Movarounnahrda Shayboniylar hukmronligi davri tarixi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	28500UZS
Hajmi	57.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	29 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Sami Salih

Ro'yxatga olish sanasi 02 May 2025

1 Sotish

Movarounnahrda Shayboniylar hukmronligi davri tarixi

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH ……………………………………………………………………….……3
I BOB. MOVAROUNNAHRDA SHAYBONIYLAR SULOLASINING
HUKMRONLIGI
1.1. XV-asr oxirida Movarounnahrning siyosiy holati va Shayboniylar sulolasining
kelib chiqishi……………………………………..…….....……..8
1.2. Shayboniylar sulolasining Movarounnahrda hukmronlik davri ………..
….................................................................................20
II BOB. SHAYBONIYLAR SULOLASINING MADANIY VA ILMIY MEROSI
2.1. Madaniy taraqqiyot: Shayboniylar davrida san’at va adabiyoti; madrasalar, ilmiy
markazlar, tadqiqotlar ….…………………….………33
2.2. Sulolaning zaiflashuvi va qulashi: Ichki nizolar sababli inqiroz ..………..…..
….......................................................................43
XULOSA…………...…………………………….…..…..………………...….47
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI…………………...….50

KIRISH
Kurs ishi mazusining asoslanishi va uning dolzarbligi Movarounnahr —
Amudaryo va Sirdaryo oralig‘ida joylashgan tarixiy-geografik hudud bo‘lib, u
qadimdan Markaziy Osiyoning siyosiy, iqtisodiy, madaniy va ilmiy markazi sifatida
alohida o‘rin egallagan. Ushbu mintaqada yuz bergan har qanday siyosiy o‘zgarishlar,
sulolaviy almashinuvlar va davlat tuzilmalarining shakllanishi nafaqat mahalliy, balki
butun mintaqaviy va xalqaro miqyosda ham muhim ahamiyatga ega bo‘lgan. Ayniqsa,
Movarounnahrda Shayboniylar sulolasining hukmronlik davri o‘zbek xalqining
siyosiy tarixida burilish nuqtasi bo‘lib xizmat qilgan.XV asr oxiri va XVI asr
boshlarida Movarounnahrda Timuridlar hukmronligining zaiflashuvi, ichki nizolar va
iqtisodiy tanglik tufayli yuzaga kelgan siyosiy bo‘shliqni Shayboniylar sulolasi
muvaffaqiyat bilan to‘ldirdi. Bu davrda Shayboniylar tomonidan markazlashgan
davlatning barpo etilishi o‘zbeklarning tarixiy o‘zligini shakllantirishda va mustaqil
siyosiy kuch sifatida maydonga chiqishida muhim rol o‘ynadi.
Tadqiqot obyekti mazkur kurs ishining tadqiqot obyekti — XV asr oxirlarida
Movarounnahrda yuzaga kelgan siyosiy jarayonlar va Shayboniylar sulolasining
ushbu jarayonlardagi o‘rni hisoblanadi.
Tadqiqot predmeti kurs ishining predmeti — Shayboniylar sulolasining
Movarounnahrda hokimiyatni qanday usulda egallagani, bu jarayonning siyosiy,
ijtimoiy va madaniy oqibatlari, shuningdek ularning davlat boshqaruvi, islohotlari va
tarixiy merosidir.
Tadqiqotning maqsadi kurs ishining asosiy maqsadi — Shayboniylar
sulolasining Movarounnahrda hukmronlikni o‘rnatish jarayonini tarixiy manbalar
asosida tahlil qilish, ularning o‘zbek davlatchiligi tarixidagi o‘rnini ochib berish,
shuningdek bu tarixiy davrning hozirgi zamon bilan bog‘liqligini aniqlashdir.
3

Tadqiqotning vazifalari: Shayboniyxonning Movarounnahr va Xuroson
davlatchiligi tarixida tutgan o‘rnini turli ilmiy tadqiqot metodlari asosida o‘rganish
maqsadida quyidagi vazifalar belgilab olindi:
-Shayboniyxon davri tarixining o‘rganilishi natijalarini tahlil qilib,
umumlashtirish va ularning XVI asr tarixi va madaniyatini o‘rganishdagi ahamiyatini
ochib berish;
-Shayboniyxon davri tarixi va madaniyatiga oid to‘plangan ma’lumotlarni
o‘zbek xalqi davlatchiligi tarixining yangi sahifalarini yoritishda muhim manba
sifatida tahlil etish;
-Shayboniyxon davri tarixi O‘zbekiston va Markaziy Osiyoning XVI asrdagi
siyosiy va iqtisodiy jarayonlarini qamrab olgan holda tadqiq etish; mavjud
ma’lumotlarni qiyoslagan holda Shayboniyxonning siyosiy faoliyatini o‘rganish
hamda siyosiy masalalariga yangidan baho berish;
-manbalar va so‘nggi tadqiqotlar asosida ushbu masalalarni oydinlashtirish,
munozarali masalalarga aniqlik kiritish;
-manba va adabiyotlarni tahliliy o‘rganib, Shayboniyxonning siyosiy
faoliyatidagi ilmiy muammolarni, ularning o‘rganilishi natijalari, tadqiqotchilar
xulosalarini qiyoslab, yangi asoslarda tadqiq etish;
-o‘zbek xalqining o‘rta asrlar davlatchiligi tarixida Shayboniyxonning tutgan
o‘rnini va uning siyosiy-tarixiy jarayonlarda tutgan mavqeyini yoritib berish.
Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Kurs ishi mavzuning
tarixshunoslik masalalariga bag’ishlangan tadqiqotlarni uch guruhga: 1) sovet
hukumati davridagi adabiyotlar, 2) Mustaqillik yillarida amalga oshirilgan tadqiqotlar
tomonidan yaratilgan tadqiqotlarga ajratilib o‘rganildi. Birinchi guruhga oid sovet
davrida chop etilgan adabiyotlarda sinfiylik mafkurasining ustunligi yaqqol ko‘zga
tashlanadi. Biroq, tadqiq etilayotgan mavzu mohiyatini ochib berishda bu adabiyotlar
muhim ahamiyat kasb etadi.
4

Sovet davri adabiyotlariga quydagi mualliflar: V.V.Bartold, A.A.Semyonov va
P.P.Ivanov, YE.E. Bertels, A.M.Belenitskiy, G.A.Pugachenkova, R.G.Muqminova,
B.A.Ahmedov, H.Z.Ziyayev va boshqalar 1
asarlarini kiritish mumkin.
Mustaqillik davrida yaratilgan mavzuga oid adabiyotlarga B.Ahmedovning o‘rta asr
yozma manbalari asosida yozilgan tarixci olimlarning bir qator asarlari bor.
B.Axmedovning “Tarixdan saboqlar” nomli kitobi da 2
Shayboniyxonning siyosiy
maydonga kirib kelishi, faoliyati hamda yangi davlatga asos salishi, bu davrida
davlatning ma’muriy tuzilishi, davlat amaldorlarining vakolatlariga, yangi
shayboniylar sulolasi siyosiy boshqaruv tizimi Mavaraunnaxrda o‘rnatilishi kabi
masalalar o‘z aksini topgan ko‘plab ma’lumotlar berib o‘tilgan.
A. Zamonovning bag‘ishlab yozilgan monografiyasida shayb o niylar sulolasi
asoschisi Muhammad Shayboniyxonning siyosiy faoliyatga kirib kelishi va
Movarounnahr va Xuroson hudadlarini egallashi hamda bu hududlarda yangi davlvtga
asos solish jarayonidagi siyosiy jarayonlarga ham alohida to‘xtalib o‘tgan 3
.
1
Иванов П.П. Очерки по истории Средней Азии (XVI-середина XIX вв.). – М.: Восточная литература, 1958.;
Бартольд В.В. Узбекские ханства. Соч. Т. II. Часть 1. – М.: Восточная Литература, 1963.; Бартольд В.В.
Шейбаниды. Соч. Т. II. Часть 2. – М.: Наука, 1694.; Бартольд. В.В. Туркестан в эпохи монгольского нашествия /
Соч. в 9 томах. Т. I. – М.: Восточной литературы, 1963.; Бартольд. В.В. История культурной жизни Туркестана /
Соч. в 9 томах. – Т. II. Ч.1.– М.: Восточной литературы, 1963.; Семенов А.А. К вопросу о происхождении и
составе узбеков Шейбани-хана; Шейбани-хан и завоевание им империи тимуридов; Первые Шейбаниды и
борьба за Мавераннахр // Материалы по истории таджиков и узбеков Средней Азии. Вып. 1. – Сталинабад: АН
ТаджССР, 1954. Семенов А.А. Очерк устроиства центрального административного управления Бухарского
ханства позднейшего времени // Материалы по истории таджиков и узбеков Средней Азии. – Вып. II. –
Сталинабад, 1954.; Пугаченкова Г.А. К Истории костюма Средней Азии и Ирана XV-первой половины XVI вв.
по данным миниатюр. // Труды Среднеазиатского государственного университета им. В.И.Ленина. Т.:
Издательство САГУ, 1956.; Мукминова Р.Г. Очерки по истории ремесла в Самарканде и Бухаре XVI в.
(Монография). – Т.: Издательство АН УзССР, 1976. – С. 234. Мукминова Р.Г. Костюм народов Средней Азии по
письменным источникам XVI в. // Костюм народов Средней Азии. – М: Изд-во: Наука, 1979.; Аҳмедов Б.А. Ўрта
Осиёнинг XVI-XVIII аср тарихий-жуғрофий адабиёти (ёзма ёдгорликлар). – Т., 1985; Материалы по истории
Средней и Центральной Азии X-XIX вв. – Т.: Фан, 1988; Зияев Ҳ.З. Ўрта Осиё ва Волга бўйлари (XVI-XIX аср).
– Т., 1965. 3 Иванов П.П. Очерки по истории Средней Азии (XVI-середина XIX вв.). – М.: Восточная
литература, 1958
2
Аҳмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Тошкент: Ўқитувчи, 1994. – 322 б. 12 Зиё А. Ўзбек
давлатчилиги тарихи. Энг қадимги даврлардан Россия босқинига қадар. – Т: Шарқ, 2001
3
Замонов А.Т. Бухоро хонлигининг қўшин тузилиши ва ҳарбий бошқаруви (шайбонийлар
сулоласи даври). Т.: Баёз, 2018. – 208 б.; Замонов А., Тўхтабеков К. Бухоро хонлигида сиёсий ва
ижтимоий-иқтисодий жараёнлар (шайбонийлар сулоласи даври). – Т.: Turon Iqbol, 2018. – 172
5

Tadqiqotchi G.Sultonovaning nomzodlik dissertatsiyasida esa, XVI asr ikkinchi
yarmida Buxoro xonligining Qozoq, Yorkent xonliklari bilan aloqalari haqida
bo‘lsada, Lekin bu munosabatlarini yoritishda xonlikning asos solingan davri va
Shayboniyxon davri tarixiga oid bir qator ma’lumotlarni uchratish mumkin 4
.
Kurs ishi tarkibining qisqacha tavsifi. Tadqiqot ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta
paragraf, xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib,
tadqiqot umumiy 48 betni tashkil etadi.
I BOB. SHAYBONIYLAR SULOLASINING MOVAROUNNAHRDA
HUKMRONLIKNI O‘RNATISH JARAYONI
1.1. Movarounnahrda siyosiy vaziyat va Shayboniylar sulolasining siyosiy
sahnaga chiqishi
б.; Замонов А., Аминов Б.. А.Женкинсон. Россиядаги Москвадан Бақтриядаги Бухорогача 1558
йилга саёҳат. / Таржима, кириш, изоҳ ва кўрсаткичлар тайёрланиб, нашр этилган. – Тошкент:
Bayoz. 2017.; Замонов А.Ўрта аср тарихий шахслари ҳаётининг айрим номаълум саҳифалари.
Илмий-оммабоп асар. – Тошкент: Bayoz. 2019.; Замонов А.Т. Шайбонийлар давлатида ҳарбий
иш: бошқаруви, тузилиши, анъаналари / Ўзбекистон тарихи. – Тошкент, 2014. – №1/3. – 12-16
б.; Ўша муаллиф. Бухоро хонлигининг ҳарбий тизими ва қўшин тузилиши (Шайбонийлар
сулоласи даври) / Тошкент ислом университети илмий-таҳлилий ахборотномаси. –Тошкент,
2014. – № 1. – 31-35 б. Ўша муаллиф. Шайбонийлар давлатида сулолавий бошқарувнинг ўзига
хос хусусиятлари / Ўзбекистон тарихи. – Тошкент, 2016. № 3-4. – 25-32 б.; Ўша муаллиф. Бухоро
хонлиги ҳарбий тактикаси ва стратегиясига доир баъзи жиҳатлар (Шайбонийлар даври). /
ЎзМУ хабарлари, – Тошкент, 2017. – №1/3. – 15-18 б.; Ўша муаллиф. Бобур ва шайбонийлар
ўртасидаги дипломатик муносабатларга доир баъзи мулоҳазалар // Паёми донишкада/
Вестник института. Нашри махсус (Таджикский педагогический институт в.г. Панжикент). –
2019. – № 2. - 153-156 б.; Ўша муаллиф. Бухоро хонлигида шайбоний ҳукмдорларнинг амалга
оширган пул ислоҳотлари / ЎзМУ хабарлари. – Тошкент, 2020. – №1/1. – 3-7 б.;
4
Султонова Г.Н. XVI аср иккинчи ярмида Бухоро хонлигининг Қозоқ ва Ёркент хонликлари
билан алоқалари: Тарих фан. номзоди. диссертацияси. – Т., 2005.
6

