Monoterpen glikozidlar (achchiq moddalar) saqlovchi dorivor o’simliklar - Kimyo - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	3.6MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Sentyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Kimyo

Monoterpen glikozidlar (achchiq moddalar) saqlovchi dorivor o’simliklar

Sotib olish

Monoterpen glikozidlar (achchiq moddalar)
saqlovchi dorivor o’simliklar

1KURS ISHIKURS ISHI

Reja:
I. Kirish
II. Adabiyotlar sharxi
2.1 Achchiq glikozidlar haqida umumiy tushuncha
2.2 Achchiq glikozidlar saqlovchi dorivor o’simlik va mahsulotlar
2.3 Achchiq glikozidlarning tibbiyot va farmasevtikadagi ahamiyati
III. Tajriba qism
3.1 Dorivor qoqi mahsulotining anatomik tuzilishi
3.2 Uchbarg o’simligi mahsulotining achchiqlik ko’rsatkichini aniqlash
IV. Xulosa
V. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
VI. Mundarija
2

I. Kirish
H ozirgi kunda an'anaviy tibbiyot (xalq tabobati) xalq zakovati bilan sug’orilgan juda
boy va ulkan tajriba bilimlar majmuasidir. U ilmiy (rasmiy) tibbiyotni yangi,samarali
dorivor preparatlar bilan boyituvchi bitmas tuganmas manbadir. Xalq tabobatining bu
soxadagi qimmati, tutgan o’rni bebahodir. Buning uchun misol tariqasida hozirgi zamon
tibbiyotida qo’llaniladigan shifobaxsh o’simliklarni ko’pchiligi o’z vaqtida xalq tabobati
dorivor vositalar xazinasidan olinganligini yoki xozirgi zamon ilmiy tibbiyotining o’zi
xalq tabobati asosida taraqqiy etganini eslash kifoyadir.
Dorivor o’simliklar mahsuloti bazasi dorixona, farmzavod, gal е nika fabrikalarni va
ch е t mamlakatlarga chiqarishni ta'minlashi k е rak. Bularga yovvoyi holda tabiatda
tarqalgan, kolxoz - sovxozlarda o’stirilayotgan o’zimizning dorivor o’simliklarimiz,
hamda ch е t mamlakatlardan k е ltirilib bizning iqlimizga moslashtirilib o’stirilayotgan
(introduktsiya) dorivor o’simliklar kiradi. [1]
Hozirgi vaqtda o’simlik olamida 300 ming atrofida gullaydigan o’simliklar,
shularning 20 mingtachasi MXD da o’sadi.
Bizning respublikamizda shifobaxsh ne’matlar, ma’danli suvlar, tabiatning o’zi ham
dorivor xususiyatga ega. Mevalarning shirin-shakarligi xorijiy mehmonlarni ham
hayratga soladi. Dorivor o’simliklar bilan davolash ko’p ming yillik sinovlarga bardosh
bergan, bunda tajriba hayvonlarda emas, balki bemor kishilarda sinalgan. To’la ishonch
bilan xulosa qilishimiz mumkinki, dunyodagi ko’pchilik kasalliklarni davolashga bizda
yetarli sharoit mavjuddir.[2]
Yurtimizning buyuk allomalari Abu Ali Ibn Sino,Abu Bakr al-Roziy, Beruniy, Abu
Muzafar Muhammad at-Tabib al-Xaraviy,Muhammad As-Sabzavoriy, Najbuddin
Samarqandi va boshqalar bemorlarni dorivor o’simliklar bilan davolaganlar va ular
haqida yirik-yirik ensiklopedik asarlar qoldirib ketganlar. Bu kitoblar xalq tabobatida
yaxshi qo’llanma yoki tayanch manba bo’lib xizmat qiladi. Keyingi yillarda mustaqillik
sharofati bilan sharq tabobati,buyuk allomalari risolalari chop etilmoqda.Masalan
"Tabobat durdonalari" kitobi shulardandir.Unda tabiblar Yusufiy, Davoiy,Sayid
Muhammad Xasrat Shaxobiddin Abdukarim o’g’li asarlaridan namunalar bor. Kitobda
turli kasalliklar haqida hikmatlar,ozodalik sog’lom turmush tarzi haqidagi qadimgi sharq
3

qoidalari berilgan shuningdek Jomiy,Rumiy,Sheroziyning tabobatga oid xikoyatlari
mavjuddir.
O’simliklardan dorivor preparatlarni olishga sabab, bugungi tibbiyotdagi krizis
xolatdir: chunki ko’pchilik suniy preparatlar,antibiotiklar kishilarda immunitetning
kamayishiga, allergiyalarga,hamda organizmdagi mikrofloralarning buzilishiga olib
kelmoqda, boshqa yot effektlar ham bor.Bugungi kunda dorivor o’simliklar arzon,topish
oson dori-darmon sifatida yurtimizning ulkan xazinasidir. Yurtimiz xududlarida 4448
o’simlik turi o’sib, ulardan 577 turi shifobaxsh hisoblanadi.
O’simliklar tarkibidagi biologik faol moddalar ajratib olish, kimyoviy tuzilishini va
xossalarini o’rganish biologik va farmakologik xususiyatlarini tadqiq qilish dolzarb
masalalardan biridir.[1]
4

