• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 218.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 08 Июнь 2025
Расширение docx
Категория Психология

Продавец

Sevara

Дата регистрации 07 Апрель 2025

2 Продаж

Motivatsiyanng keng tarqalgan modellari

Aktiv o‘qish va interfaol metodlar o‘quvchilarni faollikka undaydi va o‘qishga bo‘lgan qiziqishni oshiradi. Bu metodlar o‘quvchilarga faqat ma’lumotlarni qabul qilishni emas, balki o‘zlari faol ishtirok etishni ta’minlaydi. Bunday metodlar orqali o‘quvchilar o‘z fikrlarini ifodalashadi, muhokama qilishadi, guruhlarda ishlashadi va yangi bilimlarni mustahkamlashadi. Guruh ishlari: O‘quvchilarni kichik guruhlarga ajratib, har bir guruhga o‘ziga xos vazifa berish orqali ular o‘zaro hamkorlikda ishlashga undaydi. Bu metod o‘quvchilarga muammo yechish, ijodiy fikrlash va o‘rgangan bilimlarini amalda qo‘llash imkoniyatini beradi. Rasmiy va norasmiy baholash: O‘quvchilarning faoliyatini baholash jarayonida faqat yakuniy baholar emas, balki ularning har bir qadamdagi yutuqlarini tan olish, rag‘batlantirish orqali o‘quvchilarning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirish mumkin. Debatlar va rolikli o‘yinlar: Debatlar orqali o‘quvchilar o‘z fikrlarini ifodalashga, turli nuqtai nazarlarni tahlil qilishga o‘rganadilar. Rolikli o‘yinlar esa o‘quvchilarga turli vaziyatlarda harakat qilishni o‘rgatadi va qiziqarli tarzda o‘qishni davom ettiradi. 3. O‘z-o‘zini baholash va refleksiya O‘quvchilarni o‘z ishini baholashga va refleksiya qilishga rag‘batlantirish motivatsiyani oshirishga yordam beradi. O‘z-o‘zini baholash o‘quvchiga o‘z yutuqlarini va kamchiliklarini anglash imkonini beradi. Refleksiya orqali o‘quvchi o‘z o‘qish jarayonini tahlil qilib, kelajakda qanday yaxshilanishlarni amalga oshirishi kerakligini belgilaydi. O‘z-o‘zini baholash tizimi: O‘quvchilarga o‘z natijalarini tahlil qilish, o‘zining muvaffaqiyatlarini va kamchiliklarini aniqlash imkoniyatini yaratish. Bu ularni yanada kuchliroq harakat qilishga undaydi. Ijodiy va tanlov imkoniyatlarini yaratish: O‘quvchilarga o‘zlarini ifodalash, ijodiy faoliyatlarda ishtirok etish va o‘zlarining bilim va qobiliyatlarini ko‘rsatish imkoniyatlarini yaratish, ular uchun motivatsiyani oshiradi. 6. Modelning ta’lim tizimidagi cheklovlari Maslowning ehtiyojlar piramidasiga asoslangan motivatsiya modeli ta’limda samarali qo‘llanishiga qaramay, ba’zi cheklovlarga ega bo‘lishi mumkin. Masalan: Barcha o‘quvchilarda ehtiyojlarning turlicha bo‘lishi: Har bir o‘quvchining ehtiyojlari turlicha bo‘lishi mumkin. Ba’zi o‘quvchilar yuqori ehtiyojlarni qondirishga intilishsa, boshqalari uchun asosiy ehtiyojlar boshqacha bo‘lishi mumkin. Bu ta’lim jarayonini individga mos ravishda tashkil etishni talab qiladi. Resurslarning cheklanganligi: Maslowning modelini to‘liq amalga oshirish uchun kerakli resurslar mavjud bo‘lmasligi mumkin. Masalan, ba’zi ta’lim muassasalarida o‘quvchilarning asosiy ehtiyojlarini qondirish uchun yetarli mablag‘ yoki sharoit bo‘lmasligi mumkin. O‘qituvchilarning yondashuvi: O‘qituvchilarning mas'uliyati o‘quvchilarning ehtiyojlarini tushunish va ularga mos ta’lim muhitini yaratishdir. Bu esa o‘qituvchidan nafaqat bilim, balki psixologik qobiliyat va diqqatni talab qiladi. Maslowning ehtiyojlar piramidasiga asoslangan motivatsiya modeli ta’lim jarayonining samarali bo‘lishi uchun zarur sharoitlarni yaratadi. Modelda o‘quvchilarning har bir ehtiyojiga alohida e'tibor qaratish va ularni qondirish orqali ta’lim jarayonining samaradorligini oshirish mumkin. O‘quvchilarning ehtiyojlarini to‘g‘ri tartibda qondirish, ularning motivatsiyasini oshiradi, bu esa o‘qishdagi muvaffaqiyatlarni kuchaytiradi. Shuningdek, o‘qituvchilar va ta’lim muassasalari, bu modelni qo‘llashda o‘zaro hamkorlikni va mavjud resurslarni to‘g‘ri taqsimlashni ta’minlashi zarur. Xelsing va Deci tomonidan ishlab chiqilgan motivatsiya modeli o‘quvchilarning o‘quv faoliyatidagi ichki va tashqi rag‘batlantiruvchilarni tahlil qilishga qaratilgan. Ularning fikricha, har qanday Bu omillar yo‘qligida insonda norozilik yuzaga keladi, lekin mavjud bo‘lsa ham, ular o‘z-o‘zicha motivatsiyani kuchaytirmaydi. Ya’ni, bu omillar faqat norozilikni bartaraf etadi. 2. Motivatorlar (ichki omillar): Muvaffaqiyat Tan olish va e'tirof Qiziqarli va mazmunli ish Mas'uliyat O‘sish va rivojlanish imkoniyatlari Ushbu omillar insonni haqiqiy motivatsiyaga olib keladi. Ya’ni, agar bu omillar mavjud bo‘lsa, inson o‘z ishidan yoki ta’limdan qoniqish oladi va faoliyatga kuchli intilish bilan yondashadi. 2. Herzberg nazariyasining ta’limdagi qo‘llanilishi Herzbergning ikki faktorli modeli ta’lim tizimida o‘qituvchilarning va o‘quvchilarning motivatsiyasini boshqarishda qo‘llanilishi mumkin. Xususan: O‘quvchilar uchun gigiyena omillar: Maktabdagi jismoniy sharoitlar, xavfsizlik, sinfdagi tartib-intizom, o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi hurmatli munosabatlar — bularning barchasi gigiyena omillaridir. Ular ta’limdan norozilikni kamaytiradi. O‘quvchilar uchun motivatorlar: Darsdagi muvaffaqiyatlar, rag‘batlantirish, individual yondashuv, qiziqarli topshiriqlar va shaxsiy rivojlanishga imkon beruvchi faoliyatlar — o‘quvchining ichki motivatsiyasini kuchaytiruvchi omillardir. Gigiyenik omillar ish muhiti, rahbariyat, ish haqi, kompaniya siyosati va sharoitlar kabi tashqi omillar bo‘lib, ular mavjud bo‘lsa, inson norozi bo‘lmaydi, ammo bu omillar motivatsiyani oshirmaydi. Motivatsion omillar esa Kirish Hozirgi kunda ta’lim tizimi jamiyatning rivojlanishida muhim o‘rin tutadi. Prezidentimizning ta’lim sohasidagi islohotlarga oid asarlarida ta’limni takomillashtirish, o‘quvchilarni rivojlantirish, motivatsiyaning ahamiyati haqida ko‘plab fikrlar mavjud. Masalan, Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev o‘zining «Yuksalishning asosiy omili — bu ta’lim va ilm-fan» nomli asarida ta’limni rivojlantirish va o‘quvchilarning motivatsiyasini oshirish zarurligini ta’kidlaydi: "Ta’limni takomillashtirish orqali biz kelajak avlodning salohiyatini oshiramiz." Bu fikr kurs ishi mavzusining tanlanishida asos bo‘ldi. Motivatsiya – bu shaxsning harakatga bo‘lgan ichki rag‘batidir. Bu psixologik holat inson faoliyatining yo‘nalishini, kuchini va davomiyligini belgilaydi 1 . Mazkur kurs ishining maqsadi — motivatsiyaning ta’lim jarayonidagi o‘rni va uning keng tarqalgan modellari haqida to‘liq ma’lumot berish, ta’lim jarayonida motivatsiyani oshirish uchun samarali usullarni aniqlashdir. Kurs ishining maqsad: Motivatsiyaning keng tarqalgan modellari, ularning ta’lim tizimidagi ahamiyati va o‘quvchilarda motivatsiyani oshirishning samarali usullarini tahlil qilish. Kurs ishining vazifalar: 1. Motivatsiya tushunchasini va uning ta’lim jarayonidagi o‘rnini o‘rganish. 2. Motivatsiyaning asosiy modellari va ularning ta’limda qo‘llanilishini tahlil qilish. 3. Ta’limda motivatsiyani oshirish uchun samarali metodlar va usullarni aniqlash. 4. Prezidentimizning ta’lim sohasidagi fikrlaridan kelib chiqqan holda, ta’lim tizimini takomillashtirishda motivatsiyaning rolini o‘rganish. 1 1. Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston – inson qadri ulug‘langan jamiyat. – Toshkent, 2021. bilimlarni o‘rganishni yanada qiziqarli va samarali qiladi. Masalan, virtual eksperimentlar o‘quvchilarga ilm-fan va texnologiyalarga bo‘lgan qiziqishni oshiradi. 