Movarounnahr (yoki "Samarqand va uning atrofidagi hududlar") — bu o‘zining
strategik joylashuvi va boy tarixiy merosi bilan ajralib turadigan Markaziy Osiyo
hududi hisoblanadi. Ushbu hududda mustahkam o‘rnatilgan Timuriylar sulolasi
boshqaruvi XV asrning oxiriga kelib kuchli siyosiy inqirozga yuz tutdi. Timuriylar
saltanatining ichki nizolar, bo‘linishlar va o‘zaro kurashlar bilan muammolarga
duchor bo‘lishi, bir tomondan, siyosiy bo‘shliq yaratgan bo‘lsa, boshqa tomondan,
hududga tashqi bosqinlarning ko‘payishiga zamin yaratdi.Shayboniylar sulolasi,
ayniqsa, 5
Muhammad Shayboniyxonning siyosiy sahnaga chiqishi bilan
Movarounnahrda yangi siyosiy kuch sifatida shakllana boshladi. Shayboniylar,
dastlab, Janubiy Qozog‘iston va Chorjo‘y hududlarida mustahkamlanib, keyinchalik
Movarounnahrga bosqinlar uyushtira boshladilar. Bu bosqinchilikning asosiy maqsadi
Timuriylar sulolasi boshqaruvidagi hududda davlat barpo etish edi.Shayboniyxon,
avvaliga qisqa vaqt ichida Samarqand va Buxoro kabi muhim markazlarni egalladi.
O‘zining harbiy mahorati va siyosiy qarorlarini to‘g‘ri qabul qilish orqali u xalq
orasida katta hurmatga sazovor bo‘ldi. U Timuriylar sulolasining ichki nizolaridan
foydalanib, Movarounnahrda o‘z hukmronligini o‘rnatdi.Shayboniylar sulolasi
hukmronligining boshlanishi Muhammad Shayboniyxonning 1500-1501 yillarda
Samarqandni egallash bilan bog‘liq bo‘lgan harbiy yurishlari bilan chambarchas
bog‘liqdir. Samarqandni qo‘lga kiritish, uning hukmronligini mustahkamlash va
siyosiy markaz sifatida belgilash Muhammad Shayboniyxonning siyosiy
muvaffaqiyatlarini belgilovchi eng muhim voqealardan biridir. Shu tariqa,
Samarqandga asoslangan Shayboniylar davlati shakllandi.Muhammad
Shayboniyxonning harbiy yurishlari Movarounnahrning boshqa shaharlari, masalan,
Buxoro va Toshkentga ham ta’sir ko‘rsatdi. Ularning har biri turli siyosiy va madaniy
ahamiyatga ega bo‘lib, Shayboniylar davlati uchun strategik markazlarga aylandi.
Buxoro, ayniqsa, Shayboniylar davrida diniy va ilmiy markaz sifatida yangi yuksalish
5
Qayumov, A. Shayboniylar davri va ularning madaniy merosi . — Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2007.
7

bosqichiga o‘tdi.Shayboniyxonning harbiy yurishlari nafaqat muvaffaqiyatli bo‘ldi,
balki o‘zining axloqiy va siyosiy tamoyillari, o‘zbek xalqining milliy qadriyatlariga
sodiqligi, xalqqa bo‘lgan e’tibori va rahbar sifatidagi mulohazalari orqali ham
mashhurlik qozondi.Shayboniylar sulolasi hukmronligini o‘rnatgach, Muhammad
Shayboniyxon birinchi navbatda Movarounnahrda davlatni markazlashtirishga
kirishdi. U hukumat tuzilmasini yangilash va hukumatning samaradorligini oshirish
uchun bir qator islohotlar o‘tkazdi. Samarqandni poytaxt sifatida tanlab, davlat
boshqaruvini markazlashtirish va samarali boshqaruv tizimini o‘rnatish maqsadida
ko‘plab yirik chora-tadbirlarni amalga oshirdi.Bundan tashqari, u ijtimoiy-iqtisodiy
sohalarda ham islohotlarni boshladi. Ishlab chiqarishni rivojlantirish, savdo-sotiqni
rag‘batlantirish va yangi iqtisodiy tizimni yo‘lga qo‘yish uchun zarur shart-sharoitlar
yaratdi. Muhammad Shayboniyxon o‘zining siyosiy faoliyatida beqarorlikka qarshi
kurashish, xususan, hokimiyatni mustahkamlash uchun qarshi chiqqan hamma tashqi
va ichki tahdidlarga javob berishga harakat qildi. Uning hukmronligi davrida
Movarounnahrda fuqarolik urushlari sezilarli darajada kamaydi va o‘lkada yangi
barqarorlik shakllandi.Shayboniylar davlati o‘zining boshqaruv tizimi va yuridik
tuzilmasi bilan ajralib turadi. Muhammad Shayboniyxon o‘zining hukmronligi
davrida markazlashgan boshqaruv tizimini o‘rnatish uchun bir qator islohotlar
o‘tkazdi. U yangi qonunlarni joriy etish va davlat boshqaruvi tizimini kuchaytirish
uchun turli qonunlarni ishlab chiqdi. Shayboniylar davlati, ayniqsa, davlat
siyosatining ijtimoiy va iqtisodiy jihatlarini tartibga solishda ulkan yutuqlarga
erishdi.Shayboniylar davlati shuningdek, diniy va ilmiy masalalarda ham muhim
islohotlarni amalga oshirdi. Buxoro va Samarqandda madrasalar, ilmiy markazlar va
kutubxonalar tashkil etildi. Diniy olamdagi islohotlar va ilmiy muassasalar o‘zining
ta’sirini nafaqat Markaziy Osiyo hududida, balki butun musulmon dunyosida his
ettirdi. XIV asrning oxiri va XV asr boshlarida Movarounnahrda Timuridlar sulolasi
hukmron edi. Timuriylar saltanati, asosan, Amir Temur (Tamerlan)ning o‘limidan
8

keyin siyosiy beqarorlik va ichki nizolarni boshidan kechirdi. Amir Temur o‘zining
hukmronligi davrida Movarounnahrni va undan tashqaridagi hududlarni kengaytirgan,
o‘ziga xos markazlashgan davlat tizimi yaratgan edi. Ammo uning o‘limi (1405) va
keyingi davrda merosxo‘rlik kurashlari va davlatning ichki nizolar tufayli Timuriylar
saltanati asta-sekin qulab tushdi. Bu o‘z navbatida, Movarounnahrda siyosiy
bo‘shliqni yaratdi.Timuriylar sulolasining siyosiy inqirozi, avvalo, Samarqand,
Buxoro, Toshkent va boshqa yirik shaharlarda amalga oshirilgan ichki janglar va
markazlashgan hokimiyatning yo‘qolishi bilan yaqqol namoyon bo‘ldi. Shu bilan
birga, Movarounnahrning ichki siyosiy nizolar bilan kurashayotgan aholisiga tashqi
tahdidlar ham xavf tug‘dirardi. Xususan, tojiklar, qozoqlar, va boshqa qo‘shni
xalqlarning harbiy yurishlari xavf tug‘dirdi. Shunday sharoitda, Movarounnahrda
siyosiy bo‘shliq yuzaga keldi.Bundan foydalangan Shayboniylar sulolasi o‘z ta’sirini
kengaytira boshladi. Shayboniylar o‘z kelib chiqishiga ko‘ra, Turkiston va janubiy
Qozog‘iston hududlaridan bo‘lgan turkiy qabilalardan tashkil topgan. Ularning asosiy
kuchi esa, o‘sha davrda Movarounnahrni egallashga harakat qilgan nomzodlardan biri
bo‘lgan Muhammad Shayboniyxonga tayanardi. Shayboniylarning o‘zlariga xos
jangovar va strategik xususiyatlari, yuqori harbiy mahorati va zamonaviy siyosatga
mos keladigan boshqaruv tizimi har bir mintaqada qo‘llanildi.Shayboniylar
sulolasining siyosiy sahnaga chiqishi 1500-yillarga kelib amalga oshdi.
Shayboniyxonning boshqaruviga kelgan vaqtgacha, Movarounnahrda boshqaruv
tizimi juda zaiflashgan, harbiy vaziyatning inqirozga yuz tutgani va iqtisodiy
yengillikning yo‘qligi xalq orasida qo‘zg‘olonlarni kuchaytirgan edi. Shunday
sharoitda, Muhammad Shayboniyxon o‘zining harbiy kuchlari bilan Movarounnahrni
egallashga kirishdi. U dastlab Buxoro, Samarqand va Toshkentni bosib olishga
muvaffaq bo‘ldi.Muhammad Shayboniyxonga qarshi Timuridlar sulolasining so‘nggi
hukmdori — Muhammad Tarag‘ay (Xoja Ubaidulloh), Buxoroda mustahkamlanishga
harakat qilgan bo‘lsa-da, o‘zining siyosiy tajribasizlik va ichki ziddiyatlar tufayli
9

Shayboniylarga qarshi turishga qodir emas edi. Shayboniylar tomonidan 1500-yilda
Samarqandni egallash, ularning Movarounnahrda siyosiy hokimiyatni o‘z qo‘llariga
olishiga olib keldi. Bu hodisa o‘z navbatida, davlatning ichki nizolarini, xarobalikni
va beqarorlikni tugatib, barqarorlikni ta’minlashga xizmat qildi.Muhammad
Shayboniyxonga qarshi Timuridlar sulolasining boshqa vakillari ham kurash olib
borgan bo‘lsa-da, ularning ichki nizolari va resurslarining cheklanganligi
Shayboniylar sulolasining kuchayishiga yordam berdi. Muhammad
Shayboniyxonning Movarounnahrga qadam qo‘yishidan oldin, uning rahbarligidagi
Shayboniylar Janubiy Qozog‘iston va Farg‘ona vodiysida kuchli hududiy ta’sirga ega
bo‘lgan. 6
Bu jihat, Muhammad Shayboniyxonga o‘zining harbiy yurishlarini samarali
rejalashtirish va Timuridlar boshqaruvini tezlatarak egallash imkoniyatini
berdi.Shayboniylar sulolasi, o‘zining harbiy yurishlari orqali, juda qisqa vaqt ichida
Movarounnahrni bosib oldi. Biroq, bu hududda o‘z hukmronligini o‘rnatish,
Shayboniyxondan yuqori mahorat va siyosiy ko‘nikmalarni talab etdi. U siyosiy
barqarorlikni ta’minlash uchun, boshqaruvni markazlashtirishga qaratilgan chora-
tadbirlarni amalga oshirdi. Uning boshqaruvi davrida iqtisodiy va madaniy islohotlar,
o‘zgarishlar yuzaga keldi, va ularning bir qismi Shayboniylar davlatining uzoq
muddat davomida yashashiga asos bo‘ldi.Shayboniylar sulolasining o‘z siyosiy
o‘rnini mustahkamlashi Movarounnahrning tarixiy jarayonida muhim bir burilish
nuqtasini tashkil etadi. Ularning Movarounnahrdagi ta’siri, birinchi navbatda,
ularning hokimiyatni qanday egallagani, keyinchalik davlat boshqaruvi va
hukmronligini qanday tashkil etganligi bilan ajralib turadi. Shuningdek, Muhammad
Shayboniyxonning yirik shaharlarni qo‘lga kiritish va davlatning asosiy resurslarini
o‘z qo‘liga olishdagi muvaffaqiyati uning siyosiy strategiyasini va harbiy salohiyatini
yanada oshirdi.
6
Barthold, V.V. Turkiston mongollar istilosigacha. — Toshkent: “Fan”, 1993.
Ziyayev, H. O‘zbek davlatchiligi tarixi. — Toshkent: “Sharq”, 2000.
10

