Movarounnahrda Qoraxoniylar davlati tashkil topishi va davlat boshqaruvi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	56500UZS
Hajmi	67.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	29 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Sami Salih

Ro'yxatga olish sanasi 02 May 2025

1 Sotish

Movarounnahrda Qoraxoniylar davlati tashkil topishi va davlat boshqaruvi

Sotib olish

MUNDARIJA
K IRISH .............................................…..........…................ 3
I BOB. QORAXONIYLAR DAVLATINING TASHKIL TOPISHINING
TARIXIY SHART-SHAROITI
1 .1. Movarounnahrda IX-X asrlarda siyosiy holat va turk qabilalarinig faollashuvi
.................................................... .............8
1 .2.Xoqonlikning etnik asosi va uning tarkibiy xususiyatlari.....………….
… ............................................................. 1 7
II.BOB. MOVAROUNNAHRDA QORAXONIYLAR DAVLATINING
HUKMRONLIGI VA MAHALLIY HOKIMIYAT BOSHQARUV I
2 .1.M o varounnahrda Qoraxoniylar davlatining tashkil topishi………...
………………………………………………………….…… ... 2 7
2 .2. Qoraxoniylar davlatining markaziy va mahalliy boshqaruv tizimi ….
………………………………………………………………….….. .... 3 7
II bobga xulosa...............................................................................41
XULOSA……………………………………………………………………. ....44
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………..…………… ....47

KIRISH
Kurs ishi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi : O‘zbekiston
Respublikasining mustaqilligi yillarida xalqimizning ma ’ naviy merosining asosi
bo‘lgan o‘tmish tarix e’tibor kuchayib, uning har tomonlama, chuqur va haqqoniy
yoritilishiga e‘tibor kuchaydi. Yurtboshimiz ta’kidlagandek, tarix millatning
haqiqiy tarbiyasiga aylanib bormoqda, buyuk ajdodlarimizning ishlari va
jasoratlari tarixiy xotiramizni jonlantirib yangi fuq a rolik ongini shakllantirmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoyev tariximiz haqida
quyidagilarni aytadi - “Hamma o z tarixini ulug laydi. Lekin bizningʻ ʻ
mamlakatimizdagidek boy tarix, bobolarimizdek buyuk allomalar hech qayerda
yo q. Bu merosni chuqur o rganishimiz, xalqimizga, dunyoga yetkaza bilishimiz
ʻ ʻ
kerak. Bu markazga kelgan odam tariximiz haqida to la tasavvurga ega bo lishi,
ʻ ʻ
katta ma naviyat olib ketishi zarur”
ʼ 1
.IX asrning so‘nggi choragi va XII asrning
birinchi yarmida Qoraxoniylar davlati Markaziy Osiyo tarixiy jarayonlariga katta
ta‘sir ko‘rsatgan siyosiy kuchga aylanib, o‘zining yirik davlatini shakllantira oldi.
Qoraxoniylar o‘ ziga xos davlat boshqaruv tizimi, ma‘muriy-hududiy tuzilmaga ega
bo‘lib mazkur davlat , bu borada o‘zidan oldingi barcha hukmron bo‘lgan
mamlakatlar tajribasiga suyandi. Qoraxoniylar davlati Koshg‘ardan
Amudaryogacha cho‘zilgan Sharqiy Turkiston, Yettisuv, Shosh, Farg‘ona va
qadimgi So g d yerlarini o z ichiga olgan.
ʻ ʻ ʻ
Qoraxoniylar Amudaryo vodiysi yerlari uchun g aznaviylar davlatiga
ʻ
qarshi muntazam urushlar olib borishadi, XI asr oxirida esa saljuqlarning
kuchaygan davlatiga tobe bo lib qolishadi. Mazkur davlat chegarasida islom dini
ʻ
keng yoyilgan. Qoraxoniylar o z davlat chegarasini somoniylar sulolasiga tegishli
ʻ
hududlar hisobiga kengaytirish siyosatini olib borishgan.
1
Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – T .: 2016.

3

Tadqiqotning obyekti: Markaziy Osiyoning ilk o‘rta asrlar tarixi
kontekstida Qoraxoniylarning Movarounnahr davlatchiligi tarixida tutgan siyosiy
o‘rnini tadqiq etish hisoblanadi
Tadqiqotning predmeti: Qoraxoniylar davrida Movarounnahr
davlatchiligida sulolaviy boshqaruv va uning rivojlanishida yuz bergan
jarayonlarni ochib berishdan iborat etib belgilandi.
Tadqiqotning maqsadi: Qoraxoniylar ning Movarounnahr davlatchiligida
tutgan o‘rnini tadqiq qilishdan iborat bo‘lib, Unda ijtimoiy-siyosiy voqealar o‘zida
aks etgan manbalar ham turli davrlardagi tadqiqotlar tahlili orqali ochib berish
Tadqiqot ishing vazifalari. Mazkur maqsadni amalga oshirish o‘z
navbatida quy I dagi vazifalarni belgilab olindi :
- Qoraxoniylar davlatining tashkil topish jarayonini yoritish,
davlatning boshqaruv tizimini tahlil etish;
- Qoraxoniylar davlatining ijtimoiy va iqtisodiy ahvolini tahlil etish;
- Qoraxoniylar davlatining tashkil topishini nazariy jihatdan o‘rganish va tahlil
qilish;
- Qoraxoniylar davlatining ijtimoiy tuzumini nazariy jihatdan o‘rganish va tahlil
qilishdir.
Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili) : Mazkur mavzu
bo‘yicha yaratilgan manba va adabiyotlarni quyidagi guruhlarga bo‘lib o‘rganish
maqsadga muvofiqdir:
- XX asr 20-yillarigacha olib borilgan tadqiqotlar.
- Sovet hukmronligi davrida olib borilgan tadqiqotlar.
- Mustaqillik yillarida olib borilgan hamda davom ettirilayotgan izlanishlar,
tadqiqotlar va chop etilgan adabiyotlar.
XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida ushbu davlat tarixiga
V.V. Grigoryev, H. Vamberi 1
, V.V. Radlov kabi juda ko‘p tadqiqotchilar katta
1
Вамбери Г. История Бохары или Трансоксании с древнейших времен до настоящего. Т.1. - СПб.. 1873.
4

qiziqish bilan qarab, uni ilmiy jihatdan o‘rganishga o‘z h issalarini qo‘shishgan.
Jumladan H. Vamberi o‘z asarida bir qancha arab-fors tildagi manbalardan
foydalangan holda Qoraxoniylarning Buxoro shahrini zabt etishi, ularning qo‘shni
davlatlar ya’ni, g‘aznaviylar va saljuqiylar bilan o‘zaro munosabatlariga oid
siyosiy jarayonlar haqidagi ma’lumotlarni qayd etgan.
Qoraxoniydar davlat tarixini ilmiylik asosida chuqur o‘rganishga
kirishilgan. Bu o‘rinda albatta, V.V. Bartoldning xizmatlarini ham eslab o‘tish
joizdir. V.V. Bartold Sharq xalqlari tarixi, geografiyasi, madaniyati va
etnografiyasiga oid jami 685 ta asarni nashr etgan bo‘lsa, shulardan 320 tasi O‘rta
Osiyo tarixiga bag‘ishlangan. Bu asarlarda ushbu hududda yashagan turkiy
xalqlarning tarixiga oid muhim masalalar yoritilgan. Jumladan, uning asarlarida
qoraxoniydar sulolasi, davlatning tashkil topishi, uning siyosiy tarixi, davlat
tarkibidagi qabilalarning etnik asosi, ularning kelib chiqishiga doyr bir qancha
fikrlar manbalar asosida keltirilgan 1
.
Mustaqillik yillarida vatanimiz tarixini xolis va yangicha yo‘sinda o‘rganish
imkoniyati tug‘ildi. Jumladan, qoraxoniylar davri tarixini yoritishda uni
davlatchiligimiz taraqqiyotining o‘ziga xos bosqichi sifatida tadqiq etish
imkoniyati tug‘ildi. Bu davrga oid eng muhim tadqiqot ishlaridan biri bu -
K.Shoniyozovning asarlaridir. Darhaqiqat, akademik K.Shoniyozov Qoraxoniylar
davlatchilik tarixini o‘rganishda yangi jarayonni boshlab berdi. Olim o‘zining
tadqiqot ishlarida Qoraxoniylar davlatchilik tarixiga oid bir qator masalalarni
o‘rganib, ularning yechimini topishga harakat qilgan. Bu o‘rinda tadqiqotchi
Qoraxoniylar davlatini yuzaga kelishida qarluq qabilasining xissasi yuksak
darajada bo‘lganligini ta’kidlab, davlat tarkibidagi qabilalar, ularning kelib
chiqishi, etnik tarkibi, davlat hayotidagi o‘rni va qabilalarning o‘zaro
munosabatlari hususida ham keng ma’lumot bergan 2
.
1
Бартолд.В . В . T уркэстан в эпоху монголского в завоэвания // с o чинэния т . 2. — M.: « наука », 1964.
2
Ш оний o зов. K Карлуклар давлати ва карлуклар . –T .: 1999.
5

Tadqiqotning usullari: tarixiylik, tizimlashtirish, qiyosiy, muammoviy
xronologik hamda fanlararo yondashuv kabi ilmiy tadqiqot usullari hamda xolislik
tamoyillaridan foydalanildi.
Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati : Mavzu doirasida
olib borilgan tadqiqotlar va olingan natijalar o‘zbek davlatchiligi tarixini, xususan,
qoraxoniylar davridagi davlat boshqaruvi va uning tuzilishi, tadrijiy rivoji kabi
masalalarni yoritishda muhim o‘rin tutadi. Kurs ishida keltirilgan ma’lumotlar va
ilmiy xulosalardan O‘zbekiston tarixining tegishli bo‘limlarini yozishda,
shuningdek, O‘zbekiston va Markaziy Osiyo yirik tarixiy shaxslar faoliyati tarixi
bo‘yicha oliy o‘quv yurtlari va umumta’lim muassasalari uchun darsliklar va
boshqa turdagi o‘quv adabiyotlari yaratishda foydalanish mumkin.
Kurs ishi tarkibining qisqacha tavsifi : Tadqiqot ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta
paragraf, xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib,
tadqiqot umumiy 47 betni tashkil etadi. Kurs ishining kirish qismida Kurs ishi
mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi, tadqiqot obyekti, predmeti, maqsadi,
vazifalari, ilmiy yangiligi, tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari, tadqiqot
mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili), tadqiqotda qo‘llanilgan metodikaning
tavsifi, tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati, ish tuzilmasining
tavsifi kabi masalalar yoritilgan .
Kurs ishining birinchi bobida Qoraxoniylar davlati tashkil topishi shart-
sharoitlari, ungacha mavjud bo’lgan siyosiy,ijtimoiy, etnik jarayonlar, turkiy
qabilalar qoraxoniylar davlatiga asos solishi haqida so’z boradi.
Ikkinchi bobda esa mavjud qoraxoniylar davlatining markaziy va mahalliy
davlat boshqaruvi haqida ma’lumot beriladi.
6

I BOB. Qoraxoniylar davlati tashkil topishining tarixiy sharoiti
1 .1. Movarounnahrda IX-X asrlarda siyosiy holat va turk
qabilalarining faollashuvi
O‘tmishda diyorimiz tuprog‘ida juda ko‘p davlatlar yuzaga kelgan, taraqqiy
etgan va vaqti kelib o‘z o‘rnini boshqa sulolaga bo‘shatib bergan. Yurtimiz tarixiga
do i r h ar bir davlatning yuzaga kelish jarayoni siyosiy, ijtimoiy-iktisodiy omillar
bilan u zviy bog‘liqdir. Afsuski, ko‘pgina tarixiy asarlarda, davlatchilik tarixini
yoritishda, davlatning shakllanish va yuzaga kelish jarayonini shunchaki bir sha xs
faoliyati bilan yoki biror-bir siyosiy voqea- h odisalarga bog‘lik h olda izo h lab
o‘tilgan. Shuning uchun davlatning tarixini yoritishda uning ijtimoiy va i q tisodiy
h ayotini h am chuqurroq o‘rganish zarur ma’lumki, IX-XII asrlar Movarounnahr
tarixida turkiy x alqlar sulolalarining h ukmronlik mavqe yi musta h kamlanganligi
bilan ajralib turadi. Ular o‘z tarixlari davomida bir qancha mustaqil markazlashgan
davlatlarni tashkil etishdi. Ana shunday davlatlardan biri Qoraxoniylar davlatidir 1
.
Qoraxoniylar davlati to‘g‘’risida shu davrga ta ’ luqli tarixiy asarlarning deyarli
barchasida so‘z ketsa-da, ushbu davlat qachon va qaysi etnik asosda tashkil
topganligi munozarali masala bo‘lib kelmoqda. Qoraxoniylar davlati to‘g‘risida
tarixchi olim K. Shoniyozov h am o‘z asarlarida keng to‘xtalib o‘tgan. Shu bilan
1
Ш онийозов. K Карлуклар давлати ва карлуклар . –T .: 1999., - b 67.
7