II. Adabiyotlar sharxi
2.1 Achchiq glikozidlar haqida umumiy tushuncha
Turli faktorlar ta’sirida qand va qand bo’lmagan qismlarga parchalanuvchi murakkab
organik birikmalar glikozidlar deb ataladi. +and bo’lmagan qism aglikon (yunoncha so’z bo’lib,
qand emas degan ma’noni bildiradi), ba’zi glikozidlarda yana genin, sapogenin, emodin va
boshqa nomlar bilan ataladi.
Xar xil glikozidlarning aglikonlari kimyoviy tuzilishi bo’yicha turlicha bo’lib,
organik birikmalarning turli sinflariga kiradi. Shuning uchun ularning kimyoviy tarkibi
hamda analiz qilish usullari xam turlicha.
Glikozidlar tarkibidagi qand qismi mono-(ko’pincha glyukozadan), di-, tri-va
qisman undan murakkab bo’lgan oligasaxaridlardan hamda ayrim glikozidlarning o’ziga
xos spetsifik qandlardan tashkil topgan bo’ladi.
yoki
Aglikon radikali bilan birlashgan qand molekulasining uglerod atomini  - yoki  -
konfiguratsiyasiga (aglikon radikali bilan almashingan gidroksil guruxining bo’shliqda
joylashganiga) xamda monosaxaridlarning 6 ta (piranoza) yoki 5 ta (furanoza) a’zoli
xalqa hosil qilgan tautomeriya shaklida bo’lishiga qarab, glikozidlar  -yoki  -,
shuningdek piranozid yoki furanozid xolatida bo’lishi mumkin. Tabiatda ko’pincha
o’simliklar tarkibida glikozidlarning  - piranozid shakli uchraydi. [1]
Aglikon qand molekulasi bilan efir tipida birlashib glikozidlar xosil qiladi. Shuning
uchun glikozidlar oson parchalanadi. Ular fermentlar (enzimlar) yoki kislotalar ta’sirida,
suv va xarorat ta’sirida gidrozlanib, o’zining tarkibiy qismi aglikon va qand
molekulalariga parchalanadi. Bu reaksiya orqaga qaytishi ham mumkin. Shuning uchun
gidroliz natijasida xosil bo’lgan maxsulotlar (aglikon va qand molekulalari) dan ma’lum
sharoitida fermentlar ishtirokida qaytadan glikozid sintezlanadi. Lekin fermentlar qat’iy
5

spetsifik ta’sir qilgani uchun har bir glikozidning parchalanish yoki sintezlanishida ularni
o’ziga tegishli maxsus fermentlar ishtirok etadi.
Glikozid molekulasida aglikonga qand qismi oddiy va murakkab efirlar tipida
kislorod atomi – O orqali (O-glikozidlarda) yoki tioefirlar tipida oltingugurt atomi – S
orkali (S-tioglikozidlarda) birlashgan bo’ladi. Sianogen (nitro, N-glikozidlar)
glikozidlarning aglikoni tarkibida sianid kislotasi bo’ladi. Bulardan tashqari, ba’zi
glikozidlarda qand molekulasi aglikon qismining yadrosini uglerod– S atomiga
to’g’ridan-to’g’ri o’zining uglerod – S atomi orqali birlashishi mumkin. Bunday
glikozidlarni S-glikozidlar nomi bilan yuritiladi. Boshqa, ayniqsa O va S-glikozidlarga
nisbatan S-glikozidlar ancha turg’un va faqat qattiq sharoitda, kislotalarning kuchliroq
eritmalarida uzoq qizdirish natijasida ularni aglikon va qand qismlariga parchalash
mumkin. [2]
R - aglikon - (O) - glikozid
Glikozidlar tarkibida bir (monozidlar), ikki (biozidlar), uch (triozidlar) va undan
ortiq monosaxarid molekulasi bo’lishi mumkin. Ular odatda aglikonni bitta gidroksil
guruxiga uzun zanjir tipida ketma-ket birlashadi. Shuning uchun bunday glikozidlarning
gidrolizi–parchalanishi pog’onali boradi va monosaxarid molekulalari aglikondan
bittadan ketma-ket ajraladi. Masalan, triozidning gidrolizlanish reaksiyasini quyidagi
sxema buyicha tasvirlash mumkin:
I davr. Triozid – I molekula monosaxarid + biozid.
II davr. Biozid – I molekula monosaxarid + monozid.
III davr. Monozid – I molekula monosaxarid + aglikon.
Ba’zan glikozidlardagi monosaxaridlarning ayrim molekulalari aglikonni 2 ta yoki
3 ta gidroksiliga birlashib – di-, tri- yoki undan xam murakkab glikozid hosil qilishi
mumkin. [1]
6

Ko’pchilik xollarda glikozidlarning gidrolizi – parchalanishi fermentlar va xarorat
ta’sirida xamda suv ishtirokida boradi (agarda kislota ta’sirida parchalanmasa).
Fermentlar oqsil moddalar bo’lib, yuqori xaroratda (60-70 °C dan va undan yuqorida)
ular o’ladi (pishadi). Past xaroratda ( 25 °C dan va undan past xaroratda) esa fermentlar
ta’sir qilmaydi, ya’ni ularning faolligi to’xtaydi.
Glikozidlar osonlik bilan parchalanadi. Ayniqsa, ular o’simliklarning o’lik
to’qimasida ferment, harorat ta’sirida va namlik ishtirokida tez parchalanadi. Shuning
uchun tirik o’simliklar to’qimasida bo’ladigan glikozidlarni birlamchi glikozidlar deb
xisoblanadi. [3]
O’simliklardan ajratib olingan glikozidlarga birlamchi glikozidlarning qisman
gidrolizlanishidan vujudga kelgan maxsulot deb qaraladi. Bu hol maxsulot tayyorlash,
quritish va saqlash vaqtida xisobga olinishi zarur. Xaqiqatan xam yig’ilgan maxsulotlarni
tezda quritilmay, uyib qo’yilsa, u namlik ta’sirida qizib, to’qimalaridagi fermentlar esa
faollashib, glikozidlarni parchalaydi yoki to’g’ri quritilgan maxsulotni issiq va nam yerda
saqlansa ham yuqorida aytilgan ahvol qaytariladi. Shuning uchun tayyorlangan
maxsulotni yig’ib qo’ymay tezda va to’g’ri quritish, quritilgan maxsulotni yaxshi
yopiladigan idishlarga solib, quruq yerda saqlash lozim. Shundagina maxsulot tarkibidagi
glikozidlar parchalanmay saqlanadi va dorivor maxsulot o’z sifatini yo’qotmaydi.
Glikozidlar o’simliklar dunyosida keng tarqalgan bo’lib, ular o’simliklarning barcha
organlari to’qimalarida, hujayra shirasida erigan xolda uchraydi. O’simliklar tarkibida bir
nechta glikozidlar bo’lishi (bitta o’simlik tarkibida 20 dan ortiq ayrim-ayrim glikozidlar
bo’lishi) mumkin. Ba’zan bitta yoki bir xil kimyoviy tuzilishdagi bir gurux glikozidlar
butun bir oilaga (yoki botanik bir-biriga yaqin bo’lgan qardosh oilalarga) xos bo’lib, ular
7