Shayboniylar sulolasi Movarounnahrda o‘zining hukmronligini o‘rnatgan
siyosiy tizimning muhim bir qismini tashkil etadi. Bu sulolaning kelib chiqishi,
avvalo, o‘zining nomi bilan bog‘liq bo‘lgan 7
Shayboniyxon ning tarixiy shaxsiyati va
o‘zbek tarixidagi o‘rni bilan chambarchas bog‘liqdir. Shayboniylar sulolasining kelib
chiqishi haqida gapiradigan bo‘lsak, bu sulolaning shakllanishi va kuchayishi bir
qator ijtimoiy, siyosiy, harbiy va iqtisodiy omillarga bog‘liq bo‘lgan murakkab
jarayonlarni o‘z ichiga oladi.Shayboniylar sulolasi, aslida, Shayboniyxon (Shayboniy)
ismli tarixiy shaxsdan nom olgan. Shayboniyxonning kelib chiqishi o‘zbek
xalqlarining tarixi bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, u turkiy-qipchoq qabilalari tarkibiga
kirgan. U, asosan, Qipchoq va Turar qabilalarining ittifoqidan kelib chiqqan bo‘lib, bu
qabilalar tarixda o‘zining jangovar va ko‘chmanchi turmush tarziga ega bo‘lgan.
Shayboniyxonning kelib chiqishi, shuningdek, turkiy xalqlar orasidagi aloqalar va
migratsiyalarni hisobga olgan holda ham tushuniladi.Shayboniylarning kelib chiqishi
haqida turli tarixchilar tomonidan turli versiyalar mavjud. Biroq umumiy ravishda
ularning kelib chiqishi, Turkiston va Farg‘ona vodiysi kabi hududlar bilan bog‘lanadi.
Shayboniyxonning bobolari va ota-bobolari Turkistonning shimoliy qismlaridan,
ayniqsa, Qozog‘istonning janubi va Farg‘ona vodiysi hududlaridan kelib chiqqan
degan taxminlar mavjud. Shayboniylar, shuningdek, O‘g‘uz qabilalarining Bayat
tarmog‘iga mansub bo‘lgan.Shayboniylar sulolasi o‘zining kelib chiqishi va tarixi
bilan qadimgi turkiy qabilalarning bir qismidir. Bu sulolaning eng muhim
xususiyatlaridan biri, uning o‘ziga xos qabilaviy tizimi bo‘lib, har bir qabila o‘zining
alohida ijtimoiy, siyosiy va harbiy hayotini shakllantirgan. Shayboniylar, ayniqsa,
turkiy qabilalar orasida kuchli strategik tizimni tashkil etgan va bu tizimning
shakllanishi orqali ular Movarounnahrda siyosiy hokimiyatni egallashga muvaffaq
bo‘lishgan.Shayboniylar sulolasining tashkil topishida, ular o‘rtasida shakllangan
qabila aloqalari va o‘zaro kurashlar muhim rol o‘ynagan. Bu sulola,
7
Ziyayev, H. O‘zbek davlatchiligi tarixi. — Toshkent: “Sharq”, 2000
11

Shayboniyxon ning o‘g‘illari va nabiralari tomonidan kengaytirilib, o‘zining
geosiyosiy maqsadlariga erishgan. Shayboniylar, ayniqsa, Farg‘ona , Samarqand , va
Buxoro kabi strategik markazlarni egallab, Movarounnahrni o‘z ta’siriga
olishgan.Shayboniylarning harbiy salohiyati ularning sulolaning siyosiy sahnaga
chiqishida eng muhim omillardan biri bo‘ldi. Ularning jangovar mahorati, o‘zining
kuchli harbiy taktikalari va janglarga tayyorligi, Movarounnahrdagi boshqa kuchlar,
jumladan, Timuriylar bilan kurashda muhim rol o‘ynadi.Shayboniyxon va uning
avlodlari o‘z qabilalarining jangovar tuzilmasini mukammal darajada tashkil etishgan.
Ular o‘z qo‘shinlarida ko plab jangchi va askarlarni birlashtirib, raqiblariga qarshiʻ
kurashishda qat’iyatli va muvaffaqiyatli bo‘lganlar. 8
Shayboniylar, o‘zining harbiy
kuchi bilan, Timuriylar va boshqa hukmdorlar ustidan ustunlikni qo‘lga kiritishdi.
Ularning o‘zining janglarda qo‘llagan taktikasi va jangovar usullari Movarounnahrda
davlatni egallashda muhim omil bo‘ldi.Shayboniyxonning yurishlari va janglari, shu
bilan birga, ularning siyosiy muammolarni hal qilishdagi yondashuvini ham ko‘rsatdi.
Muhammad Shayboniyxon o‘zining harbiy yurishlarini faqat geografik hududlarni
egallash bilan cheklamadi, balki davlat boshqaruvini markazlashtirish, ijtimoiy
tuzilmani mustahkamlash, va mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishga ham
qaratgan.Shayboniylar sulolasining diniy yondashuvi ham ularning o‘z vaqtida
siyosiy hokimiyatni o‘rnatishdagi muvaffaqiyatlarini ta’minlagan. Shayboniyxon va
uning avlodlari, islom dini va madaniyatiga katta hurmat bilan qarashgan.
Movarounnahrning diniy markazlaridan biri bo‘lgan Buxoro va Samarqandda ular o‘z
hukmronligini mustahkamlash uchun, islomning madaniy va diniy ahamiyatini
kuchaytirishga harakat qilishdi.Shayboniylar sulolasining o‘z diniy siyosatini
yuritishdagi yondashuvi, ayniqsa, musulmonlarni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan edi.
Bu siyosat, Movarounnahrdagi hokimiyatni yanada mustahkamlash va xalq orasida
siyosiy barqarorlikni saqlashda muhim rol o‘ynadi. Shayboniylar davrida, islom dini
8
Sultonova, D.X. Shayboniylar davri tarixiy manbalarda . — Samarqand: “Zarafshon”, 2015.
12

madaniy meros sifatida nafaqat siyosiy, balki ijtimoiy va madaniy hayotda ham keng
tarqaldi.Shayboniylar sulolasining shakllanishi nafaqat qabilaviy aloqalarga, balki
tarixiy jarayonlarga ham asoslangan. Bu sulola o‘zining kelib chiqishida, asosan,
ko‘chmanchi turk qabilalarining ijtimoiy tuzilmasidan foydalangan. Shayboniylarning
Movarounnahrda hokimiyatni o‘z qo‘liga olishlari, shu qabilalar orasidagi ittifoq va
siyosiy kurashlardan kelib chiqqan. Ushbu qabilalar o‘rtasidagi aloqalar va ularning
o‘zaro kurashlari, Shayboniylar sulolasining siyosiy barqarorlikni o‘rnatishga
qaratilgan harakatlarini shakllantirdi.Shayboniylar sulolasining shakllanishi,
shuningdek, ularning o‘z siyosiy yondashuvlarini markazlashtirishga asoslangan.
Muhammad Shayboniyxon Movarounnahrning yirik shaharlarini egallash bilan birga,
ularni o‘z ta’siriga olish uchun ichki islohotlar va harbiy strategiyalarni amalga
oshirdi. Bu jarayon, natijada, Shayboniylar sulolasining Movarounnahrda o‘z
hokimiyatini mustahkamlashga imkon berdi.Muhammad Shayboniyxon, Shayboniylar
sulolasining asoschisi va birinchi hukmdori, Movarounnahrda o‘z hukmronligini
o‘rnatish yo‘lida kuchli harbiy yurishlarni amalga oshirdi. Uning harbiy mahorati,
siyosiy qarorlarni to‘g‘ri qabul qilish qobiliyati va shuningdek, o‘zbek xalqi orasidagi
mashhurligi Movarounnahrda yangi davlatni tashkil etishga asos bo‘ldi. Ushbu
bo‘limda Muhammad Shayboniyxonning harbiy yurishlari va ularga tayyorlanish
jarayonlari, shuningdek, uning davlatni boshqarishdagi o‘rni va dastlabki islohotlari
tahlil qilinadi.1500-yillarga kelib, Movarounnahrdagi siyosiy vaziyat juda beqaror
edi. Timuridlar sulolasi ichki nizolar, merosxo‘rlar o‘rtasidagi kurashlar va tashqi
bosqinlar tufayli zaiflashgan edi. Muhammad Shayboniyxon, o‘zining boshlang‘ich
harbiy muvaffaqiyatlari orqali, Timuridlar davlatining zaifliklaridan foydalanib,
Movarounnahrga bosqin uyushtira boshladi.Shayboniylar o‘z harbiy yurishlarini
asosan Janubiy Qozog‘iston va Farg‘ona vodiysi hududlaridan boshlagan. Ularning
harbiy kuchlari, tojiklar va boshqa mintaqaviy qabilalar bilan ziddiyatlarda kuchli
bo‘lib, bu ularga tashqi muammolarni hal qilishda yordam berdi. Muhammad
13

Shayboniyxonning qo‘shinlari Farg‘ona vodiysi orqali Samarqand va Buxoro tomon
harakatlana boshladi. Aynan shu yerdan u o‘zining harbiy yurishlarini kuchaytirib,
Timuridlar hukmdorlarini asta-sekin yengib, Movarounnahrni egallashga
kirishdi.Buxoro, Samarqand va boshqa strategik shaharlarda Shayboniylar harbiy
yutuqlari nafaqat janglarda, balki siyosiy ustunlikda ham o‘z o‘rnini topdi.
Shayboniyxon o‘zining harbiy yurishlari davomida juda ko‘p sonli janglarda
qatnashdi. Samarqandni qo‘lga kiritish u uchun juda muhim strategik yutuq bo‘ldi. Bu
voqea Shayboniylar sulolasining markaziy boshqaruvni o‘z qo‘liga olishda asosiy
qadamlaridan biri edi.Muhammad Shayboniyxon Samarqandni 1500-yilda egalladi.
Bu voqea uning tarixdagi eng muhim harbiy g‘alabalaridan biri bo‘ldi. Samarqandni
qo‘lga kiritish, nafaqat harbiy yutuq, balki u shu bilan Movarounnahrdagi markaziy
siyosiy boshqaruvni o‘z qo‘liga olish imkoniyatiga ega bo‘ldi. Samarqand o‘zining
iqtisodiy, ilmiy va madaniy ahamiyati bilan juda katta strategik qiymatga ega edi.
Shayboniyxonning bu shaharni qo‘lga kiritish orqali o‘z hukmronligini yanada
mustahkamladi va Movarounnahrdagi boshqa shaharlarga ham ta’sir
ko‘rsatdi.Shayboniyxonga qarshi kurashgan Timuridlar hukmdorlari, xususan,
Muhammad Tarag‘ay va uning o‘g‘li, mirzolar va qabilalar ichida bo‘linishlar tufayli
Samarqandni yo‘qotishdi. Bu shaharni qo‘lga kiritgan Shayboniyxon, shu bilan birga,
Buxoroni ham o‘z ta’siriga kiritish uchun harakat qildi. Buxoro, musulmonlar uchun
muhim diniy markaz bo‘lib, uning qo‘lga kiritilishi Shayboniylar davlatining islom
dunyosidagi obro‘sini oshirdi. Samarqand va Buxoro ustidan nazoratni o‘z qo‘lida
jamlagan Muhammad Shayboniyxon, shuningdek, mamlakatning boshqa hududlarida
ham o‘zining hukmronligini mustahkamlashga kirishdi.Shayboniyxon
Movarounnahrga hukmronligini o‘rnatgach, davlat boshqaruvi va siyosatni
markazlashtirishga kirishdi. Buning birinchi qadamlaridan biri, ular tomonidan
amalga oshirilgan harbiy islohotlar va yirik madaniy-meros tashkilotlarini tashkil
etish edi. Samarqandda asosiy boshqaruv tizimini tashkil etgan Muhammad
14

Shayboniyxon, o‘zining hokimiyatini mustahkamlash uchun, barcha muhim davlat
lavozimlarini o‘z ixtiyoriga olishga harakat qildi.Davlat boshqaruvi tizimining
markazlashuvi, Samarqand va Buxoroning diniy markaz sifatida ahamiyatini
kuchaytirish, shuningdek, ular orasida iqtisodiy aloqalarni mustahkamlash uchun
Shayboniyxon iqtisodiy islohotlarga ham e’tibor qaratdi. Yangi yo‘llar qurish,
savdoni rivojlantirish va qo‘shni davlatlar bilan aloqalarni mustahkamlash hamda
davlatning harbiy-qudratini yanada oshirish uchun keng ko‘lamli harbiy-vaqfi
islohotlari amalga oshirildi.Shayboniyxon o‘zining davlat boshqaruvini o‘rnatishda, u
o‘zi uchun sodiq bo‘lgan amaldorlarni lavozimlarga tayinladi, shu bilan birga, siyosiy
va iqtisodiy tuzilmani mustahkamlash uchun maxsus tizim yaratdi. U o‘z
hukmronligini yanada barqaror qilish va ularni boshqarish jarayonida davlatni ko‘p
jihatdan markazlashtirishga harakat qildi. Bu jarayon vaqt o‘tishi bilan,
Movarounnahrda Shayboniylar davlati hokimiyatining barqarorligi va ta’sirini
ta’minladi.Muhammad Shayboniyxonning 9
Movarounnahrda o‘rnatgan barqarorlik
davri faqat siyosiy va harbiy yutuqlar bilan cheklanib qolmadi. Uning hukmronligi va
davlat boshqaruvining markazlashtirilishi natijasida iqtisodiy, madaniy va ilmiy
sohalarda ham sezilarli o‘zgarishlar yuz berdi. Samarkand va Buxoro kabi yirik
shaharlar ilmiy va madaniy markazlarga aylandi. Shayboniyxonning siyosiy qarorlari
va iqtisodiy islohotlari yordamida davlatda hukmronlik barqarorlashtirilgan,
shuningdek, ijtimoiy-iqtisodiy tizimda sezilarli yangiliklar bo‘ldi.Shayboniyxon
o‘zining davlat boshqaruvi jarayonida o‘rnatgan ta’sir va boshqaruv tizimi,
Movarounnahrda yillar davomida hukmronlikni saqlab qolishga yordam berdi. Uning
9
.Abduraimov, N. O‘zbekiston tarixi . 1-qism. — Toshkent: “O‘qituvchi”, 2002.
15

