Moy fraksiyasiyasini tanlab ta’sir etuvchi erituvchi yordamida ekstraktni ajratib olish jarayonini avtomatlashtirish - Texnika va texnologiya - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	400000UZS
Hajmi	4.7MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	26 Iyun 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Texnika va texnologiya

Sotuvchi

Aslanbek

Ro'yxatga olish sanasi 23 May 2024

2 Sotish

Moy fraksiyasiyasini tanlab ta’sir etuvchi erituvchi yordamida ekstraktni ajratib olish jarayonini avtomatlashtirish

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT KIMY O – TEXNOLOGIY A INSTITUTI
“OZIQ – OVQAT MAHSULOTLARI TEXNOLOGIY A SI” FAKULTETI
“INFORMATIKA, AVTOMATLASHTIRISH VA BOSHQAR ISH ”
KAFEDRASI
“ Moy fraksiyasiyasini tanlab ta’sir etuvchi erituvchi yordamida
ekstraktni ajratib olish jarayonini avtomatlashtirish ”
mavzu si dagi malakaviy bitiruv ishining
TUSHUNTIRISH XATI
« IAB» k afedra si mudiri :
Malakaviy bitiruv ishining
raxbari:
Malakaviy bitiruv i shini bajardi:
TOSHKENT – 202 4

Mundarija
1. Kirish..................................................................................................................
2. Texnologik jarayon tavsifi ..................................................................................
3. Texnologik jarayonni avtomatlashtirishning funksional chizmasi va
bayoni......
4. Avtomatlashtirish vositalarining buyurtma
spetsifikatsiyasi..............................
5. Prinsipial boshqarish va signallash tizimlarini
loyihalash...................................
6. Elektr manba prinsipial chizmasining
bayoni.....................................................
7. Avtomatik rostlash tizimini
hisobi. .....................................................................
8. Moy fraksiyasiyasini tanlab ta’sir etuvchi erituvchi yordamida ekstraktni
ajratib olish jarayonini boshqarish tizim arxitektura
bayoni...............................
9. Texnik – iqtisodiy xisob
qismi............................................................................
10. Hayot faoliyati xavfsizligi
qismi.........................................................................
11. Xulosa.................................................................................................................
12. Foydalanilgan adabiyotlar..................................................................................

Kirish
Bugungi kunda O‘zbekiston neft-gaz sanoati nafaqat yer osti boyliklarini qazib
olish, balki xomashyoni qayta ishlash va mahsulot ishlab chiqaruvchi majmualar
tizimiga aylandi. Bu tarmoq yuksak rivojlangan sanoat ichki va tashqi bozorlarda talab
yuqori bo‘lgan mahsulotlar ishlab chiqarish va sotish bo‘yicha qator yirik korxonalarni
birlashtirdi.
Hozirgi bosqichda tarmoqning asosiy iqtisodiy yo‘nalishlaridan biri uglevodorod
xomashyosini chuqur qayta ishlash va undan qo‘shimcha qiymatga ega mahsulotlar
ishlab chiqarish, xorijiy investitsiyalarni jalb etish hamda eksport geografiyasini
kengaytirish hisoblanadi. Bu boradagi loyihalarni amalga oshirish uchun
mamlakatimizga neft va gazni qazib chiqarishda yetakchi qator yirik chet el
kompaniyalari jalb etilmoqda. Rossiyaning “Lukoyl” neft kompaniyasi bilan
hamkorlikda “Qandim-Xauzak-Shodi-Ko‘ng‘irot” mahsulot taqsimoti bitimi doirasida
bunyod etilgan Qandim gazni qayta ishlash majmuasi ulardan biridir.
Korxona foydalanishga topshirilgach, 2 mingdan ortiq doimiy ish o‘rni yaratildi.
Qandim gazkondensat konlari guruhi negizida bunyod etilgan mazkur sanoat korxonasi
O‘zbekiston – Rossiya hamkorligining yuksak namunasidir. Uning ishlab chiqarish
quvvati yiliga 8,1 milliard kub metr tabiiy gazni qayta ishlashga mo‘ljallangan.
Majmua to‘la quvvat bilan ishlaganda 212 ming tonna sof oltingugurt, 134 ming tonna
barqarorlashtirilgan gaz kondensati olinadi, tozalangan tabiiy gaz eksportga
yo‘naltiriladi.
Davlatimiz rahbari Harakatlar strategiyasiga muvofiq amalga oshirilayotgan ishlar
sanoatning yetakchi yo‘nalishlarini izchil rivojlantirishga xizmat qilayotganini
ta’kidladi. Yoqilg‘i-energetika tarmog‘iga to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar jalb
etilayotgani, Qandim gazni qayta ishlash majmuasi O‘zbekiston bilan Rossiya
hamkorligi barcha sohada jadal rivojlanib borayotganining yorqin namunasi ekanini
qayd etdi.
Yangi korxona viloyat iqtisodiyoti uchun o‘ziga xos lokomotiv bo‘libgina
qolmasdan, butun mamlakatimizni uglevodorod mahsulotlari bilan ta’minlash tizimini

tubdan yaxshilash va eksport hajmini oshirish imkonini beradi. Davlatimiz rahbarining
2016 yil 28 sentabrdagi «2016 – 2020 yillarda uglevodorod xom ashyosini chuqur
qayta ishlash negizida eksportga yo‘naltirilgan tayyor mahsulotlar ishlab chiqarishni
ko‘paytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qarori asosida bu boradagi ishlar izchil
rivojlantiriladi.
Umumiy qiymati 3 milliard dollardan ziyod ushbu ulkan loyihada Janubiy
Koreyaning "Xyunday injenering" kompaniyasi asosiy quruvchi-pudratchilardan bo‘ldi.
Hech shubhasiz, bu yangi sanoat kompleksi nafaqat O‘zbekiston, balki Markaziy Osiyo
mintaqasidagi noyob sanoat ob’ektlaridan biriga aylandi. Prezident Shavkat Mirziyoev
alohida ta’kidlaganidek, O‘zbekiston faqat tabiiy xomashyosi bilan cheklanmay, uni
chuqur qayta ishlashda Qandim majmuasi katta imkoniyat yaratadi.
Qandim gazni qayta ishlash majmuasining 19 aprel 2018 yilda ishga tushirilishi
O‘zbekistonda gaz konlarini o‘zlashtirishda yangi bosqichni boshlab berdi. O‘zbekiston
iqtisodiyotining yetakchi tarmoqlaridan biri bo‘lgan neft-gaz sohasi rivoji
mamlakatimiz iqtisodiy yuksalishi va xalqimiz farovonligi yanada oshishida muhim
omil bo‘ladi.
Energetika sohasini yanada rivojlantirishga qaratilgan chora-tadbirlarga muvofiq,
Jizzax viloyatida zamonaviy neftni qayta ishlash kompleksi barpo etiladi. Qiymati 2,2
milliard dollar bo‘lgan loyiha yiliga 5 million tonna neft xomashyosini qayta ishlash
imkonini beradi. Rejaga ko‘ra, yangi qurilayotgan zavod har yili 3,7 million tonna
motor moyi, 700 ming tonna aviatsiya kerosini va 300 ming tonna qushimcha neft
mahsulotlari ishlab chiqarish quvvatiga ega bo‘ladi. Zavod qurib bitkazilishi 2022 yilga
rejalashtirilgan. Umumiy qiymati 2,2 milliard dollar bo‘lgan neftni qayta ishlash zavodi
yiliga 5 million tonna neftni qayta ishlash quvvatiga ega bo‘ladi. Yangi zavodga xom
ashyo Rossiyadan, Qozog‘iston orqali olib kelinadi.
O‘zbekiston prezidentining Qozog‘iston va Rossiyaga davlat tashriflarida olib
borilgan samarali muzokaralar natijasida majmua uchun xomashyo yaqinda barpo
etiladigan neft quvuri orqali yetkazib kelinadi. Bu energiya resurslarini yetkazish
xarajatlarini keskin kamaytiradi va loyihaning iqtisodiy samaradorligini oshiradi.
Majmuaning geografik joylashuvi ishlab chiqarilgan mahsulotni mamlakatning barcha

hududlariga va eksportga minimal xarajatlar bilan yetkazish imkoniyatini ta’minlaydi.
Zavodda uglevodorod xomashyosini chuqur qayta ishlash bo‘yicha eng
zamonaviy, ekologik va energetik jihatdan samarador texnologiyalar o‘rnatiladi. Ular
asosida jahon standartlariga javob beradigan motor va aviatsiya yoqilg‘isi, benzol,
mazut, bitum va boshqa neft mahsulotlari ishlab chiqariladi. Majmuaning ishga
tushirilishi 2 mingdan ziyod, iqtisodiyotga aloqador va xizmat ko‘rsatish tarmoqlarida
qo‘shimcha 14 mingdan ortiq kishining bandligini ta’minlashga xizmat qiladi.
O‘zbekiston uzoq muddatli loyihalarni amalga oshirish imkonini beradigan
muhim uglevodorodli salohiyatga ega. Hisob-kitoblarga ko‘ra, Markaziy Osiyodagi
barcha mineral zaxiralarning uchdan bir qismi O‘zbekistonda joylashgan.
Mamlakatimiz gazni qazib chiqarish bo‘yicha dunyoning ilg‘or yigirmataligiga kiradi.
O‘zbekiston iqtisodiyotining lokomotivlaridan biri bo‘lgan Muborak gazni qayta
ishlash zavodida kelgusi yili qo‘shimcha ravishda 6 milliard kub metr tabiiy gazni
oltingugurtdan tozalaydigan bloklar to‘liq faoliyat boshlaydi.

Texnologik jarayon tavsifi
Tozalangan mahsulot erituvchining qoldiq miqdori 0005-0,02%dan ortiq
bo‘lmasligi kerak. Moylarning qimmatbaho uglevodorodlari GACh yoki ekstraktga
o‘tib ketishi mumkin. Bu asosan, erituvchining etarli darajada sellektiv bo‘lmaganlini
sababli yuz beradi. Buning natijasida qimmatbaho va keraksiz komponentlar orasida
turgan uglevodorodlar yo‘qoladi. Bu komponentlar ichki rafinat deyiladi. Bu
komponentlarning yo‘qolishi asosiy mahsulot chiqishini pasaytiradi. Eng ko‘p tarqalgan
tozalash mujassamlashgan qurilmalarda fenol va furfurol yordamida o‘tkaziladi.
Bunday qurilmalarning ahamiyatli tomoni shundaki, ularda bir vaqtning o‘zida
distillyatli va qoldiq xom-ashyoni qayta ishlash imkoniyati mavjud.
Ikkinchi kolonna yuqorisidan yakuniy rafinatli eritma erituvchini qayta ishlash
jihoziga kiritiladi. Tozalashdagi 1 va 2-bosqich ekstraktli eritmalarni fenolli qayta
tiklash tizimiga yuboriladi. Kam qavushqoqli past haroratda qotuvchi moylarni olish
uchun engil distillyatlarni tozalash nisbatan past temperaturalarda (35-400C) amalga
oshiriladi. Qurilma texnologik sxemasida sovutish tizimi tushirilgan. Sovutish tizimi
ekstrakstiya kolonnasi pastki qismidan restirkulyastiyalanuvchi xom-ashyo va ekstraktli
eritma uchun sovutgichlarda foydalaniladigan suvni 3-8 0
C ga sovutib berishga
mo‘ljallangan. Moy frakstiyalarini tanlab ta’sir etuvchi fenol yordamida tozalash
jarayoni texnologik tizimi. Qurilmaning asosiy bloklariga quyidagilar kiradi: fenol-suv
azeotropik bug‘li aralashmadan fenolni absorbstiyalash, ekstraktlash, rafinatli eritma
tarkibidan fenolni ekstrakstiyalash.
Moylarni ularni tarkibidagi smola-asfal’tenli birikmalardan va qisqa yon zanjirli
politsiklik aromatik uglevodorodlardan qutilish uchun ularni selektiv tozalanadi.
Selektiv tozalashga distillyat va qoldiq moylar ham beriladi. Buning natijasida
moylarni rangi tozalanadi, yopishqoqlik indeksi ortadi, kokslanish darajasi va
oltingugurt birikmalarini miqdori kamayadi. Sanoat tajribasida eng keng tarqalgan
erituvchilar furfurol va furfuroldir. Moy fraktsiyalari bilan reaktsiyaga kirishganda ular
moydagi keraksiz moddalarni yaxshi eritadilar va qimmatbaxo kerakli