shu oilaga kiradigan turlarda keng tarqaladi (masalan, amigdalin glikozid
ra’noguldoshlar, tioglikozidlar esa karamguldoshlar (krestguldoshlar) oilalari turlarida).
Shu bilan bir qatorda ba’zi glikozidlar bir necha oilaga kiradigan o’simliklarda uchraydi.
Glikozidlar o’simlik to’qimalarida bo’ladigan moddalar almashinuvi jarayonida faol
qatnashadi. Glikozidlarga uglevodlarning zaxira xolda yig’ilgan shakllardan biri deb xam
qaraladi.
Sof xolda ajratib olingan glikozidlar kristall modda bo’lib, ular ko’pchilik organik
erituvchilarda erimaydi, spirtda yomon (ba’zan yaxshi), suvda yaxshi eriydi.
Glikozidlarning suvdagi eritmasi neytral reaksiyaga, shuningdek, qutblangan nur
tekisligini og’dirish (optik faollik) xususiyatiga ega. Hamma glikozidlar Feling
reaktividan misni qaytaradi. Glikozidlarning suvdagi eritmalari bariy gidroksid,
qo’rg’oshin atsetat va tanin eritmalari bilan cho’kma xosil qiladi.
Glikozidlarning kimyoviy xossalari va analiz qilish usullari aglikonlarning
tuzilishiga bog’liq. Aglikonlarning kimyoviy tuzilishi turlicha bo’lganligi uchun analiz
usullari xam turlichadir. Glikozidlarning terapevtik ta’siri xam ularning aglikonlariga
bog’liqdir. Qand qismi aglikonlarni (demak, glikozid molekulasini) suvda erishini hamda
hayvonlar organizmida shimilishini, ya’ni organizmga ta’sir qilishini tezlashtiradi. Shu
bilan birga, ba’zi monosaxaridlar ayrim aglikonlarni ta’sir kuchini oshirishi yoki
aksincha pasaytirishi mumkin. [1]
Tarkibida glikozidlar saqlovchi dorivor o’simliklar tasnifi (klassifikatsiyasi)
Tarkibida glikozid saqlovchi o’simliklar shu glikozidlar aglikonining
kimyoviy tuzilishiga qarab sinflarga bo’linadi. Ba’zi glikozidlar hozirgacha
y etarli darajada o’rganilmagani uchun sinflarga bo’lishda ularning fizik xossalari
yoki hayvonlar organizmiga ko’rsatadigan fiziologik ta’siri asos qilib olingan.
Tibbiyotda ishlatiladigan tarkibida glikozidlar bo’lgan dorivor o’simliklar va
maxsulotlar quyidagi sinflarga bo’linadi:
1.Tarkibida tioglikozidlar bo’lgan;
2.Tarkibida sianogen glikozidlar bo’lgan;
3.Tarkibida monoterpen (achchik) glikozidlar bo’lgan;
4.Tarkibida steroid (yurak) glikozidlari bo’lgan;
8

5.Tarkibida triterpen glikozidlar (saponinlar) bo’lgan;
6.Tarkibida fenolglikozidlar bo’lgan;
7.Tarkibida antraglikozidilar bo’lgan;
8.Tarkibida flavon glikozidlar bo’lgan va boshqalar.
Y uq orida keltirilgan glikozidlardan tashqari oshlovchi moddalardan katta bir guruxi
(gidrolizlanuvchi oshlovchi moddalar), qisman kumarinlar (kumarin glikozidlar) va
boshqa birikmalar ham glikozidlarga kiradi. [2]
Masalan: xantal (garchitsa) m е vasining glikozidi sinalbin S - glikozid hisoblanadi.
Monozid, biozid, triozid va h.o hamda monoglikozid, triglikozid va h.o bo’ladi.
Glikozidlar o’simlikning hujayra shirasida erigan xolda bo’ladi. Ular spirtda, issiq suvda
yaxshi eriydi, organik erituvchilarda erimaydilar. Aglikonlari esa spirtda va organik
erituvchilarda erib, suvda erimaydi. Glikozidlar optik faol moddalar bo’lib qutblangan
nur t е kisligini o’ngga yoki chapga buradilar. Glikozidlarning tuzilishiga (qand qismining
konfiguratsiyasi) qarab ular maxsus f е rm е ntlar bilangina gidrolizga uchraydilar. Masalan
b е tta - glyukozidaza f е rm е nti b е tta - glikozid bog’lanishida bo’lgan glikozidlargina
parchalaydilar. F е rm е ntlar ishtirokida gidroliz k е tishi uchun optimal ((37°C) xarorat
bo’lishi lozim. 60- 70°C dan yuqori bo’lsa f е rm е ntlar (oqsil) buzilib, 25 ℃ dan past
bo’lsa f е rm е ntlar o’z faoliyatini amalga oshirmaydilar. Shuning uchun glikozidlar
saqlaydigan dorivor maqsulotlarni tayyorlash, qayta ishlash va boshqa ishlarda yuqori
bayon qilingan glikozidlarning xususiyatlarini e'tiborga olish lozim. [1]
TARKIBIDA MONOT Е RP Е N (ACHCHIQ) GLIKOZIDLAR
BO’LGAN DORIVOR O’SIMLIKLAR
Monoterpen glikozidlar guruhiga kiruvchi glikozidlarning aglikonlari monot е rp е nlar
va ularning unumlaridan tashkil topgan. Aglikonlar bir yoki bir n е chta mol е kula
9