1.2. Shayboniylar sulolasining Movarounnahrda hukmronligi
Shayboniylar sulolasi o‘zining Movarounnahrda hukmronligini o‘rnatish orqali bu
hududdagi tarixiy jarayonlarga katta ta’sir ko‘rsatdi. Shayboniylar sulolasining
Movarounnahrda hukmronligi, bir necha o‘n yillar davomida davom etib, ushbu
mintaqadagi siyosiy va ijtimoiy tuzilmani tubdan o‘zgartirdi. Bu hukmronlik davri,
o‘zbeklarning mustaqillik uchun kurashining bir qismi sifatida ham tarixga kirgan.
Ushbu bo‘limda Shayboniylar sulolasining Movarounnahrda hukmronlikka kelishi,
siyosiy strategiyalari, iqtisodiy va madaniy islohotlari ko‘rib chiqiladi.Shayboniylar
sulolasining Movarounnahrda hokimiyatni qo‘lga kiritishi Xoja Ahmad Yassaviy dan
boshlab kengaygan turkiy o‘g‘uz qabilalarining dastlabki muvaffaqiyatlari bilan
bog‘liqdir. Muhammad Shayboniyxonning 1500-yilda Amir Temur avlodidan bo‘lgan
16

Samarqand ni egallashga muvaffaq bo‘lishi, Shayboniylar sulolasining
Movarounnahrda hukmronlikka kelishida muhim bosqichlardan biri
hisoblanadi.Shayboniyxon, boshida 10
Buxoro va Samarqand ni egallash orqali
Timuridlar sulolasiga qarshi muvaffaqiyatli kurash olib bordi. 1500-1501 yillarda
Muhammad Shayboniyxonning Samarkandni egallashi, uning siyosiy hokimiyatni
kuchaytirish uchun asosiy shartni tashkil etdi. Bu g‘alaba Shayboniylarga
Movarounnahrning boshqa qismlariga nisbatan ta’sirni yanada kuchaytirish imkonini
berdi. Shu tariqa, Shayboniylar sulolasi o‘zining hukmronligini mustahkamlashni
boshladi.Shayboniylar hukmronligi davrida Movarounnahrda markazlashgan davlat
tuzilmasi shakllandi. Shayboniylar o‘z hukmronligini tashkil etishda, avvalo, ichki
ijtimoiy barqarorlikni saqlashga va davlatni markazlashgan boshqaruvga o‘tkazishga
harakat qildilar. Shayboniylar sulolasi o‘zining siyosiy tuzilmasida o‘zlarining
amaldorlarini va harbiy rahbarlarini tayinlash orqali hududiy hukmronlikni
boshqarishga muvaffaq bo‘ldilar. Samarkand, Buxoro, Farg‘ona, Andijon kabi yirik
shaharlar shayboniylar ta’sir doirasiga kirdi.Bundan tashqari, Shayboniylar
sulolasining hukmronligi davrida feodal tizim mustahkamlandi. Har bir shahar va
viloyatda mahalliy feodal boshqaruvchilar mavjud edi, ammo ular ham markazdan
berilgan buyruqlarga amal qilishga majbur bo‘lishdi. Bu siyosiy markazlashish
o‘zining barqarorligini ta’minladi va ko‘plab shaharlar o‘rtasidagi ijtimoiy-iqtisodiy
aloqalarni mustahkamladi.Shayboniylar, o‘z hokimiyatini davom ettirish uchun,
amaldorlarga, asosan, o‘zlarining urushdagi yutuqlari va ishonchlarini hisobga olib,
hududiy boshqaruvni topshirganlar. Bu usul, shuningdek, tashqi tahdidlarga qarshi
kurashishda shayboniylarning yagona birlashgan frontda harakat qilishini
ta’minladi.Shayboniylar sulolasining hukmronligi davrida iqtisodiy tizimning
mustahkamlanishi va tijorat aloqalarining rivojlanishi muhim o‘rin tutdi.
Movarounnahrda yuzaga kelgan siyosiy barqarorlik, o‘z navbatida, iqtisodiy
10
Allambergenov, Sh. Movarounnahr siyosiy tarixida Shayboniylar o‘rni . — Toshkent: O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi
nashriyoti, 2010.
17

faoliyatni rivojlantirishga yordam berdi. Samarqand, Buxoro kabi shaharlar o‘zining
savdo va sanoat markazlari sifatida qayta tiklandi. Bu shaharlar orqali nafaqat ichki
tijorat, balki Buyuk Ipak Yo‘li orqali tashqi savdo ham rivojlandi.Shayboniylar o‘z
hududlarida iqtisodiy islohotlar olib bordi. Bunga qishloq xo‘jaligi va
hunarmandchilikni rivojlantirish, shuningdek, savdo yo‘llarini himoya qilish kiradi.
Movarounnahrda shaharlar o‘rtasidagi ticarat aloqalari rivojlanib, ular xalqaro
savdoga aloqador bo‘lib, Markaziy Osiyo iqtisodiyotiga katta ta’sir ko‘rsatdi. 11
Shayboniylar tomonidan joriy qilingan ticarat aloqalari, shuningdek, boshqa davlatlar
bilan, xususan, Safaviylar va Turkmanlar bilan savdo-sotiqni rivojlantirishga yordam
berdi. Bu esa Movarounnahr iqtisodiyotining mustahkamlashiga olib
keldi.Shayboniylar davrida Movarounnahrda madaniy rivojlanish va ilm-fan sohasida
ham yirik o‘zgarishlar yuz berdi. Shayboniylar, o‘z hukmronligini mustahkamlashda,
ilm-fan va madaniyatni rivojlantirishga katta ahamiyat berdilar. Ular Samarqand va
Buxoroni ilmiy va madaniy markazlarga aylantirish uchun ko‘plab masjidlar,
madrasalar va kutubxonalar qurdirganlar. Shayboniylar o‘z davrida ilm-fan, adabiyot,
san’at va arxitektura sohalarida yirik inshootlar qurishga katta e’tibor
qaratganlar.Samarqand va Buxoro kabi shaharlar, Shayboniylar davrida, ilm-fan va
madaniyatning markaziga aylangan. Bu davrda Alisher Navoiy , Zahiriddin
Muhammad Bobur , va boshqa ko‘plab olimlar va shoirlar faoliyat olib borishdi.
Madaniy rivojlanish, o‘z navbatida, o‘zbeklar orasida milliy birligini
mustahkamlashga xizmat qildi.Shayboniylar sulolasining Movarounnahrda
hukmronlik qilgan davrida diniy siyosat muhim o‘rin tutdi. Shayboniylar islom dinini
qo‘llab-quvvatladi, ayniqsa, sunniy islomni davlat dini sifatida tan oldilar. Ushbu
siyosat, o‘z navbatida, o‘zbeklar orasida diniy birlikni saqlashga yordam berdi va
ichki nizolarni kamaytirdi.Shayboniylar, shuningdek, o‘z hududlarida huquq tizimini
mustahkamlash va ijtimoiy adolatni ta’minlashga harakat qilganlar. O‘zlarining diniy
11
Muhammad Solih. Tarixi Shayboniy . — (arabiy manba, tarjimasi bilan) — Toshkent: “Fan”, 1991
18

va siyosiy qarorlarini jamoatchilik orasida keng targ‘ib qilganlar va jamoa hayotining
asosiy qadriyatlarini shakllantirishga harakat qilishgan.Shayboniylar sulolasining
Movarounnahrda hukmronligi, siyosiy markazlashish, iqtisodiy va madaniy
rivojlanish, shuningdek, diniy birligini saqlashga qaratilgan faoliyat bilan ajralib
turadi. Ushbu hukmronlik davri o‘zbek xalqining tarixida muhim o‘rin tutadi, chunki
Shayboniylar sulolasi o‘z hukmronligi orqali Movarounnahrni barqarorlashtirishga,
ijtimoiy va siyosiy tizimni yangilashga muvaffaq bo‘ldi. Ularning amaliyotlari,
nafaqat o‘zbeklarning birligini ta’minlashga, balki mintaqadagi madaniy va ilmiy
rivojlanishga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Shayboniylar davri, o‘zbek tarixida yangi
siyosiy, iqtisodiy va madaniy bosqichni boshlab berdi.Buxoro xonligining tashkil
topishi — Shayboniylar sulolasining o‘zining siyosiy hokimiyatini Movarounnahrda
mustahkamlash jarayonidagi muhim bosqichlardan biridir. Bu hodisa nafaqat Buxoro
shahrida, balki butun Markaziy Osiyoda siyosiy tuzilmaning o‘zgarishiga olib keldi.
Shayboniylar sulolasi Buxoroda hokimiyatni qo‘lga kiritgach, shahar o‘zining tarixiy,
madaniy va iqtisodiy ahamiyatini yana bir bor tasdiqladi.Ushbu bo‘limda, Buxoro
xonligining tashkil topishi, Shayboniylar sulolasining Buxoroda hokimiyatni qo‘lga
kiritish jarayoni, shu bilan birga, ushbu voqea O‘zbekiston tarixidagi muhim o‘rinlari
tahlil qilinadi.Buxoro xonligining tashkil topishida bir nechta ijtimoiy, siyosiy va
iqtisodiy omillar muhim rol o‘ynagan. Buxoro, Movarounnahrning markaziy
qismlaridan biri bo‘lib, o‘zining tarixiy ahamiyati va savdo yo‘llari orqali Markaziy
Osiyoning eng muhim madaniy va iqtisodiy markazlaridan biriga aylangan edi. Bu
holat, Shayboniylar sulolasi uchun Buxoroda hokimiyatni qo‘lga kiritishning asosiy
sabablaridan biri bo‘ldi.Shayboniylar sulolasining Movarounnahrda hokimiyatni
qo‘lga kiritishi, o‘z navbatida, Buxoro shahrini ham o‘z ta’siri ostiga olish
imkoniyatini yaratdi. 1500-yillarda Muhammad Shayboniyxonning Samarqandni
egallashi va Timuridlar sulolasining hukmiga barham berishi, Shayboniylar
sulolasining keyingi siyosiy faoliyatini belgilab berdi. Shayboniylar, o‘z yurishlarini
19

davom ettirib, Buxoro shahrini o‘zlarining siyosiy ta’sir doirasiga kiritdilar.Buxoro,
Timuridlar sulolasining qulashidan so‘ng, bir necha yillar davomida o‘z taxtiga ega
bo‘lolmagan edilar. Shu davrda Buxoroda turli shaxslar va feodal hokimlar o‘rtasida
taxt uchun kurash olib borilayotgan edi. Shayboniylar, o‘zlarining harbiy kuchlari va
siyosiy tajribalaridan foydalangan holda, Buxoro shahrini egallashni maqsad qilib
qo‘ydilar.Buxoro, geografik joylashuvi va savdo yo‘llari bo‘yicha Markaziy Osiyoda
muhim ahamiyatga ega edi. Buxoro shahridan Ipak yo‘li o‘tayotgan bo‘lib, Bu
shaharning savdo markazi sifatida kuchli tarmog‘ini yaratgan. Shayboniylar sulolasi
uchun Buxoro shahrini egallash, nafaqat siyosiy hokimiyatni mustahkamlash, balki
iqtisodiy kuchni oshirish imkonini ham yaratdi.Buxoro shahrining markaziy
ahamiyati va uning savdo tarmog‘i, Shayboniylar uchun juda muhim edi. Shuning
uchun, Shayboniylar Buxoro shahrini o‘zlari uchun hududiy va siyosiy strategik
nuqtai nazardan egallashni maqsad qilib qo‘ydilar. Buxoro, o‘zining madaniy markazi
sifatida, Shayboniylar sulolasining davlat boshqaruvini mustahkamlashda muhim
o‘rin tutdi.Shayboniylar sulolasi Buxoroda hukmronlikni qo‘lga kiritishda bir qator
harbiy va diplomatik choralarni amalga oshirdi. Muhammad Shayboniyxonning
Buxoro shahrini egallashdagi asosiy strategiyasi, o‘zining kuchli harbiy kuchlariga
tayanish va o‘zining shaxsiy maqsadlariga erishish uchun ularning yordamidan
foydalanish edi. Shayboniylar, Buxoro shahrini egallash jarayonida mahalliy feodal
hokimlar va harbiy liderlar bilan muzokaralar olib bordilar, bu esa shaharni qo‘lga
kiritishda muhim omil bo‘ldi.Shayboniylar o‘z hukmronligini mustahkamlash uchun,
shaharning ichki siyosiy tizimida ham islohotlar o‘tkazdilar. Buxoro shahridagi turli
feodal guruhlar, mahalliy amaldorlar va harbiy rahbarlar o‘rtasida kelishuvlar
o‘rnatildi. Shayboniylar, bu kelishuvlar orqali, o‘zlarining hokimiyatini
mustahkamlashga muvaffaq bo‘ldilar.Shayboniylar, Buxoroda hukmronlikni
o‘rnatganidan so‘ng, shaharni o‘zlarining siyosiy, iqtisodiy va madaniy markaziga
aylantirdilar. Buxoro, Markaziy Osiyoning savdo va madaniyat markazlaridan biri
20