uglevodorodlarni deyarli eritmaydi. Erituvchilarni miqdori optimal miqdorda olinishi
kerak. Harorat o`zgarmaganda ekstrakt va rafinat fazalar muvozanat holida bo`ladilar.
Xom-ashyo erituvchi nisbatini orttirish ekstrakt eritmasining kontsentratsiyasini
pasayishiga olib keladi va fazalar o`rtasidagi muvozanatni buzilishiga olib keladi.
Buning natijasida uglevodorodlarning bir qismi rafinat eritmasidan ekstrakt eritmasiga
o`tadi. Tozalanish darajasi ortadi, rafinatni miqdori kamayadi. Xom-ashyo erituvchi
nisbatini kamayishi teskari natijasiga olib keladi. Lekin juda katta miqdordagi
erituvchilar xom-ashyo bilan bir-xil eritma hosil qilib fazalar ajralmay qolishi mumkin.
Moy fraktsiyasi nasos N-1 bilan deferator K-1 ga beriladi va u yerda moyda erigan
kislorod suv bug‘i yordamida chiqarib tashlanadi. Moy deaeratordan K-1 chiqarib,
isitgich T-1 ga yuboriladi va apparat K-2 ni o`rta qismiga beriladi. Kolonnani yuqori
qismidan isitgich T-2 da qizdirilgan furfurol beriladi. Kontaktorni pastki qismida
ekstrakt eritma tindiriladi. Bu yerda ekstraktdan ikkilamchi rafinat ajratib olinadi,
chunki kolonna K-7 dan erituvchidan tozalangan ekstrakt beriladi. K-2 ni pastki
qismini harorati past bo`ladi. Rafinat eritma kontaktorni yuqori qismidan (K-2) nasos
(N-3) yordamida isitgich T-3 va P-1 orqali kolonnalar K-3 va K-4 ga erituvchini
parlatib olish uchun beriladi.
Kolonna K-4 ga suv bug‘i beriladi. Kolonna K-4 ni pastki qismidan rafinat issiqlik
almashuv apparati T-3 va sovutgich X-1 da sovutilib qurilmadan chiqariladi. ekstrakt
eritma esa kontaktor K-2 ni pastki qismidan nasos N-4 yordamida chiqarib olinadi.
Eritmaning bir qismini sovutgich orqali kolonna K-2 ni pastki qismiga haroratni
pasaytirish uchun, boshqa qismi esa kolonna K-5 ga jo`natiladi. Keyin ekstrakt eritma
kolonna K-5 ni pastki qismidan nasos N-6 bilan pech P-2 orqali kolonna K-6 ga va K-6
ni pastki qismidan nasos N-7 yordamida kolonna K-7 ga yuboriladi. K-8 ni pastki
qismidan ekstrakt nasos N-8 yordamida qurilmadan chiqariladi.
Shunday qilib furfurolni ekstrakt eritmadan regeneratsiyasi 4 bosqichda boradi:
Kolonnalar K-5 va K-6 da bosim ostida, K-7 va K-8 da vakuum ostida. Kolonna K-8 ga
kolonna K-4 ga o`xshab suv bug‘i beriladi. Quruq furfurolni parlari K-3, K-7, K-5 va K-
6 kolonnalaridan kondensirlanib E-3 ga yig‘iladi va u erdan nasos N-10 yordamida
furfurol kontaktor K-2 ga beriladi.
Furfurol va suv bug‘lari kolonnalar K-4 va K-8 lardan chiqib suv va furfurolni

ajratish sistemasiga tushadi. Sovutgich X-5 da kondensirlangan suv va furfurol E-2 da
yig‘iladi va u yerda ikki qavatga: yuqori qismida furfurol eritmasi va pastki qismida
suvni 6% furfuroldagi eritmasi bo`ladi. Yuqori qavati par bilan qizdirilgan kolonna K-9
ga beriladi va furfurolni olish uchun ishlatiladi. Shunday qilib, birinchidan furfurolni
sarfi kamayadi, ikkinchidan oqava suvni ifloslanishi kamayadi. Pastki qavat zmeevik
bilan isitiladigan kolonna K-10 ga beriladi. Kolonna K-10 ni pastki qismidan quruq
furfurol E-3 ga tushadi. Kolonnalar K-9 va K-10 ni yuqori qismidan. Furfurol va suv
bug‘lari sovutgich (X-5)ga yuboriladi.
Erituvchi esa kolonnani pastki qismiga tushgan sari smolali va politsiklik
birikmalarga to`yinib boradi. Buning natijasida rafinatni kritik harorati ortadi.
ekstraktsiya jarayonini yaxshilash uchun erituvchi reaktorga berilayotgandagi harorat
moy berilayotgandagi haroratdan biroz yuqori bo`ladi. Bu haroratning farqi erituvchilar
va xom-ashyoni xususiyatiga bog‘liq bo`lib ekstraktsiyani harorat gradienti deyiladi.
Erituvchilarni va tozalashni optimal parametrlarini har bir alohida vaziyatda
tajriba yo`li bilan aniqlanadi. Bunda boshlang‘ich xom-ashyoni sifatiga va olinadigan
mahsulotga qo`yiladigan talabga ahamiyat beriladi.
Furfurol furfurolga nisbatan birqancha afzalliklarga egadir: u kamroq zaharli,
rafinatni 12-15% mas. ko`p beradi, solishtirma parlanish harorati va qaynash harorati
furfurolga nisbatan ancha past bo`lganligi sababli iqtisodiy tomondan ham
ahamiyatlidir. Lekin, birqancha momentlarda, masalan, qoldiq moylarni tozalashda,
rafinatni sifati furfurol bilan tozalanganda ancha pastdir. Furfurol – xom-ashyo
nisbatini ortirish hech qanday effekt bermaydi. Furfurol smolalarni furfurolga nisbatan
yomon eritadi, shuning uchun furfurol bilan tozalab olingan moylarni rangi ancha
to`qroq bo`ladi.
Rafinatni miqdorini ko`paytirishni va uni sifatini yaxshilashni yo`llaridan biri
furfurol va furfurolni yuqori effektivli erituvchilar, masalan N-metilpirrolidon bilan
aralashtirishdir. N-metilpirrolidon barqaror, agressiv emas, qaynash harorati 2000C,
furfurol va furfurolga nisbatan kam zaharli va tanlovchanligi yuqoridir.

Texnologik jarayonni avtomatlashtirishning
funksional chizmasi va bayoni
Moy fraktsiyasi nasos N-1 bilan deferator K-1 ga beriladi va u yerda moyda erigan
kislorod suv bug‘i yordamida chiqarib tashlanadi. K-1 deferator yuqori qismidan
chiqadigan komponent sarfini elektr chiqish signaliga ega bо’lgan SITRANS F US060
markali elektromagnitli sarf ulchagich (poz. 1 -1) orqali kiradi va 4-20 mA tokli signal
kо’rinishida PLK Simantic S7 1500 markali kontrollerga uzatiladi va kontroller Sirius
3RT2035 markali (poz. 1 - 2 ) magnitli yuritgich yordamida klapinni ochib yopish
yordamida moyning sarfini rostlaydi . K-1 deferator kalonnasidagi harorat SITRANS
TR300 markali (poz. 2-1) datchigi yordamida bosimi esa SITRANS P220 markali (poz.
3-1). SITRANS P220 bosim o‘zgartirgichining o‘lchovchi sezgir elementi piezoelektrik
texnologiyasiga asoslangan moydagi bosimni sezadi. Sezgir elementi bosimning
mexanik deformatsiyasini elektr signaliga aylantiradi joriy qiymatni bosmaga chiqarish
va xotirada saqlaydi. K-1 deferator kalonnasidagi sathni nazorat qilishda unga
SITRANS LCS 100 (poz. 4-1) markali sig‘im o‘zgarishiga mos ravishda datchikning
chiqish signalini hosil qiladi.
Moy deferatordan K-1 chiqarib, isitgich T-1 ga nasos orqali yuboriladi va apparat
K-2 ni o`rta qismiga beriladi. Bunda K-2 ga kelgan moyning haroratini SITRANS
TR300 markali (poz. 7-1) datchigi yordamida o‘lchanadi.
K-2 kolonnani yuqori qismidan isitgich T-2 da qizdirilgan furfurol beriladi. T-2
dan keladigan furfolning bosimini nazorat qilishda SITRANS P220 markali (poz. 8-1).
SITRANS P220 bosim o‘zgartirgichining o‘lchovchi sezgir elementi piezoelektrik
texnologiyasiga asoslangan moydagi bosimni sezadi. K-2 kolonnadagi aralashma
komponentning sathini nazorat qilishda unga SITRANS LCS 100 (poz. 9-1, 9-2)
markali sig‘im o‘zgarishiga mos ravishda datchikning chiqish signalini hosil qiladi va
kontroller Sirius 3RT2035 markali (poz. 9 - 3 ) magnitli yuritgich yordamida klapinni
ochib yopish yordamida moyning sathi ni rostla nad i. 14 Nasos orqali isitgich T-4
yuboriladi. K-2 kolonnani yuqori qismidan sovutgich X-2 orqali keladigan komponent
sarfini SITRANS F US060 markali elektromagnitli sarf ulchagich (poz. 11 -1) orqali

o‘lchanadi va kontroller Sirius 3RT2035 markali (poz. 11 - 2 ) magnitli yuritgich
yordamida klapinni ochib yopish yordamida moyning sarfini rostla nad i. K-2
kolonnadagi ortiqcha komponent 17 nasos yordamida isitgich T-3 va P-1 orqali
kolonnalar K-3 va K-4 ga erituvchini parlatib olish uchun beriladi. Isitgich T-3 va P-1
orqali kolonnalar orasida bosimni nazorat qilishda SITRANS P220 markali (poz. 18-1)
orqali amalga oshiriladi. P-1 dan chiqgan komponent sarfini elektr chiqish signaliga
ega bо’lgan SITRANS F US060 markali elektromagnitli sarf ulchagich (poz. 16 -1)
orqali amalga oshiriladi. K-4 ga keladigan aralashma harorati SITRANS TR300
markali (poz. 17-1) datchigi yordamida o‘lchanadi. Sirius 3RT2035 markali (poz. 17 - 2 )
magnitli yuritgich yordamida klapinni ochib yopish yordamida moyning harorati
rostla nad i. Isitgich T-4 dan qizdirilgan mahsulot chiqib sovutgich X-5 da sovutiladi.
Eritmaning bir qismini sovutgich orqali kolonna K-2 ni pastki qismiga haroratni
pasaytirish uchun, boshqa qismi esa kolonna K-5 ga jo`natiladi. Keyin ekstrakt eritma
kolonna K-5 ni pastki qismidan nasos N-6 bilan pech P-2 orqali kolonna K-6 ga va K-6
ni pastki qismidan nasos N-7 yordamida kolonna K-7 ga yuboriladi. K-8 ni pastki
qismidan ekstrakt nasos N-8 yordamida qurilmadan chiqariladi.
K-5 kalonnasida bosimini nazorat qilishda SITRANS P220 markali (poz. 20-1) va
harorati SITRANS TR300 markali (poz. 21-1) datchigi yordamida o‘lchanadi. K-5
kolonnadagi aralashma komponentning sathini nazorat qilishda unga SITRANS LCS
100 (poz. 22-1, 22-2) markali sig‘im o‘zgarishiga mos ravishda datchikning chiqish
signalini hosil qiladi va kontroller Sirius 3RT2035 markali (poz. 22 - 3 ) magnitli
yuritgich yordamida klapinni ochib yopish yordamida moyning sathi ni rostla nad i.
K-6 Kontaktorni pastki qismida ekstrakt eritma tindiriladi. Tindirilgan eritma 32
nasos orqali P-2 ga erituvchini parlatib olish uchun yuboriladi. Bu yerda ekstraktdan
ikkilamchi rafinat ajratib olinadi, chunki kolonna K-7 dan erituvchidan tozalangan
ekstrakt beriladi. K-2 ni pastki qismini harorati past bo`ladi. K-6 kalonnasida bosimini
nazorat qilishda SITRANS P220 markali (poz. 27-1) va harorati SITRANS TR300
markali (poz. 28-1) datchigi yordamida o‘lchanadi. K-6 kolonnadagi aralashma
komponentning sathini nazorat qilishda unga SITRANS LCS 100 (poz. 25-1, 25-2)
markali sig‘im o‘zgarishiga mos ravishda datchikning chiqish signalini hosil qiladi va
kontroller Sirius 3RT2035 markali (poz. 25 - 3 ) magnitli yuritgich yordamida klapini