monosaxaridlar (ba'zan sp е tsifik yoki disaxaridlar) bilan birlashib, o’z glikozidlarini qosil
qiladi.
Tibbiyotda qo’llaniladigan tarkibida monot е rp е n glikozid bo’lgan o’simliklarning
hammasi va glikozidlari achchiq mazaga ega. Shuning uchun bu guruh glikozidlar
achchiq glikozidlar nomi bilan ham yuritiladi.
O’simlikning tarkibida achchiq mazali birikmalar ko’p uchraydi. L е kin ularning
hammasi ham achchiq glikozidlarga kirav е rmaydi. Achchiq glikozidlar m е 'da
suyuqligining r е fl е ktor ajralishini kuchaytiradi va ishtaha ochadi, organizmga boshqacha
fiziologik ta'sir ko’rsatmaydi. Boshqa achchiq moddalar esa organizmga turlicha
fiziologik ta'sir etadi. Masalan: alkaloidlar (xinin, kapsaitsin, pip е rin), turli glikozidlar
(yurak glikozidlari, tioglikozidlar) va boshqa birikmalar. [7]
2.2 Achchiq glikozidlar saqlovchi dorivor o’simlik va mahsulotlar
O’simliklar dunyosida achchiq glikozidlar kam bo’lib, ular erbaxodoshlar
(Gentianaceae), m е niantdoshlar (Menyanthaceae), astradoshlar (murakkabguldoshlar) –
Asteraceae (Compositae) va qisman yasnotkadoshlar (labguldoshlar) – Lamiaceae
(Labiatae) oilasi vakillarida uchraydi. Achchiq glikozidlar kimyoviy tuzilishi bo’yicha 3
guruxga bo’linadi: Evd е sman, Gvoyan, G е rmokran. Achchiq glikozidlar o’simliklar
tarkibida efir moylari bilan birgalikda uchrashi mumkin. O’simlik tarkibida bunday tabiiy
holda birga uchrashuvini haqiqiy (chin) achchiq moddalar Amara pura dan farq qilgan
holda hushbo’y (aromatik) achchiq moddalar Amara aromatica d е yiladi. Ba'zan achchiq
moddalar o’simlik tarkibida shilliq moddalar bilan birgalikda uchraydilar. U holda ular
Amara mucilaginosa d е yiladi. Shunga ko’ra tarkibida achchiq modda saqlovchi
o’simliklar qam uch guruhga bo’linadilar:
1. Tarkibida qaqiqiy (chin) achchiq moddalar bo’lgan o’simliklar (qoqi o’simligi,
tillabosh va uchbarg – m е niant е s va boshqa o’simliklar).
2. Tarkibida achchiq moddalar va efir moyi bo’lgan o’simliklar (achchiq shuvoq,
oddiy igir, sitruslar va boshqalar).
3. Tarkibida achchiq va shilliq moddalar bo’lgan o’simliklar (islandiya yo’sini
(lishaynigi – s е trariya) va boshqalar).
10

Monot е rp е n glikozidlar yaxshi o’rganilgan emas. Ulardan bir qanchasi sof qolda
ajratib olingan. Sof qolda ajratib olingan achchiq glikozidlar amorf yoki kristall modda
bo’lib, n е ytral yoki kuchsiz kislota xossasiga ega. Ular suvda, etil, m е til spirtlarida,
ba'zilari xloroformda, efirda, b е nzolda, dixloretanda va boshqa organik erituvchilarda
eriydi. [1]
M е niant е s (uchbarg) bargi – folia Menyanthidis trifoliatae (folium trifolii)
O’simlikning nomi. Uchbargli m е niant е s (uchbarg) – Menyanthes trifoliata L.,
m е niantdoshlar – Menyanthaceae oilasiga kiradi.
Ko’p yillik, yo’g’on, uzun, sudralib o’suvchi, bo’g’imli, yuqori qismi ko’tariluvchi
ildizpoyali o’t o’simlik. Ildizpoyaning yuqori qismidan uzun bandli (bandi qinli), uch
plastinkali ildizoldi barglar o’sib chiqadi. Gul o’qi tuksiz, 15–35 sm uzunlikda bo’lib,
erta bahorda taraqqiy etadi. Gullari oq yoki och pushti rangli bo’lib, cho’ziq shingilga
to’plangan. Gulkosachasi 5 tishli, birlashgan, m е va bilan birga saqlanib qoladi. Gultojisi
voronkasimon, 5 bo’lakli, och pushti rangli otaligi 5 ta, onalik tuguni bir xonali, yuqoriga
joylashgan. M е vasi – sharsimon, bir xonali, o’tkir uchli, ko’p uruqli, pishganda
ochiladigan ko’sak. May-iyul oylarida gullaydi, mеvasi iyul-avgustda y еtiladi. [4]
Gеorgafik tarqalishi. Ukraina, Bеlorus,
Boltiq bo’yi, Rossiyaning Ovrupo
qismining hamma tumanlarida, g'arbiy va
Sharqiy Sibirda, Uzoq Sharq va Kavkazda
ko’lmak suvda, botqoqlikda, ariq, ko’l
yoqalarida, botqoqli o’tloqlarda va
o’rmonlarda o’sadi.
Ma h sulot Ukraina, Litva, Bеlorus rеspublikalarida qamda Rossiyaning Ovro’po
qismining shimoli-qarbiy viloyatlarida tayyorlanadi.
Ma h sulot tayyorlash. O’simlikni gullaganida barglari kalta bandli qilib qirqib
olinadi, so’ngra yupqa qilib yoyib, havo kirib turadigan joyda quritiladi.
11