sifatida, Shayboniylar davrida o‘zining hayotiy ahamiyatini saqlab qoldi.
Shayboniylar, Buxoroda amaldorlar va harbiy rahbarlarga o‘zlarining ishonchli
kadrlarini tayinlab, boshqaruv tizimini mustahkamlashdi.Shayboniylar o‘zining
siyosiy hokimiyatini mustahkamlashda, o‘zaro nizolarni kamaytirish, mamlakatda
barqarorlikni ta’minlash va hokimiyatni birlashtirishga katta ahamiyat berdilar.
12
Buxoroda, ularning boshqaruvi davrida, shaharni o‘z ichiga olgan iqtisodiy va
madaniy sohalarda katta islohotlar amalga oshirildi.Shayboniylar sulolasining
Buxoroda hokimiyatni qo‘lga kiritishi, nafaqat Buxoro shahrini, balki butun
Movarounnahrni o‘z ta’siri ostiga olish imkonini yaratdi. Buxoro xonligi tashkil
topganidan so‘ng, Buxoro shahridan o‘tgan savdo yo‘llari, iqtisodiy va siyosiy
markaz sifatida o‘z ahamiyatini oshirdi. Bu o‘z navbatida, Shayboniylar sulolasining
hokimiyatini mustahkamlashga va o‘zlarining siyosiy ixtiyorini ta’minlashga xizmat
qildi.Shayboniylar, Buxoro shahrida hokimiyatni qo‘lga kiritish orqali, o‘zbeklarning
markazlashgan davlatini tashkil etishda muhim qadamlardan birini qo‘ygan bo‘ldilar.
Buxoro xonligi, Shayboniylar sulolasining Movarounnahrda eng kuchli hokimiyatga
aylanishiga yordam berdi va butun Markaziy Osiyoda hukmronligini
mustahkamladi.Buxoro xonligining tashkil topishi Shayboniylar sulolasining
Movarounnahrda hukmronlikka kelishining muhim bosqichlaridan biri bo‘ldi.
Shayboniylar, Buxoro shahrini egallash orqali nafaqat siyosiy hokimiyatni
mustahkamlash, balki iqtisodiy va madaniy markaz sifatida Buxoroni rivojlantirdilar.
Bu hodisa, o‘z navbatida, o‘zbek tarixida muhim o‘rin tutadi, chunki Buxoro
xonligining tashkil topishi, Markaziy Osiyo siyosiy tuzilmasidagi yirik
o‘zgarishlarning boshlanishi edi. Shayboniylar sulolasi o‘zining Movarounnahrda
hokimiyatni mustahkamlash va davlatni rivojlantirish yo‘lida bir qator siyosiy va
ijtimoiy islohotlarni amalga oshirdi. Ularning siyosiy islohotlari, asosan, davlat
boshqaruvi tizimining markazlashuvi va feodal tizimning kuchayishiga qaratilgan
12
Allambergenov, Sh. Movarounnahr siyosiy tarixida Shayboniylar o‘rni . — Toshkent: O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi
nashriyoti, 2010.
21

bo‘lsa, ijtimoiy islohotlar esa jamoatning barcha qatlamlarini o‘z ichiga olgan tizimni
yaratishga qaratildi. Ushbu islohotlar, shuningdek, iqtisodiy va madaniy
rivojlanishning asosiy omillaridan biri bo‘ldi va ular Shayboniylar sulolasining
Movarounnahrdagi hokimiyatini yanada mustahkamlashga yordam
berdi.Shayboniylar sulolasi tomonidan amalga oshirilgan eng muhim siyosiy
islohotlardan biri, markazlashgan boshqaruv tizimini o‘rnatish edi. Shayboniylar, o‘z
hukmronliklarini mustahkamlash uchun, hududlarni markazlashgan boshqaruvga
o‘tkazdilar. Ular, feodal hukmdorlarga nisbatan nazoratni kuchaytirib, davlatni
o‘zlariga qarashli markazdan boshqarishni maqsad qilgan edilar. Bu jarayonda, davlat
boshqaruvi tizimi markazlashib, Shayboniylar hokimiyatini yanada kuchaytirishga
yordam berdi.Feodal tizimga asoslangan shakllangan kuchli mahalliy hokimiyatlarni
o‘zaro kelishuvlar orqali boshqarish va ularni birlashtirish Shayboniylar siyosatining
asosiy unsurlaridan biri bo‘ldi. Shu tariqa, Shayboniylar o‘z hukmronligini
mustahkamlash va o‘zlarini Movarounnahrdagi eng kuchli hokimiyat sifatida
tasdiqlashga erishdilar.Shayboniylar sulolasi o‘zining siyosiy faoliyatida ijtimoiy
barqarorlikni ta'minlashga katta e'tibor berishdi. Feodal tizimning kuchayishi, bir
tomondan, yuqori tabaqalarning ijtimoiy mavqeini mustahkamlashga, boshqa
tomondan, xalq orasida ijtimoiy adolatni ta'minlashga qaratildi. Shayboniylar, davlat
boshqaruvi tizimini kuchaytirgan holda, o‘z yurtdoshlarining ijtimoiy hayotini
yaxshilashga ham katta ahamiyat berdilar.Shayboniylar, o‘z hukmronliklarini
mustahkamlash uchun, boshqa turkiy xalqlar bilan ittifoqlar tuzganlar. Bu ittifoqlar va
mahalliy amaldorlar bilan tuzilgan kelishuvlar, o‘z navbatida, ijtimoiy barqarorlikni
ta'minlashga yordam berdi. Shu bilan birga, Shayboniylar, o‘z yurtdoshlarining turli
qatlamlariga adolatli munosabatda bo‘lishga va ularning huquqlarini himoya qilishga
harakat qildilar.Shayboniylar, o‘z hokimiyatlarini mustahkamlashda harbiy
islohotlarni ham amalga oshirdilar. Ular, o‘z harbiy kuchlarini kuchaytirish va
boshqaruv tizimini yanada samarali qilish uchun yangi harbiy taktikalar va
22

strategiyalarni qo‘lladilar. Harbiy islohotlar, faqatgina davlatni himoya qilish uchun
emas, balki hududlar orasidagi o‘zaro qarama-qarshiliklarni kamaytirish va harbiy
boshqaruvni markazlashdirishga ham qaratilgan edi.Harbiy islohotlar natijasida,
Shayboniylar o‘z harbiy kuchlarini tashkil etishda maxsus guruhlarni shakllantirishdi.
Ushbu guruhlar, o‘zining yuqori tayyorligi bilan ajralib turdi va Shayboniylarning
siyosiy barqarorligini ta'minlashda muhim rol o‘ynadi.Shayboniylar sulolasi davrida
qishloq xo‘jaligi, hunarmandchilik va savdo sohalarida bir qator islohotlar amalga
oshirildi. Ular, qishloq xo‘jaligini rivojlantirishga katta e'tibor berib, mehnat va yer
resurslarini samarali boshqarishga harakat qildilar. Bu islohotlar natijasida, qishloq
xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi oshdi, bu esa o‘z navbatida, ichki va
tashqi savdoning rivojlanishiga olib keldi.Shayboniylar, shuningdek, hunarmandchilik
va san’atni rivojlantirishga katta e'tibor berdilar. Ular, turli sanoat tarmoqlarini
rivojlantirish orqali, mamlakat iqtisodiyotini mustahkamlashga muvaffaq bo‘ldilar.
Buxoro, Samarqand va boshqa shaharlar, Shayboniylar davrida, hunarmandchilik va
savdoning markazlariga aylandi.Shayboniylar davrida madaniy va ilmiy islohotlar
ham amalga oshirildi. Ular, o‘zining siyosiy hokimiyatini mustahkamlashda
madaniyat va ilm-fan sohalariga katta e'tibor berdilar. Shayboniylar davrida
Samarqand va Buxoro kabi shaharlar, ilmiy va madaniy markazlarga aylanishdi.
Shayboniylar o‘zining hukmronligi davomida ko‘plab masjidlar, madrasalar va
kutubxonalar qurdirganlar. Bu, nafaqat diniy bilimlarni rivojlantirish, balki ilm-fan va
madaniyatni rivojlantirishga ham xizmat qildi.Shayboniylar, o‘z hukmronliklari
davomida, ilm-fan va adabiyotga katta ahamiyat berib, ko‘plab olimlar va shoirlarni
himoya qilganlar. Ular, ilmiy tadqiqotlarni qo‘llab-quvvatlash orqali, mamlakatda
ilmiy rivojlanishning yangi bosqichiga erishishga yordam berdilar.Shayboniylar, o‘z
hukmronliklarini mustahkamlashda diniy islohotlarga ham e'tibor qaratdilar. Ular,
islom diniy qadriyatlarini muhim deb hisoblab, sunnatga asoslangan diniy siyosatni
amalga oshirdilar. Shayboniylar, diniy rahbarlar bilan hamkorlikda, diniy faoliyatni
23

qo‘llab-quvvatlash, masjidlar va madrasalarni qurish orqali, jamiyatda diniy birlikni
mustahkamlashga erishdilar.Shayboniylar tomonidan amalga oshirilgan siyosiy va
ijtimoiy islohotlar, ularning hukmronligini mustahkamlashga va mamlakatda
barqarorlikni ta’minlashga yordam berdi. Markazlashgan boshqaruv tizimi, ijtimoiy
barqarorlik, iqtisodiy rivojlanish va ilmiy madaniyatning rivojlanishi,Shayboniylar
davrida o‘z o‘rnini topdi. Bu islohotlar, nafaqat 13
Shayboniylar hukmronligini
mustahkamlashga, balki o‘zbek xalqining tarixidagi yangi davrning boshlanishiga olib
keldi.Shayboniylar sulolasi tomonidan amalga oshirilgan siyosiy va ijtimoiy
islohotlar, davlatni barqarorlashtirish va mamlakatni rivojlantirishda muhim rol
o‘ynadi. Markazlashgan boshqaruv tizimi, iqtisodiy islohotlar va ilmiy madaniyatning
rivojlanishi, Shayboniylar davrining asosiy xususiyatlaridan biri bo‘ldi. Ularning
islohotlari, nafaqat o‘z davrida, balki keyingi tarixiy davrlar davomida ham o‘z
ta’sirini ko‘rsatdi. Shayboniylar sulolasi Markaziy Osiyoda o‘zining siyosiy
hokimiyatini mustahkamlashda va o‘z hududlarida ijtimoiy barqarorlikni ta'minlashda
bir qator muhim islohotlarni amalga oshirdi. Bu islohotlar, ularga nafaqat o‘z
hukmronligini davom ettirishda yordam berdi, balki mamlakatda iqtisodiy va madaniy
rivojlanishni ta’minladi. Siyosiy va ijtimoiy islohotlar Shayboniylar davrida o‘zining
tub ta’sirini ko‘rsatdi va bu islohotlar uzun muddat davomida Markaziy Osiyo tarixini
shakllantirishda muhim rol o‘ynadi.Shayboniylar sulolasi Movarounnahrda
hokimiyatni qo‘lga kiritganidan keyin, ular davlat boshqaruvini markazlashtirishga
katta e’tibor berdilar. Dastlabki davrda Movarounnahrda hukmronlik qilgan
Timuridlar davrida, mamlakatning boshqaruvi mahalliy feodal hukmdorlar va
amaldorlar qo‘lida edi. Shayboniylar bu tizimni o'zgartirishni maqsad qilib,
markazlashgan boshqaruv tizimini o‘rnatdilar.Shayboniylar, davlatning eng yuqori
hokimiyatini o‘z qo‘llarida saqlab, barcha viloyatlarda o‘z kadrlarini tayinladilar. Bu
tizim orqali ular feodal ta’sirni kamaytirib, o‘zlarining davlat boshqaruvini
13
Muhammad Solih. Tarixi Shayboniy . — (arabiy manba, tarjimasi bilan) — Toshkent: “Fan”, 1991
24

markazlashdirishga erishdilar. Boshqaruvni yanada kuchaytirish uchun harbiy va sivil
amaldorlar o‘rtasidagi aloqalarni mustahkamlashga e’tibor qaratdilar.Feodal tizim,
Shayboniylar hukmronligi davrida ham davom etgan bo‘lsa-da, ularning siyosiy
islohotlari feodal rahbarlarining vakolatlarini ancha chekladi. Mahalliy amaldorlar,
ko‘proq shaharlar va viloyatlarda o‘zaro hamkorlik qilishga majbur bo‘ldilar. Bu
orqali Shayboniylar sulolasi, o‘zlarining markazlashgan hokimiyatini mustahkamladi
va davlatda barqarorlikni ta’minlashga muvaffaq bo‘ldi.Shayboniylar, o‘z
hokimiyatlarini mustahkamlashda harbiy islohotlarga ham e'tibor berdilar. Ular
o‘zlarining harbiy kuchlarini tashkil etishda yangi taktikalar va strategiyalarni
qo‘lladilar. Xususan, ularning yurishlari davomida ko‘plab jangovar kadrlar
tayyorlandi va turli harbiy guruhlar tashkil qilindi. Bu harbiy islohotlar nafaqat
hukumatni himoya qilish, balki mamlakatni ichki nizolardan himoya qilishda ham
katta ahamiyatga ega bo‘ldi.Shayboniylar o‘zlarining siyosiy hokimiyatlarini
kuchaytirgan bo‘lsa-da, mamlakatdagi ijtimoiy barqarorlikni saqlashga ham katta
e’tibor berdilar. Ular, ijtimoiy qatlamlar o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlashga harakat
qildilar. Bu ijtimoiy barqarorlik, aholining turli qatlamlarini, xususan, qishloq aholisi,
savdogarlar, hunarmandlar va diniy rahbarlarni qamrab oldi.Shayboniylar davrida
ijtimoiy tabaqalarning o‘zaro o‘zaro bog‘liqligini rivojlantirishga alohida ahamiyat
berildi. O‘z hukmronligini mustahkamlashda, davlat rahbariyatining barcha ijtimoiy
qatlamlar bilan hamkorlikda ishlashini ta’minladilar. Shu bilan birga, ularning siyosiy
va iqtisodiy islohotlari aholining turli qatlamlarida barqarorlikni yaratishga xizmat
qildi.Ijtimoiy islohotlarning boshqa muhim jihati iqtisodiy sohada amalga oshirilgan
o‘zgarishlar edi. Shayboniylar o‘z hukmronliklarini kuchaytirgan va mamlakatda
iqtisodiy rivojlanishni ta’minlash uchun bir qator islohotlarni amalga oshirdilar.
Qishloq xo‘jaligini rivojlantirish, savdo yo‘llarini himoya qilish va iqtisodiy
tarmoqlarni qo‘llab-quvvatlashga alohida e’tibor qaratildi. Shayboniylar davrida
savdo markazlari va savdo yo‘llari yanada faol bo‘lib, mamlakat ichida va
25