ochib yopish yordamida moyning sathi rostla nad i. Kolonna K-4 ga suv bug‘i beriladi.
Kolonna K-4 ni pastki qismidan rafinat issiqlik almashuv apparati T-3 va sovutgich X-
1 da sovutilib qurilmadan chiqariladi. ekstrakt eritma esa kontaktor K-2 ni pastki
qismidan nasos N-4 yordamida chiqarib olinadi.
K-9 kalonnasida bosimini nazorat qilishda SITRANS P220 markali (poz. 32-1) va
harorati SITRANS TR300 markali (poz. 33-1) datchigi yordamida o‘lchanadi. K-9
kalonnasining pastki qismida chiqadigan komponent sarfini elektr chiqish signaliga ega
bо’lgan SITRANS F US060 markali elektromagnitli sarf ulchagich (poz. 34 -1) orqali
nazorat qilinadi.
K-10 kalonnasida bosimini nazorat qilishda SITRANS P220 markali (poz. 35-1)
va harorati SITRANS TR300 markali (poz. 36-1) datchigi yordamida o‘lchanadi. K-9
kalonnasining pastki qismida chiqadigan komponent sarfini elektr chiqish signaliga ega
bо’lgan SITRANS F US060 markali elektromagnitli sarf ulchagich (poz. 37 -1) orqali
nazorat qilinadi.
Shunday qilib furfurolni ekstrakt eritmadan regeneratsiyasi 4 bosqichda boradi:
Kolonnalar K-5 va K-6 da bosim ostida, K-7 va K-8 da vakuum ostida. Kolonna K-8 ga
kolonna K-4 ga o`xshab suv bug‘i beriladi. Quruq furfurolni parlari K-3, K-7, K-5 va K-
6 kolonnalaridan kondensirlanib E-3 ga yig‘iladi va u erdan nasos N-10 yordamida
furfurol kontaktor K-2 ga beriladi.
Furfurol va suv bug‘lari kolonnalar K-4 va K-8 lardan chiqib suv va furfurolni
ajratish sistemasiga tushadi. Bunda K-4 va K-8 kalonnalaridagi sarfini elektr chiqish
signaliga ega bо’lgan SITRANS F US060 markali elektromagnitli sarf o‘ lchagich
(poz. 14 -1 va poz. 29-1 ) orqali nazorat qilib boriladi.
Sovutgich X-5 da kondensirlangan suv va furfurol E-2 da yig‘iladi va u yerda ikki
qavatga: yuqori qismida furfurol eritmasi va pastki qismida suvni 6% furfuroldagi
eritmasi bo`ladi. Yuqori qavati par bilan qizdirilgan kolonna K-9 ga beriladi va
furfurolni olish uchun ishlatiladi. Shunday qilib, birinchidan furfurolni sarfi kamayadi,
ikkinchidan oqava suvni ifloslanishi kamayadi. Pastki qavat zmeevik bilan isitiladigan
kolonna K-10 ga beriladi. Kolonna K-10 ni pastki qismidan quruq furfurol E-3 ga
tushadi. Kolonnalar K-9 va K-10 ni yuqori qismidan. Furfurol va suv bug‘lari
sovutgich (X-5)ga yuboriladi.

Avtomatlashtirish vositalarining buyurtma spetsifikatsiyasiPozitsiyasi
Turi Nomi va texnik xarakteristikasi Markasi Yetkazib
beruvchi
Joylashish
nuqtasi
M
iqdori
PLK PLK orqali tizimli avtomatlashtirish. Markaziy
protsessor CPU417-T, RAM 4 Мb, Flash EEPROM
8 Мb. 4…20 mA, 0…5 mA tok kuchi va kuchlanish
0…10 V Siemens SIMATIC
S7-1200 “Siemens”
Germaniya shitda 1
EHM SIRIUS 1LG4253-4AA 60-Z D22 SIEMENS Siemens Rossiya joyida 2
1-1
FI Sarf o‘lchov qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….24 V. o‘lchash
chegarasi 15 – 36000 m 3
/soat orasida sarf qiymatini
o‘lchay oladi. SITRANS FUS380 “Siemens”
Germaniya joyida 1
1-2
NS Sarfni rostlovchi
klapan Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs,
о’lchami 114x55x174 mm Sirius
3RT20351NF34 “Siemens”
Germaniya shitda 1
2-1
TI Temperatura o‘lchov
qurilmasi Reaktordagi aralashma va suv temperaturasini
o‘lchaydi. Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10
V. O‘lchash temperatura diapazoni: -50…..+150°C. SITRANS TR300 “Emerson”
Rossiya joyida 1
3-1
PT Bosim o‘lchov
qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10 V. 8-30 bar
qiymatlar orasida bosim o‘lchay oladi. O‘lchash
temperatura diapazoni: -20…..+80°C. Sitrans
P220 “Siemens”
Germaniya shitda 1
4-1
LT Sath o‘lchov qurilmasi Reaktordagi sathni radar orqali o‘lchaydi. Chiqish
signali: 4….20mA yoki 0….10 V. O‘lchov
chuqurligi: 20 metr. O‘lchash temperatura
diapazoni: -40…..+80°C.
1.4435 po‘latidan tayyorlangan. IP68 himoya
korpusiga ega. SITRANS
LCS100 “Siemens”
Germaniya shitda 1
5-1
FI Sarf o‘lchov qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….24 V. o‘lchash
chegarasi 15 – 36000 m 3
/soat orasida sarf qiymatini
o‘lchay oladi. SITRANS FUS060 “Siemens”
Germaniya joyida 1
6-1 Temperatura o‘lchov Reaktordagi aralashma va suv temperaturasini SITRANS TR300 “Emerson” joyida 1

TI qurilmasi o‘lchaydi. Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10
V. O‘lchash temperatura diapazoni: -50…..+150°C. Rossiya
7-1
TI Temperatura o‘lchov
qurilmasi Reaktordagi aralashma va suv temperaturasini
o‘lchaydi. Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10
V. O‘lchash temperatura diapazoni: -50…..+150°C. SITRANS TR300 “Emerson”
Rossiya joyida 1
8-1
PT Bosim o‘lchov
qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10 V. 8-30 bar
qiymatlar orasida bosim o‘lchay oladi. O‘lchash
temperatura diapazoni: -20…..+80°C. Sitrans
P220 “Siemens”
Germaniya shitda 1
9-1
LT Sath o‘lchov qurilmasi Reaktordagi sathni radar orqali o‘lchaydi. Chiqish
signali: 4….20mA yoki 0….10 V. O‘lchov
chuqurligi: 20 metr. O‘lchash temperatura
diapazoni: -40…..+80°C.
1.4435 po‘latidan tayyorlangan. IP68 himoya
korpusiga ega. SITRANS
LCS100 “Siemens”
Germaniya shitda 1
9-2
LT Sath o‘lchov qurilmasi Reaktordagi sathni radar orqali o‘lchaydi. Chiqish
signali: 4….20mA yoki 0….10 V. O‘lchov
chuqurligi: 20 metr. O‘lchash temperatura
diapazoni: -40…..+80°C.
1.4435 po‘latidan tayyorlangan. IP68 himoya
korpusiga ega. SITRANS
LCS100 “Siemens”
Germaniya shitda 1
9-3
NS Sathni rostlovchi
klapan Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs,
о’lchami 114x55x174 mm Sirius
3RT20351NF34 “Siemens”
Germaniya shitda 1
11-1
FI Sarf o‘lchov qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….24 V. o‘lchash
chegarasi 15 – 36000 m 3
/soat orasida sarf qiymatini
o‘lchay oladi. SITRANS FUS060 “Siemens”
Germaniya joyida 1
11-2
NS Sarfni rostlovchi
klapan Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs,
о’lchami 114x55x174 mm Sirius
3RT20351NF34 “Siemens”
Germaniya shitda 1
13-1
FI Sarf o‘lchov qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….24 V. o‘lchash
chegarasi 15 – 36000 m 3
/soat orasida sarf qiymatini
o‘lchay oladi. SITRANS FUS060 “Siemens”
Germaniya joyida 1
14-1
FI Sarf o‘lchov qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….24 V. o‘lchash
chegarasi 15 – 36000 m 3
/soat orasida sarf qiymatini
o‘lchay oladi. SITRANS FUS060 “Siemens”
Germaniya joyida 1
16-1
FI Sarf o‘lchov qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….24 V. o‘lchash
chegarasi 15 – 36000 m 3
/soat orasida sarf qiymatini
o‘lchay oladi. SITRANS FUS060 “Siemens”
Germaniya joyida 1

16-2
NS Sarfni rostlovchi
klapan Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs,
о’lchami 114x55x174 mm Sirius
3RT20351NF34 “Siemens”
Germaniya shitda 1
17-1
TT Temperatura o‘lchov
qurilmasi Reaktordagi aralashma va suv temperaturasini
o‘lchaydi. Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10
V. O‘lchash temperatura diapazoni: -50…..+150°C. SITRANS TR300 “Emerson”
Rossiya joyida 1
17-2
NS Haroratni rostlovchi
klapan Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs,
о’lchami 114x55x174 mm Sirius
3RT20351NF34 “Siemens”
Germaniya shitda 1
18-1
PT Bosim o‘lchov
qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10 V. 8-30 bar
qiymatlar orasida bosim o‘lchay oladi. O‘lchash
temperatura diapazoni: -20…..+80°C. Sitrans
P220 “Siemens”
Germaniya shitda 1
19-1
TI Temperatura o‘lchov
qurilmasi Reaktordagi aralashma va suv temperaturasini
o‘lchaydi. Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10
V. O‘lchash temperatura diapazoni: -50…..+150°C. SITRANS TR300 “Emerson”
Rossiya joyida 1
20-1
TI Temperatura o‘lchov
qurilmasi Reaktordagi aralashma va suv temperaturasini
o‘lchaydi. Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10
V. O‘lchash temperatura diapazoni: -50…..+150°C. SITRANS TR300 “Emerson”
Rossiya joyida 1
21-1
PT Bosim o‘lchov
qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10 V. 8-30 bar
qiymatlar orasida bosim o‘lchay oladi. O‘lchash
temperatura diapazoni: -20…..+80°C. Sitrans
P220 “Siemens”
Germaniya shitda 1
22-1
LT Sath o‘lchov qurilmasi Reaktordagi sathni radar orqali o‘lchaydi. Chiqish
signali: 4….20mA yoki 0….10 V. O‘lchov
chuqurligi: 20 metr. O‘lchash temperatura
diapazoni: -40…..+80°C.
1.4435 po‘latidan tayyorlangan. IP68 himoya
korpusiga ega. SITRANS
LCS100 “Siemens”
Germaniya shitda 1
22-2
LT Sath o‘lchov qurilmasi Reaktordagi sathni radar orqali o‘lchaydi. Chiqish
signali: 4….20mA yoki 0….10 V. O‘lchov
chuqurligi: 20 metr. O‘lchash temperatura
diapazoni: -40…..+80°C.
1.4435 po‘latidan tayyorlangan. IP68 himoya
korpusiga ega. SITRANS
LCS100 “Siemens”
Germaniya shitda 1
22-3
NS Sathni rostlovchi
klapan Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs,
о’lchami 114x55x174 mm Sirius
3RT20351NF34 “Siemens”
Germaniya shitda 1
24-1
PT Bosim o‘lchov
qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10 V. 8-30 bar
qiymatlar orasida bosim o‘lchay oladi. O‘lchash
temperatura diapazoni: -20…..+80°C. Sitrans
P220 “Siemens”
Germaniya shitda 1