birga Qoraxoniylar davlati Qarluq davlatining davomi ekanligi, bu ikki nomdagi
davlat aslida bir davlat bo‘lganligi va mazkur dovonlik qarluq qabilasi tomonidan
840 yilda tashkil topganligi to‘g‘risida o‘z fikr-mulo h azalarini bildirib o‘tgan.
Qoraxoniylar h ukmronlik qila boshlagan davr to‘g‘risida mavjud manba va
adabiyotlardagi ma’lumotlar o‘zaro qarama - qarshi bo‘lib, biz bunda ularning bir-
birini inkor etuvchi ziddiyatli jihatlarni ham anglashimiz mumkin.Jumladan, K.
Shoniyozovning fikricha, Qoraxoniylar davlatini 840 yildan to 1212 yilgacha,
ya’ni to‘rt asr mobaynida qarluq xoqonlari idora qilgan. Atoqli sharqshunos olim
V.V. Bartold Qoraxoniylar davlati 940 yilda yuzaga kelgan deb qayd etsa, ayrim
tarixiy asarlar bu masalada X asrning 90 yillari, ya’ni undan ham kechroq davrni
ko‘rsatmoqda 1
. Qoraxoniylar davlatining tashkil topgan sanasiga oid bu
ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, tadqiqotchilar o‘rtasida bu masalada h atto, bir-
birlariga yaqinroq fikrni ham uchratmaymiz. Aksincha, ularning ko‘pchiligi, shu
jumladan, O. Pritsak, K. Shoniyozov davlatga asos solingan yil deb 840 yilni
belgilashsa, boshqa tadqiqotchilar guruhi V.V. Bartold, O.K. Qora y ev va boshqalar
esa bu davlatni 940 yilda tashkil topgan, deb h isoblashadi. Ular o‘rtasidagi farq
ko‘rinib turganidek yuz yil, ya’ni bir asrlik vaqtni tashkil qilmoqda. Albatta,
tadqiqotchilarning bu darajada katta farqli xulosaga kelishlariga mavjud
manbalardagi bu masalada berilgan to‘ s iksiz va kamchil ma’lumotlar sabab
bo‘lgan. Ularning h ar biri o‘z mulo h azalarini ma’lum bir asoslar bilan isbotlashga,
dalillashga h arakat qilishgan. Shuning uchun ularning fikrlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri
inkor etish yoki qo‘llab-quvvatlash ancha murakkab masaladir.Bu o‘rinda, K.
Shoniyozovning yuqorida keltirilgan fikrlarini to‘g‘ri, deb qabul qiladigan bo‘lsak,
mazkur Qoraxoniylar davlatini to‘rt yuz yil mobaynida bir sulola vakillari
boshqargan bo‘lib chiqadi. O‘rta Osiyo xalqlari davlatchilik tarixidan ma’lumki,
davlatni boshqargan sulolalarning bu qadar uzoq h ukmronlik q ilgan h olatlari juda
kamdan-kam uchraydi. Yuqorida aytib o‘tganimizdek, V.V. Bartold Qoraxoniylar
1
Бартолд.В . В . T уркэстан в эпоху монголского в завоэвания // с o чинэния т . 2. — M.: « наука », 1964. - B 87.

8

davlatini 940 yilda yag‘molar tashkil etgan, deb yozgan edi. K.Shoniyozov
ta’kidlaganidek, V.V. Bartoldning bunday fikrga kelishiga, Nizomulmulkning
“Siyosatnoma” asaridagi 940 yil “Bolasog‘un shahrini musulmon bo‘magan
majusiylar ishg‘ol qildi”, degan axboroti h amda 1126 yil noma’lum muallif
tomonidan ko‘chirma tarzida yozilgan “Madjmal at-tavorix” deb nomlangan
asardagi “bug‘ro” yag‘mo podsholarining unvoni bo‘lgan, deb keltirgan
ma’lumotlari sabab bo‘lgan. Demak, ko‘rinib turibdiki, tadqiqotchilar
Qoraxoniylar davlatini tashkil topgan davrini aniqlashda, davlatda qabilalarning
o‘rni va xoqon unvonlarining nomlanishiga e’tibor berishgan (Bu xaqda
ishimizning keyingi qismida so‘z yuritamiz).V.V. Bartoldning Qoraxoniylar
davlati 940 yilda tashkil topgan deb keltirgan qaydlari, tarixiy asarlarning deyarli
barchasida asos sifatida qabul qilingan 1
. Masalaning murakkabligi h am shundaki,
tadqiqotchi o‘z fikrlarini yuqoridagi manbalarga asoslanib keltiradi. Shuning uchun
uning mulohazalarini inkor etmagan xolda, tanqidiy yondashib tahdil qilsak,
foydadan holi bo‘lmaydi. Nizomulmulk 940 yilda musulmon bo‘ l magan majusiylar
Bolasog‘un shahrini ishg‘ol etdi, degan axborotni beradi. Bu ma’lumot bilan Sotuk
Bug‘raxon 940 yilda o‘zini Qoraxon (Ulug‘xon) deb e’lon qilganini esga olsak,
gap yagona voqea- h odisalar xususida ketayotganligi oydinlashadi. Sotuk
Bug‘raxon garchi Qarluq davlatining asoschisi Bilga Qul Qodirxonning nevarasi
bo‘lgan bo‘lsada, yag‘molarning jangovar h arbiy kuchiga tayangan h olda
h okimiyatni egallashi va «bug‘ro», «qoraxon» kabi unvonlar bilan ulug‘lanishi
oqibatida ba’zi tarixiy asarlarda ushbu davlatni yag‘molar tashkil etgan, degan
fikrlar paydo bo‘lgandir. Qoshg‘arda va uning atrofiida esa yag‘molar joylashgan
edi. Yag‘mo, chigil, xalach va boshqa ko‘pgina turkiy qabilalar aynan Sotuk
Bug‘raxon davrida islom dinini qabul qilishgan. Demak, yag‘molar Sotuk
Bug‘raxon h okimiyatni qo‘lga olgunga qadar islom dinida bo‘ l maganlar. Agarda
Nizomulmulk 940 yilda Bolasag‘unni egallagan majusiylar, deb yag‘molarni
nazarda to‘tgan bo‘lsa, yuqoridagi ma’lumotlar bir-birini to‘ldiradi 2
. Shunday ekan,
1
Ш онийозов. K Карлуклар давлати ва карлуклар . –T .: 1999. -46 b .
2
А.Аскаров Узбек халкининг етногетез ва етрил тарихи – Т.:. 2007. - 43 b .
9

yag‘mo qabilasining jangovar h arbiy kuchlari yordamidan sulola xonadoniga
mansub kishilar h okimiyatni egallash yo‘lida foydalanganliklari tabi i ydir.
Qoraxoniylar davlatini tashkil topgan sanasini X asrning 90- yillari, deb
belgilangan asarlar xususiga kelsak, ko‘rsatilgan davrdan h am anglash mumkinki,
bunda asosan 990 yillar, ya’ni Somoniylar davlatini Qoraxoniylar tomonidan
tugatilganlik voqeasining ta’siri bor. Albatta, aynan shu davrdan boshlab,
Qoraxoniylar davlati h aqida ko‘pgina tarixiy asarlarda so‘z yuritilib, ular o‘z
davrining qudratli xoqonligi sifatida ta’riflanadi. Lekin bundan Qoraxoniylar
davlati 990 yillardan e’tiboran o‘z faoliyatini boshladi, degan mazmun kelib
chiqmaydi. Ko‘pgina tarixiy asarlarda Qoraxoniylar davlati bilan Somoniylar
davlati o ‘rtasidagi mavjud bo‘lgan ziddiyatlarga ortiqcha urg‘u berish xollari
mavjud. Albatta, bunday mulohazalarni xolis, deb bo‘lmaydi. Tarixdan ma’lumki,
Somoniylar davlati h am, Qoraxoniylar davlati h am O‘rta Osiyo tarixida o‘z o‘rniga
ega 1
. H ar ikki sulola davrida h am ajdodlarimiz ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy
jihatdan yuksalish yo‘lidan borgan, Somoniylar davlatining inqirozga uchrashi va
uning o‘rniga Qoraxoniylar sulolasining taxt tepasiga kelishining o‘ziga xos tarixiy
sabablari bor. Somoniylar davlatining tanazzulini esa t o’liq ravishda
Qoraxoniylarning h arbiy tazyiqi bilan bog‘lik h olda tushunmaslik kerak. Markaziy
h okimiyat esa ularga qarshi h ech bir chora ko‘ra olmaydigan darajada zaiflashib
qolgan edi. Demak, Qoraxoniylar davlatining tashkil topgan sanasini X asrning 90-
yillari, deb ko‘rsatuvchi tarixiy asarlarga nisbatan aytish mumkinki, Qoraxoniylar
davlati bu vaqtda tashkil topmagan, balki bu davrga kelib, xoqonlik o‘z chegara
sar h adlarini kengaytirib; ilgarigi doirasiga nisbatan endilikda yanada kuch-
qudratga to‘lib h arbiy h arakatlarni qo‘shni h ududlar tomon kengaytirgan 2
. Turkiy
xoqonligi tashqi dushmanlar bilan olib borilgan urushlar va ichki qabilaviy nizolar
natijasida 603 yil G‘arbiy va Sharqiy h ududlarga bo‘linib ketadi. Xoqonlikning
bo‘linib ketishi davlat tarkibidagi turkiy xalqlarning xo h ish irodasiga zid ravishda,
1
Махмуродов . Б. Х. Корахонийлар давлатчилик тизтимининг хусусиятлари. – Т.: 2010.-22 b .
2
Gumilev. N – “Qadimgi turklar”. – T. : 2007. -86 b.
10

ko‘proq tashqi dushmanlarning ta’sir kuchi ostida yuz bergan. Umuman olganda,
630 yilda G‘arbiy xoqonlikda ichki qabilaviy nizolar keskinlashib ketadi. Bu
davrda xoqonlikda h okimiyat uchun kurash asosan ikki, ya’ni dulu va nushibi
qabilalari o ‘rtasida kechgan. Mavjud og‘ir vaziyatdan chiqish va a h volni
yaxshilash uchun xoqon Ishbara (634-639) ma’muriy islohot o‘tkazadi. Unga
ko‘ra, xoqonlik tarkibidagi qabilalarni ikkiga bo‘lib, beshtasini duluga, qolgan
beshta qabilani esa N ushibiga taqsimlab beradi. Lekin xoqon Ishbaraning ikki yirik
qabilani o‘zaro kelishtirish y o’ lidagi tadbirlaridan h ech bir natija chiqmaydi. Sulola
tayanchi bo‘lgan bu ikki qabila O‘rtasidagi nizolar esa xoqonlikni zaiflashtiradi.
Odatda, qaysi davlatni ichki nizolar cho‘lg‘ab olib, uni kuchsizlantirsa, o‘sha
davlatga qo‘shni davlatlarning bosqini muqarrar bo‘lib kelgan. 658-659 yillarda
uning asosiy h ududi bo‘lgan Yettisuvning katta qismini egallaydi. Unga tegishli
h ududlarda esa 707 yilda Turkash davlati tashkil topadi 1
.Turkashlarning asosiy
qismi bu vaqtlarda (VIII asrning ikkinchi yarmida) Il i daryosi vodiysida, Shimoliy
Tyanshan yonbag‘irlarida joylashgan bo‘lib, dulu qabila ittifoqi tarkibida bo‘lib
kelgan. Xitoy h ukmdorlarining bu niyatini o‘z vaqtida anglab, shunga mos h olda
siyosat olib borgan do‘konlar h am bo‘lgan.Umuman olganda, Turkash davlati
o‘zining qisqa umri davomida og‘ir a h volni boshidan kechirdi. Chunki aynan shu
davrda, ya’ni sharqiy chegaralarni h imoya qilib dushmanlar bilan kurash olib
borayotgan bir vaqtda, g‘arbdan arab xalifaligining Movarounnahrga boshlagan
h arbiy yurishlari turkashlar a h volini yanada og‘irlashtirdi 2
. Chunki Movarounnahr
ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy jihatdan ularning asosiy tayanch h ududlari
h isoblangan. Bu o‘lkalarda qadimdan juda ko‘p turkiyzabon aholi yashab kelgan.
Shuning uchun Turkiy xoqonligi va Turkash davlati mazkur h ududlarni h imoya
qilinshi o‘z vazifasi, burchi deb bilgan. 707 yil Turkash xoqoni Sore o‘zining
atrofiga katta h arbiy qo‘shin yig‘ib, Qutayba boshliq arab h arbiy qo‘shiniga qattiq
talofat yetkazadi. Ammo shu vaqtda turkashlarda ichki qabilaviy nizolar h am avj
1
Э ш ов . Б . Узбекистон тарихи . – Т.: 2010.-31b.
2
Xo’jayev. A, Xo’jayev. K – Qadimgi manbalarda xalqimiz o‘tmishi., – T . : Ma’naviyat. 2001. -64b.
11