6. Shaxsiylashtirilgan o‘quv jarayonlari O‘quv jarayonini shaxsiylashtirish orqali motivatsiyani oshirish mumkin. O‘quvchilarning individual ehtiyojlari va qiziqishlarini inobatga olgan holda darsni tashkil etish, ularning o‘qishga bo‘lgan qiziqishini yanada kuchaytiradi. Shaxsiy maqsadlar qo‘yish: Har bir o‘quvchiga o‘z maqsadlariga erishish uchun yo‘l-yo‘riq ko‘rsatish, o‘quvchini o‘z o‘rganish jarayonida mustaqil bo‘lishga undaydi. O‘quvchilarning individual o‘rganish uslublari: O‘quvchilarni o‘zlariga mos o‘qish uslublari va metodlariga asoslanib, ularni o‘qish jarayoniga qiziqtirish va samarali o‘rganishga erishish. Motivatsiyani oshirish ta’lim jarayonida o‘quvchilarning faoliyatini samarali tashkil etish va ularga o‘qishdan zavq olishni ta’minlash uchun juda muhimdir. Ichki va tashqi motivatsiyani uyg‘unlashtirish, aktiv o‘qish metodlari, o‘z-o‘zini baholash, innovatsion texnologiyalarni qo‘llash va shaxsiylashtirilgan o‘quv jarayonlari orqali motivatsiyani oshirish mumkin. O‘qituvchining motivatsiyaviy roli hamda o‘quvchilarga rag‘bat berish I.Bob yuzasidan xulosa Ushbu bobda motivatsiya tushunchasining mazmun-mohiyati, uning psixologik va pedagogik asoslari hamda ta’lim jarayonidagi roli keng yoritildi. Motivatsiya shaxsning faoliyatga nisbatan ichki yoki tashqi rag‘batlantiruvchi kuchi sifatida ta’limda asosiy harakatlantiruvchi omil bo‘lib xizmat qiladi. O‘quvchilarni o‘qishga qiziqtirish, faollashtirish va ularning bilim olishga bo‘lgan ehtiyojini shakllantirishda motivatsiyaning o‘rni beqiyosdir. 4. Ikki faktorli model asosida o‘quvchilarda motivatsiyani oshirish yo‘llari Herzbergning nazariyasi asosida o‘quvchilarni o‘qishga rag‘batlantirish uchun quyidagi amaliy yondashuvlarni tatbiq etish mumkin: 1. Gigiyena omillarni ta’minlash: Fizik sharoitlar: Sinfxonada havo aylanishi, yorug‘lik, qulaylik, harorat kabi omillar ta’lim muhitiga bevosita ta’sir qiladi. Bu omillar yetarli bo‘lmasa, o‘quvchilar diqqatini jamlay olmaydi. Adolatli baholash: O‘quvchining mehnati munosib baholanishi, e’tirof etilishi lozim. Adolatsizlik hissi – demotivatsiyaning asosiy sababi bo‘lishi mumkin. Ijtimoiy muhit: Do‘stona sinf muhiti, o‘qituvchining qo‘llab-quvvatlovchi roli o‘quvchilarda ishonch va xotirjamlik uyg‘otadi. 2. Motivatorlar orqali ichki rag‘batni oshirish: Yutuq tuyg‘usini shakllantirish: O‘quvchining muvaffaqiyatga erishish hissi uning keyingi o‘rganish faoliyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Har bir kichik yutuq rag‘batlantirilishi lozim. Ijodiy topshiriqlar: Mustaqil fikrlash, loyihaviy ishlarda ishtirok etish o‘quvchining darsga bo‘lgan qiziqishini kuchaytiradi. Mas’uliyat berish: O‘quvchiga muhim vazifalar yuklatilishi, unga ishonch bildirilishi, o‘zini muhim his qilish imkonini beradi. Bu esa motivatsiyani kuchaytiradi. 5. Herzberg modelini ta’limda amaliy qo‘llash misollari Quyidagi misollar orqali Herzberg nazariyasining ta’limdagi qo‘llanilishi aniqroq ko‘rinadi: bilan faxrlanish va kelajakda yanada muvaffaqiyatli bo‘lish uchun motivatsiya beradi. O‘quvchilarga muvaffaqiyatlari uchun tan olish va rag‘batlar, o‘quvchilarni o‘rganishga bo‘lgan ishtiyoqini oshiradi va ularning o‘ziga bo‘lgan ishonchini mustahkamlaydi. O‘zini o‘zi amalga oshirish ehtiyojini qondirish: Maslowning ehtiyojlar piramidasining eng yuqori bosqichi o‘quvchilarning o‘z salohiyatini to‘liq amalga oshirishlariga yordam beradi. Ta’lim jarayonida o‘quvchilarga o‘z imkoniyatlarini amalga oshirish uchun kerakli sharoitlar yaratish, ularning o‘zini ifodalash, ijodkorlik va yuqori darajadagi intellektual faoliyatga rag‘batlantirish muhimdir. O‘quvchilarga o‘z qobiliyatlarini ko‘rsatish imkoniyatini yaratish, ularning motivatsiyasini oshiradi. 5. Maslowning modelini ta’lim jarayoniga integratsiya qilish Maslowning ehtiyojlar piramidasini ta’lim jarayonida samarali qo‘llash uchun o‘qituvchilar quyidagi metodlarni va usullarni qo‘llashlari mumkin: Har bir o‘quvchining ehtiyojlarini aniqlash: O‘qituvchilar, o‘quvchilarning ehtiyojlarini tushunish va ularga mos ravishda ta’lim jarayonini tashkil etishlari kerak. Bunga o‘quvchilarning psixologik, jismoniy va ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish kiradi. Qonuniy muhit yaratish: O‘quvchilarga xavfsiz, hurmatga sazovor va qo‘llab-quvvatlovchi muhit yaratish, ta’limda muvaffaqiyatga erishish uchun zarur shart-sharoitlar yaratadi. O‘quvchilar o‘zlarini jamoaning bir qismi sifatida his qilishlari kerak. Motivatsion rag‘batlantirish: O‘quvchilarning muvaffaqiyatlarini tan olish, mukofotlash va ularni rag‘batlantirish ta’limda yuqori motivatsiyani yaratishning samarali vositasidir. O‘quvchilar muvaffaqiyatga erishgach, ularga yanada qiyin vazifalar berish, ularning o‘zini amalga oshirish ehtiyojlarini qondirishga yordam beradi. bo‘lgan qiziqishini oshirish va o‘qishga bo‘lgan ishtiyoqini kuchaytirish uchun samarali vosita bo‘lib xizmat qiladi. Ichki motivatsiya va tashqi motivatsiyaning uyg‘unlashuvi o‘quvchilarda yuqori darajada motivatsiyani shakllantirishga yordam beradi. Xelsing va Deci motivatsiya modeli ta’lim jarayonida nafaqat o‘quvchilarning ichki va tashqi motivatsiyasini tushuntiradi, balki bu motivatsiyalarni qanday oshirish va qo‘llab-quvvatlash mumkinligini ham ko‘rsatadi. Ularning “O‘z-o‘zini belgilash nazariyasi”ga ko‘ra, o‘quvchilarga ichki motivatsiyaga asoslangan motivatsiya berish, ta’lim jarayonining samaradorligini oshirishda eng muhim omillardan biri bo‘ladi. Bu, o‘quvchining o‘z o‘rganishiga nisbatan bo‘lgan ishtiyoqini va harakatlarini kuchaytiradi. 5. Ichki va tashqi motivatsiyaning o‘zaro ta’siri Xelsing va Deci tomonidan ilgari surilgan modelga ko‘ra, ichki va tashqi motivatsiyaning birgalikda ishlashi o‘quvchining muvaffaqiyatiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Garchi ichki motivatsiya o‘quvchilarning o‘qishga bo‘lgan tabiiy ishtiyoqini oshirsa-da, tashqi rag‘batlar (masalan, mukofotlar va tan olish) ham motivatsiyani kuchaytirishi mumkin. Biroq, tashqi rag‘batlar faqat o‘quvchining ichki motivatsiyasi bilan uyg‘un bo‘lsa, samarali bo‘ladi. Agar tashqi rag‘batlar o‘quvchini faqat mukofot olishga undasa va ichki ishtiyoqni kamaytirsa, u holda bu motivatsiya uzoq muddatda samarali bo‘lmasligi mumkin. Ichki motivatsiyaning kuchayishi: O‘quvchilar o‘z bilimlarini o‘rganish va yangi narsalarni bilishdan zavq olishadi. O‘qishdan olingan zavq ularga yanada ko‘proq o‘rganish uchun turtki beradi. O‘quvchilarga o‘rganishdan qoniqish, ichki motivatsiyaning asosiy unsuridir. Tashqi motivatsiyaning samarasizligi: Agar tashqi rag‘batlar faqat mukofotga asoslangan bo‘lsa, o‘quvchilar o‘zlarini faqat mukofot olish uchun o‘qishga undaydilar va bu ularning ichki motivatsiyasiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shuning uchun, tashqi motivatsiya ichki motivatsiya bilan uyg‘un bo‘lishi zarur. 