25-1
LT Sath o‘lchov qurilmasi Reaktordagi sathni radar orqali o‘lchaydi. Chiqish
signali: 4….20mA yoki 0….10 V. O‘lchov
chuqurligi: 20 metr. O‘lchash temperatura
diapazoni: -40…..+80°C.
1.4435 po‘latidan tayyorlangan. IP68 himoya
korpusiga ega. SITRANS
LCS100 “Siemens”
Germaniya shitda 1
25-2
LT Sath o‘lchov qurilmasi Reaktordagi sathni radar orqali o‘lchaydi. Chiqish
signali: 4….20mA yoki 0….10 V. O‘lchov
chuqurligi: 20 metr. O‘lchash temperatura
diapazoni: -40…..+80°C.
1.4435 po‘latidan tayyorlangan. IP68 himoya
korpusiga ega. SITRANS
LCS100 “Siemens”
Germaniya shitda 1
25-3
LT Sathni rostlovchi
klapan Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs,
о’lchami 114x55x174 mm Sirius
3RT20351NF34 “Siemens”
Germaniya shitda 1
27-1
TI Temperatura o‘lchov
qurilmasi Reaktordagi aralashma va suv temperaturasini
o‘lchaydi. Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10
V. O‘lchash temperatura diapazoni: -50…..+150°C. SITRANS TR300 “Emerson”
Rossiya joyida 1
28-1
PT Bosim o‘lchov
qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10 V. 8-30 bar
qiymatlar orasida bosim o‘lchay oladi. O‘lchash
temperatura diapazoni: -20…..+80°C. Sitrans
P220 “Siemens”
Germaniya shitda 1
29-1
FI Sarf o‘lchov qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….24 V. o‘lchash
chegarasi 15 – 36000 m 3
/soat orasida sarf qiymatini
o‘lchay oladi. SITRANS FUS060 “Siemens”
Germaniya joyida 1
29-2
NS Sarfni rostlovchi
klapan Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs,
о’lchami 114x55x174 mm Sirius
3RT20351NF34 “Siemens”
Germaniya shitda 1
31-1
TI Temperatura o‘lchov
qurilmasi Raqamli despleyli termometr, о’lchash diapozini -50 ...
+200 °C SITRANS TF2 “Siemens”
Germaniya joyida 1
32-1
TI Temperatura o‘lchov
qurilmasi Raqamli despleyli termometr, о’lchash diapozini -50 ...
+200 °C SITRANS TF2 “Siemens”
Germaniya joyida 1
33-1
PT Bosim o‘lchov
qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10 V. 8-30 bar
qiymatlar orasida bosim o‘lchay oladi. O‘lchash
temperatura diapazoni: -20…..+80°C. Sitrans
P220 “Siemens”
Germaniya shitda 1
34-1
FI Sarf o‘lchov qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….24 V. o‘lchash
chegarasi 15 – 36000 m 3
/soat orasida sarf qiymatini
o‘lchay oladi. SITRANS FUS060 “Siemens”
Germaniya joyida 1

35-1
TI Temperatura o‘lchov
qurilmasi Raqamli despleyli termometr, о’lchash diapozini -50 ...
+200 °C SITRANS TF2 “Siemens”
Germaniya joyida 1
36-1
PT Bosim o‘lchov
qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10 V. 8-30 bar
qiymatlar orasida bosim o‘lchay oladi. O‘lchash
temperatura diapazoni: -20…..+80°C. Sitrans
P220 “Siemens”
Germaniya shitda 1
37-1
FI Sarf o‘lchov qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….24 V. o‘lchash
chegarasi 15 – 36000 m 3
/soat orasida sarf qiymatini
o‘lchay oladi. SITRANS FUS060 “Siemens”
Germaniya joyida 1
38-1
FI Sarf o‘lchov qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….24 V. o‘lchash
chegarasi 15 – 36000 m 3
/soat orasida sarf qiymatini
o‘lchay oladi. SITRANS FUS060 “Siemens”
Germaniya joyida 1
39-1
FI Sarf o‘lchov qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….24 V. o‘lchash
chegarasi 15 – 36000 m 3
/soat orasida sarf qiymatini
o‘lchay oladi. SITRANS FUS060 “Siemens”
Germaniya joyida 1
39-2
NS Sarfni rostlovchi
klapan Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs,
о’lchami 114x55x174 mm Sirius
3RT20351NF34 “Siemens”
Germaniya shitda 1
40-1
TI Temperatura o‘lchov
qurilmasi Raqamli despleyli termometr, о’lchash diapozini -50 ...
+200 °C SITRANS TF2 “Siemens”
Germaniya joyida 1

Printsipial pnevmatik manba chizmasi va bayoni
Bu chizmada taqsimlanish tarmog‘iga manba manba tarmog‘ining asosiy manba
tarmog‘idan va unda kuchlanish bо’lmay qolganda rezerv manba tarmog‘idan
berilishi ta’minlangan. Buning uchun asosiy manba tarmog‘iga ulangan magnitli
yuritgich PM1 va rezerv manba tarmog‘iga ulangan magnitli yuritgich PM2 va
ularning kontaktlaridan foydalaniladi. Asosiy manba tarmog‘ida kuchlanish mavjud
bо’lsa, PM1 ishlab, о’zining normal ochiq PM1 kontaktlarini ulaydi va taqsimlanish
manba tarmog‘iga kuchlanish beriladi. Asosiy manba tarmog‘ining biror fazasida
kuchlanish bо’lmay qolsa, uch fazali kuchlanish relesi RN1 о’chib, asosiy manba
tarmog‘iga ulangan magnitli yuritgich PM1 zanjirini uzadi va bunda uning asosiy
manba zanjiridagi normal ochiq kontaktlari PM1 uzilib, asosiy manba zanjirini uzadi,
rezerv manba tarmog‘idagi normal yopiq PM1 kontakti esa ulanib, rezerv manba
tarmog‘idagi magnitli yuritgich PM2 ishlaydi va о’zining normal ochiq PM2
kontaktlarini ulab, taqsimlanish tarmog‘iga rezerv manba tarmog‘ini ulaydi. Asosiy
manba zanjiridagi hamma fazalarda kuchlanish paydo bо’lishi bilan, yana magnitli
yuritgich PM1 zanjiri ulanib, rezerv manba tarmog‘idagi magnitli yuritgich PM2
zanjirini uzadi va asosiy manba tarmog‘ini ulaydi
Tabiiy gazlarni absorbsiya usuli bilan tozalash jarayonining elektr sxemasi ushbu
texnologik jarayonda ishtirok etadigan tizimning barcha tarkibiy qismlarining elektr
ulanishlari va o‘zaro ta’sirining tuzilgan va batafsil tavsifidir. Ushbu hujjat
o‘simlikning samarali va xavfsiz ishlashini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi, bu erda
tabiiy gaz changni yutish vositalaridan foydalangan holda turli xil aralashmalardan
tozalanadi.
Bu jarayonni samarali boshqarish, xavfsizlikni ta’minlash va tozalangan gazning
yuqori sifatiga erishish imkonini beradigan barcha elektr komponentlari va ularning
o‘zaro ta’sirining tizimli ko‘rinishini ta’minlaydi. Sxemada ko‘rsatilgan elektr
sxemasi tabiiy gazlarni tozalash jarayonini absorbsiya usuli bilan avtomatlashtirish
uchun bir nechta kontrollerlar va boshqaruv elementlari mavjud. Quyida asosiy
komponentlar va ularning o‘zaro bog‘liqligi tavsifi keltirilgan. Quvvat manbai (220V

~ 24V): - Butun tizimning quvvat manbai. 220VAC kuchlanishini 24VDC ga
o‘zgartiradi.
Kontroller tabiiy gazni tozalash jarayonini aniq boshqarishni ta’minlaydi, so‘rilish
uchun zarur sharoitlarni saqlaydi. Datchiklar bosim, harorat va suyuqlik darajasi kabi
tizimning asosiy parametrlarini doimiy ravishda kuzatib boradi. Tekshirgichlar
datchiklardan signallarni qayta ishlaydi va agar kerak bo‘lsa, jarayonning maqbul
sharoitlarini saqlab turish uchun aktuatorlarning ishlashini to‘g‘rilaydi. Ushbu
prinsipial sxema tabiiy gazlarni tozalash jarayonini absorbsiya usuli bilan
avtomatlashtirilgan boshqarishni ta’minlaydi.

Prinsipial boshqarish va signallash tizim larini loyi h ala sh
Tekshirish tugmasi SV1 bosilganda K1 rele boshqarish о’ramlaridan tok о’tib,
K1 normal ochiq kontaktlarilarining ulanishiga sabab bо’ladi. Natijada, tovushli
signal NA ishlaydi va hamma signal lampalar zanjirini normal yopiq kontaktlar
orqali yoqadi.
Texnologik kontakt SQ1 ulanganda, K2 relening normal ulangan kontakti
orqali ulanib, K1 rele boshqarish о’ramlaridan tok о’tadi va bu uning K1 normal
ochiq kontaktlarilarining ulanishiga sabab bо’ladi. Natijada, VD2 diod orqali K2
rele zanjiri ulanadi K2 normal ochiq kontaktlari yordamida zanjir blokirovkalanadi.
Rele K2 ishlaganda, о’zining signallash lampasi zanjiridagi K2 normal ochiq
kontaktlarini ulab signal lampani N L 1 yoqadi va normal yopiq kontakt K2 ni uzadi.
Tо’xtatish tugmasi SV2 bosilganda, K1 rele о’ramlaridan tok о’tishi tо’xtaydi va K1
normal yopiq kontaktlarini uzadi va signal lampalari о’chib, faqat blokirovkalovchi
K2 kontakt zanjiridagi signal lampasi yoniq qoladi. Qolgan tizimlar ( 27-1 ) ham shu
tartibda ishlaydi.

AVTOMATIK ROSTLASH TIZIMINING HISOBI .
Ushbu ishini bajarishda obyekt sifatida a bsorbsiya kolonnasi tanlab olindi.
Olingan obyektni tizimli tahlil qilib, uning kirish va chiqish parametrlarini aniqlaymiz:
K
m K 1
m
T
m T 1
m
K
b K 1
b
T
b T 1
b
Bu yerda:
K
m -qurilmaga kirayotgan mahsulotning sarfi;
T
m -qurilmaga kirayotgan mahsulotning harorati;
K
b -qurilmaga kirayotgan bug‘ning sarfi;
T
b -qurilmaga kirayotgan bug‘ning harorati;
K 1
m -qurilmadan chiqayotgan mahsulotning sarfi;
T 1
m - qurilmadan chiqayotgan mahsulotning harorati;
K 1
b - qurilmadan chiqayotgan bug‘ning sarfi;
T 1
b - qurilmadan chiqayotgan bug‘ning harorati;
Ushbu kо’rsatkichlar ichidan boshqaruvchi va boshqariluvchi kо’rsatkichlarni
aniqlab olamiz. Boshqaruvchi kо’rsatkich – qurilmaga kirayotgan bug‘ning massaviy
sarfi, kg/soat; Boshqariluvchi kо’rsatkich- qurilmadan chiqayotgan mahsulotning
temperaturasi Ushbu kо’rsatkichlarni ichidan boshqaruvchi va boshqariluvchi
kо’rsatkichlarni aniqlab olamiz.
Boshqariluvchi kо’rsatkich – absorbsiya kolonnasidan chiqayotgan
mahsulotning harorati -T,˚S.
Boshqaruvchi kо’rsatkich - suv bug‘ning sarfi – K , m 3
/s.
Jarayondagi о’zgartiriladigan Obektning asosiy kо’rsatkichi – harorat bо’lib,
uning о’zgarish chegarasi t
max = 61 o
C; t
min =59 o
C; t
о’rt =60 o
C; о’zgarish chegarasi  t =
±1 o
C. K-1 kalonnasi

 t
max = t
max - t
о’rt =61-60=1 0
C
 t
min = t
min - t
о’rt = 59-60=-1 0
C
 t=  1 0
C
K-1 kolonnasining kompyuter modeli
Biz tanlagan obyekt bir sig‘imli ekanini hisobga olib,uning kompyuter
modelini kuyida keltirilgan “MATLAB” dasturi asosida hosil qilamiz.Buning
uchun dasturning kutubxonasidan kerakli bо’linmalar olinadi.Natijada ekranda
quyidagicha kompyuter modeli yaratiladi:
Simulink-MATLAB dasturida avtomatlashtirilgan issiqlik uzatish
jarayonining modeli Model qurilgandan so‘ng, unga 1000 soniya ishlash vaqtini
beramiz. Dinamik modelning ko‘rsatkichlari Matlab dasturidan olingan
egri chiziq yordamida aniqlanadi.
Keyingi bosqichda ob’ektni boshqarishning maqbul jarayoni

yaratiladi. Ob’ektni optimal boshqarish uchun regulyator PI (proporsional-
integral) sozlash qonuniga muvofiq tanlanadi. Avtomatik
haroratni boshqarish tizimining strukturaviy ko‘rinishi quyidagicha:
Avto m atik haroratni boshq a rish tizi m ining st r uktur a viy ko‘rinishi
Yuqorida Matlab avtomatik haroratni boshqarish tizimi uchun dasturdagi oqim
sxemasini yeslatib o‘tdik. Kompyuter modeli yaratilishi bilanoq, unga kucha y ti r ish
v a ine r si y a vaqtining qiy m atla r ini kirita m iz v a e kr a nda o‘tish eg r i chizig‘idan hosil
bo‘lg a n g r afikni ko‘ra m iz. Olingan o‘tish lini y alarid a n Opti m al boshq a ruv tanl a n a di:
Kucha y ti r ish koeffitsienti K = 1 va ine r si y a v a qti t=0 , 07 bo‘lsa, sozlash v a qti 1100
soni y a, so z l a sh v a qti 1000 soni y a, kucha y ti r ish koeffitsienti K = 1,3 va ine r si y a
v a qti T = 0,05. V a qt avvalgid a n qisqaroq [ 10 ] .