Ma h sulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor maqsulot uch plastinkali, tuksiz va uzunligi 3
sm bo’lgan bandli bargdan iborat. Bargchalari kalta bandli, yupqa, yashil, ellipssimon
yoki cho’ziq – tеskari tuxumsimon, tеkis yoki bir oz notеkis qirrali (qirrasida oqish yoki
jigarrang quddachalar – suv ustitsalar bor) bo’lib, uzunligi 5–8 sm, eni 3–5 sm. Ma hs ulot
hidsiz, mazasi juda achchiq. Q irqilgan mahsulot 1–7 mm li turli shakldagi
bo ’ lakchalardan tashkil topgan bo ’ ladi . [2]
Kimyoviy tarkibi . Mahsulot tarkibida m е niantin , 1 % m е liantin , loganin , sv е rozid ,
foliam е ntin va boshqa achchiq glikozidlar , g е ntsianin alkaloidi , flavonoidlar ( rutin ,
gip е rozid ), 3% gacha oshlovchi va boshqa moddalar bo ’ ladi .
Ishlatilishi . M е niant е s ( uchbarg ) o ’ simligining dorivor pr е paratlari ishtaha ochish va
ovqat qazm qilish jarayonini yaxshilash uchun ishlatiladi , shuningd е k , jigar va o ’ t
yo ’ llari kasalliklarini davolashda qo ’ llaniladi .
Dorivor pr е paratlari . Damlama . Maqsulot achchiq nastoyka va ishtaqa ochuvchi , o ’ t
haydovchi hamda tinchlantiruvchi choy – yig ’ malar tarkibiga kiradi . [1]
Qoqi ildizi – Radices Taraxaci
O ’ simlikning nomi . Dorivor qoqi ( gulqoqi , momaqaymoq ) – Taraxacum officinale
Web ; astradoshlar – Asteraceae ( murakkabguldoshlar – Compositae )
Ko’p yillik, sut-shirali o’t o’simlik. Ildizi kam shoxlangan o’q ildiz. Bargining
hammasi ildizoldi to’pbargdan tashkil topgan. Bargi oddiy, barg plastinkasi lants е tsimon,
patsimon k е sik bo’lib, asos qismiga tomon torayib boradi. Barg bo’laklarining uchi barg
asosiga qarab yo’nalgan. Gul o’qi tuksiz, ichi kovak, silindrsimon, uzunligi 15–30 sm.
Gullari savatchaga to’plangan. Savatchaning o’rma barglari ikki qator joylashgan,
gullarining hammasi tilsimon. Gultojisi 5 tishli, tilla rangli, otaligi 5 ta, onalik tuguni bir
xonali, yuqoriga joylashgan. M е vasi – uchmali pista. May-iyul oylaridan tortib, to sovuq
tushgunga qadar gullaydi. [5]
12

Gеografik tarqalishi. Arktika va cho ’ l tumanlardan tashqari hamma y е rda uchraydi .
Asosan u o ’ rmon , o ’ rmon - cho ’ l va cho ’ l hududlaridagi ( cho ’ lni shimoliy tumanlarda )
o ’ tloqlar , ko ’ chalarda , hovli , bog ’, parklar , ekinzor va boshqa y е rlarda o ’ sadi . Mahsulot
Ukraina , B е lorus r е spublikalari , Voron е j , Kursk , Kuybish е v viloyatlari va
Boshqirdistonda tayyorlanadi .
Mahsulot tayyorlash. O’simlik gullay boshlaganda ildizi bilan birga sug’urib olinadi.
So’ngra bog’lam qilib, ildizi chopib tashlanadi. Qolgan y е r ustki qismini soya y е rda 40-
50°C da quritiladi.
Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot ildizdan va alohida ildiz bilan
birgalikda o’simlikning y е r ustki qismidan (barg va gul aralashmalaridan) tashkil topgan.
Ildizi o’q ildiz, shoxlanmagan yoki kam shoxlangan, ildiz uzunasiga burishgan, mo’rt,
yoshlarining ustki tomoni qo’ng’ir, qarilariniki esa to’q qo’ng’ir rangli bo’lib, uzunligi
10–15 sm, yo’g’onligi 0,3–1,5 sm. Ildizi hidsiz, achchiq mazasi bor.
Kimyoviy tarkibi. Ildizi tarkibida taraksatsin va taraksats е rin achchiq glikozidlari,
taraks е rol, taraksost е rol, q - amirin va boshqa trit е rp е n birikmalari, 24 % gacha inulin, 2–
3 % gacha kauchuk, yog' va boshqa moddalar bo’ladi. Gul to’plami va bargi tarkibida
karotinoidlar, trit е rp е n spirtlardan – -arnidiol va faradiol qamda vitamin B2 bor. [1]
13