tashqarisida savdo aloqalari rivojlandi.Shu bilan birga, o‘zining savdo va iqtisodiy
tizimini mustahkamlash uchun Shayboniylar o‘z hududlarida yangi qo‘shimcha
soliqlarni kiritishdi. Bu soliqlar davlatning iqtisodiy salohiyatini oshirishga yordam
berdi.Shayboniylar davrida madaniyat va ilm-fan ham rivojlanishga yuz tutdi.
Shayboniylar, o‘z davrining yirik shaharlarini madaniy markazlarga aylantirdilar.
Samarqand, Buxoro va boshqa shaharlarda madrasalar, masjidlar va kutubxonalar
qurildi. Bu qurilishlar nafaqat diniy, balki ilmiy va madaniy hayotning rivojlanishiga
ham xizmat qildi. Shayboniylar o‘z hukmronligi davomida ko‘plab mashhur ilmiy va
madaniy shaxslarni himoya qilib, ular tomonidan ilmiy asarlarning yaratilishini
qo‘llab-quvvatladilar.Shayboniylar tomonidan amalga oshirilgan siyosiy va ijtimoiy
islohotlar o‘z vaqtida muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Ularning markazlashgan
boshqaruvi va feodal tizimni tartibga solish orqali davlatning barqarorligi
mustahkamladi
26

II BOB. SHAYBONIYLAR SULOLASINING MADANIY ILMIY
MEROSI
2.1. Madaniy taraqqiyot: Shayboniylar davrida san’at va adabiyoti;
madrasalar, ilmiy markazlar, tadqiqotlar
Shayboniylar sulolasi, nafaqat siyosiy va ijtimoiy islohotlar, balki madaniyat va
ilm-fan sohasida ham katta iz qoldirdi. Ularning davrida amalga oshirilgan madaniy
va ilmiy rivojlanishlar, 14
Movarounnahrni nafaqat siyosiy markaz, balki ilmiy va
madaniy markaz sifatida dunyo miqyosida tanitdi. Shayboniylar sulolasi hukmronligi
davrida Samarqand, Buxoro, Hisor kabi shaharlar ilm-fan va madaniyatning eng yirik
markazlariga aylangan. Ularning qo‘llab-quvvatlashi bilan ilmiy va madaniy hayotda
ulkan o‘zgarishlar sodir bo‘ldi va bu o‘zgarishlar bugungi kunda ham o‘zining
ahamiyatini yo‘qotmagan.Shayboniylar davrida madaniyat va ilm-fan rivojlanishiga
olib kelgan asosiy omillar, ularning ilm-fanga, san’atga bo‘lgan hurmatlari,
shuningdek, markazlashtirilgan hukumatning madaniyatni rivojlantirishga bo‘lgan
e'tibori edi. Shu bilan birga, ular o‘z davrida ko‘plab ilmiy, badiiy va diniy asarlarning
yaratilishiga homiylik qilib, shu tarzda yirik madaniy meros qoldirdilar.Shayboniylar
davrida madaniyatning barcha sohalarida, xususan, arxitektura, tasviriy san'at va
adabiyotda o‘zgartirishlar amalga oshirildi. Ushbu davrda ko‘plab masjidlar,
madrasalar, kutubxonalar qurildi, shuningdek, san’at va adabiyot sohalarida yangi
tashabbuslar yuzaga keldi. Shayboniylar tomonidan tashkil etilgan ilmiy markazlar va
madaniy tadbirlar, Movarounnahrni Islom olamining ilmiy markazlaridan biriga
aylantirdi.Shayboniylar davrida arxitektura o‘zining yuksak cho‘qqisiga chiqdi. Ular,
asosan, Samarqand va Buxoroda ko‘plab yirik arxitektura yodgorliklarini qurishdi.
Samarqandda Amir Temur davrida qurilgan yirik inshootlarning ko‘plari
Shayboniylar tomonidan yangidan tiklandi yoki yangilandi. Buxoroda esa,
Shayboniylar hukmronligi davrida yangi madrasalar, masjidlar va saroylar
14
Muhammad Solih. Tarixi Shayboniy . — (arabiy manba, tarjimasi bilan) — Toshkent: “Fan”, 1991
27

qurildi.Buxoro va Samarqandda qurilgan masjidlar, madrasalar va kutubxonalar,
nafaqat diniy, balki ilmiy va madaniy hayotning markazlariga aylandi. Bu inshootlar
xalqni ma'naviy jihatdan yuksaltirishga va ilmiy rivojlanishga yordam berdi.
Buxorodagi "Mir Arab" madrasasi va Samarqanddagi "Shayboniylar saroyi" bunday
inshootlarning yorqin misolidir.Shayboniylar davrida tasviriy san'at rivojlandi.
Shuning bilan birga, miniatyura, vitray, to‘n va gilam ishlab chiqarish kabi
hunarmandchilik turlari yuqori darajaga ko‘tarildi. Shayboniylar san'atning barcha
turlarini qo‘llab-quvvatlab, o‘z davrida ko‘plab san'at asarlarini yaratishga
rag'batlantirdilar. Ularning davrida o‘tkazilgan madaniy tadbirlar va san'at
ko‘rgazmalari, Movarounnahrni san'at va madaniyatning markaziga
aylantirdi.Shayboniylar davrida adabiyot va poeziya ham katta yuksalishga erishdi.
Shayboniylar, ayniqsa, ilm-fan va adabiyotga alohida e'tibor berib, ko‘plab ilmiy va
badiiy asarlarning yaratilishiga homiylik qildilar. Bu davrda ko‘plab mashhur shoirlar
va adiblar yetishib chiqdi. Ularning asarlari, faqat Movarounnahrda emas, balki butun
Islom dunyosida keng tarqalgan.Buxoro va Samarqand kabi yirik ilmiy markazlarda,
adabiyot va shoirlik rivojlanishida Shayboniylar ulkan ro‘l o‘ynadi. Ulug‘bek, Navoiy
va boshqa shoirlar, Shayboniylar davrida o‘z asarlarini yaratdilar. Ushbu davrda turli
she’r va maqollar, hikmatlar va nasihatlar orqali ijtimoiy-madaniy hayot yanada
boyidi.Shayboniylar davrida ilm-fan, xususan, astronomiya, matematika, falsafa,
tibbiyot va tarix sohalarida sezilarli yuksalish yuz berdi. Shayboniylar ilm-fan va
ta'limni rivojlantirishga katta e’tibor qaratdilar, shuningdek, ilmiy markazlarni tashkil
etib, olimlarni qo‘llab-quvvatladilar. Samarqand va Buxoro kabi shaharlar, ilmiy
tadqiqotlar va o‘qitish uchun eng yirik markazlarga aylandi.Shayboniylar davrida
astronomiya va matematika sohalarida katta yutuqlar mavjud edi. Amir Temur va
Shayboniylar davrida Samarqanddagi Ulug‘bek rasadxonasining roli katta edi. Bu
rasadxonada ilmiy kuzatuvlar va astronomik hisob-kitoblar olib borildi, natijada
ko‘plab ilmiy ishlanmalar yaratildi. Ulug‘bek va boshqa astronomlar, Shayboniylar
28

davrida ilm-fanning bu sohasida muhim ishlar olib bordilar. Samarqanddagi
rasadxona va uning atrofidagi ilmiy muhit, dunyoning barcha burchaklaridan kelgan
olimlar uchun ilmiy tadqiqotlar o'tkazishning markaziga aylandi.Shayboniylar davrida
tibbiyot va falsafa sohalarida ham yirik ilmiy ishlar amalga oshirildi. Buxoro va
Samarqandda ilmiy markazlar tashkil etilib, tibbiyot sohasidagi ilg‘or bilimlar
rivojlantirildi. Shayboniylar, shuningdek, Islom falsafasini rivojlantirishga ham katta
e’tibor berdilar. Shu davrda mashhur ilmiy shaxslar, tibbiyot va falsafa sohasidagi
asarlarini yaratdilar va bu asarlar, ilm-fanning rivojlanishida muhim ahamiyatga ega
bo‘ldi.Shayboniylar davrida tarix va geografiya sohasida ham muhim ishlar amalga
oshirildi. Bu davrda ko‘plab tarixiy asarlar yozildi, ular asosan Shayboniylar
sulolasining shakllanishi va o‘rnashishi, Movarounnahrda hukmronlik qilishining
sabablari va ahamiyati haqida ma'lumotlar beradi. Shayboniylar o‘z davrida, tarixni
yozish va tarixiy yodgorliklarni saqlashni muhim deb bilishdi, bu esa o‘z navbatida,
ilmiy va madaniy merosni saqlab qolishga yordam berdi.Shayboniylar sulolasining
madaniy va ilmiy merosi, ular tomonidan o‘tkazilgan islohotlar va qo‘llab-
quvvatlangan ilmiy tadqiqotlar orqali shakllandi. Samarqand va Buxoro kabi
shaharlar, ilm-fan va madaniyatning markazlariga aylandi. Shayboniylar, o‘zining
ilmiy va madaniy merosi bilan, nafaqat o‘z davrida, balki keyingi asrlarda ham
Movarounnahrni ilmiy markaz sifatida tanitishga muvaffaq bo‘ldilar. Ularning
davrida yaratilgan asarlar, ilmiy kashfiyotlar va madaniy inshootlar, bugungi kunda
ham o‘zining ahamiyatini yo‘qotmagan va xalqlarni yanada yaqinlashtirgan.
Shayboniylar sulolasi davrida madaniyatning barcha sohalarida katta o‘zgarishlar
yuz berdi. Ular tomonidan qurilgan inshootlar, rivojlangan san'at va adabiyot,
Movarounnahrni nafaqat siyosiy markaz, balki ilmiy va madaniy markazga aylantirdi.
Shayboniylar davrida madaniy rivojlanishning asosiy yo‘nalishlari arxitektura, san'at
va adabiyot sohalarida o‘z aksini topdi. Ushbu davrda qurilgan masjidlar, madrasalar,
saroylar va boshqa yodgorliklar, shuningdek, tasviriy san’at va poeziya sohasidagi
29

yuksalish, Shayboniylar hukmronligining madaniy merosini tashkil
etadi.Shayboniylar davrida arxitektura sohasida katta yuksalish bo‘lib, ular ko‘plab
yirik inshootlar qurishdi. Samarqand, Buxoro, Hisor va boshqa shaharlarda qurilgan
masjidlar, madrasalar va saroylar, o‘z zamonasi uchun noyob inshootlar bo‘lib,
nafaqat diniy, balki ilmiy va madaniy markazlar sifatida ham ahamiyat kasb
etdi.Samarqand Shayboniylar davrining asosiy madaniy markazi bo‘lgan. Bu
shaharda ko‘plab yirik inshootlar qurildi, ulardan eng mashhuri 15
Shayboniylar
saroyi (hozirgi kunda Ulug‘bek madrasasi atrofidagi kompleks) va Bibi-Xonim
masjidi . Bu masjidning qurilishi, Amir Temur tomonidan boshlangan, ammo
Shayboniylar davrida yakunlandi. Masjidning keng va bezakli ichki qismlari,
me'moriy inshootlar va tosh ishlari o‘z davrining eng yuksak san'ati bilan bezatilgan
edi. Bibi-Xonim masjidi qurilishi o‘zining ulug‘vorligi va me'moriy murakkabligi
bilan ajralib turadi.Buxoro, Shayboniylar davrida eng yirik ilmiy va madaniy
markazlardan biriga aylandi. Shayboniylar o‘z hukmronligi davomida Buxoroda
ko‘plab masjidlar, madrasalar, kutubxonalar va saroylar qurishni maqsad qilganlar.
Mir Arab madrasasi (1568–1577 yillar) — Shayboniylar davrida qurilgan eng yirik
va mashhur inshootlardan biridir. Bu madrasada o‘qitilgan talabalarga ilmiy bilimlar
berilgan, shuningdek, yirik diniy markaz sifatida ham xizmat qilgan. Madrasaning
me'moriy dizayni va bezaklari, uning qurilishida qo‘llanilgan yuksak san'ati bilan
ajralib turadi.Shuningdek, Buxoro jami masjidi ham bu davrda qurilgan va
Buxoroning diniy hayotida muhim rol o‘ynagan inshootlardan biridir.Shayboniylar
davrida Hisor va boshqa hududlarda ham arxitektura yodgorliklari qurildi. Hisor
qal'asi va uning atrofidagi me'moriy yodgorliklar, Shayboniylar hukmronligining
ramzi sifatida ko‘rilgan. Hisor, Samarqand va Buxorodagi inshootlar bir-biriga
o‘xshash, ammo o‘ziga xos me'moriy xususiyatlarga ega edi. Ushbu inshootlar,
15
Inoyatov, H. O‘zbek xalqining tarixiy ildizlari . — Toshkent: “Fan”, 1998.
Internet manbalari:
30