6. Modelni ta’limda qo‘llash nafaqat psixologik, balki pedagogik nuqtai nazardan ham muhimdir, chunki ta’lim jarayonida o‘quvchilarning faoliyatini boshqarish va ularni muvaffaqiyatli natijalarga olib borish uchun motivatsiyaning ta’siri katta. Motivatsiya tushunchasi inson faoliyatining turli sohalarida, jumladan ta’limda, psixologiyada va ijtimoiy fanlarda keng qo‘llaniladi. Ta’lim jarayonida motivatsiyaning o‘rni juda katta, chunki o‘quvchilarning faol ishtiroki va muvaffaqiyati to‘g‘ridan-to‘g‘ri ularning motivatsiyasiga bog‘liq. O‘quvchilar faqat o‘zlarini qiziqtirgan va ularga foyda keltiradigan mashg‘ulotlarda faol qatnashadilar. Shuningdek, ular o‘qish va ilm olishning foydaliligini sezgan taqdirdagina, bu jarayonga ko‘proq sadoqat ko‘rsatadilar. Motivatsiya jarayonida o‘quvchilarning o‘ziga bo‘lgan ishonchi, qiziqishlari va ehtiyojlari bilan ham bog‘liq. Shunday qilib, motivatsiyani oshirish uchun o‘quvchilarning o‘zlariga qiziqish uyg‘otish, ularning ichki ehtiyojlarini qondirish va ta’limning natijalarini tushuntirish muhimdir. Tashqi rag‘batlar, masalan, mukofotlar va baholar, o‘quvchilarning motivatsiyasini vaqtincha oshirishi mumkin, ammo ichki motivatsiya, ya’ni o‘z-o‘zini rivojlantirishga bo‘lgan istak, uzoq muddatda samarali bo‘ladi. Motivatsiyaning ikki asosiy turi — ichki va tashqi motivatsiya — bir-birini to‘ldiradi va ba’zida bir-biriga ta’sir o‘tkazadi. Ichki motivatsiya o‘quvchini o‘z- o‘zini rivojlantirishga va yangi bilimlarni olishga undaydi. Tashqi motivatsiya esa, odatda, tashqi omillar bilan bog‘liq bo‘lib, o‘quvchiga o‘z faoliyatini tashqi mukofotlar yoki jazolar orqali boshqarishga yordam beradi. Masalan, o‘quvchining yaxshi baholar olish uchun o‘qishi yoki o‘qituvchidan maqtov olish uchun ishlashi tashqi motivatsiya hisoblanadi. Biroq, motivatsiyaning samarali bo‘lishi uchun, o‘quvchining ichki motivatsiyasi ham rivojlanishi kerak, chunki bu uning o‘z maqsadlariga erishishdagi faoliyatini mustahkamlashga yordam beradi. O‘quvchilarning motivatsiyasi haqida fikr yuritishda, ayniqsa, psixologik nazariyalar katta ahamiyatga ega. Masalan, Xelsing va Deci tomonidan ishlab chiqilgan o‘z-o‘zini boshqarish nazariyasi (self-determination theory) shunday tashkil etishni nazarda tutadi, unda o‘quvchilar nafaqat bilim olishadi, balki o‘zlarining psixologik va ijtimoiy ehtiyojlarini ham qondiradilar. 4. Maslowning ehtiyojlar piramidasining ta’lim tizimidagi ahamiyati Maslowning ehtiyojlar piramidasiga asoslangan motivatsiya modeli ta’lim jarayonining samarali tashkil etilishida muhim rol o‘ynaydi. O‘quvchilarning ehtiyojlarini piramida bo‘yicha to‘g‘ri tartibda qondirish, ularning akademik muvaffaqiyatlarini oshiradi va motivatsiyalarini kuchaytiradi. Modelni ta’limda qo‘llash quyidagi jihatlarni o‘z ichiga oladi: Fiziologik ehtiyojlar va ta’limda samaradorlik: Fiziologik ehtiyojlarning qondirilishi ta’lim jarayonida o‘quvchilarning diqqatini jamlashga va o‘qishdan maksimal darajada foyda olishga yordam beradi. Masalan, o‘quvchilar o‘zlarining o‘ziga xos jismoniy ehtiyojlarini qondirishlari kerak, ya’ni ular ovqatlanish, dam olish va sog‘lom muhitda o‘qishlari zarur. Bu bilan o‘quvchilar o‘rganishga ko‘proq qiziqish va e'tibor qaratadilar. Xavfsizlik va barqarorlik: O‘quvchilarning xavfsizligini ta’minlash ta’lim jarayonining ajralmas qismi hisoblanadi. Xavfsiz va barqaror muhitda o‘qish o‘quvchilarga o‘zlarini erkin his qilish imkonini beradi. Xavfsizlik nafaqat jismoniy, balki psixologik xavfsizlikni ham o‘z ichiga oladi, chunki o‘quvchilar o‘zlarini qo‘llab-quvvatlanayotgan va qadrlangan his qilganlarida yanada yaxshi o‘rganadilar. Ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish: O‘quvchilarning o‘zaro aloqalari, hamkorlikda ishlashlari va ijtimoiy faoliyatlarga qo‘shilishlari o‘rganishga bo‘lgan motivatsiyani oshiradi. Jamoada ishlash, o‘quvchilarga bir-biridan o‘rganish va yangi g‘oyalar bilan tanishish imkoniyatini beradi. O‘quvchilarning ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish uchun, o‘qituvchi o‘quvchilar o‘rtasida hamkorlikni rag‘batlantirishi, guruh ishlari va muhokamalarni tashkil etishi kerak. Hurmat va e'tirof ehtiyojlarini qondirish: O‘quvchilar o‘z mehnatlarining e'tirofini va tan olinishi uchun ta’limda rag‘batlantirilishlari kerak. Bu ularga o‘z yutuqlari ko‘rsatadilar. Ularning nazariyasiga ko‘ra, odamlar o‘z faoliyatlarini boshqarishga qanchalik erkinlikka ega bo‘lsa, ularning motivatsiyasi shunchalik yuqori bo‘ladi. Agar o‘quvchi yoki xodim o‘z faoliyatini o‘zi tanlasa va unga nisbatan qarorlar qabul qilish imkoniyatiga ega bo‘lsa, bu ularni yanada motivatsiya qiladi va ularning yuqori natijalarga erishishiga yordam beradi. Xelsing va Deci, o‘z-o‘zini belgilash nazariyasini ikki asosiy tamoyilga asoslaydilar: Autonomiya: Odamlar o‘z faoliyatlarini boshqarish va o‘zlariga mos ravishda tanlov qilish imkoniyatiga ega bo‘lishi kerak. Kompetensiya: Odamlar o‘z salohiyatlarini amalga oshirish va muvaffaqiyatga erishish imkoniyatiga ega bo‘lishlari kerak. Aloqa: Odamlar o‘z faoliyatlari bilan boshqalar bilan ijobiy aloqalar o‘rnatishga intilishlari kerak. 4. Modelning ta’lim jarayonidagi qo‘llanilishi Xelsing va Deci motivatsiya modeli ta’lim jarayonida samarali qo‘llanilishi mumkin. O‘qituvchilar o‘quvchilarga ichki motivatsiyani oshirishga yordam beradigan muhit yaratishga harakat qilishlari kerak. Bu jarayonda o‘quvchilarga tanlov erkinligi, muvaffaqiyatni boshqarish imkoniyatlari va o‘z bilimlarini amaliyotda qo‘llash imkoniyatlari taqdim etiladi. Ta’lim jarayonida ushbu modelni qo‘llash: O‘quvchilarga o‘z o‘rganishlarini mustaqil ravishda tashkil etishga imkon yaratish. O‘quvchilarga natijalarni o‘zlari boshqarishi va o‘z ishlari uchun javobgar bo‘lishi kerakligini ko‘rsatish. O‘quvchilarni muvaffaqiyatlarga erishish uchun rag‘batlantirish, ularga o‘z yutuqlarini his qilish imkoniyatini berish. Xelsing va Deci motivatsiya modeli ta’lim jarayonida ichki va tashqi motivatsiyaning o‘zaro ta’sirini tushuntirib, o‘quvchilarning o‘z faoliyatlariga qiziqtirish va ularga ilhom berish, ta’lim jarayonining muvaffaqiyatli bo‘lishiga yordam beradi. 9. Motivatsiya va o‘quvchilarning psixologik holati Motivatsiya o‘quvchilarning psixologik holatiga ham ta’sir qiladi. Yaxshi motivatsiya o‘quvchilarda o‘ziga bo‘lgan ishonchni oshiradi, ular o‘z salohiyatlariga ishonadilar va yangi bilimlarni o‘rganishga tayyor bo‘ladilar. Agar motivatsiya etarli bo‘lmasa, o‘quvchilar darslarga qiziqish yo‘qotishlari, o‘quv jarayonida passiv bo‘lishlari va ularning psixologik holati yomonlashishi mumkin. Ta’limda muvaffaqiyatga erishish uchun o‘quvchining psixologik holati va motivatsiyasini moslashtirish juda muhimdir. Bu orqali o‘quvchi nafaqat o‘qishga qiziqish, balki o‘z-o‘zini rivojlantirish, o‘z fikrlarini ifoda etish va jamiyatda muvaffaqiyatli bo‘lish istagini ham rivojlantiradi. 10. Motivatsiya va o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasi Motivatsiya o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasiga bevosita ta’sir qiladi. Yaxshi motivatsiyaga ega bo‘lgan o‘quvchilar darslarni chuqur o‘zlashtiradilar, ular bilimni faqat passiv ravishda qabul qilmay, balki faol tarzda o‘rganadilar. Motivatsiyaning yuqori darajasi o‘quvchilarda mustaqil ishlar va o‘rganish jarayoniga qiziqish uyg‘otadi. Boshqa tomondan, past motivatsiyaga ega bo‘lgan o‘quvchilar o‘z faoliyatlarini qisqa muddatli maqsadlarga yo‘naltiradilar va ularda bilimni mustahkamlashda kamroq rag‘bat bo‘ladi. Bu, o‘z navbatida, ularning ta’lim jarayonidagi samaradorligini pasaytiradi. Motivatsiyaning ta’lim jarayonidagi roli beqiyosdir. U o‘quvchilarning faolligini oshiradi, ularning o‘z maqsadlariga erishish istagini kuchaytiradi, bilim olish jarayonida samaradorlikni oshiradi va psixologik holatlarini yaxshilaydi. Motivatsiya ta’lim jarayonining har bir bosqichida, o‘quvchilarning o‘zini anglashidan tortib, ularning ijtimoiy va psixologik rivojlanishigacha bo‘lgan barcha sohalarda muhim ta’sirga ega. O‘quvchilarning muvaffaqiyatli o‘quv faoliyatining muvaffaqiyatli bo‘lishi uchun o‘quvchi ichki motivatsiyaga ega bo‘lishi lozim 5 . 2.3. Herzbergning ikki faktorli motivatsiya nazariyasi Motivatsiyaning samarali nazariyalaridan biri bu Frederik Herzberg tomonidan ishlab chiqilgan ikki faktorli motivatsiya nazariyasidir. Ushbu nazariya insonning ish faoliyati va o‘rganishga bo‘lgan munosabati, undan kelib chiqadigan ichki va tashqi omillar orqali tushuntiriladi. Herzberg tomonidan ilgari surilgan ikki faktorli nazariya inson faoliyatini rag‘batlantiruvchi omillarni ikki guruhga ajratadi: gigiyenik (tashqi) va motivatsion (ichki) omillar 6 . Herzberg 1959-yilda o‘zining “Motivatsiya va gigiyena nazariyasi”da ishchilarning qoniqish va norozilik sabablarini tahlil qilib, ularni ikki asosiy toifaga ajratdi: motivatorlar va gigiyena omillari. 