda, raqobatdosh mamlakatlarda savodsiz pul-kredit siyosatiga yordam berishi mumkin ... (keyin bizning valyutamiz ko'rinadi, qolgan barcha narsalar teng, afzalroq) . Rublga bo'lgan ishonchni mustahkamlash zaruratidan kelib chiqqan holda, Rossiyada 2016 yil boshidagi vaziyat bilan bog'liq holda, besh minginchi banknotlarni olib qo'yish va 2500 rubllik banknotlarni muomalaga kiritishni oqlash mumkin. Bunday chora kontrafaktga qarshi kurashdan tashqari, aholining inflyatsion kutilmalarini kamaytirishi mumkin. 
Monetaristlar bunga ishonishadi pul-kredit siyosati Keynschilarning fikriga qaraganda ancha katta darajada iqtisodiy faollik darajasini belgilaydi. Ular pul qoidasini qonunchilikda o'rnatish tarafdori. , unga ko'ra pul massasining yillik o'sish sur'ati real ishlab chiqarishning o'rtacha yillik o'sish sur'atiga to'g'ri kelishi kerak, shunda iqtisodiyotda narx darajasi barqaror bo'ladi. 

Savolga javob berishga urinib, agar umumiy talabning o'sishi bo'lsa, qanday natija bo'ladi ( MV), biz ikki xil javob olishimiz mumkin: 
- monetaristlarning ta'kidlashicha, natija yuqori narxlar bo'lishi mumkin ( R); 
- Keynschilarning fikricha, yalpi talabning ortishi natijasida YaIM o'sishi narxlarning oshishini sezilarli darajada ortda qoldiradi muhim shart foydalanilmayotgan ishlab chiqarish omillarining mavjudligi). 
Ushbu pozitsiyalardagi farqni yalpi taklif egri chizig'i (klassik va Keyns bo'limlari) doirasida tushuntirish mumkin. Haqiqat, albatta, o'rtada va ishsiz ishlab chiqarish omillarining foiziga bog'liq. Bu foiz qanchalik katta bo'lsa, Keynscha variantga shunchalik yaqinroq bo'ladi - pul massasining o'sishi YAIMni narxlarga nisbatan ko'proq darajada oshiradi. 

Sotib olish