oladi. Xitoy imperiyasi esa o‘z h arbiy tazyiqini yanada kuchaytiradi. Natijada,
turkashlarning harbiy kuchlari bo‘linib, ularning bir qismi sharqda Xitoy
qo‘shinlariga qarshi ko‘rash bilan band bo‘lsa, ikkinchi bir qismi xalifalik
qo‘shinlariga qarshi tashlagan edi. Uchinchi qismi esa, ichki qabilaviy kurashlar
bilan ovora bo‘lgan. Albatta, har bir davlat uchun tashqi dushmandan ko‘ra, ichki
nizolar va u asosda yuz beradigan o‘zaro qirg‘in barot urushdanda kattaroq xavf
bo‘lmaydi. Yettisuvda turkashlarning ikki etnik guruhi «sariqlar» va «qoralar»
o ‘rtasida hokimiyat uchun kurash bir necha yillardan buyon davom etib kelar edi.
Ular o ‘rtasidagi bu nizolar 738-759 yil l arda nihoyatda kuchayib, o‘zaro qirg‘inga
aylanib ketadi. B u larning barchasi Turkash davlatini zaiflashtirib, uni barham
topishiga sabab bo‘ladi. Mavjud vaziyatdan foydalangan Qarluq qabilasi 759 yilda
turkashlar hududiga bostirib kiradilar. 766 yilga kelib Qarluqlar Yettisuv, Talos,
Chu vodiysini egallab, G‘arbiy Tyanshanga qadar bo‘lgan hududlarga kirib
borishadi. Qarluqlar qadimda Oltoyning g‘arbiy mintaqalarida yashaganlar. Ular
Turkiy xoqonligi davrida esa siyosiy jarayonlarda faol ishtirok eta boshlashgan 1
.
Xoqonlik tashkil topgan vaqtda Qarluqlar G‘arbiy Oltoydan chi qib , Irtish
daryosining sohillariga, Oltoyning janubiy yonbag‘irlarida n to Ila daryosini
shimoligacha bo‘lgan hududlarda joylashgan edi. 646 yil Oltoy Qarluqlarini
Sharqi y xoqonlik o‘ziga bo‘ysundirib oladi. O‘z vaqtida g‘arbiy xoqonlik
h ukmdori Ashina Xelu h am Tarbagatoyda yashovchi Qarluqlarni o‘z tasarrufiga
oladi. Shunday bo‘lsada qarluq qabilalari o‘z erkinliklari uchun doimiy ravishda
kurash olib boradilar. Ularning bu kurashlari o‘sha davrdagi tosh bitiklarda h am
mu h rlanib qolga n . Shunday qilib, Qarluqdar 766 yilda zaiflashib qolgan turkashlar
ustidan g‘alaba qozonib, Yettisuvni egallashadi. Ularning h okimlarining qarorgo h i
Chu daryosi vohasidagi Suyob shahri edi, Shu vaqtdan boshlab Qarluq jabg‘ulari
Jung‘oriya tog ’ laridan to Sirdaryoga qadar bo‘lgan h ududlarni boshqara
boshlaydilar. Ular ayni vaqtda, qudratli Turk xo qon ligi va undan so‘ng qisqa davr
mobaynida h ukmronlik qilgan Turkash davlatining vorisi sifatida h am faoliyat
1
Ш a мсутдинов . Р . Каримов . Ш . Ватан тарихи . (XVI-XX аср бощларида .) иккинчи китоб – T .: 2010.-90b .
12

yuritishgan. Ularning barchasini yuqorisida «jabg‘u» turgan. Jabg‘u butun
qabilalar ittifoqining boshlig‘i bo‘lib, uni qabilaviy yig‘inda saylov yo‘li bilan shu
vazifaga tayinlashgan. Qarluqlar Yettisuvni egallagandan so‘ng (VIII asrning 60
yillari) ushbu tartib-qoidalar biroz o‘zgarib, endilikda jabg‘uning vakolat doirasi
ilgariga nisbatan ancha kengayadi. K.Shoniyozovning ta’kidlashicha, Qarluqlarda
davlat to IX asr o‘rtalarigacha bo‘lmagan 1
. Bu davrdagi Qarluqlarning boshqaruv
usulini u «yirik Qarluq qabila ittifoqi birligi» deb nomlaydi. Qarluqlarning mazkur
davlat boshqaruv usulini «yirik qabilalar ittifoqi», deb shartli ravishda nomlash
e h timol balki to‘g‘ridir. Lekin bizning fikrimizcha, bu o‘rinda «davlat» iborasini
qo‘llashda turkiy qabilalarning o‘ziga xos xususiyatlari, jumladan, davlat
boshqaruvidagi udumlari, mafkuraviy qarashlari h amda ma’naviy xususiyatlarini
h am h isobga olish kerak. O‘rta Osiyoning Oltoy janubiy yonbag ’ irlaridan
boshlanadigan sharqiy qismida, markaziy Tyanshan etaklarida, Chu, Il i va Norin
daryolari vodiylari bo‘ylab, to Pomirgacha bo‘lgan h ududlarda turkiy tilda
gaplashuvchi qabilalar uyushmasi yashagan.Bu o‘lkani h ududda yashagan aholi
tarkibiga turkiy qabila va urug‘larning juda ko‘plab guru h lari, ya’ni qarluq, chigil,
yag‘mo, tuxsi, uyg‘ur va o’ g ’u z kabi qabilalar kirgan. Qarluqlar egallagan bu
h ududlar esa Qoraxoniylar davlati vujudga kelgan o’ lka h isoblanadi. Bundan
Qarluqlar va ularga tegishli h ududlarda ya sh agan qabilalar Qoraxoniylar
davlatining negizini tashkil etadi yuqorida qayd etilganidek, Turkiy xoqonligi (VI-
VI I I asrlar), Turkash davlati (VIII asr boshlari) va Qarluqlarning h ukmronligi
davrida mazkur h ududlarda yuqorida nomlari zikr etilgan qabilalar yashagan. 2
Qoraxoniylar davlati qarluq, chigil, yag‘mo, tuxsi, o’g’u z, uyg‘ur va boshqa juda
ko‘plab turkiy qabilalarning o‘zaro uyushuvi-ittifoqi asosida yuzaga kelgan.
Tarixiy asarlarda h am bu davrda ko‘pro q Qoraxoni y lar davlati haqida so‘z ketib,
ular Movarounnahr sar h adida kechgan tarixiy voqealarda markaziy o‘rinni
egallashgan. Qoraxoniylar davlatining tarixi ikki bosqichga bo‘linadi. Uning
1
Xo’jayev. A, Xo’jayev. K – Qadimgi manbalarda xalqimiz o‘tmishi., – T . : Ma’naviyat. 2001. - 78b
2
Shamsutdinov R. , Karimov Sh. Vatan tarixi. (XVI-XX asr boshlari). Ikkinchi kitob. – T . : 2010 . - 98b.
13

birinchi bosqichi VIII asrning 60-yillari - IX asrning birinchi yarmini o‘z ichiga
oladi. Bu bosqichida h okimiyat «Qarluq davlati» nomi bilan yuritilgan 1
.
1 .2. Xoqonlikning etnik asosi va uning tarkibiy xususiyatlari.
Ma’lumki, turkiy qabilalar tomonidan tashkil etilgan ko‘pgina davlatlarning
etnik asosi murakkab bo‘lib, bu uning bir necha qabilalarning davlat tarkibidagi
birlashuvi bilan izo h lanadi. Jumladan, Qoraxoniylar davlatchilik tarixi bilan
bog ’ liq muammolar h am aynan shu jihatlarga kelib taqalmoqda.Tadqiqotning
dastlabki qismida Qoraxoniylar davlatini tashkil topgan sanasi h aqida fikrlashgan
edik. Ushbu masala esa uning mantiqiy davomi bo‘lib, bunda asosan davlatni qaysi
etnik asosda barpo etilganligi xususida imkoniyat doirasida mulo h aza
yuritamiz.Qoraxoniylar davlati garchi Yettisuv, Markaziy Tyanshan h ududlarida
qadimdan yashab kelayotgan turkiy qabilalarning o‘zaro ijtimoiy-siyosiy va
iqdisodiy-madaniy munosabatlarining sharoitida shakllanganligi aniq bo‘lsada,
ushbu davlatni qaysi etnik guru h tomonidan tashkil etilganligi masalasi fanda
h anuzgacha turli ba h s-munozaralarga sabab bo‘lib kelmoqda. Qoraxoniylar
davlatining etnik asosi va uning tarkibidagi qabilalar xususida so‘z yuritishdan
oldin, mazkur davlat h ududidagi ilgari tashkil topgan va faoliyat yuritgan turkiy
sulolalar boshqargan Turkiy xoqonligi va Turkash davlatining etnik asosi h aqida
h am ma’lum bir tushunchaga ega bo‘lishimiz kerak.V asrning ikkinchi yarmi
1

14

h amda VI asrning boshlarida Oltoyda Ashina qabilasi boshchiligida turkiy
qabilalarning ittifoqi yuzaga kelgan edi 1
. 551 yil ushbu qabilalar ittifoqi sardori
Bumin o‘zini «xoqon» deb e’lon qilgach. O‘rta Osiyoda yangi davlatga ya’ni
Turkiy xoqonligiga asos solindi. Turkiylar tez orada Yettisuv, Sharqiy Turkiston va
unga tutash xududlarda yashovchi qabilalarni bo‘ysundirib, Sirdaryo va Orol
dengiziga qadar bo‘lgan o‘lkalarni zabt etishdi. VI asrning oxirlariga kelib,
xoqonlik chegaralari Enasoyning yuqori oqimidan to Amudaryo bo‘ylarigacha,
Manchjuriyadan to Kimmeriy Bosforigacha bo‘lgan juda katta h ududlarni o‘z
ichiga olgan, o‘lkan davlat tashkil etildi. Albatta, bu buyuk davlat o‘z davrining
qudratli davlatlari ya’ni Xitoy, Eron h amda Vizantiya bilan siyosiy-iqtisodiy
munosabatlar o‘rnatib, ular bilan tengma-teng raqobatda bo‘lgan edi.Ushbu
davlatning siyosiy tarixi alohida asarlarda keng yuritilgan.Shuning uchun biz bu
h aqda ortiq to‘xtalib o‘tmasdan, asosan mazkur davlatning etnik tarkibiga e’tiborni
qaratsak.Xoqonlik tarkibida dulu, nushibi, turkash, Qarluq va boshqa ko‘plab
turkiy qabilalar mavjud bo‘lgan. Ularning ayrimlari yirik qabilalar ittifoqi
darajasida bo‘lgan. Xoqonlik Sharqiy va G‘arbiy xoqonlikka bo‘linib ketgach,
g‘arbiy xoqonlikda h okimiyat uchun asosan dulu va nushibi qabilalari o‘rtasida
keskin kurash ketgan. Xoqonlik tarkibidagi boshqa qabilalar h am mazkur
kurashlarda ishtirok etib, go h u go h bu tomonni qo‘llab quvvatlab turgan. Lekin
vaqti kelib, ularning h ar biri imkoniyatlari doirasidan kelib chiqib, o‘zlari h am
h okimiyat uchun kurash olib borganlar. Bu davrda O‘rta Osiyoda turkiyzabon
aholi bilan birga fors-eron tilli xalqlar h am birgalikda istiqomat qilishgan. Ular
o‘rtasida o‘zaro madaniy ma’naviy va etnik aloqalar bu davrda ham davom etib,
yanada rivojlangan. Umuman olganda, xoqonlik tarkibidagi xalqlar ijtimoiy-
iqtisodiy xo‘jalik faoliyatiga ko‘ra uch guruhga bo‘lish mumkin. B u lar qadimdan
o‘trok dehqonchilik, h unarmandchilik, savdo-sotiq bilan shug‘ullanuvchi qishloq
v a shahar aholisi; yarim o‘troq hayot kechirayotgan etnik guru h lar, bo‘lar qisman
dehqonchilik bilan birga an’anaviy chorvachilik bilan h am shug‘ullanishgan;
uchinchi guru h esa ko‘chmanchi chorvador qabilalar bo‘lib, ular asosan
1
Ш онийозов .K Карлуклар давлати ва карлуклар . –T. : 1999., -b 67.
15