1. Herzbergning nazariyasining mohiyati Herzbergga ko‘ra, ishchi yoki o‘quvchi faqatgina bitta sabab tufayli emas, balki ikki turdagi omillar asosida harakatga keladi. Ushbu omillar: 1. Gigiyena omillari (tashqi omillar): Ish muhitining xavfsizligi Maosh va moddiy ta’minot Rahbariyat bilan munosabatlar Ish sharoiti Tashkiliy siyosat Ishonch va barqarorlik 5 Deci E., Ryan R. Intrinsic Motivation and Self-Determination in Human Behavior. – New York: Plenum, 2015. 6 Herzberg F. The Motivation to Work. – New York: Wiley, 1959. metodlardan foydalanishlari zarur. Misol uchun, savol-javoblar, guruh ishlari, interfaol metodlar va boshqa usullar orqali o‘quvchilarning faol ishtirokini ta’minlash mumkin. 2. O‘quvchilarning muvaffaqiyatga erishish istagini oshirish Motivatsiya o‘quvchilarda muvaffaqiyatga erishish istagini kuchaytiradi. O‘quvchilar o‘zlarining bilim olish jarayonini muvaffaqiyatli deb hisoblaganlarida, bu ularda qo‘shimcha energiya va ijobiy kayfiyatni uyg‘otadi. Tashqi rag‘batlar, masalan, maqtov yoki mukofotlar, o‘quvchilarni yana-da ko‘proq harakat qilishga undaydi. Biroq, ichki motivatsiya, ya’ni o‘quvchilarning o‘z maqsadlariga erishishga bo‘lgan ishtiyoqi, uzoq muddatli muvaffaqiyatga olib keladi. O‘quvchi o‘zini muvaffaqiyatga erishish uchun tayyor deb his qilganda, u yanada yuqori natijalar ko‘rsatadi. 3. O‘quvchilarning o‘z-o‘zini rivojlantirishga bo‘lgan intilishlarini oshirish Motivatsiya ta’lim jarayonida o‘quvchilarning o‘z-o‘zini rivojlantirishga bo‘lgan istaklarini oshiradi. Ichki motivatsiya bilan rivojlanadigan o‘quvchilar faqatgina darsda yaxshi natijalar olishni maqsad qilib qo‘ymaydilar, balki bilimni amaliyotda qo‘llashga va hayotda qo‘llaniladigan ko‘nikmalarni rivojlantirishga intiladilar. Shuningdek, o‘quvchilarning shaxsiy rivojlanishi, o‘z-o‘zini anglash, kreativlik va yangi g‘oyalarni ishlab chiqish qobiliyatlari motivatsiyaning samarali ishlashiga bog‘liq. Bunda o‘quvchilarga ta’lim jarayonida o‘zlarini erkin ifoda etishga, yangi fikrlar va tushunchalar bilan ishlashga imkon berilishi lozim. 4.Ta’lim samaradorligini oshirish Motivatsiya ta’lim samaradorligini oshiradi, chunki yuqori motivatsiyaga ega o‘quvchilar darslarga ko‘proq vaqt ajratadilar va o‘rganishga bo‘lgan istaklari kuchliroq bo‘ladi. Motivatsiya o‘quvchiga o‘z maqsadlariga erishishda doimiy ravishda harakat qilishni, qiyinchiliklarga bardosh berishni va natijalarga erishishda davom etishni ta’minlaydi. Ta’lim tizimi va o‘qituvchilar o‘quvchilarga ijobiy muhit yaratgan holda, ularning ichki motivatsiyasini kuchaytirishlari kerak. muvaffaqiyat, tan olinishi, mas’uliyat, rivojlanish kabi ichki omillar bo‘lib, aynan ular motivatsiyani oshiradi 7 . O‘qituvchilar uchun qo‘llanilishi: O‘qituvchining o‘z ishidan qoniqishini ta’minlashda ham mazkur model muhim. Agar o‘qituvchining sharoitlari, ish haqi, mehnat sharoiti gigiyenik talabga javob bersa, u norozilikdan holi bo‘ladi. Ammo uni chinakam motivatsiya qiluvchi narsa bu — e’tirof, kasbiy rivojlanish, mustaqillik va mas’uliyatdir. 3. Modelning afzalliklari va cheklovlari Afzalliklari: O‘quvchilarning motivatsiyasi faqat tashqi mukofotlarga emas, balki ichki ehtiyojlariga asoslangan holda tashkil etilishi mumkin. O‘qituvchilarga o‘z faoliyatlarini tahlil qilish va rivojlantirish uchun aniq yo‘nalish beradi. Ta’limda samarali boshqaruv tizimi shakllanishiga yordam beradi. Cheklovlari: Har bir o‘quvchining ehtiyojlari va individual xususiyatlari turlicha bo‘lgani uchun umumiy omillar har doim ham bir xil natija bermasligi mumkin. Gigiyena omillarni ta’minlash qimmatga tushishi mumkin (maktab infratuzilmasi, texnik jihozlar va h.k.). Herzbergning ikki faktorli motivatsiya nazariyasi nafaqat ish jarayonida, balki ta’limda ham samarali qo‘llanilishi mumkin. O‘quvchilarning va o‘qituvchilarning motivatsiyasini oshirishda ichki va tashqi omillarni farqlash, ularning har birini inobatga olish orqali ta’lim jarayonini samarali tashkil etish mumkin. Shu tariqa, mazkur model o‘quv muassasalarida ijobiy o‘quv muhiti yaratishda va barqaror ta’lim samaradorligini ta’minlashda muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. 7 Nurmatov O. Pedagogik psixologiya asoslari. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2018. Hurmat va e'tirofni ta’minlash O‘quvchilarga o‘z yutuqlari uchun tan olinish va e'tirof olish imkoniyatlarini yaratish, ularning o‘z salohiyatini amalga oshirishiga yordam beradi. O‘quvchilarning muvaffaqiyatlarini e'tirof etish, ularni yanada ko‘proq o‘rganishga undaydi. O‘zini o‘zi amalga oshirishga yo‘naltirish Ta’limda o‘quvchilarga o‘zlarining haqiqiy potentsiallarini amalga oshirish uchun imkoniyatlar yaratish, ularning ichki motivatsiyasini kuchaytiradi. O‘quvchilarga ijodiy va intellektual imkoniyatlarni rivojlantirishga yordam berish, ularda o‘rganishning yuqori darajasini rag‘batlantiradi. 3. Maslowning modelining ta’limda samaradorligi Maslowning ehtiyojlar piramidasiga asoslangan motivatsiya modeli ta’lim jarayonida o‘quvchilarni yuqori darajadagi motivatsiyaga erishtirishda muhim vosita hisoblanadi. O‘quvchilarning ehtiyojlari qondirilganida, ular o‘z salohiyatlarini to‘liq amalga oshirishga, yangi bilimlarni o‘rganishga, va yangi yutuqlarga erishishga ko‘proq ishtiyoq bilan kirishadilar. O‘quvchilarni rag‘batlantirishda ushbu modelni qo‘llash, ularning o‘rganish jarayonini yanada samarali va motivatsiyali qiladi. Maslowning ehtiyojlar piramidasiga asoslangan motivatsiya modeli ta’lim jarayonida o‘quvchilarning ehtiyojlari va motivatsiyasini tushunishda muhim ahamiyatga ega. Har bir ehtiyojning qondirilishi, o‘quvchining ta’lim jarayonida samarali ishtirok etishini ta’minlaydi va motivatsiyani oshiradi. Maslowning modeli ta’limda o‘quvchilarning rivojlanishi va muvaffaqiyatga erishishi uchun zarur bo‘lgan ijtimoiy, psixologik va hissiy sharoitlarni yaratishda samarali vosita bo‘lishi mumkin. Maslowning ehtiyojlar piramidasiga asoslangan motivatsiya modeli ta’lim jarayonida o‘quvchilarning barcha ehtiyojlarini qondirish va ularning rivojlanishiga yordam berish uchun muhim bir asoslardir. Ushbu model ta’limni Kurs ishining obyekt: Ta’lim jarayoni va uning samaradorligini oshirishdagi motivatsiyaning roli. Kurs ishining predmet: Motivatsiyaning keng tarqalgan modellari va ta’lim jarayonida motivatsiyani oshirish uchun qo‘llaniladigan metodlar. Metodologik Asoslar Kurs ishida foydalaniladigan metodologik asoslar quyidagi ilmiy yondashuvlarga asoslanadi: 1. Psixologik-pedagogik yondashuv — o‘quvchilarning ichki va tashqi motivatsiyasi, ularni rivojlantirish usullari. 2. Sotsiologik yondashuv — ta’lim tizimidagi motivatsiyaning o‘zgarishlarini va jamiyatdagi ta’sirini o‘rganish. 3. Tadqiqot metodlari — mavjud motivatsiya modellari va ularning ta’lim tizimida qo‘llanilishini tahlil qilishda statistik va analitik usullar. Prezidentimizning «O‘zbekiston kelajagi ta’limdan boshlanadi» degan fikriga asoslanib, ta’lim tizimini rivojlantirishda motivatsiyaning roli beqiyosdir. Ta’lim jarayonida motivatsiyaning o‘rganilishi va qo‘llanilishi — jamiyatni rivojlantirishdagi muhim omil sifatida qaraladi. Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. O‘quvchilarga tanlov erkinligini berish: O‘qituvchilar o‘quvchilarga o‘z o‘rganish jarayonida qanday yo‘lni tanlash imkoniyatini berish orqali ularning motivatsiyasini oshirishadi. O‘quvchilarning yutuqlarini tan olish: O‘quvchilarning yutuqlarini tan olish, ular o‘z bilimlariga bo‘lgan ishonchni oshiradi va yangi maqsadlarga erishish uchun rag‘batlantiradi. O‘quvchilarga yordam berish: O‘qituvchi o‘quvchilarga kerakli yordamni berish, ularning muvaffaqiyatlarini mustahkamlash va o‘zlarini o‘rganish jarayonida erkin his qilishlariga yordam beradi. Xelsing va Deci motivatsiya modeli ta’lim jarayonida o‘quvchilarning ichki motivatsiyasini kuchaytirish va tashqi motivatsiyani muvofiqlashtirishga asoslanadi. Ularning modelida ichki motivatsiya o‘quvchining o‘rganishga bo‘lgan tabiiy ishtiyoqidan kelib chiqsa, tashqi motivatsiya mukofotlar, tan olish va rag‘batlar orqali amalga oshiriladi. Ta’lim jarayonida bu ikkala motivatsiyaning uyg‘unlashuvi o‘quvchilarning yuqori natijalarga erishishiga yordam beradi. O‘qituvchilar o‘quvchilarga o‘z o‘rganishlarini boshqarishga imkoniyat yaratib, ularning motivatsiyasini oshirishga yordam beradi. 2.2. Maslowning ehtiyojlar piramidasiga asoslangan motivatsiya modeli Abraham Maslowning ehtiyojlar piramidasiga asoslangan motivatsiya modeli insonning ehtiyojlarini tartiblangan va ierarxik tizimda ta’riflaydi. Maslow, o‘zining mashhur "ehtiyojlar piramidasini" yaratgan va insonlarning motivatsiyasi, asosan, ularga qarab rivojlanadi deb ta’kidladi. Ushbu modelga ko‘ra, insonning asosiy ehtiyojlari eng oddiydan murakkabgacha bo‘lgan tartibda ifodalangan va har bir yuqori bosqichdagi ehtiyojni qondirishdan oldin pastdagi ehtiyojlar qondirilishi kerak. Maslow ehtiyojlar piramidasini besh asosiy bosqichga bo‘lishni taklif qildi: 1. Maslowning ehtiyojlar piramidasining besh bosqichi 1. Fiziologik ehtiyojlar Reflektiv mashg‘ulotlar: O‘quvchilarga dars davomida o‘z o‘rganishlarini tahlil qilish va o‘zaro fikr almashish imkoniyatini yaratish, bu esa o‘quvchilarning o‘z bilimlarini chuqurroq o‘zlashtirishga yordam beradi. 4. O‘qituvchining motivatsiyaviy roli O‘qituvchining motivatsiya jarayonidagi roli katta ahamiyatga ega. O‘qituvchi o‘quvchilarning ruhiyatini, qiziqishlarini va ehtiyojlarini tushunishi kerak. Motivatsiyani oshirishda o‘qituvchi o‘zining psixologik yondashuvlari, o‘zaro munosabatlar va darsni tashkil etish usullarini to‘g‘ri tanlashi zarur. Ilhomlantiruvchi o‘qituvchilar: O‘qituvchi o‘zining bilimlarini va hissiyotlarini o‘quvchilarga etkazib, ularda o‘qishga bo‘lgan ishtiyoqni kuchaytiradi. O‘quvchilarga doimiy ravishda ilhom berish, yangi maqsadlar qo‘yishga yordam berish o‘quvchilarni o‘zining yuqori natijalarga erishishga undaydi. Maqsadga yo‘naltirilgan darslar: O‘qituvchilar darslarning maqsadini aniq va ravshan belgilab, o‘quvchilarga o‘rganish jarayonida qanday yutuqlarga erishishlarini tushuntiradilar. Bu o‘quvchilarga o‘z maqsadlarini anglashda yordam beradi va ularni yanada faolroq bo‘lishga undaydi. 5. Innovatsion texnologiyalarni qo‘llash Zamonaviy texnologiyalar o‘quvchilarning qiziqishini oshirish va motivatsiyasini kuchaytirishda samarali vosita bo‘lishi mumkin. Interaktiv va raqamli texnologiyalar yordamida o‘quvchilar o‘quv jarayoniga yanada qiziqarli va samarali tarzda jalb etiladi. Onlayn platformalar va ilovalar: Onlayn ta’lim resurslari, o‘quvchilarni o‘z vaqtida, qiziqarli tarzda va o‘z maqsadlariga mos ravishda o‘qitish imkoniyatini beradi. Shuningdek, o‘quvchilar o‘z bilimlarini testlar, o‘yinlar va baholash vositalari orqali baholashlari mumkin. Simulyatsiyalar va virtual laboratoriyalar: O‘quvchilarni virtual dunyoga olib kirish, ularni real hayotdagi vaziyatlarni o‘rganishga imkon yaratish, yangi jarayonida yuqori faollik ko‘rsatadi. Tashqi omillar esa bu jarayonni rag‘batlantiruvchi yoki to‘xtatuvchi vosita bo‘lib xizmat qiladi. Shuningdek, motivatsiyaning individual, psixologik va sotsial jihatlari o‘qituvchi tomonidan inobatga olinganida, ta’lim sifati va samaradorligi ortadi. Ushbu nazariyalar asosida o‘qituvchilar dars jarayonini rejalashtirishda, o‘quvchilarga yondashishda samarali strategiyalarni qo‘llash imkoniga ega bo‘ladilar. Takliflar 1. O‘qituvchilar uchun motivatsiya nazariyalariga oid treninglar tashkil etish: Ta’lim tizimida faoliyat yuritayotgan pedagoglar zamonaviy motivatsiya nazariyalari va ularni amalda qo‘llash usullari bilan tanishtirilishi zarur. 2. Ta’lim jarayonida shaxsiylashtirilgan yondashuvni kuchaytirish: Har bir o‘quvchining individual qiziqishlari, ehtiyojlari va imkoniyatlarini hisobga olgan holda darslarni tashkil etish ularning ichki motivatsiyasini kuchaytiradi. 3. Dars jarayonini interfaol metodlar bilan boyitish: Loyihaviy ishlar, guruhli ishlash, muammoli vaziyatlar, o‘yinli metodlar kabi interfaol yondashuvlar orqali o‘quvchilarda o‘rganishga nisbatan qiziqish va faollik ortadi. 4. Rag‘batlantirish tizimini takomillashtirish: O‘quvchilar tomonidan erishilgan yutuqlarni muntazam e’tirof etish va rag‘batlantirish, ularda o‘zini qadrlash va rivojlanish istagini uyg‘otadi. 5. Ota-onalar bilan hamkorlikni kuchaytirish: O‘quvchilarning motivatsiyasini oshirishda ota-onalar bilan doimiy muloqot va hamkorlik muhim ahamiyatga ega. 6. O‘quv muhitini optimallashtirish: Maktablarda gigiyena omillar – xavfsizlik, qulay sinf jihozlari, psixologik iqlimni yaxshilash orqali o‘quvchilarning o‘zini erkin tutishiga va samarali o‘rganishiga sharoit yaratish kerak. Misol 1: Agar sinfda mebel qulay, xona yorug‘ va toza, ammo darslar zerikarli, bir xil shaklda o‘tsa — bu gigiyena omillar bor, motivatorlar yo‘q degani. Natijada — o‘quvchilar sust motivatsiyaga ega bo‘ladi. Misol 2: Boshqa tomondan, agar sinfxona uncha qulay bo‘lmasa ham, darslar interfaol metodlar orqali o‘tilsa, o‘quvchilar o‘zlarini ko‘rsata olsa, topshiriqlarda ijodkorlik talab qilinsa — motivatsiya yuqori bo‘ladi. Misol 3: O‘qituvchi har bir o‘quvchining yutuqlarini e’tirof etib, rag‘batlantirsa, bu o‘quvchining ichki motivatsiyasini kuchaytiradi. 6. Xulosa Herzbergning ikki faktorli motivatsiya nazariyasi ta’lim tizimida o‘quvchi shaxsini chuqur tushunishga va ularning o‘rganishga bo‘lgan munosabatini samarali boshqarishga xizmat qiladi. O‘quvchilarni faollashtirish uchun nafaqat tashqi sharoitlarni yaxshilash, balki ularning ichki motivatorlarini ham shakllantirish kerak. O‘qituvchilar ushbu model asosida o‘z pedagogik yondashuvlarini yo‘naltirgan holda, darslar mazmunini qiziqarli qilish, rag‘batlantirishni tizimli yo‘lga qo‘yish, shuningdek, o‘quvchilarga mas’uliyat yuklash orqali ta’lim samaradorligini oshirishlari mumkin. Herzbergning fikricha, insonning ishga (o‘quv faoliyatiga) munosabati, aynan ushbu ichki omillar bilan bog‘liq. Ta’lim tizimida bu nazariya asosida o‘quvchilarni rag‘batlantirishda faqat baho, tartib- intizom yoki tanbeh emas, balki ularning shaxsiy rivoji, mustaqil fikrlashi va muvaffaqiyatga erishish ehtiyojlarini ham inobatga olish muhimdir 8 . Shunday qilib, Herzberg nazariyasi ta’lim sohasida nafaqat o‘quvchilarning, balki o‘qituvchilarning ham ishga bo‘lgan munosabatini yaxshilash va motivatsiyasini kuchaytirish uchun foydali vosita hisoblanadi. 8 Raxmonov T.T. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. – Toshkent: TDPU, 2021. Motivatsiya ta’lim jarayonida o‘quvchilarning o‘zaro munosabatlariga va ijtimoiy rivojlanishiga ham ta’sir qiladi. O‘quvchilar o‘zlarining bilim olish jarayoniga nisbatan faollik ko‘rsatganlarida, o‘zaro o‘rganish, fikr almashish va guruh ishlari orqali bir-birlaridan o‘rganadilar. Bu esa ta’lim jarayonini yanada samarali qiladi. Motivatsiya ikki asosiy turga – ichki va tashqi motivatsiyaga bo‘linadi. Ichki motivatsiya – bu insonning o‘zini rivojlantirishga, bilishga bo‘lgan tabiiy intilishidir 3 . Motivatsiya o‘quvchilarga guruh ishlari va hamkorlikda ishlashni o‘rgatadi, shuningdek, ular bir-birini qo‘llab-quvvatlash va birgalikda maqsad sari intilish orqali o‘z bilimlarini mustahkamlashadi. O‘quvchilarning bir-biriga motivatsiya berishi, ta’lim jarayonida hamjamiyat hissini yaratadi va ijtimoiy o‘sishlarini qo‘llab-quvvatlaydi. 