Shayboniylar hukmronligini mustahkamlashda va madaniyatni rivojlantirishda muhim
rol o‘ynagan.Shayboniylar davrida san'at va adabiyot rivojlandi, ayniqsa, she'riyat,
tasviriy san'at, va hunarmandchilik sohalarida yirik yutuqlarga erishildi. Shayboniylar
o‘zining madaniy rivojlanishiga katta e'tibor berib, san'at va adabiyotning
rivojlanishini rag‘batlantirdilar. Ushbu davrda yuzaga kelgan san'at asarlari, she'rlar
va ilmiy asarlar, nafaqat o‘z davrida, balki keyingi asrlar davomida ham katta
ahamiyatga ega bo‘ldi.Shayboniylar davrida she'riyat va poeziya, ayniqsa, o‘zining
yuksak cho‘qqisiga chiqdi. Shayboniylar madaniyatning rivojlanishiga qiziqish
bildirgan va bu jarayonni qo‘llab-quvvatlagan. Buxoro va Samarqandda yashagan
shoirlar, o‘z asarlarida ma'naviyat, adolat, halollik kabi insoniy qadriyatlarni targ‘ib
qilishdi. Bu davrning eng mashhur shoirlaridan biri Abdulla Qodiriy dir. Uning
asarlari, o‘z zamonasi uchun juda muhim sanalgan.Shayboniylar davrida Navoiy kabi
buyuk shoirlar yetishib chiqqan va ular o‘z she'riyatida tasviriy san’at, ma'naviyat va
gumanizmni ulug‘lashgan. Navoiy, Shayboniylar sulolasining himoyachisi sifatida
adabiyot va san'atda katta o‘rin tutgan.Shayboniylar davrida tasviriy san'at ham
yuksak darajada rivojlandi. Ular o‘zlarining madaniy merosini yuksaltirishda
miniatyura san’atini juda muhim deb bildilar. Miniatyura, nafaqat diniy va tarixiy
asarlarni tasvirlashda, balki badiiy va ilmiy mazmundagi asarlarda ham keng
qo‘llanildi. Samarqand va Buxoroda ishlangan miniatyuralar, o‘zining nafisligi va
murakkabligi bilan ajralib turdi.Shayboniylar davrida yaratilingan tasviriy san'at
asarlari va miniatyuralar, Movarounnahr madaniyatining o‘ziga xos xususiyatlari
bilan ajralib turdi. Tasviriy san'atda ranglarning boyligi, shakllarning estetikasi va
tasvirlanayotgan insonlarning yuz ifodalari san'atning eng yuksak darajalariga
erishganini ko‘rsatadi.Shayboniylar davrida hunarmandchilik ham rivojlandi. Gilam
to‘qish, toshni o‘ymakorlik, temirchilik, kulolchilik va boshqa an'anaviy hunar turlari
yuqori sifatga erishdi. Buxoro, Samarqand va boshqa shaharlar, o‘zining yuqori sifatli
gilam, keramika va zarb san'ati bilan mashhur bo‘lgan. Shayboniylar o‘zlarining
31

madaniy markazlarini yaratishda va iqtisodiy hayotni rivojlantirishda
hunarmandchilikni qo‘llab-quvvatladilar.Shayboniylar davrida arxitektura, san'at va
adabiyot sohalarida amalga oshirilgan inshootlar, asarlar va yutuqlar,
Movarounnahrni madaniy rivojlanishning yirik markaziga aylantirdi. Qurilgan
masjidlar, madrasalar, saroylar, tasviriy san'at va she'riyat sohasidagi muvaffaqiyatlar,
Shayboniylar davrining madaniy merosini tashkil etadi. Bu davrda yaratilgan san'at va
ilmiy asarlar, bugungi kunda ham o‘zining ahamiyatini yo‘qotmagan va xalqlarni
yaqinlashtiruvchi madaniy boylik sifatida saqlanmoqda
Shayboniylar davrida ilm-fan sohasida sezilarli yutuqlar kuzatildi. Ulug‘bek,
Navoiy kabi olimlar va mutafakkirlarning izlanishlari, tarixiy ilmiy yutuqlar, yangi
ilmiy usullar va g‘oyalarning ilgari surilishi, Shayboniylar hukmronligining ilmiy
merosini tashkil etadi. Shayboniylar davrida madrasalar va ilmiy markazlarning roli
juda katta bo‘lib, ular ilm-fanning rivojlanishiga, o‘qitish va ilmiy izlanishlarning
samarali amalga oshirilishiga ko‘maklashgan. Shu bilan birga, ilmiy tadqiqotlar va
tarjimalar orqali ilm-fan va madaniyat sohasida katta o‘zgarishlar yuz berdi. Bu
davrda ko‘plab ilmiy asarlar, matematik va astronomik kuzatuvlar va falsafiy
izlanishlar ilmiy jahonni boyitdi. Shayboniylar davrida ilm-fan va ta'limning
rivojlanishi madrasalar va ilmiy markazlarga asoslangan. Bu davrda qurilgan
madrasalar, ilmiy markazlar va kutubxonalar, Movarounnahrni ilm-fan markaziga
aylantirdi. Bu ilmiy markazlar o‘zlarining yuqori sifatli o‘qitish metodikasi va ta'lim
tizimi bilan ajralib turdi. Shayboniylar, ilm-fan sohasida muhim yangiliklarni tatbiq
etgan va ilmiy izlanishlarga katta qo‘llab-quvvatlash ko‘rsatgan hukmdorlar sifatida
tanilgan. Buxoro, Shayboniylar davrining eng yirik ilmiy va diniy markazlaridan biri
sifatida tanilgan. Shayboniylar davrida Buxoroda bir nechta madrasalar qurildi va ular
ilm-fan rivojida muhim rol o‘ynadi . Mir Arab madrasasi (1568–1577 yillar)
Buxoroning eng yirik madrasalaridan biridir. Ushbu madrasa, ilmiy va diniy
ta'limning yuqori darajasi bilan ajralib turdi. Madrasada o‘qitiladigan fanlar doirasi
32

keng bo‘lib, ularda tarix, astronomiya, matematika va falsafa kabi sohalar ham
o‘qitilgan. Shuningdek, Ulugh Beg madrasasi Samarqandda o‘zining yuqori ilmiy
darajasi bilan mashhur bo‘lgan. Ushbu madrasa o‘zining astronomiya, matematika va
fizikaga oid fanlarni o‘rgatish orqali nafaqat Movarounnahrda, balki butun Islom
dunyosida ilm-fan rivojiga katta hissa qo‘shgan.Samarqand, Shayboniylar davrida
o‘zining ilmiy markazlaridan biri bo‘lib, ular ko‘plab ilmiy tadqiqotlar va kashfiyotlar
uchun asosiy joyga aylangan. Samarqanddagi Ulugh Beg rasadxonasi , dunyodagi eng
yirik astronomik markazlardan biri sifatida faoliyat ko‘rsatdi. Ulugh Beg, o‘z
rasadxonasida astronomik kuzatuvlar olib borgan va o‘sha davr uchun eng aniq
astronomik jadvallarni yaratgan. Shu bilan birga, Ulugh Begning Samarqandda tashkil
etgan ilmiy markazi, matematik va astronomik ilm-fan sohalarida ulkan yutuqlarni
ta'minlagan.Shayboniylar davrida ilmiy tadqiqotlar va tarjimalar ilm-fanning
rivojlanishiga katta hissa qo‘shdi. Ilmiy izlanishlar faqatgina ilmiy markazlar va
madrasalarda emas, balki kutubxonalarda ham amalga oshirildi. Madaniyat va ilm-
fanning rivojlanishiga ulkan hissa qo‘shgan tadqiqotlar va tarjimalar, Shayboniylar
davrining ilmiy rivojlanishida muhim rol o‘ynadi.Shayboniylar davrida astronomiya
va matematika sohalarida katta tadqiqotlar amalga oshirildi. Ulug’bek rasadxonasi va
uning ilmiy jamoasi, astronomik kuzatuvlar va matematik hisob-kitoblar sohasida
juda ko‘p yutuqlarga erishdi. Ulug’bekning o‘zi yaratgan "Zij-i Ilkhani" astronomik
jadvallari, o‘sha davrning eng aniq jadvallaridan biri sifatida tanilgan va bugungi
kunda ham ilmiy tarixda o‘z o‘rniga ega.Shuningdek, Shayboniylar davrida
astronomik kashfiyotlar amalga oshirildi. Masalan, Shayboniylar davrida amalga
oshirilgan ko‘plab astronomik kuzatuvlar natijasida, Yerdan boshqa sayyoralar va
ularning harakati to‘g‘risida yangi ma'lumotlar topildi. Shayboniylar o‘z ilmiy
markazlarida astronomiyaning nazariy asoslarini ishlab chiqishdi va amaliyotga joriy
etdilar.Shayboniylar davrida, ilm-fan rivojiga katta hissa qo‘shgan yana bir muhim
omil — ilmiy asarlarning tarjimasi va o‘rganilishidir. Shayboniylar ilm-fan sohasida
33

ko‘plab ilmiy asarlarni tarjima qilishga e'tibor berishdi. Bu asarlar, asosan, yunon va
fors tillaridan arab tiliga, keyinchalik esa arab tilidan turkcha va boshqa tillarga
tarjima qilindi.Tarjimalar, o‘z navbatida, ilm-fan va madaniyatning tez rivojlanishiga
yordam berdi. Shayboniylar davrida juda ko‘p falsafiy, ilmiy va adabiy asarlar
o‘rganildi, ular dunyo miqyosida e'tirof etildi va ilm-fan rivojiga katta hissa qo‘shdi.
Shu bilan birga, ilmiy tarjimalar orqali Movarounnahrda yangi ilmiy usullar va
nazariyalar kirib keldi va bu o‘z navbatida, ilm-fan sohasining yangi bosqichga
ko‘tarilishiga sabab bo‘ldi.Shayboniylar davrida tibbiyot va falsafa sohalarida ham
yirik ilmiy tadqiqotlar olib borildi. Tibbiyot sohasida turli dorivor o‘simliklar,
shifobaxsh vositalar va tibbiyotning boshqa yo‘nalishlarida ko‘plab ilmiy asarlar
yaratildi. Shayboniylar o‘z ilmiy markazlarida tibbiyot bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib
borishgan va bu sohada yangi kashfiyotlar qilganlar. Falsafa sohasida esa,
Shayboniylar o‘z vaqtida mashhur bo‘lgan islomiy falsafa va ilmiy tafakkur
rivojlanishiga ham katta ta'sir ko‘rsatganlar.Shayboniylar davrida ilm-fan va
madaniyatning rivojlanishi, o‘zining ilmiy markazlari, madrasalari, tarjimalari va
ilmiy tadqiqotlari orqali katta yutuqlarga erishdi. Samarqand, Buxoro va boshqa
shaharlarda faoliyat ko‘rsatgan ilmiy markazlar va madrasalar, ilm-fanning
rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan. Astronomiya, matematika, tibbiyot va falsafa
sohalaridagi ilmiy tadqiqotlar, tarjimalar va yangi ilmiy usullarni o‘z ichiga olgan
yutuqlar, Shayboniylar davrining ilmiy merosini tashkil etadi va bu ilmiy meros
bugungi kunda ham katta ahamiyatga ega.