Mahsulot tarkibida inulin borligi Molish r е aktsiyasi yordamida quyidagicha
aniqlanadi: ildizdan k е sib olingan bo’lakchaga b -naftolning spirtdagi 20 % li eritmasidan
2–3 tomchi va konts е ntrlangan sulfat kislotadan 1–2 tomchi tomizilsa, ildiz bo’lakchasi
(inulin) binafsha rangga bo’yaladi. Agar b -naftol o’rnida r е zortsin yoki timolning
spirtdagi 10 % li eritmasi ishlatilsa, ildiz bo’lakchasi qizil rangga bo’yaladi.
Ishlatilishi. Qoqi o’simligining dorivor pr е paratlari achchiq modda sifatida ishtaha
ochish, ovqat hazm qilish jarayonini yaxshilash uchun hamda o’t haydovchi dori sifatida
ishlatiladi. Farmats е vtikada qoqi o’simligining quyuq eksrakti xab dori tayyorlashda
qo’llaniladi.
Dorivor pr е paratlar. Qaynatma, ildizning quyuq ekstrakti. Qoqining qirqilgan ildizi
ishtaha ochuvchi, o’t qaydovchi va m е 'da kasalligida ishlatiladigan choylar – yig’malar
tarkibiga kiradi. [2]
Tillabosh е r ustki qismi – Herba Centaurii
O’simlikning nomi. Oddiy tillabosh – Centaurium erythraea Rafn.
Chiroyli tillabosh – Centaurium pulchellum
Erbahodoshlar (gazako’tdoshlar) – Gentianaceae
Oddiy tillabosh bir yoki ikki yillik o’t o’simlik. O’q ildizidan avval ildizoldi
to’pbarglar, so’ngra tik o’suvchi, to’rt qirrali, shoxlanmagan yoki yuqori qismi
shoxlangan, bo’yi 10–40 sm ga е tadigan poya o’sib chiqadi. Ildizoldi to’pbarglari t е skari
tuxumsimon, to’mtoq uchli, t е kis qirrali, poyadagilari – cho’ziq tuxumsimon yoki
14

lantsеtsimon, o’tkir uchli, tеkis qirrali bo’lib
poyadagilari – cho’ziq tuxumsimon yoki
poyada bandsiz qarama-qarshi joylashgan.
Gullari qizil rangli, 5 bo’lakli gullari
qalqonsimon ro’vakka to’plangan. [3]
M е vasi – silindrsimon, ikki xonali ko’sak.
Chiroyli tillaboshni ildizoldi to’pbarglari
bo’lmasligi, poyasi asos qismidan boshlab
shoxlanishi bilan oddiy tillaboshdan farqlanadi.
Iyun oyidan boshlab kuzgacha gullaydi.
G е ografik tarqalishi. Sug’oriladigan o’tloqlarda, daryolar qavzasida, botqoqlar
atrofida, kanallar va ariq bo’ylarida, butalar orasida, o’rmon ch е tlarida o’sadi. Ukraina,
B е lorus, Moldova va Boltiq bo’yi davlatlarida, Rossiyaning Ovrupo qismining o’rta va
janubiy tumanlarida, Kavkaz, Boshqirdiston, qisman O’rta Osiyo va Oltoy o’lkasida
uchraydi.
Mahsulot tayyorlash. O’simlik gullay boshlaganda ildizi bilan birga sug’urib olinadi.
So’ngra bog’lam qilib, ildizi chopib tashlanadi. Qolgan y е r ustki qismini soya y е rda yoki
quritkichda 40–50° C da quritiladi. [1]
Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor
mahsulot o’simlikning y е r ustki qismidan
(ba'zan ildizoldi to’pbarglari bo’lmaydi)
tashkil topgan. Poyasi to’rt qirrali,
shoxlanmagan yoki yuqori qismi
shoxlangan, yashil yoki sariq-yashil rangli,
tuksiz, ichi kovak bo’lib, uzunligi 10–30
sm, yo’qonligi 3 mm.
Ildizoldi to’pbarglari t е skari tuxumsimon, o’tmas uchli, t е kis qirrali, tuksiz, yoysimon
joylashgan 5 ta asosiy tomiri bor, uzunligi 4 sm. Poyadagi barglari cho’ziq tuxumsimon
15

yoki lants е tsimon, o’tkir uchli, t е kis qirrali, 3–5 ta parall е l joylashgan asosiy tomirli,
uzunligi 3 sm, eni 1 sm bo’lib, poyada bandsiz qarama - qarshi joylashgan. Gullari
qalqonsimon ro’vakka to’plangan. Gulkosachasi 5 bo’lakli, gultojisi uzun, silindrsimon
naychali, qizil, 5 bo’lakka qirqilgan. Otaligi 5 ta, onalik tuguni bir xonali, yuqoriga
joylashgan. Mahsulot hidsiz bo’lib, achchiq mazaga ega.
Kimyoviy tarkibi. Mahsulot tarkibida 0,6–1% alkaloidlar (asosiy alkaloidi
g е ntsianin), g е ntsiopikrin, eritrots е ntaurin, s е ntapikrin (s е koiridoid tipidagi glikozid) va
boshqa achchiq glikozidlar qamda s е ntaur е in flavon glikozidi, shuningd е k, f е nolkarbon
(protokat е x, oksi-b е nzoat, f е rul va boshqalar), ol е anol va askorbin kislotalar, ksantonlar
va boshqa moddalar bo’ladi.
Mahsulotning achchiqlik ko’rsatkichi 1 : 2000 bo’lishi k е rak.
Ishlatilishi. Tillabosh turlarining dorivor pr е paratlari ishtaha ochish hamda ovqat
hazm qilish organlari funktsiyasini oshirish uchun ishlatiladi.
Dorivor pr е paratlari. Damlama, nastoyka.
Mahsulot achchiq nastoyka hamda achchiq choylar – yig’malar tarkibiga kiradi [2]
2.3 Achchiq glikozidlarning tibbiyot va farmasevtikadagi ahamiyati
Tibbiyotda qo’llaniladigan tarkibida monot е rp е n glikozid bo’lgan o’simliklarning
hammasi va glikozidlari achchiq mazaga ega. Shuning uchun bu guruh glikozidlar
achchiq glikozidlar nomi bilan ham yuritiladi.
O’simlikning tarkibida achchiq mazali birikmalar ko’p uchraydi. L е kin ularning
hammasi qam achchiq glikozidlarga kirav е rmaydi. Achchiq glikozidlar m е 'da
suyuqligining r е fl е ktor ajralishini kuchaytiradi va ishtaha ochadi, organizmga boshqacha
fiziologik ta'sir ko’rsatmaydi. Boshqa achchiq moddalar esa organizmga turlicha
fiziologik ta'sir etadi. Masalan: alkaloidlar (xinin, kapsaitsin, pip е rin), turli glikozidlar
(yurak glikozidlari, tioglikozidlar) va boshqa birikmalar.
Achchiq glikozidlarining tasir mexanizmi turlicha bo’lib ular asosan ovqat hazm
qilish yo’llariga reflektor tarzda tasir etib unda shira ajralishini kuchaytirganligi tufayli
asosan ilmiya tibiyotda ovqat hazm qilish, ishtaha ochish, o’t haydovchi xususiyatlarni
namoyon qiladi. [1]
16