chorvachilik bilan kun kechirishgan. Demak, bo‘larning barchasi xoqonlik
tarkibidagi etnik guru h lar va qabilalarni tashkil etib, xoqonlik o‘z h ududida
siyosiy-ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy h ayotni boshqarishda ularga tayangan h olda
faoliyat olib borgan. Davlatning markaziy h okimiyatini boshqarishda esa asosan
yuqorida tilgan olingan qabilalar katta rol o‘ynagan. Ular o‘rtasidagi h okimiyat
uchun tinimsiz davom etgan o‘zaro nizolar esa o‘z navbatida saltanatni
yemirilishiga sabab bo‘lgan.G‘arbiy xoqonlik yemirilgach uning xududida 707 yil
Turkash xoqonligi vujudga keldi 1
. Lekin Turkash davlati, Turkiy xoqonligi kabi
siyosiy- iqtisodiy jihatdan yirik saltanat darajasiga erisha olmadi. Bunga davlat
vujudga kelgan davridan boshlab tinimsiz davom etgan ichki qabilaviy nizolar va
tashki hujumlar sabab bo‘lgan. Nixoyat, 766 yilda ushbu davlat h am tanazzulga
uchrab, h ududda h ukmronlik qarluqlar qo‘liga o‘tadi.Tadqiqotchi K.Sh.
Shoniyozovning qayd etishicha, turkashlar etnik jihatdan tele va xatto ashina
turklaridan h am farq qilgan. Turkash xoqonligi h am qabilalar ittifoqi negizida
tashkil topgan davlat bo‘lib, buni biz ularni «sariq» va «qora» turkash guru h lariga
bo‘linganidan h am anglashimiz mumkin 2
. L.N. Gumilev fikricha «sariq» turkashlar
Yettisuv h ududlarida qadimdan yashab kelgan zabila h isoblansa, «qora» turkashlar
bu h ududlarga keyinchalik kelib o‘rnashgan abar etnosidan tashkil
topgan.Turkashlar davlati ko‘pgina boshqa turkiy qabilalarni h am o‘ziga biriktirib
olgan bo‘lib, ularni h arbiy qo‘shinining soni eng rivojlangan davrida 300 ming
kishini tashkil etgan 3
. Qoraxoniylar davlatini qaysi etnik asosda tashkil etilganligi
h aqida tadqiqotchilarning fikrlari turlicha bo‘lib, avval h am aytib o‘tganimizdek,
ko‘pgina tarixiy asarlarda mazkur davlatni yag‘molar tashkil etgan, degan fikrlar
mavjud. Ushbu masalaga oydinlik kiritish uchun yag‘mo qabilasi xususida alo h ida
to‘xtalib o‘tsak.Manbalardan ma’lumki, yag‘molar dastlab Qarluq qabilasi
tarkibidan bo‘ l magan. Ularni ayrim manbalarda tugo‘z ya’ni uyg‘urlar tarkibida
1
Э ш ов . Б . Узбекистон тарихи . – Т . : 2010.-47 b.
2
. Бичурин Н.Я - Собрание svedeniy . – Т.: -53 c .
3
Ш онийозов. K Карлуклар давлати ва карлуклар . –T .: 1999
16

bo‘lganligi ta’kidlangan. Lekin yag‘molarning kelib chiqishini uyg‘urlardan
deyishga asoslar yetarli emas, Chunki tugo‘z qabilasining o‘zi t o’ li q nomlanishi
tug‘uz-o‘guz deyiladi. Bunday nomlanish esa qabila nomini emas, balki
jamlovchilik ma’nosiga ega bo‘lgan etnik nom, ya’ni bir ittifoqga birlashgan
qabilalarni anglatgan. Demak, tugo‘z-ugo‘z - bu to‘qqiz qabilaning o‘zaro ittifoqi
bo‘lib, tarixda ular Uyg‘ur xoqonligi nomi bilan shuhrat qozongan. Yag‘molarni
uyg‘urlar bilan uyg‘un h olda anglashilishi h am bizningcha VIII asrning
o ‘rtalaridan to 840 yilga qadar mavjud bo‘lgan Uyg‘ur xoqonligi tarixi bilan
bog‘liq bo‘lishi mumkin. Chunki yag‘molar shu va q t ichida mazkur davlat
tarkibida faoliyat yuritib kelishgan. Albatta, bundan yag‘molarni uyg‘urlardan,
degan ma’no kelib chiqmasligi kerak. Aytish mumkinki, shu davrlar mobaynida
yag‘molar Uyg‘ur xoqonligi tasarrufida bo‘lib, o‘zaro etnik-madaniy aloqalar
natijasida, ular O‘rtasida ma’lum darajada yaqinlik yuzaga kelgan bo‘lishi
mumkin. Qoraxoniylar davlati vujudga kelgan h ududlarda qarluq, chigil, xalach,
argu, tuxsi va ularga kelib qo‘shilgan yag‘mo qabilalari ittifoqchilik asosida
yashashgan. Davlat h am aynan shu qabilalarni o‘zaro birikmasi asosida tashkil
topgan. yag‘molarni bu h ududlarga keyinro q kelib joylashgan. E h timol, ularning
ayrim guruhlari qadimdan shu o‘lkalarda yashab kelgandir. Lekin ularning asosiy
qismi IX asr o‘rtalaridan kirib kelishgan. Bunga qadar ular yu qorida qayd
etilganidek, Uyg‘ur xoqonligi tarkibida bo‘lishgan. Uyg‘ur xoqonligi 840 yilda
qirg‘izlar tomonidan tor-mor etilgach, inqirozga uchrab, parchalanib ketadi.
Ularning tarkibidagi qabilalar esa guruh - guruh bo‘lib, ajralib turli h ududlarga
tarqalib ketgan. Jumladan, yag‘mo qabilasi h am qarluqdarga tegishli bo‘lgan
h ududlarga ya’ni Farg‘ona vodiysining shimoliy tog‘li h ududlari va Qoshg‘ar
yaqiniga kelib o‘rnashadilar 1
. Bu esa o‘z navbatida yag‘molarni bundan keyingi
h ayoti bevosita, yangi turkiy Qoraxoniylar davlati bilan bog‘lanib ketishini
anglatadi.Yag‘molarni X-XI asrga ta al luqli tarixi xususida o‘sha davrda yaratilgan
manbalarda ko‘plab ma’lumotlar bor. Jumladan, Mahmud Koshg‘ariy o‘z asarida
yag‘molar xususida ko‘p marotaba to‘xtalib o‘tib, ularni o‘sha davrdagi eng
1
Худаеназаров. X – Ш ажараи турк ва унинг урганилищ - T .: 1993.
17

nufuzli qabilalardan biri sifatida ta’riflab o‘tgan. «Devon»da yag‘molarni urf-
odatlari va til xususiyatlaridan tashqari, ularni h arbiy jihatdan jangovar qabila
ekanligi ta’kidlanadi. Yusuf Xos Xojib ham o‘zining «Qutadg‘u bilig»
(Saodatnoma) asarida yag‘mo beglari h aqida bir necha bor to‘xtalib o‘tib,
quyidagilarni yozgan: «Yag‘mo begi nima deydi, yaxshilab eshit, h amma ishlarga
farosati yetgan (kishi): elchiga ishonilsa maktub nega kerak, ishonch topilgach
h ozirlik nega kerak». Ushbu satrlarning mazmunidan ko‘rinib turibdiki, yag‘mo
qabilasi va uning begi h aqidagi bu ijobiy fikrlar o‘sha davrda xoqonlikda
yag‘molarni o‘rni alohida ahamiyatga ega bo‘lganligini ko‘rsatadi 1
. Ma’lumki,
Yusuf Xos Xojib qoraxoniylar davlatida xoqon saroyida xizmat qilgan. Yusuf
Xos Xojib o‘zining bu asarini XI asrda yozganligini e’tiborga olsak, bu davrga
kelib qoraxoniylar davlatining ijtimoiy-siyosiy h ayotida va davlat boshqaruvida
yag‘mo qabilasining mavqei o‘sganligini tushunishimiz mumkin. Chunki yag‘mo
begi bir necha bor odil kishi sifatida ta’riflangan bu asardagi ma’lumotlar, mazkur
qabila va uning sardorini davlat bosharuvida ma’lum bir ta’sir kuchiga ega
bo‘lganligini anglatadi. Lekin shu o‘rinda Yusuf Xos Xojibni Qoraxoniylar davlati
yuzaga kelgan davrdan ancha keyingi sanada yashab, ijod qilganligiga xam
e’tiborni qaratishimiz kerak. Balki mazkur muallifning davriga kelib, xoqonlik
tarkibidagi qabilalarning o‘rni va roli u yoki bu darajada o‘zgargandir. Umuman
olganda, xoqon saroyida nufuzli lavozimda xizmat qilgan Yusuf Xos Xoji b
axborotlari o‘zining tarixiy asoslariga ega, deb o‘ylaymiz. Biz asarda yag‘molarni
qo‘shni qabilalar ichida eng jangovari h isoblanganligini h isobga olsak, yuqoridagi
ma’lumotlarda ma’lum bir asoslar borligini anglaymiz. Shubhasiz, o‘rta asrlarda
h arbiy jangovar kuchlar h ar bir davlatning asosiy tayanchi h isoblangan. Ular o‘z
h ukmdorlar o‘z siyosatlarini amalga oshirishlari mumkin emas edi. Chunki
davlatning qudrati h am birinchi navbatda uning iqtisodiy ahvoliga bog‘liq bo‘lsa,
ikkinchisi uning h arbiy kuchlari qay darajada bo‘lishi bilan belgilangan. H ar bir
davlatning, sulolaning h ukmronligi uning h arbiy qudrati bilan chambarchas bog‘liq
1
Махмуродов . Б. Х. Корахонийлар давлатчилик тизтимининг хусусиятлари.-Т.: 2010. -231 b .
18

bo‘lib kelgan. Demak, yag‘mo qabilasining Qoraxoniylar davlati h ayotida to‘tgan
o‘rni va ahamiyati katta bo‘lgan. Shunday bo‘lsada, Qoraxoniylar davlatini tashkil
topishida birgina yag‘mo qabilasi sabab bo‘ l magan. Yag‘molar bu h ududlarga
ya’ni Farg‘ona vodiysining shimoliy tog‘li h ududlari va Qoshg‘ar yaqiniga kelib
o‘rnashgunlariga qadar, Qoraxoniylar davlatining asosiy poydevori yaratilgan edi
(766-840). Q olaversa, davlatning shakllanishi va uning etnik asosi, bu juda
murakkab, o‘ziga xos jarayonlarning maxsuli bo‘lib, biz bu haqi da o‘z fikr-
mulo h azalarimizni manbalarga asoslangan h olda bildirib o‘tsak 1
.
Ma’lumki, qoraxoniylar davlatining h ududi Yettisuv, Isfijob viloyati, Shosh
vohasi, Sharqiy Turkistonning G‘arbiy qismi va Farg‘ona vodiysidan iborat edi. Bu
h ududlarda esa qadimdan turkiy qabilalar istiqomat qilishgan. Turkiy xoqonligi va
uning parchalari asosida yuzaga kelgan Turkash davlati bunga misol bo‘la oladi.
Qoraxoniylar davlati h am ana shunday jarayonlar asosida yuzaga kelgan bo‘lib,
Qarluq qabilasi h aqida Mahmud Koshg‘ariy o‘z asarida «ular turklarning bir turi
bo‘lib, o ’ g‘uzlardan boshqadir», deb ma’lumot berad i. Muallifi noma’lum «Hudud
u l olam» nomli mash h ur asarda Qarluqlar davlati shimol va sharqdan Elsuvi
daryosi vodiysigacha, Chigil qabilasi yaylovlarigacha; g arbdan ʻ O g uz ʻ ʻ yurti va
Farg ona vodiysi
ʻ ; janubda esa yag molar ʻ vohasi va Sharqiy Turkiston bilan
chegaralangan.
Arab sayyo h i Abu Dulafning Xitoyga borish uchun qarluqlar o‘lkasi
bo‘ylab 25 kun y o’ l bosganligidan h am anglash mumkinki, Qarluqlar bu davrda
juda katta h ududlarda h ukmronlik qilishgan.Qarluq qabilasi h aqida keyingi
davrlarda yaratilgan manbalarda h am ko‘plab ma’lumotlar mavjud. Masalan,
Abulg‘oziy ular h aqida quyidagilarni qayd etadi: «Qarluq eli Mo‘g‘ulistonda berk
tog‘larning ichinda yurt qilib o‘ltururlar, ekin ekarlar erdi va mollari bulur erdi. Bir
yaxshisini podsho ko‘tarib, ul ulsa yana birisini va ko‘p ermaslar edi. Go h tuzuk
bo‘lganda ikki ming evlik bo‘lur edi» 2
. Abulg‘oziyning bu axborotlaridan
1
Григорьев B.B. Караханиды в Мавераннахре по Тарих . – M.: 90 c .
2
Худаеназаров. X – Ш ажараи турк ва унинг урганилищ - T .: 1993.-90 c .
19

tushunish mumkinki qarluqlar h am dehqonchilik h am chorvachilik bilan
shug‘ullanib, yarim o‘troq h olatda yashashgan. Lekin asardagi «ular bir yaxshisini
podshoh ko‘tarib, ul bo‘lsa yana birini», deb qaysi davrni, sananing nazarda
tutilganligi h aqida bir nima deyish kiyin, albatta.Ma’lumki, Qarluqlar dastlab
Turkiy xoqonligiga tobe bo‘lishgan. Keyinchalik, tinimsiz ravishda o‘z
mustaqilliklari uchun kurash olib borishlari natijasida Qarluq qabila ittifoqi
buzilib, bir necha guruhlarga bo‘linib ketishgan. K.Sh. Shoniyozov ana shu
jarayonda yuzaga kelgan yangi etno hududiy Qarluq guru h larini joylashgan
o‘lkalariga qarab to‘rt guruhga bo‘lib ko‘rsatadi. Bular quyidagilar: 1) Ila
daryosining shimolida joylashgan etnik guruh; 2) Xangay tog‘i etaklarida Tannu
Olada joylashgan guruh; 3) Sharqiy Turkistonning G‘arbiy mintaqalarida
joylashgan etnik guruh; 4) Toxaristonda va H indistonning shimoliy viloyatida
vujudga kelgan etnik guruhlari. Bu etnik guruhlar ichida eng katta kuchga va
nufuzga ega bo‘lgani Ila daryosining shimolida joylashgan qaruqlar edi. 1
Yuqorida keltirilgan bu ma’lumotlarga suyangan h olda aytish mumkinki «qarluq»
nom i bu - alohida bir qabilaning nomi emas, balki bir necha qabilalarning
birlashmasiga umumiy nom sifatida q o‘llani l gan nomdir. Lekin uning keyingi
davridagi, ayniqsa VIII asrdan boshlangan tomonlama olib borgan keng faoliyatini
hisobga olsak, ularni alohida bir qabila, deb tushunish bizningcha to‘g‘ri
emas.Demak, qarluqlar avval dam qayd etganimizdek 766 yilda turkashlar ustidan
g‘alaba qozongach, Yettisuv hududida o‘zlarining yirik qabilalar ittifoqidan iborat
bo‘lgan davlatlarini tashkil etishgan. Qarluq qabilalar ittifoqi tuzilgan sana (766
yil) Qoraxoniylar davlatining poydevori o‘rnatilgan vaqtni o‘zida ifoda etadi.
Shunday ekan bu davrdagi qarluq qabilalar ittifoqi va unga vaqt o‘tishi mobaynida
qo‘shilib borgan turkiy qabilalar, turli etnik guruhlar jarayonlarning bevosita
ishtirokchisi hisoblanadi. Q arluq l ar Yettisuvni egallab, o‘z hududlarini
kengaytirib, qo‘shni qabilalarni tobe etishgach, ilgarigi qabila sardori ya’ni