Rostlash vaqti 800 soni y a, ku c ha y tirish koeffitsi e nti K = 1,5 va ine r si y a
v a qti T = 0,03.

Boshqarish tizimi arxitekturasi bayoni
Kimyo va oziq-ovqat sanoatida ishlab chiqarish samaradorligi hamda mehnat
unumdorligini oshirishda ilmiy-texnika taraqqiyotining asosiy yо’nalishlaridan biri
bо’lgan texnologik jarayonlarning avtomatlashtirilgan boshqarish tizimi (TJABT)ni
yaratish va tatbiq etishdir. Hisoblash texnikasi asosida yaratilgan TJABT lar,
texnologik komplekslarni boshqarishda mahsulotning sifat va qiymat
kо’rsatkichlarini ma’lum texnologik va texnika-iqtisodiy mezonlardan foydalanib,
axborotlarni markazlashgan tarzda hisoblaydi. Kimyo va oziq-ovqat sanoatida
о’zgarib turadigan tashqi muhitning ta’sirlari sharoitida ishlab chiqarish
rezervlaridan foydalanish TJABTning asosiy masalasidir.
Texnologik jarayonlarning avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlarini sanoatga
tatbiq etish ishlab chiqarish unumdorligini, texnologik uskunalar quvvati
о’zgarmagan olda mahsulot qiymatining kо’payishini kо’rsatadi: xom ashyo, yarim
fabrikatlar va energiya keragicha sarflangan holda tayyorlangan mahsulotning sifati
yaxshilangan. Shunisi diqqatga sazovorki, bu tizimlarni yaratishga ketgan
mablag‘lar, odatda bir, bir yarim yilda о’zini qoplagan; mahsulotlarning sifati,
iqtisodiy kо’rsatiichlar yaxshilanibgina qolmay, balki mehnatning xarakteri va
sharoitiga ham ijobiy ta’sir etgan.
TJABT larni quyidagi belgilari bо’yicha sinflarga bо’lish mumkin:
1) avtomatlashtirilayotgan ishlab chiqarishning xarakteri bо’yicha ;
2) boshqarish obyektlarining murakkabligi bо’yicha;
3) funksional algoritmik belgisi bо’yicha(tizim hisoblaydigan boshqarish
masalalari kо’lami va axborot hajmi);
4) tizimning texnik darajasi bо’yicha;.
Boshqarishning obyektlarining murakkablik darajasi sifatida nazorat
qilinayotgan parametrlar va boshqaruv ta’sirlarining qiymati ifodalanadi.TJABT
ning nomenklatura asosini oldindan taxminan belgilab beradi va tadqiqot planiga
asos bо’lib xizmat qiladi.
Shuni qayd qilib о’tish kerakki, TJABT yordamida texnologik jarayonlarni
avtomatik va avtomatlashtirilgan (odam ishtirokida) ravishda tashkil etish mumkin,

uning ishlab chiqarishning ABT sidan prinsipial farqi ham shudir, odam bunda
korxonaning iqtisodiy faoliyatini boshqarish zanjirida ishtirok etadi
Texnologik jarayonlar darajasidagi boshqarish tizimlari real vaqt masshtabida,
ya’ni texnologik jarayonlar bilan bir vaqtda ishlashi lozim. Bu holda boshqaruvchi
hisoblash mashinasiga (BHM) axborotlar hajmi cheklangan massivlar shaklida
emas, balki amalda cheksiz tasodifiy ketma-ketliklar shaklida beriladi. Axborotlarni
qayta ishlash esa chek langan vaqt birligida bajariladi, ularning qiymati boshqarish
vazifasi va obyektlarning dinamik xususiyatlariga bog‘liq. Bundan TJABT larni
algoritmik ta’minlashda qо’shimcha talablar vujudga keladi: ular о’zlarini iqtisodiy
jihatdan oqlashlari lozim, ya’ni birinchidan, axborotni qayta ishlashga ketgan vaqt
bо’yicha, ikkinchidan esa BHM ning xotirasidan foy-dalanish hajmi bо’yicha,
boshqacha qilib aytganda kelayotgan axborotni о’z vaqtida «kо’rib chiqish» kerak.
Bu talablarga iterativ siklik hisoblash (staxostik approksimatsiya yо’li bilan
hisoblash, rekursiv regressiya yо’li va shu kabilar) usuli javob beradi. Ulardan
quyidagi masalalarni hal qilishda foydalanish mumkin:
1) texnologik nazorat va texnika-iqtisodiy kо’rsatkichlarni hisoblash
vazifalarini о’rganganda kerakli foydali signalni ajratib olish;
2) kо’p о’lchashli, raqamli boshqarishda;
3) identifikatsiyalash va adaptatsiyalashda;
4) optimallash va koordinatlashda.
Texnik darajasi va murakkabligining ortishiga qarab TJABT ni lokal, kompleks
va integrallangan tizimlarga ajratish mumkin.
TJABT lar murakkab, kо’p funksiyali tizimlar turiga kiradi. Bu sinfning kо’p
funksiyaliligi qator omillar bilan ifodalanadi, ya’ni: identifikatsiyalash, nazorat,
himoya va blokirovka, rostlash va boshqarish kabi ayrim funksional yordamchi
tizimlarning borligi; lokal, ayrim boshqarish masalalarining umumiy, global
maqsadga bо’ysunishining natijasi; yordamchi tizimlar orasidagi( kо’p sonli
aloqalarning borligi; ayrim obyektlarni boshqarishning markazlashuvi va, nihoyat,
turli funksiyalarni bajarishda bir xil texnik vositalardan foydalanish imkoniyati
mavjudligidir. TJABT lar bajargan funksiyalarni quyidagi uch guruhga bо’lish
mumkin: axborot, boshqaruv va yordamchi.

Tabiiy gazlarni absorbsiya usuli bilan tozalash ko‘plab fizik va kimyoviy
o‘zaro ta’sirlarni o‘z ichiga olgan murakkab jarayondir. Ushbu jarayonni optimal
boshqarish uchun assimilyatsiya jarayonining barcha jihatlarini hisobga oladigan va
gazni aralashmalardan yuqori darajada tozalashni ta’minlaydigan samarali
boshqaruv tizimining arxitekturasini ishlab chiqish kerak.
Tabiiy gazlarni absorbsiya yo‘li bilan tozalash jarayonini boshqarish tizimi bir
necha darajalarni o‘z ichiga oladi:
O‘lchov va signalizatsiya darajasi: ushbu darajada harorat, bosim, gaz va
changni yutish tarkibidagi aralashmalar kontsentratsiyasi kabi jarayon parametrlarini
doimiy ravishda o‘lchaydigan sensorlar va sensorlar o‘rnatilgan. Ushbu ma’lumotlar
tahlil qilish uchun boshqaruv tizimiga uzatiladi.
Mahalliy boshqaruv darajasi: nasoslarni yoqish va o‘chirish, changni yutish va
gaz sarflarini tartibga solish, harorat va bosimni belgilangan chegaralarda ushlab
turish kabi asosiy boshqaruv funktsiyalarini bajaradigan dasturlashtiriladigan
mantiqiy tekshirgichlarni (PLC) o‘z ichiga oladi.
Markaziy boshqaruv darajasi: SCADA (Supervisory Control and Data
Acquisition) tizimlarini o‘z ichiga oladi, ular mahalliy kontrollerlardan
ma’lumotlarni to‘playdi, ularni tahlil qiladi va operatorlarga tizim holati to‘g‘risida
markazlashtirilgan ma’lumotlarni taqdim etadi. SCADA tizimlar operatorlarga
jarayon parametrlarini qo‘lda sozlash va favqulodda vaziyatlarga javob berish
imkonini beradi. Optimallashtirish va tahlil darajasi: tizim xatti-harakatlarini
bashorat qilish va jarayonni optimallashtirish uchun matematik modellar va
algoritmlardan foydalanadi. Bunga changni yutish samaradorligini tahlil qilish,
changni yutish vositasini qayta tiklash zarurligini bashorat qilish va energiya sarfini
optimallashtirish kiradi. Texnologik jarayonning kirish va chiqish parametrlari
haqidagi axborot о’lchov asboblarining datchigi va axborotni kiritish-chiqarish
kompleksi orqali raqamli hisoblash mashinasiga (RHM) boradi. Bu axborotni (yoki
uning bir qismini) operator ham aloqa qurilmasi orqali RHM ga kiritishi mumkin.

Asosiy server Zahira server
Ma’lumotlarni
uzatish
Ma’lumotlarni
uzatish Ma’lumotlarni
uzatishMarkaziy
kontroller Zaxira kontroller
Qurilmalar Korxonaning texnologik
jarayonlarini avtomatlashtirish
va boshqarish tizimi
Mahalliy
hisoblash
tarmog'iBosh operator
Vaqt tizimini
sinxronlash
qurilmasi
KontrollerlarMa’lumotlarni
uzatish va
qabul qilish Ma’lumotlarni
uzatish va
qabul qilish Ma’lumotlarni
uzatish va
qabul qilish Ma’lumotlarni
uzatish va
qabul qilish
O’lchov
vositalarning ijro
mexanizmlari O’lchov
vositalarning ijro
mexanizmlari O’lchov
vositalarning ijro
mexanizmlari O’lchov
vositalarning ijro
mexanizmlari

TEXNIK - IQTISODIY HISOB QISMI
Korxona i/ch sarflari va ularning guru h lanishi
Umumiy ko‘rinishda ishlab chiqarish sarf xarajatlar (mahsulot, ishlar, xizmatlar
tannarxi) ishlab chiqarish jarayonida qo‘llanilgan tabiiy resurslar, xom ashyo,
materiallar, yoqilg‘i, quvvat, asosiy fondlar, mehnat resurslari, xamda ishlab chiqarish
va maxsulotni sotishga sarflangan boshqa qolgan xarajatlarning qiymatlarni aks ettiradi.
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasi Moliya
Vazirligi tomonidan 27.01.1995 yil №9, 5.02.1999 yili № 54 karori bilan
takomillashtirilgan “Maxsulot tannarxi (ishlar, xizmatlar) ni tashkil qiluvchi sarflar
tarkibi va maxsulot (ishlar, xizmatlar) ni sotish, moliya natijalarni kelib chiqish tartibi”
to‘g‘risidagi yangi yo‘riqnoma qabul qilingan.
Ushbu Yo‘riqnoma bo‘yicha hamma sarflar maxsulot ishlab chiqarish tannarxiga
kiritiladigan va ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan (ammo ular davr xarajatlar
tarkibida qayd etilib, asosiy faoliyat foydasida inobatga olinadilar) xarajatlarga
bo‘linadilar:
- Bundan tashkari sarflar korxona umumxo‘jalik faoliyatining foyda yoki zarari
xisobida inobatga olinadigan moliya faoliyati bo‘yicha xarajatlar;
- Favqulotdagi zararalar (foyda yoki daromadini soliq to‘laguncha qadar xisobida
inobatga olingan) dan iborat.
Shunga ko‘ra sarf moddalarining guruxlanishi quyidagicha bo‘ladi:
1. Maxsulotning ishlab chiqarish tannarxi;
2. Davr xarajatlari;
3. Moliya faoliyati xarajatlari;
4. Favqulotdagi zararlar.
2. Maxsulot tannarxiga kiritiladigan sarf xarajatlar tarkibi
a) maxsulot tannarxining iqtisodiy mazmuni; Maxsulot tannarxi asosiy sifat
ko‘rsatkichi bo‘lib, unda korxonalarning xo‘jalik faoliyatlaridagi xamma nuqson va
muvaffaqiyatlari ifodalanadi, mahsulotni ishlab chiqarish va sotishga ketgan sarf-
xarajatlarining pul ifodadagi yig‘indisidir. Maxsulot ishlab chiqarish va sotishga ketgan
sarflar qanchalik kam bulsa, shunchalik ishlab chiqarishning samaradorligi oshadi.