7.Kognitiv rivojlanishga ta’siri Motivatsiya o‘quvchilarning kognitiv rivojlanishiga ham ta’sir qiladi. O‘quvchilar o‘zlarini qiziqtirgan va ularga foydali bo‘lgan mavzularni o‘rganishga ko‘proq tayyor bo‘ladilar. Motivatsiya tufayli o‘quvchilar murakkab masalalarni hal qilishga, yangiliklarni o‘rganishga va murakkab bilimlarni o‘zlashtirishga intilishadi. Yaxshi motivatsiya bilan o‘quvchilar yangi tushunchalarni o‘zlashtirishi va o‘zining aqliy salohiyatini maksimal darajada namoyon etishi mumkin. Motivatsiyaning yuqori darajasi, o‘quvchilarga yanada murakkab ma’lumotlarni o‘zlashtirish va kritik fikrlashni rivojlantirish imkonini beradi. 8. O‘qituvchining ta’lim jarayonidagi roli O‘qituvchining motivatsiyaga ta’siri ta’lim jarayonining muvaffaqiyatiga bevosita bog‘liq. O‘qituvchi o‘quvchilarni rag‘batlantirganida, ularga maqsadlarini aniq belgilash va erishish uchun kerakli yondashuvni taqdim etganida, ular o‘zlarini yanada samarali ishlashga undaydilar. O‘qituvchining ilmiy faoliyati, o‘quvchilarga bo‘lgan yondashuvi, ularga taqdim etilgan vazifalar va darslarni tashkil etish usuli ham o‘quvchilarning motivatsiyasini oshirishda muhim rol o‘ynaydi. O‘qituvchining samarali motivatsiya yaratish qobiliyati, o‘quvchilarni 3 Raxmonov T.T. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. – Toshkent: TDPU, 2021. Bu o‘z navbatida ta’lim jarayonining samarali bo‘lishini ta’minlaydi va o‘quvchilarning o‘rganish samaradorligini oshiradi. Motivatsiyaning ta’lim jarayonidagi roli juda katta. U o‘quvchilarning faoliyatini boshqaradi, ular uchun ta’limni qiziqarli va foydali qiladi, shuningdek, o‘quvchilarning o‘z-o‘zini rivojlantirishga bo‘lgan intilishlarini oshiradi. O‘qituvchilar motivatsiyani oshirishda turli metod va usullardan foydalanishlari zarur, chunki bu nafaqat o‘quvchilarning muvaffaqiyatini, balki ta’lim jarayonining umumiy samaradorligini ham oshiradi. Motivatsiya ta’lim jarayonida o‘quvchilarning harakatlarini, ta’limga bo‘lgan munosabatlarini va ularning o‘z maqsadlariga erishish istagini shakllantirishga ta’sir qiladi. Ularning ta’limga bo‘lgan ishtiyoqi va qiziqishlarini oshirishda muhim rol o‘ynaydi. O‘quvchilar faqat o‘zlariga qiziqarli va foydali bo‘lgan faoliyatlarga, darslarga qiziqadilar. Bu jarayonda motivatsiya yordamida o‘quvchilarning bilim olishga bo‘lgan ehtiyoji va qiziqishi rivojlanadi. Motivatsiyaning ta’lim jarayonidagi rolini chuqurroq ko‘rib chiqish uchun quyidagi jihatlarni keltirish mumkin: 5. O‘quvchilarda muvaffaqiyatni boshqaris Motivatsiya o‘quvchilarning muvaffaqiyatga erishish istagini va ularning qiyinchiliklarga bardosh berish qobiliyatini shakllantiradi. Yaxshi motivatsiyaga ega bo‘lgan o‘quvchilar ko‘proq harakat qilishga, yangi bilimlarni o‘zlashtirishga intiladilar, hatto muvaffaqiyatsizlikka uchragan taqdirdanoq ular yanglishuvdan o‘rgangan holda davom etadilar. Tashqi rag‘batlar (baholar, mukofotlar) o‘quvchini rag‘batlantirishi mumkin bo‘lsa-da, ichki motivatsiya — o‘z maqsadlariga erishish istagi, xatolarni tuzatishga, kuchliroq ishlashga va o‘z bilimlarini takomillashtirishga undaydi. O‘quvchi muvaffaqiyatga erishish jarayonini ichki motivatsiya yordamida boshqarishi, o‘ziga ishonchi va mustahkam iroda bilan amalga oshirishi mumkin. 6. Ta’limning ijtimoiy jihatlari Bob davomida motivatsiyani oshirishning turli usul va metodlari tahlil qilindi. Jumladan, dars jarayonida interfaol yondashuvlar, didaktik o‘yinlar, rag‘batlantirish usullari, shaxsiylashtirilgan yondashuvlar motivatsiyani kuchaytirishda samarali vosita sifatida taqdim etildi. Xulosa qilib aytganda, samarali ta’lim jarayoni o‘quvchilarda yuqori darajadagi ichki motivatsiya shakllantirilgan taqdirdagina yuzaga chiqadi. O‘qituvchining didaktik mahorati, pedagogik yondashuvi, muloqot madaniyati va motivatsiyaga yo‘naltirilgan metodikasi – o‘quvchilarning darsga bo‘lgan munosabatini belgilovchi asosiy omillardandir. Shu bois, har bir pedagog o‘z faoliyatida motivatsiyani uyg‘otuvchi yondashuvlarni to‘g‘ri tanlashi muhim hisoblanadi. II Bob: Motivatsiyaning keng tarqalgan modellari 2.1. Xelsing va Deci motivatsiya modeli Xelsing va Deci motivatsiya modeli, asosan, ichki va tashqi motivatsiyaning o‘zaro ta’sirini tushuntiradi. Bu model o‘quvchi yoki xodimlarning o‘z faoliyatlariga qanday motivatsiya bilan yondashishini va ularning yuqori natijalarga erishishiga qanday yordam berishini izohlaydi. Xelsing va Deci, o‘zining “O‘z-o‘zini belgilash nazariyasi”da motivatsiyaning ikki asosiy turini ajratadi: ichki motivatsiya va tashqi motivatsiya. 1. Ichki motivatsiya Ichki motivatsiya — bu o‘quvchining o‘ziga xos qiziqishidan, zavq olishidan yoki o‘rganishga bo‘lgan tabiiy ishtiyoqidan kelib chiqadigan motivatsiyadir. Bu turdagi motivatsiya, o‘quvchi yoki xodim o‘z ishini o‘z-o‘zidan amalga oshirishi va bu jarayondan qoniqishi asosida shakllanadi. Xelsing va Deci ushbu motivatsiyaning kuchli ekanligini ta’kidlashadi, chunki ichki motivatsiya o‘quvchining o‘z o‘rganish jarayoniga bo‘lgan ijobiy munosabatini yaratadi va bu jarayonni davom ettirishga yordam beradi. 12. Deci E., Ryan R. Intrinsic Motivation and Self-Determination in Human Behavior. – New York: Plenum, 1985. 13. Axmedova N., Jo‘rayevna G. Motivatsiya va uning psixologik asoslari. – Samarqand: Ilm ziyo, 2019. 14. Tursunov B. Ta’lim jarayonida shaxs motivatsiyasi. – Buxoro: Ma’rifat, 2021. 15. G‘ulomov X. Zamonaviy pedagogika nazariyalari. – Toshkent: Innovatsiya, 2022. Maslowning piramidasining asosiy, birinchi bosqichida insonning hayotiy ehtiyojlari, ya’ni oziq-ovqat, suv, uyqu, nafas olish kabi fiziologik ehtiyojlar joylashgan. Ushbu ehtiyojlar insonning hayotini saqlash uchun zarurdir va ular qondirilmasdan yuqoridagi ehtiyojlarga o‘tish imkonsizdir. Ta’lim jarayonida bu ehtiyojlarning qondirilishi o‘quvchining muvaffaqiyatli o‘rganishi uchun muhimdir. 2. Xavfsizlik ehtiyojlari Ikkinchi bosqichda insonning xavfsizlik va barqarorlikka bo‘lgan ehtiyoji yotadi. Bu ehtiyojlar, o‘zini himoya qilish, moliyaviy xavfsizlik, sog‘liqni saqlash va yashash muhitining xavfsizligi kabi elementlarni o‘z ichiga oladi. O‘quvchilarda xavfsizlik hissi bo‘lishi, ularning ta’lim jarayoniga bo‘lgan ishtiyoqini oshiradi, chunki xavfsiz muhitda o‘qish o‘quvchilarga qulaylik yaratadi va ularning diqqatini yaxshilaydi. 3. Ijtimoiy ehtiyojlar (Sevgi va ijtimoiy munosabatlar) Uchinchi bosqichda ijtimoiy ehtiyojlar, ya’ni insonlar o‘rtasida ijtimoiy munosabatlar, do‘stlik, sevgi va qabul qilinish ehtiyoji joylashadi. Maslow bu bosqichni insonning o‘zini jamoaga qabul qilish, jamiyatda o‘z o‘rnini topish istagi bilan bog‘laydi. Ta’lim jarayonida o‘quvchilar o‘rtasida sog‘lom munosabatlar va jamoa hissi yaratish, o‘rganish motivatsiyasini kuchaytirishi mumkin. 4. Hurmat va e'tirof ehtiyojlari To‘rtinchi bosqichda hurmat va o‘ziga bo‘lgan e'tirof ehtiyoji joylashadi. Bu insonning o‘zini hurmat qilish, boshqalardan tan olinish va muvaffaqiyatli bo‘lish istagi bilan bog‘liqdir. O‘quvchilar o‘z mehnatlarining e'tirofini va muvaffaqiyatlarini ko‘rish, ularning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshiradi va yuqori motivatsiyani ta’minlaydi. 