1
Вамбери Г. История Бохары или Трансоксании с древнейших времен до настоящего. T . : 1. - СПб.. 1873.-
87 c
20

jabg‘uni vakolat doirasi dan kengayadi. VIII asrning oxiri - IX asr boshlarida
Yettisuv, Sharqiy Turkistonning G‘arbiy vohalarida va Farg‘ona vodiysining
shimolida yashovchi turkiy qabilalarda mulkiy munosabatlar rivojlan i b, qabilalar
o‘rtasida o‘zaro raqobat h am kuchayib borgan. Bunda qabilalar ittifoqiga qarashli
viloyatlarga egalik qilib kelayotgan ayrim qabila sardorlari o‘zlariga tegishli
h ududlardan kelayotgan foyda natijasida, tobora boyib borishgan. Buning
oqibatida qabila sardorlarining jabg‘uga itoat etmaslik va o‘zboshimchalikka
intilishi h am kuchaygan. Bu esa o‘z navbatida qabilalar o‘rtasida turli nizolarga
sabab bo‘lib turgan. Ammo bu davrda qabilalarda birlashishga bo‘lgan intilish,
h ayotiy e h tiyoj darajasida kuchayib b or gan. Natijada, juda ko‘p qabilalarni bir
ittifoqga uyushishi bilan, yangi bir yirik davlatga asos solindi. Biro q bu
Qoraxoniylar davlatini yuzaga kelishida fa q at qarluq qabilasi ishtirok etgan, degan
ma’noni anglatmaydi. Balki bu yirik davlat ko‘pgina turkiy qabilalarni birikib,
uyushib borishi natijasida xosil bo‘lgan. Chigillar Mahmud Koshg‘ariy asarida
asosiy o‘rinni egallagan. «Devon»da yozilishicha chigil qabilasi qadimiy
qabilalardan bo‘lib, Iskandar Zulqarnayn Movarounnahrga yurish q ilganida aynan
shu qabilalarga duch kelgan.
Chigil qabilasi Qoraxoniylar davlati hayotining barcha jabhalarida muhim
rol o‘ynagan. Qoraxoniylar davlati tarkibidagi yana bir nufuzli turkiy qabila bu -
xalachlardir. Xalach qabilasi qarluq qabilalar ittifoqi va keyinchalik Qoraxoniylar
davlati h ayotida ahamiyatli o‘rinda turuvchi qadimiy turkiy zabon etnoslardan
xisoblanadi 1
. Mahmud Koshg‘ariy ma’lumotlariga ko‘ra, xalachlarning ikki guruhi
Yettisuvda joylashgan. Abulg‘oziy ma’lumotlarida esa Xurosonda h am
xalachlarning ayrim guruhlari joylashganligi qayd etilgan. Ko‘rinib turibdiki,
xalach qabilasi h am chigillar kabi guruh-guruh bo‘lib, bir necha h ududlarda
yashaganlar. Qoraxoniylar davlati tarkibidagi qabilalar va ularning mamlakatni
siyosiy jarayonlaridagi ishtiroki xususida tadqiqotchi olimlar qabilalarning o‘rnini
1
Бэлэнтслшй A.M., Бэнтович И . Б ., Бол ш аков O. Г . C р e дн e в e к o вий город Срэдний Азии . — Л .: « наука »,
1973.67 c .
21

turlicha belgilashgan. Ular orasida albatta ushbu davlatni tashkil etishda
Qarluqlarning xissasi katta ekanligini e’tirof etgan olimlarning (V.V. Grigorev,
N.A. Aristov, O. Pritsak, K.Sh Shoniyozov) fikrlari e’tiborlidir.
II BOB. M O VAROUNNAHRDA QORAXONIYLAR DAVLATINING
HUKMRONLIGI VA MAHALLIY HOKIMIYAT BOSHQARUVI
2 . 1. M o varounnahrda Qoraxoniylar davlatining tashkil topish
Ma’lumki, O‘rta Osiyoda yuzaga kelgan ko‘pgina turkiy davlatlar o‘z
nomlarini sulola asoschisi nomi bilan bog‘lashadi. O‘rganayotgan mazkur
Qoraxoniylar davlatining nomlanish masalasi shu jihatlari bilan ajralib turadi. Bu
masalada sharqshunos olim V.V. Grigorev o‘z asarlarida davlat h ukmdorlarining
nomida ulug‘lovchi unvon sifatida «qora», «qoraxon» atamasi ko‘p marotaba
takrorlangani tufayli mazkur davlatni shartli ravishda «Qoraxoniylar davlati»,
davlat h ukmdorlari nasablarini esa «Qoraxoniylar sulolasi» deb ko‘rsatgan edi.
Undan keyin bu iboralar bir qancha boshqa tadqiqotchilar tomonidan h am
takrorlanib, ular tarix sa h ifalarida mustahkam o‘rnashib qoldi
. Ushbu keltirilgan
qaydlardan ko‘rinib turibdiki, davlat nomidagi «qora», «qoraxon» atamasi bu
22

h ukmron doiraning nasabini anglatmagan, balki shu sulolaning xoqonlari nomiga
qo‘shib aytilgan ulug‘lovchi unvonlardan biri bo‘lgan ekan. Shu o‘rinda «qora»
atamasiga izoh bersak. «Qora» so‘zi qadimgi turkiylarda «ulug‘», «buyuk»,
«o‘lkan» degan ma ’ nolarni anglatgan. Albatta, bu so‘z boshqa bir necha
ma’nolarda h am ishlatilavergan. Lekin biz fikr yurita yo tgan «qoraxon»
atamasidagi «xon» bu ma’lum tushuncha, ya’ni davlat h ukmdori - do ’ koni bo‘lsa,
«qora» atamasi esa «ulug‘», «buyuk», degan ma’nolarda ishlatilgan. Demak,
«qoraxon» atamasi bu «ulug‘xon», «buyuk xon», ya’ni xonlar-xoni, sultonlar-
sultoni degan tushunchani bildirgan.
Qoraxoniylar davlatining poytaxti bo‘lgan Bolasog‘un sha h rining h am bir
necha nomlari bo‘lib, odatda uni «Qora O‘rda», deb atash h am bo‘lgan. «Qora
O‘rda» iborasi bu o‘rinda «buyuk xon» Qoraxon unvoniga nisbatan mos va
h amo h ang keluvchi ulug‘vor nom bo‘lib, u odatda xoqonning poytaxt shahri, ulug‘
o‘rdasi, ya’ni bosh qarorgoxi ma’nolarini anglatadi. Odatda xon o’ rdasi, eng oliy
bosh qarorgoh bo‘lib, davlat h ayotiga do i r barcha asosiy, katta masalalar shu yerda
h al etilgan. Shuning uchun h am hukmdorning poytaxt shahri b unga munosib
ravishda ulug‘vor nom bilan atalgani tab i iydir. «Buyuk», «ulug‘», «ulkan» va
«katta» ma’nolarini anglatuvchi «qora» atamasi boshqa joy nomlarida h am ko‘p
uchraydi. Jumladan, Qora h isor (Qorasaroy), Qoraqurum (Mo‘g‘ullar
imperiyasining ulug‘ o‘rdasi, qarorgoxi), Qoraqum (O‘rta Osiyo janubida
joylashgan Osiyodagi eng katta qumli chullardan biri) va xokazo. Umuman
olganda, yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, «qora» atamasi
h aqiqatdan h am «ulug», «buyuk» ma’nolarida keng qo‘llanilib kelingan. Jumladan,
Xitoy manbalari asosida yozilgan A.Xujaev, K.Xujaevlarning «Qadimgi
manbalarda xalqimiz o‘tmishi» nomli risolasida bayon etilishicha, 621 yil Sharqiy
Turkiy xoqonligining h ukmdori Chuluk-xoqon (Chuluk-kagan 619-621) olamdan
o‘tgach, o‘rniga ukasi Shili xoqon qilib tayinlanadi (621-630) va unga Qoraxon
nomi beriladi 1
.
1
Эшов Б. Ўзбекистонда давлат ва маҳаллий бошқарув тарихи. - Т .: Янги аср авлоди, 2012. 95 b
23

Demak, Shili xoqon o‘z nomiga «qoraxon» unvonini qo‘shish bilan «ulug‘
xon» h isoblangan. Bu esa ushbu unvonni o’ sha davrning rasm-rusmiga ko‘ra
davlatchilik an’anasi sifatida qa dr langanligi va xoqon nomlarida unvon sifatida
keng ravishda qo‘llanganligini tasdiqlaydi tarixiy manbalarda h am qadimgi turkiy
podsholar nomi o‘rnida «qoraxon» atamasi ko‘p marotaba takrorlanadi. Masalan,
Abulg‘oziy «Mo‘g‘ulxon ular bo‘lgonida ulug‘ o‘g‘li Qoraxonni o‘z o‘rnida qo‘yib
ketdi», deb o‘z asarida O‘g ’ uzxonning otasi sifatida ta’riflangan Qoraxon nomli
xonga qisqacha to‘xtalib o‘tgan. Demak, turkiy sulolalarda xoqon nomlarida
«qoraxon» unvoni Qoraxoniylar davlati davrigacha mavjud bo‘lib kelgan. Lekin
shunday bo‘lsada, ushbu atama unvon sifatida Qoraxoniylar davriga kelib barqaror
turga kirib borgan. Chunki Qoraxoniylar saltanat darajasiga erishib, kuch- qudratga
to‘lgan davr, ya’ni X asrning ikkinchi yarmidan boshlab barcha davlat xodonlari
«qoraxon» unvoni bilan ulug‘langan. “Qoraxon” atamasi va davlatning
nomlanishiga do i r masalalarni chuqur va teran anglash uchun o’ sha davrning
tarixiy jarayonlari asosida kechgan davlatchilik boshqaruvining tadrijiy rivoji,
tizimiyligiga e’tiborni qaratsak masala birmuncha oydinlashadi. Chunki ushbu
davlatning nomlanish tarixi h am xuddi shu jarayonlarga va davlatning etnik asosi,
tarkibiy xususiyati h amda davlat boshqaruvi tizimi bilan bevosita bog‘liqdir.
Ikki muhim bosqichga bo‘lgan edik. Bunga ko‘ra birinchi bosqich — VIII
asrning 60 yillari - IX asrning birinchi yarmini o‘z ichiga oladi. Bu bosqichda
h okimiyat «Qarluq davlati» nomi bilan yuritilgan. Chunki Qoraxoniylar davlati
tizimining yuzaga kelishi va shakllanishi Qarluqdarning qabila ittifoqi negizi
asosida tashkil topgan edi. IX asrning o‘rtalaridan Qarluq, chigil, yag‘mo, tuxsi,
uyg ’ ur, o’g’uz va bosh qir d turkiy qabilalarning h arbiy ittifoqi yuzaga kelishi bilan
davlat yanada kengayib, kuch qudrati ortgan. Davlat turkiy qabilalarning yirik
ittifoqi, uyushmasi asosida to‘zilgani uchun qabila totemlari bilan bog‘liq
unvonlar, masalan chigil qabilasining totemi «arslon»xon, yag‘mo qabilasining
totemi «bug‘ro»xon kabi unvonlar xoqon nomlariga qo‘shib aytilgan 1
. Bu albatta
1
А.Аскаров Узбек халкининг етногетез ва етрил тарихи.Т. : УНВЕРСИТЕТ. 2007 . 32 b.
24