Mahsulot ishlab chiqarish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan xarajatlarning puldagi
ifodasi esa mahsulot ishlab chiqarish tannarxi deb ataladi.
Tannarx – maxsulot qiymatining asosiy qismini tashkil etib, uni baxosini
belgilashda asos xisoblanadi. Shuning uchun maxsulot tannarxini kamayishi amalda uni
narxini pasayishini ta’minlaydi va foydani ko‘payishida manba xisoblanadi.
Foyda va maxsulot tannarxining axamiyati ayniqsa bozor munosabatlari sharoitida
oshib ketdi, chunki foyda korxona faoliyatining asosiy manbaasini tashkil etadi.
b) sarf xarajatlarning kulkusion moddalari va iqtisodiy elementlar bo‘yicha
guruxlanishi ; Sarflar va xarajatlar shakllanish boshqaruvida xarajatlar turini inobatga
olgan sarflar tasnifi muxim axamiyatga ega va u kalkusiya moddalari xamda sarflar
elementlari bo‘yicha ko‘riladi.
Xarajatlarning kalkusiya moddalari bo‘yicha guruxlanishi ushbu xarajatlarni xosil
bo‘lgan o‘rni (joy) ni aks ettiradi va bir tur yoki bir o‘lcham maxsulot ishlab chiqarish
uchun ketgan sarflarni rejalash, xisobga olish va aniqlashda qo‘llaniladi.
Xarajatlarning sarf elementlari bo‘yicha guruxlanishi esa xarajatlar qayorda va qaysi
maqsadlarga safrlanishidan qatiy nazar ishlab chiqarishga ketgan sarflar smetasini
tuzishda qo‘llaniladi. Ushbu smeta korxona ishlab chiqaradigan xamma maxsulotining
xajmiga ketgan sarflarni aniqlaydi.
Maxsulotning ishlab chiqarish tannarxini tashkil etuvchi xarajatlar iqtisodiy
mazmundorligiga binoan quyidagi elementlar bo‘yicha guruxlanadilar:
- ishlab chiqarish moddiy sarf xarajatlar (qayta ishlanadigan chiqindilar qiymati
ayrilgan xolda);
- ishlab chiqarish xarakteriga ega mexnat haqi sarf xarajatlar;
- ishlab chiqarishga taaluqli ijtimoiy sug‘urta ajratmalar;
- asosiy fondlar va nomoddiy aktivlarning amortizatsiyasi;
- boshqa ishlab chiqarish xarajatlar.
Maxsulotning ishlab chiqarish tannarxi
Maxsulotning ishlab chiqarish tannarxiga uni ishlab chiqarish bilan bevosita bog‘liq
bo‘lgan xarajatlar kiradi va ular quyidagilardan iborat:
1. To‘g‘ri va yon dosh moddiy xarajatlar;

2. Mexnatga doir sarflangan to‘g‘ri va yondosh x arajatlar;
3. Qolgan ishlab chiqarishga taaluqli xarajatlar (shu jumladan ustama
xarajatlar).
Ishlab chiqarish moddiy sarflar tarkibi:
1 .1.Chetdan keltirilgan (sotib olin g an) , maxsulot tarkibi da asosini xosil qiluvchi
yoki maxsulot ishlab chiqarish (ishlar ni bajarish , xizmat lar ko‘rsatish) da zarur tarkibiy
qism hisoblangan xom ashyo va materiallar .
1.2.Sotib olingan materiallar – ishlab chiqarish jarayonida uni normal xolatda
o‘tishini ta’minlovchi va maxsulotni o‘rab-chirmablash uchun mo‘ljallangan, yoki
boshqa ishlab chiqarish maqsadlarda ishlatiladigan materiallar (sinovlar o‘tkazish,
nazorat qilish, asosiy fondlarni ta’mir va ekspluatatsiyasi uchun), ta’mirlash uchun zarur
bo‘lgan zaxira qismlari, instrument, inventar, moslamalr yemirilishi, maxsus kiyim-
boshni yemirilishi va shunga o‘xshash mexnat vositalar (asosiy fondlar tarkibiga
kirmagan) boshqa arzon baho ashyolarning yemirilishi.
1.3.Sotib olingan yarim fabrikat va komplektlash buyumlari (shu korxonada
qo‘shimcha ishlov yoki montajga mo‘ljallangan).
1.4. Tashqi yuridik va jismoniy shaxslar, shuningdek, xo‘jalik yurituvchi
subyektning ichki tarkibiy bo‘linmalari tomonidan bajariladigan, faoliyatning asosiy
turiga tegishli bo‘lmagan, lekin ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan ishlar va
xizmatlar.
Ishlab chiqarish xarakteriga ega ishlar va xizmatlar – boshqa chet korxona,
xo‘jaliklar yoki asosiy faoliyatiga kirmagan korxonaning xo‘jaliklari bajaradigan ishlar
(maxsulot ishlab chiqarish uchun maxsus aloxida operatsiyalarni amalga oshirish, xom
ashyo va materiallarga ishlov o‘tkazish, chet korxonalarning yuk tashish uchun
transport xizmatlar va x.k.).
1.5.Chetdan sotib olingan yoqilg‘i – texnologik jarayonlarda, turli xil quvvatlar
ishlab chiqarish uchun, binolarni isitish, ishlab chiqarishni transport xizmat bilan
ta’minlash uchun mo‘ljallangan turli yoqilg‘ilar;
1.6.Sotib olingan turli xil quvvatlar – texnologik, transport va boshqa xo‘jalik
extiyojlarga sarflanadigan quvvatlar.

1.7.Moddiy resurslarning tabiiy yo‘qolish normalari doirasida va ulardan ortiqcha
yo‘qotilishi, yaroqsizlanishi va kam chiqishi. Norma chegarasidan oshmay tabiiy qurishi
va sababli kamomad va aynishi natijasida yo‘qotmalar.
1.8.Moddiy resurslar qiymatiga yana korxonalarning moddiy resurslar bilan
ta’minlovchilar tomonidan keltirilgan tara va o‘rash materiallari uchun sarf xarajatlari
xam kiradi.
1.9. Xo‘jalik yurituvchi subyektning transporti va xodimlari tomonidan moddiy
resurslarni yetkazish bilan bog‘liq xarjatlar (yuklash va tushirish ishlari), ishlab
chiqarish xarajatlarining tegishli elementlariga kirishi kerak (mehnatga haq to‘lash
xarajatlari)
1.10. Moddiy sarflardan qayta ishlanadigan chiqindilar qiymati ayriladi – maxsulot
ishlab chiqarish jarayonida butunlay yoki qisman iste’mol sifatini yo‘qotgan xom ashyo,
materiallarning qoldiqlari.
2. Ishlab chiqarishga taaluqli mexnat haqlari uchun sarflar - korxonada qabul
etilgan mexnat haqi tizimiga binoan ishbay rassenka, tarif stavka va okladlar asosida
xaqiqatdan bajarilgan ish uchun xisoblangan ish haqlari. Bunga yana mukofotlar,
rag‘batlantirish va kompensatsion to‘lovlar, shtatida bo‘lmagan, ammo korxonaning
asosiy faoliyatiga jalb qilingan xodimlar ish haqlari kiradi.
1.3. Ijtimoiy sug‘urta bo‘yicha sarflar – belgilangan normalarga binoan ijtimoiy
Davlat sug‘urta idoralar Nafaqa fondi, Davlat va tibbiy fondiga xodimlar mexnat
haqlaridan foiz xisobida majburiy to‘lovlar.
1.4. Asosiy fondlar va ishlab chikarish axamiyatiga ega bulgan nomoddiy
aktivlar amortizatsiyasi. Bu modda tarkibiga asosiy fondlarning balans qiymati va
belgilangan normalar asosida ularning to‘la qayta tiklashga mo‘ljallangan amortizatsiya
ajratmalari kiradi (shu jumladan qonunga binoan fondlar aktiv qismining tezlashtirilgan
amortizatsiyasi).
Korxonaning nomoddiy aktivlar tarkibida yer, suv, boshqa tabiiy resurslar, sanoat va
intellektual (akliy) mulq obyektlar (patent, litsenziya) ga ega bo‘lgan haqlar aks etadi.
Nomoddiy aktivlar yemirilishi ularning boshlang‘ich qiymati va foydali xizmat
davriga binoan xar oy maxsulot tannarxiga o‘tkaziladi. Foydali xizmat davri

aniqlanmagan nomoddiy aktivlar uchun yemirilish normasi 5 yilga belgilanadi (foydali
xizmat davr korxonaning faoliyat davridan oshmasligi shart).
1.5. Boshqa ishlab chiqarish sarflari – bularga oldin qayd etilgan moddalarga
kirmagan sarflar kiradi – soliqlar, to‘lovlar, maxsus fondlarga to‘lanadigan ajratmalar,
kreditlar bo‘yicha to‘lovlar (belgilangan stavkalar, chegarasida), komandirovkalar
bo‘yicha xarajatlar, aloqa xizmati va boshqa ishlab chiqarish jarayonini ta’minlash
bo‘yicha sarflar kiradi.
Mahsulot tannarxiga qo‘shilish usuliga qarab ishlab chiqarish xarajatlari 2 guruxga
bo‘linadi:
1. Bevosita (tug‘ri) xarajatlar.
2. Bnlvosita (yondosh) xarajatlar .
Bevosita (to‘g‘ri) xarajatlar deb tegishli kalkulyatsiya obyektining tannarxiga
to‘ppa-to‘gri, ya’ni bevosita o‘tkaziladigan xarajatlarga aytiladi. Masalan, texnologik
maqsadda sarflangan xom ashyo va asosiy materiallar, ishlab chiqarishda band bo‘lgan
ishchilarning asosiy ish haqi va hokazo.
Yondosh xarajatlar bir necha xil mahsulogni tayyorlash bilan bog‘liq (energiya,
suv, bug‘ va hokazolar sarfi), shuning uchun ular mazkur mahsulot turlari o‘rtasida
taqsimotning aniq bazalariga mutanosib ravishda taqsimlanadi.
Ishlab chiqariladigan mahsulotning miqdoriga bog‘liqligiga qarab xarajatlar ikki
guruhga bo‘linadi:
1. O‘zgaruvcha n .
2. Shartli - o‘zgarmaydigan.
Ishlab chikarayotgan mahsulot miqdorining ko‘payishi yoki kamayishiga qarab
o‘zgaradigan (ular ham ko‘payadi yoki kamayadi) xarajatlar o‘zgaruvchan deyiladi.
Bularga xom ashyo, materiallar, texnologik maqsadda ishlatiladigan yoqilg‘i va
elektroenergiya, ishchilarning ish haqi (qisman) , asbob-uskunalarni saq l ash va
foydalanish xarajatlari kiradi.
Mahsulot miqdorining o‘zgarishi ta’sir etmaydigan xarajatlar shartli -
o‘zgarma y digan xarajatlar deb ataladi. Bularga umumishlab chiqarish xarajatlari
kiradi. Bu xarajatlar tarkibida xam mahsulot mikdorining ko‘payishi yoki kamayishiga
qarab har xil sanoat tarmoqlarida har xil darajada o‘zgaradigan xarajatlar bo‘lishi