2.2. Sulolaning zaiflashuvi va qulashi: Ichki nizolar sababli inqiroz
34

Shayboniylar sulolasi 16
Movarounnahrda uzun muddat davomida hukmronlik
qilgan bo‘lsa-da, uning qulashiga bir qancha ichki va tashqi omillar sabab bo‘ldi.
Ichki nizolar, siyosiy zaiflashuv, hukmdorlarning beqarorligi va tashqi bosimlar
Shayboniylar sulolasining qulashi va uning o‘rnini boshqa sulolalarning egallashiga
olib keldigan yuzaga kelgan o‘zgarishlar nafaqat siyosiy, balki ijtimoiy va iqtisodiy
hayotda ham chuqur izlar qoldirdi. Shayboniylar sulolasining qulashi jarayoni
o‘zining murakkabligi va tarixiy ta'siri bilan alohida e'tiborga molikdir. Shayboniylar
sulolasining hukmronligi davomida bir nechta ichki nizolar va ixtiloflar yuzaga keldi,
bu esa sulolaning siyosiy zaiflashuviga olib keldi. Shayboniylar hukmdorlarining
ichki nizolari, o‘zaro qonli kurashlari va qarorlarining beqarorligi sulolaning qulashi
sabablaridan biri bo‘ldi.Shayboniylar sulolasi ichida hukmdorlar o‘rtasidagi o‘zaro
nizolar va taxt uchun kurashlar tez-tez sodir bo‘ldi. Bu, ayniqsa, rahbarlar orasida
hokimiyatga intilish va miras olish masalalarida jiddiy kelishmovchiliklarga olib
keldi. Boshqa tarafdan, hukmdorlarning zaifligi va beqarorligi hamda o‘zaro
ishonchsizlik sulolaning ichki barqarorligini buzdi. Bu holat, davlatning siyosiy
tuzilmasining zaiflashuviga sabab bo‘lib, davlatni birlashtirishga bo‘lgan
urinishlarning muvaffaqiyatsiz yakunlanishiga olib keldi.Misol uchun,
Abu’lhayrxonning vafotidan keyin uning o‘g‘illari o‘rtasida hokimiyatni qo‘lga
kiritish uchun o‘zaro nizolar boshlanib, ular davlatni birlashtirish o‘rniga, uni yanada
bo‘lib ketishiga sabab bo‘ldilar. Bu holatning eng yorqin misoli, * Mavloniy Xonning
hokimiyatga intilishlari va uni amalga oshirish yo‘lidagi kurashdir. Bunday o‘zaro
kurashlar davlatda beqarorlikni yuzaga keltirdi va Shayboniylar sulolasining ichki
zaiflashuviga olib keldi.Shayboniylar sulolasi davrida ko‘plab harbiy kurashlar va
ichki nizolar yuzaga kelgan. Bu jarayon davlatning tashqi xavf-xatarlar bilan
16
Allambergenov, Sh. Movarounnahr siyosiy tarixida Shayboniylar o‘rni . — Toshkent: O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi
nashriyoti, 2010.
35

kurashish imkoniyatini susaytirdi. Ahamiyatli harbiy muammolar va resurslarning
tartibsiz sarflanishi, moliyaviy va insoniy resurslarning kamayishiga olib keldi.
Bunday holat davlatni zaiflashtirdi va ichki va tashqi tahdidlarga nisbatan zaif
reaktsiyaga sabab bo‘ldi. Shayboniylar davlatining militarizatsiya qilishga bo‘lgan
urinishlari muvaffaqiyatli bo‘lmadi, bu esa hokimiyatni saqlab qolishda katta
qiyinchiliklarni yuzaga keltirdi.Ichki nizolar va siyosiy zaiflashuvning iqtisodiy va
ijtimoiy tomonlari ham bo‘ldi. Shayboniylar davrida iqtisodiy resurslar taqsimoti va
yer solig‘i tizimi bilan bog‘liq muammolar yuzaga keldi. Iqtisodiy tarmoqlarning
zaiflashuvi va ijtimoiy qatlamlar o‘rtasidagi notengliklar, xalqqa nisbatan norozi
kayfiyatni kuchaytirdi. Ushbu holatlar ijtimoiy inqirozning kelib chiqishiga sabab
bo‘ldi va bu davlatning barqarorligini yanada zaiflashtirdi.Shayboniylar sulolasining
qulashi bilan birga, Movarounnahrda yangi sulolalar hokimiyatga keldi. Shayboniylar
sulolasining ichki nizolar va siyosiy zaiflashuvi, yangi hokimiyatlarni shakllantirish
uchun zamin yaratdi. Yangi sulolalar, o‘z navbatida, o‘z siyosiy strategiyalari bilan,
yangi hokimiyatni amalga oshirish uchun turli xildagi harbiy va siyosiy usullarni
qo‘lladilar.Shayboniylar sulolasining qulashi natijasida, Ashtarxoniylar sulolasi
hokimiyatga keldi. Ashtarxoniylar, o‘zlarining kuchli harbiy tuzilmalari va strategik
siyosatlari bilan Movarounnahrda kuchli hukmronlikni amalga oshirdilar.
Ashtarxoniylar sulolasi, Shayboniylardan farqli o‘laroq, o‘zining siyosiy barqarorligi
va harbiy kuchi bilan ajralib turdi. Ashtarxoniylar, yangi o‘sha davrdagi iqtisodiy va
siyosiy tuzumlarni barqarorlashtirishda muvaffaqiyat qozonishdi.Shayboniylar
sulolasining qulashiga yana bir sabab — Mang‘itlar sulolasining hokimiyatga kelishi
edi. Mang‘itlar sulolasi, Buxoro va uning atrofidagi hududlarda kuchli ta'sirga ega
bo‘lib, Buxoroda hokimiyatni qo‘lga kiritdi. Bu sulola, avvalgi hukmdorlarning
ijtimoiy va iqtisodiy siyosatlarini davom ettirib, yangi siyosiy va iqtisodiy tizimlarni
joriy qildi. Mang‘itlar, Shayboniylar sulolasidan keyingi bosqichda siyosiy
barqarorlikni ta'minlashda muhim rol o‘ynadi.Shayboniylar sulolasining qulashi, shu
36

bilan birga, Safaviylar ning hokimiyatga kelishiga sabab bo‘ldi. Safaviylar, o‘zlarining
diniy va siyosiy kuchlari orqali Movarounnahrni o‘z qo‘llariga olishga urindilar. Ular,
xususan, Isfahon shahrini asosiy markazga aylantirdilar va o‘z hukmronliklarini butun
mintaqada mustahkamlashga muvaffaq bo‘ldilar. Safaviylar, Shayboniylar davrining
ichki nizolari va siyosiy beqarorligini foydalangan holda hokimiyatni o‘z qo‘llariga
olishdi.Shayboniylar sulolasining qulashi, bir qancha ichki va tashqi omillarning
natijasi sifatida yuzaga keldi. Ichki nizolar, harbiy va siyosiy zaiflashuv, ijtimoiy
inqiroz va iqtisodiy muammolar, Shayboniylar hukmronligini zaiflashtirdi. Bu
holatning yakuniy natijasi sifatida Movarounnahrda yangi sulolalar, masalan,
Ashtarxoniylar va Mang‘itlar sulolasi, hokimiyatga keldi. Bu sulolalar, o‘zlarining
siyosiy strategiyalari va kuchli harbiy tuzilmalari orqali davlatni barqarorlashtirishga
harakat qilishdi. Shayboniylar sulolasining qulashi, o‘z navbatida, Markaziy Osiyo
tarixida yangi siyosiy va ijtimoiy o‘zgarishlarga olib keldi.
37

XULOSA
Shayboniylar sulolasi Movarounnahrda XV asr oxiri va XVI asr boshlarida
yuzaga kelgan siyosiy beqarorlik davrida sahnaga chiqib, qisqa vaqt ichida
mustahkam markazlashgan davlat tuzishga erishdi. Timuridlar davridan keyingi
siyosiy bo‘shliq, ichki nizolar va iqtisodiy tanazzul sharoitida Shayboniylar
tomonidan davlat hokimiyatining tiklanishi o‘zbek xalqining siyosiy sahnadagi tarixiy
roli va davlatchilik an’analarining mustahkamlanishida muhim burilish nuqtasini
tashkil etdi. Muhammad Shayboniyxon boshchiligida Shayboniylar nafaqat harbiy
yurishlar orqali Movarounnahr hududlarini birlashtirdilar, balki markaziy boshqaruv
tizimini joriy etish, barqarorlikni ta’minlash va iqtisodiy hayotni tiklash borasida ham
muhim islohotlarni amalga oshirdilar. Ular hukmronligi davrida Buxoro, Samarqand,
Toshkent kabi shaharlar yirik siyosiy, iqtisodiy va madaniy markazlarga aylantirildi.
Ayniqsa, Buxoroning poytaxt sifatida tanlanishi, bu shaharning diniy va ilmiy hayot
markaziga aylanishiga sabab bo‘ldi.Shayboniylar hukmronligi davrida madaniy va
ilmiy taraqqiyot ham yuksak darajada bo‘ldi. Madrasalar, kutubxonalar, ilmiy
markazlar va arxitektura yodgorliklari bunyod etildi. Adabiyot, san’at va ilm-fan
sohalarida faoliyat yuritgan olim va ijodkorlar davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlandi.
Bu esa o‘z navbatida, Movarounnahrda ma’naviy-ma’rifiy hayotning jonlanishiga
xizmat qildi. Biroq sulola ichida yuzaga kelgan nizolar, hukmdorlar orasidagi
kelishmovchiliklar va davlat boshqaruvidagi zaifliklar Shayboniylar hukmronligining
38

zaiflashishiga olib keldi. XVII asrga kelib, bu holatlar ularning siyosiy qudratini
pasaytirib, oxir-oqibatda sulolaning inqiroziga sabab bo‘ldi. Shunga qaramay,
Shayboniylar Movarounnahr tarixida o‘zbek davlatchiligining shakllanishi,
markazlashgan boshqaruv tizimining rivojlanishi va madaniy-ma’rifiy taraqqiyotning
yuksalishida chuqur iz qoldirgan sulola bo‘lib qoladi. Shunday qilib, Shayboniylar
sulolasi Movarounnahr tarixida siyosiy barqarorlikni tiklagan, ilm-fan va madaniyatga
katta hissa qo‘shgan, o‘zbek xalqining tarixiy xotirasida yorqin iz qoldirgan muhim
siyosiy kuch sifatida e’tirof etiladi ahamiyatini tushunish mumkin. Shayboniylar
sulolasining qulashi, siyosiy tizimning barqarorligi va davlatning kuchli rahbariyatiga
bo‘lgan ehtiyojni ko‘rsatadi. Zamonaviy siyosatda ham davlat rahbarlari o‘rtasidagi
nizolar, ichki to‘qnashuvlar va beqarorlik davlatning qulashiga olib kelishi mumkin,
shuning uchun siyosiy barqarorlikni saqlash juda muhimdir.Shayboniylar davridan
olingan yana bir saboq — madaniy merosni saqlash va rivojlantirish zaruriyatidir.
Shayboniylar, ilm-fan va madaniyatni rivojlantirishga katta e'tibor berib, Samarqand
va Buxoroni ilmiy markazlarga aylantirdilar. Bu madaniy meros va ilmiy yutuqlar
bugungi kunda ham qadrlanadi. Zamonaviy O‘zbekistonning rivojlanishi uchun
madaniy merosni saqlash, tarixiy yodgorliklarni yangilash va ilmiy tadqiqotlarni
davom ettirish kerak. Bu nafaqat tarixiy ahamiyatga, balki xalqning madaniy va ilmiy
rivojlanishiga ham katta hissa qo‘shadi.Shayboniylar davrida yuzaga kelgan ijtimoiy
va iqtisodiy muammolar, resurslar taqsimotidagi adolatsizliklar, va shu bilan bog‘liq
xalqning noroziligi, siyosiy tizimning zaiflashuviga olib keldi. Bu, o‘z navbatida,
zamonaviy davrda ijtimoiy adolat va iqtisodiy barqarorlikni ta'minlash zaruriyatini
anglatadi. Ijtimoiy va iqtisodiy tenglikni ta'minlash, aholining farovonligini oshirish,
resurslar taqsimotini adolatli amalga oshirish davlatni yanada
kuchaytiradi.Shayboniylar sulolasining O zbek tarixidagi o‘rni ulkan bo‘lib, uʻ
o‘zining siyosiy yuksalishi, madaniy rivojlanishi va ilmiy yutuqlari bilan ajralib
turadi. Shayboniylar davri, ichki nizolar va zaiflashuv sababli quladi, ammo bu
39

davrdan olingan saboqlar zamonaviy siyosat va ijtimoiy hayotga katta ta'sir
ko‘rsatmoqda. Siyosiy barqarorlik, madaniy merosni saqlash, ijtimoiy adolat va
iqtisodiy rivojlanishning ahamiyati zamonaviy O‘zbekistonning rivojlanishida muhim
omillar hisoblanadi. Shayboniylar davri, tarixiy saboqlarni o‘rganish orqali, bugungi
kunda siyosat, iqtisodiyot va madaniyat sohalarida yanada barqaror va muvaffaqiyatli
tizimlarni yaratish uchun ko‘plab imkoniyatlarni taqdim etadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Barthold, V.V. Turkiston mongollar istilosigacha . — Toshkent: “Fan”, 1993.
2. Ziyayev, H. O‘zbek davlatchiligi tarixi . — Toshkent: “Sharq”, 2000.
3. Qayumov, A. Shayboniylar davri va ularning madaniy merosi . — Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2007.
4. Karimov, I.A. Yuksak ma’naviyat — yengilmas kuch . — Toshkent:
40

“Ma’naviyat”, 2008.
5. Abduraimov, N. O‘zbekiston tarixi . 1-qism. — Toshkent: “O‘qituvchi”, 2002.
6. Sultonova, D.X. Shayboniylar davri tarixiy manbalarda . — Samarqand:
“Zarafshon”, 2015.
7. Allambergenov, Sh. Movarounnahr siyosiy tarixida Shayboniylar o‘rni . —
Toshkent: O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi nashriyoti, 2010.
8. Muhammad Solih. Tarixi Shayboniy . — (arabiy manba, tarjimasi bilan) —
Toshkent: “Fan”, 1991.
9. Inoyatov, H. O‘zbek xalqining tarixiy ildizlari . — Toshkent: “Fan”, 1998.
10. Internet manbalari:
 www.ziyouz.uz — O‘zbek tarixi va madaniyati haqidagi maqolalar
 www.naqshband.uz — Shayboniylar davri madaniy hayoti haqida ma’lumotlar
41

Shayboniylar davlati siyosiy tarixi va ilmiy-madaniy merosi haqida kurs ishi

Sotib olish