o’ sha qabilalarning davlat h ayotidagi yuksak o‘rinni anglatadi. Lekin shu o‘rinda
davlat tarkibidagi barcha ko‘chmanchi va turkun aholini birlashtirib turuvchi,
ularning eng katta h ukmdori «buyuk xon» ma’nosida «qoraxon» atamasi ulug‘vor
unvon sifatida xoqon nomlarida qo‘llangan. Davlatning nomini h am shunga
munosib ravishda «Qoraxonlar davlati», deb atash bo‘lgan. Albatta davlatning
nomini o‘z davrida manbalarda faqat mazkur nom bilan atashmagan. Balki o‘sha
davrda davlat nomi o‘rnida boshqa iboralar h am ishlatilib kelingan. Jumladan,
Qoraxoniylar davlati davrida yashab faoliyat ko‘rsatgan yirik tilshunos olim
Mahmud Koshg‘ariy Qoraxoniylar davlati tarkibidagi turkiy qabilalarning
umumiy so‘zlashuv tili h aqida so‘zlayotib, ko‘pchilikka tushunarli tilni
«Xoqoniya» tili, deb yozgan. Bu yerda muallif ko‘pchilikka tushunarli til, deb
bevosita davlat nomini ya’ni «Xoqoniya» so‘zini h am qayd etmoqda.
Mahmud Koshg‘ariyning bu ma’lumotlariga asoslangan h olda fikr
yuritadigan bo‘lsak, ma’lumki, IX-XI asrlarda Qoraxoniylar davlati tarkibida juda
ko‘p turkiy qabilalar istiqomat qilishgan. Mahmud Koshg‘ariy Qoraxoniylar
davlatini «Xoqoniya» o‘lkasi deb atagan bo‘lsa, shu davrning boshqa manbalarida
ushbu davlatni turlicha nomlar bilan atashgan. Bunda biz aksariyat h ollarda
Qoraxoniylar davlati xususida so‘z ketayotganida davlatning shu davridagi
h ukmdorining nomidagi ulug‘lovchi unvonlari bilan atalganini kuzatishimiz
mumkin. Qoraxoniydar davlati ulkan saltanat darajasiga erishganidan so‘ng, (XI-
XII asr) uning davlat boshqaruvida h am o‘ziga xos tartib qoidalar yuzaga keldi. Bu
davlat boshqaruviga oid tartib-doidalar turkiy xalqlarning davlatchilik tajribasida
avvaldan mavjud bo‘lib kelgan bo‘lsada, uni mazmun mohiyat jihatdan yangicha
yo‘sinda takomillashtirishda Qoraxoniylar katta xissa qo‘shishdi.Qoraxoniydar
davlatining davlat boshqaruvini biz asosan ikki pog‘onali tizimga bo‘ldik. Unga
ko‘ra birinchi pog‘ona markaziy davlat boshqaruvi xisoblanib, uni odatda «oliy
h okimiyat», deb atash mumkin.
Ikkinchi pog‘onani esa «mahalliy h okimiyat» tashkil etgan. O‘z o‘rnida u
h am bir necha bosqichga bo‘linadi. Qoraxoniydar davlati tepasida butun oliy
25

h okimiyatni o‘zida mujassam etgan «buyuk xon», qoraxon turgan. Xoqon
nomlarida unvon sifatida «qoraxon» atamasi bilan birga «Bug‘raxon», «arslonxon»
va «tavg‘achxon» kabi boshqa ulug‘vor unvonlar h am birday qo‘llanilgan. Bu
unvon sifatida qo‘llanilgan atamalarning ba’zilari qabila totemlari bilan bog‘liq
bo‘lsa, ba’zilari esa mazmun jihatdan yuksak nufuz va darajani anglatgan 1
.
Ma’lumki, Qoraxoniylar davlati tashkil topgach, o‘zining siyosiy faoliyatini
davom ettirayotgan vaqtda Movarounnahr va unga tutash xududlar aholisining
asosiy qismi islom diniga o‘tgan edi. Movarounnahrning o‘troq aholisi bilan etnik
madaniy aloqalar natijasida ular h am asta-sekin islom dinini qabul qila boshlashdi.
Shunday qilib, islom dini ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi aholi orasida h am
keng tarqaldi. Movarounnahr va Xorazm o‘lkalarida, ularning atrofida yashovchi
chorvador qabilalar turgun aholi bilan deyarli bir vaqtda islom diniga o‘tgan edilar.
Sirdaryo sohilida va uning shimolidagi mintaqalarda yashovchi ko‘chmanchi
qabilalar esa IX-X asrlar davomida islom dinini qabul qilganlar. Birgina
960yilning o‘zida 200 ming xonadon, ya’ni turkiy aholi islom diniga o‘tgan edilar.
Qoraxoniylar davlati rahbarlari xam islom dini ahamiyatini chuqur tushunib
yetgan h olda, islom madaniyati rivojiga rahnamolik qilishdi. Jumladan, Sotuk
Qoraxon turkiy xonlarning ichida birinchi bo‘lib islom dinini qabul qiladi va
shundan keyin uning musulmoncha nomi Abulkarim (tulik nomi va unvoni
Abulkarim Sotuk Qoraxon) bo‘ladi. Sotuk Qoraxon davrida Qarluq, chigil, xalach,
yag‘mo va boshqa qabilalar birin-ketin islom diniga o‘tishgan. Bu xodisa albatta
davlatning birlashuvida h am katta ahamiyatga ega bo‘lgan. Biz so‘zni bevosita
Qoraxoniylar davlati tarkibidagi aholini islom diniga o‘tish jarayonidan boshladik.
Albatta, buning o‘ziga xos sabablari va qabila totemlariga bog‘liq jihatlari bor. Gap
shundaki, turkiy xalqlarda qadimdan mavjud bo‘lib kelgan Ko‘k tangri dini,
shomonlik e’tiqodi va totemistik qarashlarning izlari aynan shu davrlarda, ya’ni
Qoraxoniylar davlati islom diniga to‘liq o‘tgan vaqtda h am turkiy qabilalar ongida
1
Ш a мсутдинов Р. Каримов. Ш . Ватан тарихи. (XVI-XX аср бощларида. ) иккинчи китоб – T . : ЩАРК . 2010 . -
59 б.
26

saqlanib kelgan 1
. Buning tasdig‘ini esa biz xon unvonlarida aks etgan totem
nomlaridan h am ko‘zatishimiz mumkin. Turkiy qabilalar shu davrga qadar sig‘inib
kelgan Ko‘k tangri, shomonlik va totemistik qarashlar bu vaqtga kelib bar h am
topgan bo‘lsa-da, uning belgilari sa qla nib q olgan.Yuqoridagi mulo h azaga tayanib
aytish mumkinki, bu ji h atlar bevosita Qoraxoniylar davlatining h ukmdorlari
nomida h am uyg‘unlashgan, ya’ni Qoraxoniylar xoqonlari islomiy ism bilan
birgalikda eski diniy qarashlar asosidagi qabilalar totemlariga bog‘liq nomlar bilan
h am ulug‘lanib kelingan. Ma’lumki, turkiy qabilalarda qadimdan totemistik diniy
tasavvurlar mavjud bo‘lgan 2
. Shuning uchun turkiy xonlarning nomlari va
unvonlarini tilga olganda, buri, arslon, tonga, bug‘ri kabi totem bilan bog‘liq
ulug‘vor unvonlarni uchratamiz. Bu h odisa barcha turkiy davlatlarda bo‘lgani kabi
Qoraxoniylar davlati h ukmdorlari nomlarida h am mavjud bo‘lgan.Qoraxoniylar
xoqonlari «bug ’ ra» unvoni bilan ulug‘langani h aqida yuqorida qayd etgan edik
«bug‘ro» atamasining ma’nosi h aqida manbalarda turli xil fikrlar mavjud.
Jumladan, bu h aqda Mahmud Koshg‘ariy «bugra - erkak tuya. Bug‘raxon ismi
h am shundan olingandir», deb ma’lumot beradi. Bugungi kunda ko‘pgina tarixiy
asarlarda «bugra» — bu ikki o‘rkachli tuya ma’nosida keladi, deb qayd etilgan. Bu
xususida A.R. Muhammadjonov esa «bug ’ ra» — bu og ’ ir yuk ko‘taradigan
bichilgan tuya ma’nosini anglatadi, deya fikr bildirgan. 3

Ma’lumki, «bug ’ ra» yag‘mo qabilasining totemi h isoblanadi. Yag‘mo
qabilasi esa chorvador bo‘lib, ko‘chmanchi h ayot tarziga ega bo‘lgan.
Ko‘chmanchilik turmushi albatta mashaqqatli bo‘lib, o‘z chorva mollarini
voxamavoxa, manzilma-manzil qaydab yurish osonlikcha kechmagan. «Bug ’ ra» bu
— tuya hayvoni ekanligi aniq. Lekin h ar qanday tuya h am totem bo‘lavermagan.
Chunki yuqorida keltirilgan turmush sharoitida ko‘prok og‘ir yuk ko‘taradigan
nortuyalar katta ahamiyatga ega bo‘lgan. Bunday tuyalar sirasiga esa bichilgan
erkak tuyalarni kiritish mumkin. A.R. Muhammadjonovning fikrlarini to‘g‘ri, deb
1
Ш a мсутдинов Р. Каримов. Ш . Ватан тарихи. (XVI-XX аср бощларида. ) иккинчи китоб – T . : 2010 . 36 б.
2
Ш онийозов. K Карлуклар давлати ва карлуклар . –T. : 1999., -24 б.
3
Maxmudov B. Qoraxoniylar davlatchilik tizimining xususiyatlari . T .: 2010.-86 б .
27

h isoblash mumkin. Haqiqatdan h am «bug ’ ra» bu - ogir yuk ko‘taradigan, bichilgan
tuya bo‘lib, tuyaning kattasi, ya’ni nortuya h isoblangan. Ko‘chmanchi chorvador
yag‘mo qabilasi bejizga bu kuchli h ayvonni o‘zlariga totem-ibtido sifatida
tanlashmagan. Albatta, o’ sha davrda tuya uzoq, mashaqqatli yullarda tegishli
manzilga yetkazib boruvchi transport vositasi sifatida h am juda
qadrlangan.Shunday qilib, «bug ’ ra» - bu ogir yuk kutaruvchi bichilgan tuya bo‘lib,
yag‘mo qabilasining totemi h isoblangan, keyinchalik Qoraxoniylar davlati
xoqonlari nomiga unvon o‘rnida qo‘llanilgan. Lekin «bug ’ ra» atamasini unvon
o‘rnida qachondan boshlab, nima uchun xoqon nomida qo‘llanilgani h aqida
manbalarda anik aytilmagan. Qoraxoniylar davlati tarixini o‘rganish jarayonida biz
xoqon unvonidagi «bug ’ ra» atamasini asosan keyingi davrlarda, ya’ni davlat
tashkil topgan vaqtlarda emas, balki X asrning 2- yarmidan keyingi davrda ko‘proq
kuzatamiz 1
.
Sotuk Bug‘raxon davlat asoschisi bo‘lgan taqdirda h am, davlatni yag‘molar
tashkil etgan, degan fikrlar asossizdir. Chunki Sotuk Bug‘raxon - bu dastlab qayd
etganimizdek, Qarluq h ukmdori bo‘lmish Bilga Kul Qodirxonning nevarasi edi.
Shu o‘rinda, bir mulo h azali savol tug‘iladi. Nima uchun «bug ’ ra» atamasi yag‘mo
qabilasi ibtidosi h isoblansa-da, davlat h ukmdorlari Qarluqlardan bo‘la turib, ushbu
unvon bilan ulug‘langan. Bu murakkab, chigal masalada K.Sh. Shoniyozov
quyidagicha fikr bildiradi: «Tilga olingan atamalar (bug ’ ra, arslon) mavjud bir
qabila (chigil yoki yag‘mo)ning un v oni (tamgasi) bo‘ l magan. Bu atamalar davlatni
boshqarayotgan xonning jamiyatda tutgan o‘rniga, mavqeyiga, mahoratiga va
islom diniga bo‘lgan munosabatlariga qarab berilgan bo‘lib, ularni nomlariga
qo‘shib aytilgan».
Tadqiqotchining fikriga ko‘ra «bug ’ ra» — bu fa q at yag‘mo qabilasiga tegishli
totem bo‘magan. U fikrini davom ettirib, ushbu unvon boshqa xodonlarda h am
mavjud bo‘lganligini misol tariqasida keltirib o‘tadi.Olimning bu qaydlari albatta
e’tiborga molik bo‘lib, h ar bir totem nomi bilan bog‘liq bu unvonlar boshqa turkiy
1
Ahmedov.B. O’zbekiston tarixi manbalari. – T .: 2001. -87b.
28

qabilalarga h am begona emasligini anglatadi. Lekin bizning nazarimizda,
Qoraxoniylarda bu unvonning xoqon nomlarida mustahkam o‘rin egallashiga sabab
bo‘lgan boshqa jihatlar h am mavjud. Demoqchimizki, «bug ’ ra» atamasi boshqa
qabila xoqonlari nomida h am unvon sifatida ishlatilgan bo‘lishi mumkin, lekin
Qoraxoniylar davlatiga xon nomidagi bu ulug‘lovchi sifatning kirib kelishiga
yag‘mo qabilasi sabab bo‘lganligi ehtimolga yaqinroqdir. Bu bilan biz «bug ’ ra»
unvoni yag‘mo qabilasiga tegishli ekan, demak podsholar h am shu qabilaga
mansub bo‘lgan, demokchi emasmiz. Fikrimizni davom ettiradigan bo‘lsak, davlat
h ukmdori nomidagi bu unvon totem sifatida qaysi qabilaga tegishli bo‘lsa, shu
Qabila ning mazkur davlat tarkibida ekanligini tasdiqlovchi h olatdir.
Yag‘molarni avval h am aytganimizdek, davlatda to‘tgan o‘rni juda
ahamiyatli bo‘lgan. Ularning jangovarlik ruhiyatiga ega h arbiy bo‘linmalari siyosiy
ko‘rashlarda faol qatnashib kelgan. Yag‘mo qabilasi Qoraxoniylar davlati tarkibida
bo‘lib kelgan boshqa qabilalar kabi o‘zaro etnik-madaniy aloqalarda ishtirok etib
kelishgan. Bu jarayonlarning natijasida ular h am asta-sekin davlat boshqaruviga
oid muhim masalalarni h al qilishda qatnasha boshlashgan 1
. Ayniqsa,
Qoraxoniylarning taxt uchun o‘zaro kurashlarida yag‘mo qabilasining h arbiy
qo‘shinlari h al qiluvchi ta’sir kuchiga ega bo‘lgan.
1
Maxmudov B. Qoraxoniylar davlatchilik tizimining xususiyatlari . T. : 2010.-78b.
29