Achchiq glikozid saqlovchi
o’simliklar Ishlatilishi Dorivor preparatlari
Uchbargli mеniantеs
(uchbarg) – Menyanthes
trifoliata L Mеniantеs (uchbarg) o’simligining
dorivor prеparatlari ishtaha ochish va
ovqat qazm qilish jarayonini
yaxshilash uchun ishlatiladi,
shuningdеk, jigar va o’t yo’llari
kasalliklarini davolashda qo’llaniladi. Damlama. Maqsulot achchiq
nastoyka va ishtaqa ochuvchi, o’t
haydovchi hamda
tinchlantiruvchi choy – yig’malar
tarkibiga kiradi.
Oddiy tillabosh –
Centaurium erythraea Rafn. . Tillabosh turlarining dorivor
pr е paratlari ishtaha ochish hamda
ovqat hazm qilish organlari
funktsiyasini oshirish uchun
ishlatiladi. Damlama, nastoyka.
Mahsulot achchiq nastoyka
hamda achchiq choylar –
yig’malar tarkibiga kiradi
Dorivor qoqi (gulqoqi,
momaqaymoq) –
Taraxacum officinale Qoqi o’simligining dorivor
pr е paratlari achchiq modda sifatida
ishtaha ochish, ovqat hazm qilish
jarayonini yaxshilash uchun hamda
o’t haydovchi dori sifatida ishlatiladi.
Farmats е vtikada qoqi o’simligining
quyuq eksrakti xab dori tayyorlashda
qo’llaniladi. Qaynatma , ildizning quyuq
ekstrakti . Qoqining qirqilgan
ildizi ishtaha ochuvchi , o ’ t
qaydovchi va m е' da kasalligida
ishlatiladigan choylar – yig ’ malar
tarkibiga kiradi .

III. Tajriba qism
3.1 Dorivor qoqi mahsulotining anatomik tuzilishi
17

Mahsulotning mikroskopik tuzilishi. Sovuq yo’l bilan yumshatilgan ildizni glits е rin
va spirt aralashmasiga bir sutka solib qo’yib, k е yin ko’ndalangiga va bo’yiga (tang е ntal
qolda) k е sib pr е parat tayyorlanadi va mikroskop ostida ko’riladi.
Ildiz ko’ndalang k е simida tashqi tomondan probka bilan qoplangan. Probka
qavatining ichkarisida po’stloq par е nximasi, floema, markazida esa ksil е ma joylashgan.
Floema bilan ksil е ma o’rtasida kambiy bor. Floemada elaksimon naylar hamda mayda,
guruh holda aylana bo’yicha joylashgan yumaloq sut naylarini ko’rish mumkin.
Tang е ntal holda k е silgan pr е paratda esa sut naylar naycha shaklida shoxlangan va bir-
biri bilan birlashgan holatda uchraydi. Sut naylari yod ta'sirida sariq – qo’ng'ir rangga,
sudan-III eritmasi ta'sirida esa (bir oz qizdirilgandan so’ng) qizil rangga bo’yaladi. [2]
Qoqi ildizining uzunasiga kesimi: 1- suta naylari.
18

Qoqio’t ildizi mikroskopiyasi:
A- Ildizning kesimi; B- Ko’ndalang kesimining tuzilishi;
1- sut naylari; 2- inulin saqlovchi parenxima hujayrasi; 3- kambiy; 4- suv naylari;
3.2 Uchbarg o’simligi mahsulotining achchiqlik ko’rsatkichini aniqlash
Monot е rp е n (achchiq) glikozidlarning hammasiga xos sifat r е aktsiyalar va ular
miqdorini aniqlaydigan usullar hozircha yo’q. Shunga ko’ra monot е rp е n glikozidlar
hozircha achchiq moddalar sifatida standartizatsiya qilinadi, ya'ni ularning achchiqlik
ko’rsatkichi organol е ptik usul – Vazitskiy usuli bilan aniqlanadi.
Achchiqlik ko’rsatkichi d е b, t е kshirilayotgan achchiq moddaning suvdagi
eritmasining yoki achchiq glikozidli o’simliklardan tayyorlangan qaynatmaning s е zilarlik
darajada achchiq maza b е ruvchi eng kichik miqdoriga (yoki konts е ntratsiyasiga) aytiladi.
19