5. O‘zi o‘zini amalga oshirish ehtiyoji I Bob: Motivatsiya tushunchasi va uning ta’limdagi o‘rni 1.1. Motivatsiya tushunchasi va uning ta’rifi Motivatsiya — bu insonni maqsadga erishishga undovchi, faoliyatni boshlash, davom ettirish va tugatish jarayonida unga kuch va harakat bag‘ishlaydigan ichki va tashqi omillarning majmuasidir. Psixologiyada motivatsiya, odatda, shaxsning xulq-atvori va faoliyatini belgilovchi kuch sifatida tavsiflanadi. Bu tushuncha insonning maqsadga erishish istagi, uning niyatlari, ehtiyojlari va qadriyatlaridan kelib chiqadi. Motivatsiya ikki asosiy turga bo‘linadi: ichki (intrinsik) va tashqi (ekstrinsik) motivatsiya. Ichki motivatsiya — bu faoliyatni faqat o‘zining qiziqarli yoki qoniqarli natijalari uchun bajarish istagi. Tashqi motivatsiya esa, faoliyatni tashqi mukofot yoki jazolar orqali amalga oshirishga qaratilgan bo‘ladi. Masalan, o‘quvchi darsni faqatgina yaxshi baho olish yoki o‘qituvchidan maqtov olish uchun o‘rgansa, bu tashqi motivatsiya hisoblanadi. Agar o‘quvchi darsni faqat o‘zining bilimini oshirish va shaxsiy rivojlanish uchun o‘rgansa, bu ichki motivatsiyadir. Motivatsiyaning ta’rifini kengroq tushunish uchun, o‘quvchilarning o‘z- o‘zini anglash, o‘ziga bo‘lgan ishonchi, ichki ehtiyojlari va o‘zgalar bilan munosabatlarining o‘zaro ta’siri ham inobatga olinadi. Shuningdek, motivatsiya, insonning ehtiyojlaridan kelib chiqib, ularni qondirishga qaratilgan faoliyatni boshqaradi. Abraham Maslowning ehtiyojlar piramidasiga ko‘ra, motivatsiya insonning asosiy ehtiyojlarini qondirishdan boshlanadi va yuqori ehtiyojlar sari yo‘l olishni davom ettiradi. Shunga ko‘ra, motivatsiya inson faoliyatining har bir bosqichida muhim rol o‘ynaydi va har bir insonning faoliyatga bo‘lgan yondashuvi unga xosdir. Motivatsiyaning turli modellari va nazariyalari mavjud bo‘lib, ular insonlarning harakatlarining motivlarini tushunishga yordam beradi. Shunday qilib, motivatsiya Xelsing va Deci motivatsiya modelining ta’limda qo‘llanishi o‘quvchilarga o‘z o‘rganishlari uchun erkinlik va mustaqillik berish, ularni o‘z salohiyatlarini yanada yaxshilashga undashga yordam beradi. O‘quvchilarga o‘z maqsadlarini belgilash va ularga erishish uchun sharoit yaratish, ularning ichki motivatsiyasini oshirishga yordam beradi. O‘qituvchi o‘quvchilarni yangi bilimlarni o‘rganishga jalb qilishda nafaqat tashqi rag‘batlar, balki ularning o‘z-o‘zini boshqarishga bo‘lgan qobiliyatlarini ham rag‘batlantirishi kerak. Erkinlik va tanlov imkoniyatlari yaratish: O‘quvchilarni o‘z o‘rganish jarayonlarida tanlov qilishga undash, ularga o‘z faoliyatlarini boshqarishga imkoniyat yaratish. Bu ularning ichki motivatsiyasini kuchaytiradi va o‘rganishga bo‘lgan qiziqishlarini oshiradi. Mustahkamlash va muvaffaqiyatni nishonlash: O‘quvchilarning muvaffaqiyatlarini tan olish va mustahkamlash, ularda yuqori ishonchni shakllantirishga yordam beradi. Bu esa o‘quvchilarning kelajakdagi o‘qishlari uchun rag‘bat bo‘lishi mumkin. Muammolarni hal etishga yo‘naltirish: O‘quvchilarni yangi va qiyin vazifalar orqali o‘rganishga jalb qilish. Bunda ularning o‘z kuchlariga bo‘lgan ishonchi oshadi va ular muvaffaqiyatli bo‘lishga harakat qilishadi. Shuningdek, qiyin muammolarni yechishda o‘quvchilar o‘zlarini yanada yaxshi his qilishadi. 7. Ta’lim tizimida o‘qituvchilarning roli Xelsing va Deci modelining ta’lim tizimida muvaffaqiyatli ishlashi uchun o‘qituvchilarning roli katta. O‘qituvchilar o‘quvchilarga o‘z o‘rganish jarayonlarini boshqarishga imkoniyat yaratib, ularning ichki motivatsiyasini oshirishga yordam beradi. O‘qituvchilar, shuningdek, tashqi rag‘batlar orqali ham o‘quvchilarni rag‘batlantirishi mumkin, ammo bu rag‘batlarning ichki motivatsiyaga zarar yetkazmasligini ta’minlashlari zarur. II Bob yuzasidan xulosa Mazkur bobda motivatsiya nazariyalari va ularning asoschilari tomonidan ilgari surilgan ilmiy qarashlar tahlil qilindi. Xususan, Xelsing va Deci tomonidan ishlab chiqilgan ichki va tashqi motivatsiya modeli, Maslowning ehtiyojlar ierarxiyasi hamda Herzbergning ikki faktorli motivatsiya nazariyasi asosida shaxs faoliyatining rag‘batlantiruvchi omillari chuqur o‘rganildi. Ushbu nazariyalar ta’lim tizimida o‘quvchilarni o‘qishga undash, rag‘batlantirish, o‘zini anglash va ijtimoiy muhitga moslashish jarayonlarini chuqurroq tushunishga yordam beradi. Har bir model o‘ziga xos yondashuvga ega bo‘lib, o‘quvchilarning individual ehtiyojlari, qiziqishlari va faoliyatga bo‘lgan munosabatini aniqlashga xizmat qiladi. Shuningdek, mazkur motivatsiya nazariyalari o‘qituvchilarga dars jarayonini tashkil etishda metodik jihatdan to‘g‘ri yo‘l tutish, har bir o‘quvchiga mos pedagogik yondashuvni tanlash imkonini beradi. Xulosa qilib aytganda, motivatsiya modellari nafaqat nazariy ahamiyatga ega, balki ta’lim amaliyotida o‘quvchilarni faol, ijobiy, ijodkorlikka asoslangan shaxs sifatida shakllantirishda muhim vositadir. Xulosa Mazkur kurs ishida motivatsiya tushunchasi, uning ta’lim jarayonidagi ahamiyati, o‘quvchilarda o‘quv faoliyatiga nisbatan qiziqish uyg‘otish yo‘llari va keng tarqalgan motivatsiya modellari tahlil qilindi. Jumladan, Xelsing va Deci modeli, Maslowning ehtiyojlar ierarxiyasi va Herzbergning ikki faktorli nazariyasi asosida motivatsiya manbalari va ularning ta’lim jarayoniga ta’siri o‘rganildi. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, motivatsiya — o‘quvchilarning ta’limga bo‘lgan munosabatini belgilovchi asosiy omillardandir. Rivojlangan ichki motivatsiyaga ega o‘quvchi mustaqil fikrlaydi, bilim olishga faol yondashadi, dars rivojlanishiga yordam berish uchun motivatsiyani to‘g‘ri yo‘naltirish va uni oshirish o‘qituvchilarning asosiy vazifalaridan biri bo‘lishi kerak. 1.3. Motivatsiyani oshirish usullari va metodlari Motivatsiyani oshirish ta’lim jarayonida o‘quvchilarning faoliyatini samarali tashkil etish va ularning o‘z bilimlarini yanada chuqurroq o‘zlashtirishga undashning muhim omilidir. Motivatsiyaning oshirilishi, o‘quvchilarda o‘qishga bo‘lgan qiziqishni kuchaytirish va o‘quv jarayonining samaradorligini oshirishga yordam beradi. Ta’lim jarayonida motivatsiyani oshirish uchun turli usul va metodlar qo‘llaniladi. Ushbu usullar o‘quvchilarni o‘qishga undash, ularning ishlariga qiziqishini oshirish, har bir o‘quvchining imkoniyatlarini maksimal darajada amalga oshirishga yordam beradi. Tashqi motivatsiya esa mukofot, tanbeh yoki baho kabi tashqi omillar ta’sirida yuzaga keladi 4 . 1. Ichki va tashqi motivatsiyani uyg‘unlashtirish Motivatsiyani oshirishning eng samarali usuli ichki va tashqi motivatsiyaning uyg‘unlashtirilgan yondashuvini qo‘llashdir. Ichki motivatsiya o‘quvchining o‘z o‘qishiga bo‘lgan qiziqishidan, bilimlarni o‘rganishdan zavq olishdan kelib chiqadi. Tashqi motivatsiya esa rag‘batlar va mukofotlar orqali amalga oshadi. Bu ikki turdagi motivatsiya o‘zaro uyg‘unlashgan holda, o‘quvchilarda yanada samarali ta’lim faoliyatini yaratishga yordam beradi. Ichki motivatsiyaning kuchaytirilishi: O‘quvchilarni qiziqtiradigan mavzularni tanlash, ular bilan muammo yechishga va yangi bilimlarni amalda qo‘llashga imkon yaratish. O‘quvchilarga o‘z salohiyatlarini ko‘rsatish imkoniyati berish va shaxsiy maqsadlar belgilash. Tashqi rag‘batlar: Baholar, maqtovlar, mukofotlar, tanlovlar va boshqa tashqi rag‘batlar orqali o‘quvchilarni yuqori natijalarga erishishga undash. 2. Aktiv o‘qish va interfaol metodlar 4 Nurmatov O. Pedagogik psixologiya asoslari. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2018. Ichki motivatsiyaning asosiy jihatlari quyidagilar: Qiziqish: O‘quvchilar o‘quv faoliyatiga qiziqishlari sababli o‘rganishga ishtiyoqlidirlar. O‘rganishdan zavq olish: O‘quvchilar bilim olishni o‘z maqsadlari sifatida belgilashadi va bu jarayondan zavq olishadi. Muammolarni yechish: O‘quvchilar yangi bilimlarni o‘rganish va muammolarni yechish jarayonida qoniqish hissini his qilishadi. 