2 .2. Qoraxoniylar davlatining markaziy va mahaliy boshqaruv tizimi
Qoraxoniylarning davlat boshqaruv tarixi shu davrga qadar alohida tadqiqot
mavzusi sifatida chuqur o‘rganilmagan. Buni shu davlat tarixi buyicha yirik
tadqiqotchi olim h isoblangan O.K. Qorayev h am qayd etgan.Shuning uchun,
tadqiqotimizning ushbu qismida asosan Qoraxoniylar davlat boshqaruvi va uning
o‘ziga xos jihatlari haqida so‘z yuritamiz. Qoraxoniylar davlat boshqaruv tizimi
alohida xususiyatga eta bo‘lib, uning dastlabki tarixiy bosqichida (VIII asrning 60
yillari — IX asrning 1-yarmi) boshqaruv tizimi oddiy ko‘rinishga eta bo‘lgan
bo‘lsada, keyingi rivojlangan davrida (XI-XII asrlar) esa bu yo‘nalish ancha
murakkablashib, takomillashgan tusga kirib bordi 1
. Ushbu davlat Qarluq qabilalar
ittifoqi negizida tashkil topgan dastlabki davrda davlat boshlig‘i bo‘lgan
jabg‘uning vakolat doirasi u qadar keng bo‘ l magan. Jabg‘u qabilalar ittifoqi
tarkibidagi har bir qabila sardorining x ohish-irodasi bilan h isoblashishi shart edi.
Qabila sardorlari esa birinchi navbatda o‘z qabilasining manfaatlarini h imoya
1
Asqarov. A – O’zbek xalqining etnogezi va etnik tarixi. T .: 2007.-92 b .
30

qilgan. Ittifoq tarkibidagi qabilalar asosan ko‘chmanchi-chorvachilik bilan kun
kechirishgan. Shu sababli, ular orasida ya x shi yaylov yerlari uchun kurash, o‘zaro
kelishmovchiliklar bo‘lib turgan. Davlat h ukmdori bo‘lgan jabg‘u bunday
vaziyatda qabilalar o‘rtasidagi nizolarni imkon qadar bartaraf etishi zarur
h isoblangan. Chunki davlatning yashovchanlik qobiliyati, uning tarkibidagi
qabilalarning o‘zaro baham yaxlitligi bilan bog‘liq edi. Davlat boshqaruviga ko‘ra
eng yuqorida «jabg‘u» unvonidagi h ukmdor tursa, undan so‘ng «taksin» yoki
«eltibor» unvonidagi qabila boshliqlari turgan. Urug‘ boshliqdari esa «bek» unvoni
bilan atalgan. Jabg‘u unvoni Qoraxoniylar davlati saltanat darajasiga erishgunga
qadar eng yuqori martabali unvon xisoblangan. Lekin keyinchalik bu unvon xoqon
o‘rinbosarlariga berilib, ular davlat boshqaruvida xoqondan keyingi o‘rinni
egallashgan. Avval h am aytganimizdek, Kushon saltanatida h am dastlabki davrda
h ukmdorlar o‘zlariga «sha h ansho h » unvonini olgunga qadar jabg‘u unvoni bilan
atalgan. Qabila boshliqlarining unvoni bo‘lgan «taksin» yoki «eltibor» atamalari
xususiga kelsak, «eltibor» unvonining ma’nosi xadida biz manbalarda biron-bir
ma’lumotlarni uchratmadik. Lenin «taksin» atamasi Mahmud Koshg‘ariy asarida
«tuksin» shaklida qayd etilib, unga «xalq orasidan chiqdan xondan uch darajada
past amaldagi kishi», deya izox berilgan 1
. Demak, Qoraxoniylar davlatining
dastlabki davrida jabg‘udan so‘ng ikkinchi o‘rinda turgan taksin unvonidagi kishi
keyinchalik davlat boshqaruvida keyin uchinchi darajali mansab egasiga aylangan.
Mahmud Koshg‘ariy bu ma’lumotlarni o‘z davrining (XI asr) voqea- h odisalari
asosida yozganiga e’tiborni qaratsak, masala o‘z o‘zidan oydinlashadi, ya’ni vaqt
o‘tishi mobaynida davlat boshqaruviga oid bo‘lgan tartib-qoidalar, davlat unvonlari
va mansablari o‘z nufuz, darajasini h am o‘zgartirib borgan. Ammo urug‘
boshliqlarining unvoni bo‘lgan «bek» atamasi mazmun-mohiyatini uzoq saqlab
kelgan.Bu davrda jabg‘u qabilalar ittifodining h ukmdori sifatida o‘z tasarrufidagi
qabilalarni tashqi h ujumlardan h imoya qilgan. Qulay vaziyat tug‘ilganda esa
qo‘shni davlatlarning yerlarini egallash h isobiga o‘z h ududini kengaytirib borgan.
1
Икто ва давлат тузилищи. Рузматов Мирзабек. T .: 2001.-96 b .
31

Tinch-osoyishta vaqtlarda jabg‘u va beklarning faoliyati u qadar sezilmagan. Lekin
turli urushlar yuz berganda davlat ta ’ siri ularning h arbiy qobiliyati va qudratiga h ar
jihatdan bog‘liq bo‘lib qolgan. Odatda, bunday vaziyatda jabg‘uning buyrug‘i bilan
barcha qabila va urug‘ boshliqlari bo‘lgan ta ’ si r hamda beklar o‘zlariga tegishli
h arbiy jangchilar bilan belgilangan joyda saf tortishgan. Jumladan, jabg‘u
buyrugiga binoan Beklid shahri - 3000, shu shadar atrofida yashovchi chigillar —
7000, turkashlar istidomat qiluvchi Xut-Kuel shahri - 5000, Barsagon shaxri -
6000, Yor qishlog‘i - 3000, Qulungaj qishlog‘i esa - 300 jangchi yigitlari bilan
to‘planishgan 1
. Demak, har bir sha h ar va qishloqni boshqaruvchi kishilar xunida
o‘z h arbiy askarlari bo‘lgan. Ular o‘z h ududlarini boshqarishda h am shu h arbiy
kuchlarga tayanishgan. Ushbu davlatda belgilangan vaqtda urug‘ va qabila
boshliqlari jabg‘u h uzurida yig‘in o‘tkazib turishgan. Yig‘inda urush qilish, sul h
tuzish, qabilalararo munosabatlar, jabg‘uni saylash va boshqa muhim masalalar
ko‘rib chiqilgan. Bunda albatta qadimdan shakllanib kelgan urug‘ qabilaviy
udumlarga qat’iy rioya qilingan. Unga ko‘ra, yoshi ulug‘ sardorlarning obru-
e’tibori baland bo‘lib, ular tomonidan bildirilgan fikr-mulo h azalar davlat
boshqaruvida o‘z ta’sir kuchiga ega bo‘lgan. Qoraxoniylar davlati IX-X asrlar
davomida o‘z tarkibiga juda ko‘p turkiy qabilalarni uyushtirib bordi. Qoraxoniylar
davlati katta davlatga aylangach (XI-XII asr) davlat xoqonlari endi «qoraxon»
unvoni bilan taxtda o‘tirishgan. Ular ayni vaqtda «Bug‘raxon», «arslonxon»,
«to‘nga» va «tavg‘achxon» unvonlari bilan h am ulug‘langan. Xoqon oliy h ukmdor
sifatida mutloq vakolatlarga ega bo‘lgan. U mamlakat h ayotiga do i r «yorlig‘», deb
nomlangan muhim farmonlar chiqargan. farmonlarga uning «to‘g‘riq» nomli muhri
h am bosilgan. Xoqon qarorgo h i poytaxt h isoblangan Bolasog‘un shahrida
joylashgan edi. U shu yerda turib butun saltanatni o‘zining a’yonlari yordamida
boshqargan. Tadqiqotchi O. Pritsakning fikricha, davlat h ukmdori bo‘lgan qoraxon
mamlakatni Sherikxon bilan birga idora etgan. Sherikxonning qarorgo h i Konnarda
bo‘lib, ayni vaqtda u Bug‘raxon unvoni bilan ulug‘langan. Olim fikrini yana
1
Ш онийозов. K Карлуклар давлати ва карлуклар . –T .: 1999., - 56 б.
32

davom ettirib, Qoraxon vafot etgach uning o‘rnini Sherikxon egallab, Qoraxon
unvonini h am qabul qilgan, deb qayd etadi 1
. O. Pritsakning bu fikriga K.Sh.
Shoniyozov h am alohida e’tiborni qaratgan. Lekin bu ma’lumotlarni manbalarga
asoslanmaganligi uchun unga tanqidiy munosabatini o‘z fikr-mulohazalari orqali
bildirib o‘tgan. Agarda biz O. Pritsakning qayd etilgan fikrlariga chuqurroq nazar
solib, mantiqiy mulohaza yuritsak, undagi kamchiliklar bilan birga ma’lum bir
to‘g‘ri ji h atlari borligini h am ko‘rishimiz mumkin. Uning bu boradagi fikrlarini
tahdil etadigan bo‘lsak, Qoraxoniylar davlatida Qoraxon bu — «buyuk xon»
xisoblangan. Davlatning eng ulug‘ h ukmdori sifatida u mutloq vakolatlarga ega
bo‘lgan. Boshqa turli mansabdorlardan tortib oddiy fuqarolargacha bo‘lgan barcha
kishilar uning xizmatchilari, deb yuritilgan. Shuning uchun h ukmdorga davlat
boshqaruvida teng kishi sifatida Sherikxonning bo‘lganligi h aqidagi fikrga
qo‘shilib bo‘lmaydi. Bu turkiy xalqlarning davlat boshqaruviga oid mafkuraviy
qarashlariga h am to‘g‘ri kelmaydi. Undan tashdari O. Pritsakning davlat
boshqaruvida Qoraxon nomiga «arslonxon», Sherikxon nomiga esa «Bug‘raxon»
unvoni qo‘shib aytilgani va arslonxon unvonidagi kishi chigil qabilasiga,
Bug‘raxon unvonidagi kishi esa yag‘mo qabilasiga tegishli kishilar bo‘lganligi
xususidagi fikrlariga h am qo‘shilib bo‘lmaydi. Xoqonlar shub h asiz bir sulolaga
mansub bo‘lib, ularda eng yoshi ulug‘ kishi bo‘lgani tartibida «qoraxon» unvoni
bilan taxtga o‘tirgan. Endi tadqiqotchining Sherikxon Qoshg‘arda turgan degan
fikri xususiga kelsak va Qoshg‘arni Ordukent nomi bilan atalganini esga olsak,
h aqiqatdan h am O. Pritsakning bu ma’lumoti e’tiborlidir. Ordukent nomidagi
«ordu» bu - qarorgoh, h ukmdor turar joyi, «kent» — atamasi esa turkiylarda ba’zan
qishloq, ba’zan shahar ma’nosini anglatgan 2
. Albatta, bu o‘rinda shahar m a’nosida
kelgan. Demak, Qoshg‘arga bejizga Ordukent nomi berilmagan. Uning mamlakat
h ayotidagi iqtisodiy-madaniy jihatdan tashqari ma’muriy markaz sifatida h am
1
Икто ва давлат тузилищи. Рузматов Мирзабек. –T .: 2001.-80 b .
2
Бэлэнтслшй A.M., Бэнтович И . Б ., Болщаков O. Г . C р e дн e в e к o вий город Срэдний Азии . — Л .: « наука », 1973 .
-73 b . .
33