mumkin. Lekin bunday xarajatlar umumsex xarajatlari ichida kam salmoqqa ega yoki
ularning o‘zgarishi uncha sezilarli emas. Shuning uchun ular shartli - o‘zgarmaydigan
xarajatlar deb nomlangan.
Shartli - o‘zgarmaydigan xarajatlar mutlaq miqdor bo‘yicha nisbatan o‘zgarmay
qolsada, ishlab chiqarish o‘sganda tannarxni pasaytirishning muhim omiliga aylanadi,
chunki bunda ularning mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan miqdori kamayadi.
Ishlab chiqarish xarajatlari tarkibiga qarab bir turdagi (o‘xshash) va har xil turdagi
(kompleks) xarajatlarga bo‘linadi. Bir turdagi xarajatlarga xom ashyo va materiallar, ish
haqi, yoqilg‘i va energiya xarajatlari kiradi. Kompleks sarflar tarkibida har xil turdagi
xarajatlar yig‘iladi . Masalan, umumishlab chiqarish xarajatlari, ish haqi, yoqilg‘i,
amortizatsiya va hokazo sarflar kiradi.
Ishlab chiqarish tannarxiga kiritilgan sarflar maxsulot ishlab chiqarish
kalkulyatsiyasi va ishlab chiqarish smetasida aks ettiriladi. Maxsulot ishlab chiqarish
kalkulyatsiyasida sarflar moddalar bo`yicha guruhlanib bir o`lcham yoki bir tur
maxsulot ishlab chikarishga ketgan xarajatlarini ifodalab kuyidagilardan iborat:
1. Tugri moddiy sarflar.
2. Mexnatga doir to`g`ri sarflar:
a) i/ch ishchilarning ish haqi
b) ijtimoiy sug`urta ajratmasi
3. Materiallarga doir yondosh sarflar.
4. Mexnatga doir yondosh sarflar.
5. Asosiy fondlar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi.
6. Boshqa, shu jumladan ustama xarajatlar.
To`g`ri moddiy sarflar ko`p hollarda kalkulyatsiyadan keyin alohida jadvalda
ochiladi va kuyidagi sarflardan tashkil topadi:
1. Xomashyo va asosiy materiallar – maxsulot tarkibiga kiradigan komponentlar.
2. Yordamchi materiallar – maxsulot tarkibiga kirmagan, ammo uni xosil bulishida
ishtrok etgan (katalizator, reagent va xokazo).
3. qayta ishlanadigan chikindi (ayriladi).
4. Yoqilgi va quvvat sarflari.

Umum xo`jalik buyicha maxsulot ishlab chikarishga ketgan sarflar esa iqtisodiy
elementlar buyicha guruxlanib kuyidagilardan iborat:
1. Xom ashyo va asosiy materiallar.
2. Yordamchi materiallar.
3. Yoqilgi.
4. Quvvat sarflari.
5. Xodimlarning ish haqlari.
6. Ijtimoiy sugurta ajratmasi.
7. Asosiy fondlar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi.
8. Boshqa sarflar.
5.Davr xarajatlari, moliya faoliyati buyicha sarflar va favqulotdagi zararlar
Davr xarajatlari — xarajatlar tarkibi to‘g‘risidagi Yo‘riqnomaga binoan joriy
etilgan korxonaning xarajatlar xisobi tizimida nisbatan yang‘i ko‘rsatkich. Bevosita
ishlab chiqarish jarayoni bilan bogliq bo‘lmagan xarajatlar davr xarajatlari toifasiga
kiritiladi. Ushbu xarajatlarga bo-shqaruv, tijorat xarajatlari, umumxo‘jalik maqsadidagi
boshqa xarajatlar, shu jumladan ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlanmalari
xarajatlari kiradi. Ushbu xarajatlar korxonaning mahsulot ishlab chiqarish faoliyati bilan
bog‘lanmagani, leqin mahsulot (ishlar, xizmatlar) sotish bo‘yicha asosiy faoliyati bilan
bovingani uchun ular operatsion xarajatlar, shuningdek umumiy va ma’muriy xarajatlar
deb xam ataladi. Ular ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulot yoki tovarlar hajmiga
bog‘liq emas, aksincha, vaqg, xo‘jalik faoliyatining qancha davom etishi bilan ko‘proq
bogliq. Ushbu xarajatlar ular paydo bo‘lgan xisobot davrida yig‘iladi va hisobdan
chiqariladi.
Davr xarajatlariga quyidagi xarajatlar kiritiladi:
• mahsulotni sotish xarajatlari;
• boshqaruv xarajatlari;
• boshqa operatsion xarajatlar, shu jumladan ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik
ishlanmalari xarajatlari, ishlab chiqarish va boshqaruv tizimini rivojlantirish xarajatlari;
• kelgusida soliq solish bazasiga kiritiladigan hisob davri xarajatlari.
Moliya faoliyati bo‘yicha xarajatlar - b ularga quyidagilar kiradi:

- Qisqa muddatli bank kreditlari (O‘zbekiston Markaziy banki belgi-langan xisob
stavkalar chegarasida yoki undan yuqori) bo‘yicha to‘lovlar va ta’mi-notchilar kreditlari
uchun % to‘lovlari.
- u zoq muddatli kreditlar bo‘yicha to‘lovlar;
- u zoq muddatli ijara bo‘yicha % to‘lovlari ;
- chet el valyutalari bilan bog‘liq operatsiyalar bo‘yicha zarar (ubitok) va salbiy kurs
(raznitsa).
- qi m matli qog‘ozlar chiqarish va tarqatish bo‘yicha xarajatlar.
- m oliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar.
Favqulotdagi zararlar - Korxona faoliyatida ko‘zda tutilmagan xodisa va
operatsiyalar natijasida kelib chiqqan gayri tabiiy, kutilmagan xarajatlar.
MAHSULOT ISHLAB CHIQARISH TANNARXNING (J-2)
KALKULATSIYASI
№ Sarf moddalar Sarflar qiymati
1o‘lcham maxsulot
uchun sum Yillik hajmi m
so‘m
1 2 3 4
1 Materiallarga doir to‘g‘ri sarflar 1 625 00 0 54 000000
2 Mexnatga doir to‘g‘ri sarflar
Shu jumladan: 41 0000 8000000
A)I/CH Ishchilarning ish xaqi 1520 0 0 6080000
B) Ijt. Sug‘urta ajratmalari 3 800 1920000
3 Materiallarga doir yondosh sarflar 10000 4000000
4 Mexnatga doir yondosh sarflar 8 000 6000000
5 Asosiy fondlar amortizatsiyasi 2 9 000 10000000
6 Boshqa (shu jumladan ustama) sarflar 5000 60 00000
I/ch tannarxi 185000 7 7 000000
7 Davr xarajatlari 20000 8000000
Umumiy sarflar 205000 82000000
Foyda 4 4 000 18000000

Mahsulot rentabelligi 22
Korxonaning ulgurji baxosi 4 50000 46 0000000
Aksiz
Kelishilgan (erkin sotish) baxosi 20% 300000 120000000
ASOSIY IQTISODIY KO‘RSATKICHLARI HISOBI
№ Ko‘rsatkichlar O‘lcham Loyixa bo‘yicha
1 2 3 4
Yillik i/ch mahsulot xajmi a)
natural ifoda
B) tovar maxsulotining qiymati t
M.so‘m 400000
100000000
2 1 o‘lcham maxsulotining tannarxi
(ishlab chiqarish sarflari) So‘m/M 3
185000
3 Yillik maxsulot tannarxi M.so‘m 74000000
4 Maxsulotni erkin sotish bahosi
(QQS-siz) So‘m/ M 3
250000
5 Yillik foyda M.so‘m 18000000
6 Maxsulot rentabelligi % 22
7 1 ishlovchining o‘rtacha oylik ish
xaqqi So‘m 85 00000
8 1 ishchining o‘rtacha oylik ish xaqi So‘m 800000
9 Moddiy sarflarning i/ch
tannarxdagi ulushi % 65

HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI QISMI.
Xavfsizlikka qo‘yiladigan umumiy talablar
Fabrikalar, zavodlar, sexlar va boshqa ishlab chiqarish birliklarining keyinchalik –
fabrika) qurilishi, rekonstruksiyasi va foydalanilishi Ushbu qoidalar va O‘zbekiston
Respublikasining boshqa qonunchilik hujjatlari talablarini hisobga olgan holda
bajarilgan loyihalarga muvofiq amalga oshirilishi lozim.
Fabrikaning har bir uchastkasi( ob’ekti, bo‘linmasi) uchun yong‘in va portlash
xavfi kategoriyasi belgilangan bo‘lishi va shunga muvofiq xavfsizlik choralari ko‘zda
tutilshi lozim. Yangi va rekonstruksiya qilinadigan fabrikalarni, shuningdek ishlab
turgan fabrikalardagi ob’ektlarni foydalanish uchun qabul qilish SHNK 3.01.04.04-04
“Qurilishi tugallangan ob’ektlarni foydalanish uchun qabul qilish” talablariga muvofiq
amalga oshirilishi lozim.
-Mehnat muhofazasi, xavfsizlik texnikasi sanoat sanitariyasi va atrof muhitga
salbiy ta’sir etuvchi kamchiliklari bo‘lgan ob’ektlarni ishga tushirish ta’qiqlanadi .
-Baxtsiz hodisalar, kasbiy zaharlanish va elektr tokidan zararlanishlar vaqtida
jabrlanganlarga hakimgacha ko‘rsatiladigan yordam bo‘yicha barcha ishchi va MTXlar
o‘qitilgan bo‘lishlari lozim.
Zararli yoki toksik moddalari bo‘lgan sex va bo‘linmalarda ishlovchi ishchilar
zaharli moddalar bilan muomala qoidalari bo‘yicha o‘qish kursidan o‘tishlari va fabrika
komissiyasida imtihon topshirishlari shart
-Xonalarda va fabrika hududida joylashgan barcha montaj o‘yiqlari, priyamkalar,
zumpflar, quduqlar va ariqchalar va hokazolar to‘siqlarning pastki qismida balandligi
0,14m bo‘lgan sidirg‘a qoplamali balandligi 1m lik to‘siqlar bilan to‘silgan yoki hamma
yuzasi bo‘ylab to‘shama (panjara) lar to‘shalgan, zarur joylarda esa eni 1m dan kam
bo‘lmagan o‘tish ko‘priklari bilan ta’minlangan bo‘lishi lozim.
-Yangi oltin ajratib olish fabrikalarini loyihalashda, mavjudlarini rekonstruksiya
qilishda va ishlab turgan fabrikalarda amalgamatsiya jarayonlarini qo‘llash ruxsat
etilmaydi.
-Yuqori toksinli reagentlar (sianidlar va boshqalar) qo‘llaniladigan oltin ajratib
olish fabrikalar sex va bo‘linmalarining pol, devor, ship va qurilish konstruksiyalari

zich, silliq va eritmalarni shimimaydigan va engil yuviladigan gidrofob qoplamalarga
ega bo‘lishi lozim. Yaxlit bo‘lmagan qavatlararo tomlarning ochiq chekkalari
suyanchiqlardan tashqari balandligi 2m dan kam bo‘lmagan nam o‘tkazmaydigan
to‘siqlarga ega bo‘lishi lozim.
Quyidagi joylarda mahalliy havo so‘rish ko‘zda tutilgan bo‘lishi lozim:
a) fabrikaning yanchish bo‘linmalarida sianli muhitda maydalash bajariladigan
tegirmonlarning yuk kirish va chiqish joylaridan;
b) konsentratni quritish bo‘linmasida – quritish pech (baraban)larining yuk kirish
va chiqish teshiklaridan;
v) rux cho‘kmalarini quritish bo‘linmasida – quritish shkaf(pech)larining yuklash
lyuklaridan;
g) reagent bo‘linmalarida – toksik reagentlar solingan idishlarni ochish va
bo‘shatish kameralaridan, reagent berib turgichlardan, mutilo va yig‘ish chanlaridan;
d) sanoat oqavalarini zararsizlantirish bo‘linmalarida – zarasizlantirish
apparaturalaridan;
e) sorbsiyayalash bo‘linmalarida – smola ajratish pachuk va groxotlaridan;
j) regeneratsiya bo‘linmalarida – regeneratsiya kolonkalari va reagent
sig‘imlaridan;
z) elektroliz bo‘linmasida – elektrolizerlar va grafitlashtirilgan vatin kuydirish
pechlaridan.
-Yuqori konsentratsiyali portlash va yong‘in xavfi bo‘lgan moddalar(vodorod,
uglerod sulfati, sianli vodorod va h.k.)ning ajralib chiqishi mumkin bo‘lgan
apparatlarning so‘ruvchi ventilyasiya tizimlari portlash xavfisiz qilib bajarilishi lozim.
Ishlab chiqarish hududida joylashgan xavfli ishlabchiqarish ob’ektlariga
qo‘yiladigan talablar.
Fabrika hududida joylashgan barcha xavfli ishlab chiqarish ob’ektlari O‘zbekiston
Respublikasining “Xavfli ishlab chiqarish ob’ektlarining sanoat xavfsizligi haqida” gi
Qonuni talablarini qanoatlantirishi lozim, ish beruvchi esa bu ob’ektlarni ushbu Qonun
talablariga mos keltirishi shart.