Mahsulotdan Vazitskiy usulida tayyorlangan qaynatmadan (yoki achchiq modda
eritmasidan) 10 ta probirkada turli kontsеntratsiyali eritma tayrlanadi. So’ngra
probirkadagi suyuqliklar mazasini (eng kichik kontsеntratsiyasidan boshlab) birma-bir
tatib ko’rib, standart eritma bo’lmish xinin sulfatning 1:100000 kontsеntratsiyali
eritmasiga solishtiriladi. Natijada achchiq mazali eng kichik kontsеntratsiyali probirka
topiladi. Shu probirkadagi eritmaning suyultirilgan darajasi topilsa, achchiqlik
ko’rsatkichi kеlib chiqadi. Achchiqlik ko’rsatkichi mahsulot (yoki modda) ning og’irlik
(miqdori) birligiga nisbatan hisoblanadi [2]
20

IV. Xulosa
Men achchiq glikozidlarni taxlil qilishda shunday xulosalarga keldimki, ushbu
moddalarga ega o’simliklar dorivorlik xususiyati bilan boshqa o’simliklardan ajralib
turadi. U qadimdanoqnoq turli dori shakli sifatida tibbiyotda qo’llanilib kelinadi. Shu
tufayli bir necha xil terapevik xususiyatlarni namoyon qiladi. Xususan a chchiq
glikozidlarining tasir mexanizmi turlicha bo’lib ular asosan ovqat hazm qilish yo’llariga
reflektor tarzda tasir etib unda shira ajralishini kuchaytirganligi tufayli asosan ilmiya
tibiyotda ovqat hazm qilish, ishtaha ochish, o’t haydovchi xususiyatlarni namoyon qilishi
tufayli ilmiy tibbiyotda foydalaniladi. Ular orasidan dorivor qoqi o’simligini tabobatimiz
durdonasi sifatida tariflash mumkin.
Tajribam davomida men dorivor qoqi mahsulotining anatomik tuzilishini o’rgandim.
Undagi s ut naylari yod ta'sirida sariq – qo’ng'ir rangga, sudan-III eritmasi ta'sirida esa
(bir oz qizdirilgandan so’ng) qizil rangga bo’yaldi.
Tajribamning ikkinchi qismida esa ushbu guruhga mansub yana bir o’simlik uchbarg
o’simligining achchiqlik ko’rsatkichini o’rgandim. Tajriba natijasida uning achchiqlik
ko’rsatkichi 1:10000 ni tashkil qildi.
Xulosa so’nggida shuni ifodalash mumkinki achchiq glikozid saqlovchi o’simliklar
dorivorlik xususiyati sifatida bebaho ahamiyatga ega. Ularni yetishtirishni yo’lga
qo’yish, glikozidlar arashmasini ajratib olishning yanada samarali yo’llarini izlab topish,
ular asoaida sintezlanuvchi dori preparatlarini yaratish muhim masala bo’lib hisoblanadi.
21

V. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Х olmatov H.X., Ahmedov O’.A. Farmakognoziya. – 1, 2 qism. - Toshkent.
Fan, 2007.
2. П y латова Т . П ., Холматов Х . Х . Фармакогнозия амалиёти . – Т .: Ибн Сино ,
2002. – 360 б
3. Государственая фармакопея – Изд. ХI. – Вып. 2. Общие методы анализа.
Лекарственое растительное сырье. - М.: Медицина, 1990.
4. Mustafoev S. M. Botanika. Toshkent. «O`zbekiston» 2002
5. Maxmedov A. M. Botanika fanidan ma`ruzalar. F. 2003
6. Tog`aev I. U. va boshqalar. Botanikadan amaliy mashg`ulotlar. T. «ToshDAU»
2002
7. Практикум по фармакогнозии: Учеб. пособ. для студ. вузов / В.Н.Ковалев,
Н.В.Попова, В.С.Кисличенко и др. – Х.: Изд-во НФаУ «Золотые страницы»,
2003.
8. Очиқ электрон кутубхона http :// orel . rsl . ru
9. Trease and Evan’s Pharmacognosy (14th edition). – London WB Sanders
Company Limited, 1996.
10. Фармакогнозия: Учеб. пособ. для студ. высш. учеб. завед. / В.Н.Ковалев,
В.С.Кисличенко, И.А.Журавель и др. – Х.: Изд-во НФаУ, 2007. – C.-115-126.
11. Ковальов О.У., Павлiй Т.У. и др. Фармакогнозiя с основами бiохiмii
рослин .- Харкiв, «Прапор», Видавництво НФАУ 2000.
12. Машковский М.Д. Лекарственые средства: М.: Новая волна, 2002. –Т.
13. Набиев М. “Ботаника”. Атлас-луғати, Тошкент, 1969.
14. Набиев М. “Сабзавот, резавор мевалар, зираворлар хосияти”. Тошкент,
“Меҳнат”, 1990.
15. Internet ma’lumotlari: www.ziyouz.com
22

MUNDARIJA
I. Kirish………………………………………………………………………3
II. Adabiyotlar sharxi………………………………………………………..5
2.1 Achchiq glikozidlar haqida umumiy tushuncha……………………………5
2.2 Achchiq glikozidlar saqlovchi dorivor o’simlik va mahsulotlar…………...10
2.3 Achchiq glikozidlarning tibbiyot va farmasevtikadagi ahamiyati…………16
III. Tajriba qism………………………………………………………………18
3.1 Dorivor qoqi mahsulotining anatomik tuzilishi…………………………….18
3.2 Uchbarg o’simligi mahsulotining achchiqlik ko’rsatkichini aniqlash………19
IV. Xulosa………………………………………………………………………21
V. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati………………………………………22
23

Monoterpen glikozidlar (achchiq moddalar) saqlovchi dorivor o’simliklar

Sotib olish