muhim o‘rni bo‘lgan. Lekin bizning fikrimizcha bu shaharda O. Pritsak aytganidek
Sherikxon emas, balki valia h d istiqomat qilgan. Turkiy davlatlarda bo‘lajak
h ukmdor xoqon saroyidan tashqarida, ko‘pgina h ollarda muhim strategik
ahamiyatga ega bo‘lgan chegara viloyatlarga jo‘natilgan. U shu yerda turib,
davlatni mustaqil boshqarishning sir-sinoatlarini o‘ziga biriktirilgan kishilar
yordamida o‘rgangan. Bu qoida davlatchiligimiz tarixida XVI-XVII asrlarda h am
mavjud bo‘lgan. Jumladan, Shayboniylar va Ashtraxoniylar davlatida valia h d
shahzoda chegara h udud h isoblangan Balx viloyatida G‘arbiyalangan. Qoshg‘ar
vo h asi h am Qoraxoniylar davlatining muhim sharqiy h ududi h isoblanib, bu yerni
valia h d sha h zoda o‘ziga berilgan ulus sifatida boshqarganligi e h timoldan h oli
emas. Albatta, bu bizning fikrimiz, bu haqida izlanishlar h ali davom etadi, deb
o‘ylaymiz.Qoraxoniylarda xoqon davlatni dargo h va devon ko‘magida idora etgan.
Dargo h va devon markaziy davlat boshqarmasining ikki bo‘limi sifatida faoliyat
yuritgan. Dargoh bevosita xoqon qarorgo h i h isoblansa, devon u tomondan
chiqarilgan farmon va ko‘rsatmalarni mamlakat uzra ijrosini ta’minlagan 1
. Davlat
boshqaruvida juda ko‘p nufuzli mansab egalari ish olib borishgan. Ular ichida eng
nufuzli darajaga ega bo‘lgan mansabdor bu — «yugrush» bo‘lib, u vazirlik
darajasidagi kishi h isoblangan. Yugrush xoqonga eng yaqin kishilardan bo‘lib,
davlat boshqaruvida h ukmdordan keyingi o‘rinda turgan. Bunday lavozimga
a dol atli, sinalgan va ko‘pincha yoshi ulug‘ kishilar tayinlangan. Odatda, bunday
lavozimdagi kishi eng og‘ir vaziyatlarda xam o‘z xoqoniga to‘g‘ri yo‘lni ko‘rsata
biladigan shaxs sifatida davlat boshqaruvida katta tajribaga ega bo‘lgan.
Qoraxoniylar davrida ulug‘ h ojib lavozimiga ham katta e’tibor berilgan. Bunday
darajaga keng bilimli, yuksak axloqiy h islatlar egasi bo‘lgan kishilargina sazovor
bo‘lishgan. Yusuf Xos Xojib va Mahmud Koshg‘ariydek ulug‘ olimlarning bu
mas’uliyatli vazifani bajarganligi bejiz emas, albatta. Ulug‘ xojib va vazifasi el-
yurt va viloyatlar bilan xoqon saroyi o‘rtasidagi munosabatlarni uyg ’ unlashtirish
bo‘lgan. Bu masalada ular xoqonning eng yaqin masla h atchisi h isoblanishgan.
1
Ш a мсутдинов Р. Каримов. Ш . Ватан тарихи. (XVI-XX аср бощларида. ) иккинчи китоб – T. : 2010 . -65 б .
34

Bundan tashqari ulug‘ h ojib saroyda qonun-qoidalar, rasm-rus u mlar tartibini
nazorat qilib borgan. Saroydagi xazinachi, kotib kabi turli xizmatchilar faoliyatiga
rahbarlik qilgan. Boshqa davlatlardan kelgan elchi va mehmonlarni qabul qilish,
ularni xoqon bilan uchrashuvini ta’minlash, tegishli sovg‘a-salomlarni topshirish
kabi vazifalar ham ulug‘ h ojibning vakolat doirasiga kirgan. Shuningdek, ulug‘
h ojib oddiy xalq a hv olidan yaqindan xabardor bo‘lib, ularning arz-dodini
hukmdorga yetkazib turgan. Xoqonlikda yana bir katta lavozim bu - «dapugboshi»
bo‘lgan. Mahmud Koshg‘ariy «dapug» atamasini eshik ma’nosida kelishini aytib
o‘tgan.
35

XULOSA
Qoraxoniylar davlati mintaqaning k a tta qismini ( Yettisuv, Isfijob, Shom
viloyatlari Sharqiy Turkistonning g‘arbiy qismida, XI asrning boshlaridan esa
Mavarounnahr xududlarida) o‘z davrining ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy-madaniy
jihatidan yetilgan shart-sharoitga ko‘ra hamda shu h udu d larda yashovchi
ko‘chmanchi, o‘troq aholining o‘zaro munosabatlarining h osilasi sifatida tashkil
topdi va rivojlanib bordi. Qoraxoniylar davlatining shak l lanishi va uning
boshqaruv tizimi qarluq qabilalar ittifoqi asosida tashkil topgan Qarluq davlatiga
borib taqaladi. Shuning uchun davlat tarixini ikki bosqichga bo‘lish mumkin.
Uning birinchi bosqichi VIII asrning 60-yillaridan IX asrning boshlarini o‘z ichiga
olsa. B u davrda davlat boshqaruvida qarluq qabilasi yarimini o‘z ichiga oladi. B u
davrda davlat boshqaruvida qarluq qabilasi yetakchilik qilgani uchun qarluq davlati
nomi bilan yuritilgan. IX asrning o‘rtalaridan qarluq,chigil,yag‘mo, to‘xsi, uyg‘ur,
o‘g‘uz va bos h qa juda ko‘plab turkiy qabilalarning bu davlat tarkibida uy u shib
borishi bilan uning hududiy jihatidan chegaralari kengayib kuch qudrati ortadi.
Davlatning yuksalib borish natijasida, uning hukmdori “qoraxon” ya’ni buyuk xon
nomi bilan atalgan. Aynan shu davrdan boshlab davlat “ Xoqoniya”, ya’ni
“Qoraxonlar davlati” nomi bilan mashhur bo‘lgan. BU davr qoraxoniylar
davlatining ikkinchi bosqichi sifatida tavsiflanadi. Davlatni “Qoraxoniylar” nomi
bilan atagan V.V. Grigorev bu haqda o‘z asarlarida XIX asr oxirida yozgan edi.
Manbalarda esa kuzatganimizdek davlat nomi tilga olinganda shu vaqtda
hukmronlik qilayotgan xoqon ismi va unvonlari bilan birgalikda mazkur xoqonlik
36

“Bug‘raxon davlati”, “Xoqoniya o‘lkasi”, “Qoraxon yurti”, kabi nomlar bilan atab
kelingan. Davlatning nomlanishi masalasi uning davlatchilik tarixi bilan bevosita
bog‘liqdir. Yuqorida qayd etilgandek, ushbu davlat tarixining birinchi bosqichida
qarluq qabilasi yetakchilik qilgan va hukmdor “ jabg‘u” unvoni bilan atalgan.
Lekin davlat saltanat darajasiga erishgach uning tarkibidagi barcha qabilalar teng
huquqli asosida faoliyat olib borgan. Ularning x ohish irodasi ifodasi sifatida
xoqonlar qabila totemlari bo‘lgan “arslonxon”, “bug‘roxon”, kabi unvonlar bilan
ulug‘langan. Shu sababli biz V.V. Grigorev tomonida rasmiy nomlangan
Qoraxoniylar davlatini “Qarluq Qoraxoniylar” davlati nomi bilan atashni tarixan
maqsadga muvofiq deb topdik. Shuningdek davlat nomidagi qoraxoniylar so‘zidagi
“iy” qo‘shimchasi ham noo‘rin qo‘llanilib kelinmoqda. Chunki yuqorida aytib
o‘tganimdek qoraxon atamasi hukmdor sulola nomi yoki qabila, joy, urug‘ nomi
ham emas. Bu davlat boshqaruvida qollanilgan hukmdorning oliy unvonidir.
Davlatning ijtimoiy – iqtisodiy hayoti ham o‘ziga xos rivojlanish bosqichiga ega
bo‘lib, dastlabki davrlarda davlatning asosini ko‘chmanchi – chorvadorlik tashkil
etgan. Keyinchalik Qoraxoniylar davlati katta hudularga ega bo‘lgach, o‘zining
murakkab tarkibiy xususiyatga ko‘ra ham dasht ham shahar madaniyatini yagona
mintaqalar aro yirik davlat asosida birlashtirgan edi. Uning ijtimoy - iqtisodiy
negzini ko‘chmanchi chorvadorlik bilan dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo –
sotiq ham tashkil etgan. Bu borada qadimdan kuchli iqtisodiy – madaniy markaz
bo‘lib kelgan Movarounnahrning o‘troq aholisi davlatning shimoliy – sharqida
yashovchi aholiga o‘zining madaniy ta’sirini o‘tkazgan. Shu bilan birga
Movarounnahrning markaziy hududlarida qadimdan yashab kelayotgan va
keyinchalik kirib kelgan ko‘chmanchi turkiy qabilalarning ko‘pchiligi ham
o‘troqlashib dehqonchilik, va hunarmandchilik sohalari bilan shug‘ullana
boshlagan. Ushbu davlatning tarixini o‘rganishda hozirgi kunda kadrlar
yetishmasligi oqibatida juda sekinlik bilan o‘rganilib kelinmoqda. Xususan
tarixchi olim Karim Shoniyozov ushbu xalqning etnik tarixni o‘rgangan va
o‘zining ilmiy kitoblarida, maqolalarida yozib qoldirgan. O‘zbekiston tarixi
37

faniga talluqli darsliklar va o‘quv qo‘llanmalarida qayd etilgan “Qarluq davlati”
hamda “Qoraxoniylar davlati” nomli mavzularni ham shunga muvofiq ravishda
yaxlitlash va uni kengaytirilgan shaklda qayta tuzish, o‘zbek xalqining xalq sifatida
shakillanishining mihoyasida Qarluq Qoraxonlar davlatining o‘rni va roli
beqiyosdir. Umuman olganda xulosa qilib shuni takidlash joizki, O‘zbek xalqi
etnogezi va etnik tarixi” faniga oid dasturlarda mazkur davlat tarixiga
bag‘ishlangan qo‘shimchalar ajratish maqsadga muvofiq bo‘lar edi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari
1. Mirziyo y ev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: O‘zbekiston, 2016.
I. Asosiy adabiyotlar
1. Ahmedov B. O‘zbekiston tarixi manbalari. – Toshkent : 2001.
38

2. Azamat Ziyo “ O ‘ zbek davlatchiligi tarixi ” . - T oshkent : “ Sharq ” 2001.
3. Gumil yo v N . “ Qadimgi turklar ” . T oshkent : 2007.
4. Muqimov Z. O'zbekiston davlati va huquqi tarixi.Toshkent: Adolat , 2003
5. Xo‘jayev A. Xo‘jayev K. Qadimgi manbalarda xalqimiz o‘tmishi. – Toshkent:
Ma’naviyat , 2001 , 2005.
6. Xo'jayev A. Qoraxoniylar xoqonligi tarixi xitoy olimlari tadqiqotlarida. Fan
ziyosi, 2021.
7. А Аскаров . Узбек халк , ининг етногетез ва тарихи. Т o шк e нт
УНВЕРСИТЕТ , 2007
8. Бартолд.В . В . T уркэстан в эпоху монголского в завоэвания // с o чинэния T .
2. — M.: « наука », 1964.
9. Б е л е нтслшй A.M. , Б е нтович И . Б ., Болщаков O. Г . C р e дн e в e к o вий город
Срд е ний Азии . - Л .: «Н аука », 1973.
10. Вамбери Г. История Бухары или Трансоксании с древнейших времен до
настоящего. Т.1. - СПб.. 1873.
11. Григорьев B.B. Караханиды в Мавераннахре по Тарихи
12. Икто ва давлат тузилищи. Рузматов Мирзабек. Т oш к e нт . 2001.
13. Махмуд Ко ш гарй Дэвони лугату турк.Т oш к e нт .1978. -37б.
14. Махмуродов Б.Х. Корахонийлар давлатчилик тизимининг хусусиятлари. -
Т , 2010.
15. Мунаджимбаши в османском тексте // ТВОРАО. - СПб., 1874. Ч. XVIII.
16. Худаеназаров. X – Ш ажараи турк ва унинг урганилищ й T oш к e нт , 1993.
17. Шa мсутдинов Р . Каримов Ш . Ватан тарихи. (XVI-XX аср бо ш ларида. )
иккинчи китоб – T о ш кент :. ЩАРК . 2010
18. Ш ониеозов. K Карлуклар давлати ва карлуклар . –Toш к e нт .1999.,
19. Эшов Б. Ўзбекистонда давлат ва маҳаллий бошқарув тарихи. - Тошкент:
Янги аср авлоди, 2012
20. Эшов.Б. Узбекистон тарихи. - Т oш к e нт , 2010.
39

Qoraxoniylar davlati va boshqaruvi haqida aniq va izchil ishlangan kurs ishi

Sotib olish