2. Tashqi motivatsiya Tashqi motivatsiya esa o‘quvchilarning o‘z faoliyatlarini tashqi omillar (mukofotlar, tan olinish, rag‘batlar va boshqa tashqi faktlar) orqali bajarishlariga asoslanadi. Bu turdagi motivatsiya o‘quvchini biror maqsadga erishish uchun, masalan, mukofot olish yoki ma’lum bir bahoni qo‘lga kiritish uchun rag‘batlantiradi. Tashqi motivatsiya ichki motivatsiyaga qaraganda qisqa muddatda samarali bo‘lishi mumkin, lekin o‘z-o‘zini rag‘batlantirish va o‘rganishdan zavq olish kabi ichki motivatsiyaning muhimligini kamaytirishi mumkin. Tashqi motivatsiyaning asosiy jihatlari quyidagilar: Mukofotlar: O‘quvchilar o‘z faoliyatlari uchun rag‘bat sifatida mukofot olishni kutishadi (pul, baho, sertifikat). Tan olish: O‘quvchilar o‘z faoliyatlari uchun ma’lum bir tan olinishni kutishadi (o‘qituvchidan yoki rahbardan). Bosim: Ba’zida tashqi motivatsiya o‘quvchilarga bosim orqali ta’sir qiladi, masalan, ma’lum bir natijaga erishish zarurati. 3. Motivatsiyaning o‘z-o‘zini belgilash nazariyasi Xelsing va Deci, motivatsiyani tushuntiruvchi o‘z-o‘zini belgilash nazariyasida, shaxsning ichki va tashqi motivatsiyalarni qanday qilib birlashtirishi mumkinligini Maslowning ehtiyojlar piramidasining eng yuqori bosqichi o‘zini o‘zi amalga oshirish ehtiyojlariga bag‘ishlangan. Bu ehtiyoj insonning o‘z salohiyatini to‘liq amalga oshirish, ijodkorlik, bilim va qobiliyatlaridan maksimal darajada foydalanish istagini bildiradi. Ta’lim jarayonida o‘quvchilarga o‘z imkoniyatlarini amalga oshirishga imkoniyat yaratish, ularning haqiqiy potensialini ochishga yordam beradi va ularning motivatsiyasini kuchaytiradi. 2. Maslowning modelining ta’lim jarayoniga tatbiqi Maslowning ehtiyojlar piramidasiga asoslangan motivatsiya modeli ta’lim jarayonida o‘quvchilarni rag‘batlantirishda va ularning muvaffaqiyatli o‘rganishiga yordam berishda samarali vosita bo‘lishi mumkin. Modelni ta’limda qo‘llashda quyidagi jihatlar muhim hisoblanadi: Fiziologik ehtiyojlarni qondirish O‘quvchilar o‘zlarining eng asosiy ehtiyojlarini qondirgan holda ta’limga diqqatini qaratishlari mumkin. O‘qish jarayonida o‘quvchilarning to‘liq ovqatlanishi, dam olish va sog‘lom muhitda bo‘lishi ularning ta’limdagi muvaffaqiyatini oshiradi. O‘qituvchilar, shuningdek, o‘quvchilarning stress va charchoqlarini kamaytirish uchun mos muhit yaratishga harakat qilishlari kerak. Xavfsizlik muhitini yaratish O‘quvchilarning ta’lim jarayonida o‘zini xavfsiz his qilishi muhimdir. O‘quvchilarga ta’lim muhitida xavfsizlikni ta’minlash, jismoniy va ruhiy jihatdan himoya qilish, ta’limda muvaffaqiyatga erishishga yordam beradi. Bu o‘quvchilarga o‘zlarini erkin va o‘z ishtiyoqiga qarab o‘rganishga imkon beradi. Ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish O‘quvchilarning ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish, ularni o‘z sinfi va jamiyat bilan muvofiqlashtirishda yordam beradi. O‘quvchilar bir-birlarini tushunish va qo‘llab- quvvatlashlari kerak. Bunday ijtimoiy munosabatlar o‘quvchilarning o‘rganishga bo‘lgan ishtiyoqini oshiradi va motivatsiyalarini kuchaytiradi. Mundarija: Kirish………………………………………………………………………………3 I Bob: Motivatsiya tushunchasi va uning ta’limdagi o‘rni ……………………5 1.1. Motivatsiya tushunchasi va uning ta’rifi …………………………………….5 1.2. Motivatsiyaning ta’lim jarayonidagi roli………………………………………7 1.3. Motivatsiyani oshirish usullari va metodlari………………………………..11 II Bob: Motivatsiyaning keng tarqalgan modellari …………………………..16 2.1. Xelsing va Deci motivatsiya modeli ……………………………………..….16 2.2. Maslowning ehtiyojlar piramidasiga asoslangan motivatsiya modeli ……….21 2.3. Herzbergning ikki faktorli motivatsiya nazariyasi …………………..………27 Xulosa…………………………………………………………………………….33 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ……………………………………………34 Shunday qilib, ta’limda motivatsiyani to‘g‘ri tashkil etish orqali o‘quvchilarning nafaqat bilim darajasi, balki mustaqil fikrlashi, o‘z ustida ishlashi va ijtimoiy faolligi ham yuksaladi. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston – inson qadri ulug‘langan jamiyat. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 2021. 2. Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko‘taraylik. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 2017. 3. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 2016. 4. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat, 2008. 5. Karimov Sh.M. Ta’lim-tarbiya jarayonida psixologik yondashuvlar. – Toshkent: O‘qituvchi, 2020. 6. Raxmonov T.T. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. – Toshkent: TDPU, 2021. 7. Mavlonova R.X. Ta’lim jarayonida innovatsion metodlar. – Toshkent: O‘zbekiston, 2020. 8. Nurmatov O. Pedagogik psixologiya asoslari. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2018. 9. Xodjayev N.X. Pedagogik mahorat asoslari. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2017. 10. Maslow A.H. Motivation and Personality. – New York: Harper & Row, 1970. 11. Herzberg F. The Motivation to Work. – New York: Wiley, 1959. O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI Pedagogika fakulteti “Psixologiya (Amaliy psixologiya)” yo‘nalishi 233 - guruh talabasi Bozorova Bonuning “Umumiy psixologiya” fanidan tayyorlagan KURS ISHI Mavzu: “Mativatsiyaning keng tarqalgan modellari” Topshirdi: Bozorova Bonu Qabul qildi: Qo‘shnazarova O‘g‘iljon Urganch-2025 motivatsiyaning ichki va tashqi turlarini o‘rganishga qaratilgan. Ushbu nazariyaga ko‘ra, o‘quvchilarning ichki motivatsiyasi faqatgina o‘ziga ishonch va mustaqillikka asoslangan holda rivojlanadi. Tashqi omillar esa ularning o‘z-o‘zini boshqarishiga yordam berishi mumkin, lekin bu faqat cheklangan sharoitda. Pedagogik nuqtayi nazardan qaralganda, motivatsiya o‘quvchining bilim olishga bo‘lgan ehtiyoji, qiziqishi va intilishini rag‘batlantiruvchi kuchdir 2 . Shunday qilib, motivatsiya nafaqat o‘quvchining faoliyatiga ta’sir qiluvchi omil bo‘lib, balki ta’lim jarayonining muvaffaqiyatini belgilovchi asosiy faktor sifatida ham qaraladi. O‘quvchilarning motivatsiyasini oshirish uchun o‘qituvchilar, o‘z navbatida, har bir o‘quvchining ichki va tashqi ehtiyojlarini inobatga olgan holda, ta’lim jarayonini shunday tashkil etishlari lozimki, ularning bilimga bo‘lgan ishtiyoqi oshsin va ularni yanada yuqori maqsadlarga erishishga undasin. 1.2. Motivatsiyaning ta’lim jarayonidagi roli Motivatsiya ta’lim jarayonining asosiy komponentlaridan biridir, chunki u o‘quvchilarning faoliyatini boshqaradi, ularga ta’limga nisbatan qiziqish uyg‘otadi va o‘z maqsadlariga erishish uchun zarur bo‘lgan kuchni ta’minlaydi. Ta’lim jarayonida motivatsiya o‘quvchilarning harakatlarini, ularning o‘qishdagi yondashuvini, muvaffaqiyatga erishish darajasini va bilimni olish istagini belgilovchi omil sifatida muhim rol o‘ynaydi. Motivatsiyaning ta’limdagi roli quyidagi jihatlarda aks etadi: 1. O‘quvchilarning faol ishtirokini ta’minlash Motivatsiya o‘quvchilarni darslarga faollik bilan qatnashishga undaydi. Ichki motivatsiyasi yuqori bo‘lgan o‘quvchilar darsda o‘zlarini ko‘proq namoyon etadilar, ular yangi bilimlarni o‘rganishga va tajriba orttirishga ko‘proq qiziqadilar. Agar o‘quvchi o‘z faoliyatini qiziqarli va foydali deb bilsa, u darsga ishtiyoq bilan yondashadi va bu orqali uning ta’limdagi muvaffaqiyatlari ham oshadi. O‘qituvchilar o‘quvchilarni rag‘batlantirishda motivatsiyani oshirish uchun turli 2 Karimov Sh.M. Ta’lim-tarbiya jarayonida psixologik yondashuvlar. – Toshkent, 2020.
Купить