Fabrikadagi xavfli ishlab chiqarish ob’ektlarini loyihalash, qurish va foydalanishga
qabul qilish ishlarini amalga oshiruvchi tashkilotlar yuqoridagi Qonun talablariga rioya
etishlari shart.
Xavfli ishlab chiqarish ob’ektidan foydalanuvchi fabrika uchun quyidagilar shart:
O‘zbekiston Respublikasining “Xavfli ishlab chiqarish ob’ektlarining sanoat
xavfsizligi haqida” gi Qonuni moddalari, shuningdek sanoat xavfsizligi sohasidagi
me’yoriy texnikaviy hujjatlar talablariga amal qilish;
xavfli ishlab chiqarish ob’ektlari xodimlar shtatini belgilangan tartibda butlanishini
ta’minlash;
xavfli ishlab chiqarish ob’ektlarida ishlash uchun tegishli malakaviy talablarga mos
keladigan va ko‘rsatilgan ishga tibbiy jihatdan nomunosibligi bo‘lmagan shaxslarga
ruxsat etish;
xavfli ishlab chiqarish ob’ekti xodimlarini tayyorgarlikdan va attestatsiyadan
o‘tkazilishini ta’minlash;
belgilangan talablarga mos holda ishlab chiqarish jarayonini nazoratlovchi zarur
asboblar va tizimlarning mavjudligi hamda ishlashini ta’minlash;
xavfli ishlab chiqarish ob’ektiga ruxsat etilmagan chet kishilarning kirishiga yo‘l
qo‘ymaslik;
xavfli moddalar saqlanishiga qo‘yiladigan sanoat xavfsizligi talablarining
bajarilishini ta’minlash;
maxsus tarzda vakolatlangan organ va qonunchilikka muvofiq sanoat xavfsizligi
sohasida alohida vakolatlarga ega bo‘lgan boshqa davlat organlarining buyruqlari,
qarorlari va amrnomalarini bajarish;
avariya va mojaro holatlarida, shuningdek sanoat xavfsizligiga salbiy ta’sir
ko‘rsatuvchi boshqa holatlar aniqlanganda xavfli ishlab chiqarish ob’ektini ishlatishdan
to‘xtatish;
xavfli i/ch ob’ektidagi avariya sabablarini texnikaviy tekshirishda ishtirok etish,
avriyaga olib kelgan sabablarni bartaraf etish va ularning profilaktikasiga doir choralar
ko‘rish;
xavfli i/ch ob’ektida mojaro kelib chiqish sabablarini tahlil qilish, ularni bartaraf
etish va profilaktikasiga doir choralar ko‘rish;

maxsus vakolatli davlat organini, qonunchilikka muvofiq sanoat xavfsizligi
sohasida alohida vakolatlarga ega bo‘lgan boshqa davlat organlarini, joylardagi davlat
hokimiyati organlarini, shuningdek fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlari va
aholini xavfli i/ch ob’ektidagi avariya to‘g‘risida o‘z vaqtida xabardor qilish;
avariya sodir bo‘lganda xavfli i/ch ob’ektlari xodimlarining hayoti va sog‘ligini
himoya qilishga doir choralar ko‘rish;
xavfli i/ch ob’ektlaridagi avariyalar va mojarolarning hisobini olib borish;
Xavfli i/ch ob’ektlari xodimlarining majburiyatlari:
1. sanoat xavfsizligi sohasidagi qonunchilik hujjatlari hamda me’yoriy texnik
hujjatlarning talablariga amal qilish;
2. sanoat xavfsizligi sohasida tayyorgarlik va attestatsiyadan o‘tish;
3. xavfli i/ch ob’ektlaridagi avariya yoki mojaro haqida tegishli kishilarga zudlik
bilan xabar berish;
4. xavfli i/ch ob’ektlarida avariya yoki mojaro sodir bo‘lganda belgilangan tartibda
ishlarni to‘xtatish;
5. xavfli i/ch ob’ektlarida avariyani cheklash va uning oqibatlarini bartaraf etishga
doir ishlarni o‘tkazishda belgilangan tartibda ishtirok etish.
Absorbsiya jarayonida ishlatiladigan qurilmalar va moddalarning asosiy
xavflilik xususiyatlarini bartaraf etish.
-Yuqori toksinli moddalarning ish xonalarining atmosferasiga tushishini oldini
olish uchun bo‘linma jihozlari (pachukalar, kolonkalar, goroxotlar) to‘liq
germetiklangan bo‘lishi, gazlarni so‘rib olish bevosita panagoh ostidan amalga
oshirilishi lozim.
-Desorbsiya va regeneratsiya jarayonlarining nazorati va boshqarilishi
avtomatlashgan bo‘lishi kerak.
-Sorbsiyalash reagentlarni saqlash va tayyorlash xonalari havo muhiti nazoratining
uzluksiz ishlovchi avtomatik asboblar bilan jihozlanishi kerak, bunda bu asboblar ish
joylarida sinil kislota bug‘larining REEKKdan oshib ketganligi haqida xabar beruvchi
sinalizatsiya tizimi (tovushli, yorug‘lik) bilan blokirovkalangan bo‘lishi lozim.

-Desorbsiya xonalarida ishlash faqat umumalmashuv ventilyasiyasi uzluksiz
ishlab turgandagina ruxsat etiladi.Ventilyasiya tizimlari ishdan chiqqan holda xizmat
ko‘rsatish xodimlari zudlik bilan xonani tark etmoqlari zarur. Xonaga kirish
umumalmashuv ventilyasiyasi qayta ishga tushirilgandan va xona atmosferasidagi
zararli aralashmalar (sinil kislotasi va boshqa) miqdori REEKK ga qadar tushirilgandan
keyin ruxsat etiladi.
-Smola kolonkalar bo‘ylab harakatlanganda qarash darchalari va kolonka
qopqoqlari zichlab yopilgan bo‘lishi lozim.
-Muhitning boshqa tarkibdagi kolonkasiga smolani tashish jarayonida (ishqorlidan
nordonga va teskari) qorishmalar to‘liq ajratilishi lozim. Qorishmalarni smola bilan
birgalikda tashish ta’qiqlanadi.
-Kolonkalardan smola va qorishmalar namunalarini olish faqatgina qopqoqlardagi
kichik lyuklarchalar yoki kolonka yonidagi darchalar orqali ruxsat etiladi. Namunalar
olish uchun kolonka qopqoqlarini ochish man qilinadi.
-Tovar regenerati elektrolizi xonasi umumalmashuv va avariya ventilyasiyasi
tizimlari bilan jihozlangan va havoda kislota bug‘lari va vodorodning REEKK
miqdoridan oshib ketganligi haqida xabardor qiladigan asboblar bilan butlangan bo‘lishi
lozim.
Ishni boshlashdan oldingi xavfsizlik talablari
Ish boshlanguncha ish o‘rnining xavfsizligiga ishonch hosil qilib, quyidagilarni
tekshirish kerak:
 ish uchun zarur bo‘lgan asboblar, mexanizmlar va moslamalarning
saqlagich (predoxranitel) qurilmalarining sozligini;
 himoya to‘siqlari, himoya g‘iloflari, zaminlagich, ventilyasiya, ishga
tushiruvchi, tormozlovchi va blokirovka qiluvchi qurilmalarning, aloqa vositalarining va
signalizatsiyaning bor-yo‘qligi va sozligini;
 ish o‘rnining yoritilish darajasini;
 o‘tish joylarining holatini;
 shaxsiy himoya vositalarining bor-yo‘qligi va sozligini.
O‘tkazilayotgan yoki o‘tkazilishi kerak bo‘lgan ta’mirlaj-montaj ishlari bilan

tanishish, texnologik jarayon holati bilan tanishish.
Ish o‘rnida o‘z kuchi bilan bartaraf etilmaydigan kamchiliklar borligi
aniqlanganda, ishni boshlamasdanoq brigadirga yoki smena ustasiga aytish kerak.
To‘xtovsiz ish borayotganda smenani qabul qiluvchi smenani topshiruvchi bilan
birgalikda xizmat ko‘rsatilayotgan jihozlarni, ish o‘rnini, o‘tish joylarini ko‘zdan
kechrishi, texnologik jarayonning olib borilishi bilan tanishishi kerak. Smena
topshiruvchidan topilgan nosozliklarni bartaraf etishini talab qilishi va bartaraf
etilmagan nosozliklar haqida brigadirga, smena ustasiga xabar berishi va ularning
ko‘rsatmasisiz ishni boshlamasligi kerak.
Ish vaqtida xavfsizlik talablari
-Apparatchi-gidrometallurg ish vaqtida jihozlarni texnik jihatdan oqilona
ishlatishi, texnologik tartibotga rioya qilishi kerak.
-Jihozlar soz holatda bo‘lgandagina, xavfli zonada kishilarning, ishga aloqasi
bo‘lmagan predmetlarning, asboblarning bor-yo‘qligini tekshirgandan so‘ng, radio
orqali xabar berib va tovushli yoki chiroqli signal bergandan so‘ng ularni ishga
tushirishi lozim. 3.3.Jihoz ishlayotganda uning ustida begona narsalarning bo‘lishiga
yo‘l qo‘ymaslik kerak
-Agar jihozlarda ventilyasiya tizimi bo‘lsa ularni yurituvchi (privodnoy) dvigatelni
ishga tushirishdan oldin ishga tushirish kerak.
-Ish vaqtida apparatchi-gidrometallurg jihozlar, moylash tizimi moslamalar,
uskunalari ishini kuzatib borishi, aniqlangan nosozliklar haqida darhol brigadirga va
smena ustasiga xabar berishi kerak. Iloji boricha engil nosozliklarni o‘zi mustaqil
ravishda bartaraf etishi lozim.
-Mashinalarga va mexanizmlarga xizmat ko‘rsatganda quyidagilar taqiqlanadi:
 ish borayotganida yig‘ishtirish, tozalash, va ta’mirlash ishlarini olib borish
 ishlab turgan bo‘limlarni va detallarni maxsus moslamalarsiz qo‘lda moylash
 to‘siqlarsiz ishlash, hamda ish vaqtida to‘siqlarni o‘rnatish va
mustahkamlash
-Jihozni Elektr sxemaga ajratgandan so‘ng, ishga tushiruvchi apparaturaga "Ishga
tushirmang! Odamlar ishlayapti!" plakatini ilib qo‘ygandan so‘nggina nasoslar
moytutqichlari (salniklari) tiqinlanadi (nabivka salnikov) va ta’mirlash ishlari olib

boriladi.
-Jihozlarda, quvurlarda(truboprovodlarda) ta’mirlash ishlari olib borilganda
kislotalardan, texnologik eritmalardan, bug‘dan, qaynoq suvdan va h.k., kimyoviy,
termik kuyishlarni oldini olish choralari ko‘rilgan bo‘lishi kerak.
-"O‘ta xavfli ishlarga topshiriq-ruxsat (naryad-dopusk)" bo‘lgandagina
balandliklarda (1.3 metr va ko‘proq), sig‘imlar va apparatlar ichida, kislota, ammiak
suvi, tez alangalanadigan suyuqliklar quvurlarini (truboprovodlarini) ta’mirlash
ishlarini olib borish lozim.
-Ichki tekshirish, tozalash,ta’mirlash ishlarini olib borish va h.k. uchun
to‘xtatilgan agregatni qismlarga ajratish yoki ochish faqatgina uni mahsulotlardan
bo‘shatgandan so‘ng va uni bosim manbalari yoki boshqa agregatlar bilan bog‘layotgan
barcha truboprovodlardan uzgandan so‘ng zapornaya armaturani yopgandan so‘ng yoki
zaglushka qo‘ygandan so‘ng amalga oshiriladi. Zapor armaturasida “Ochilmasin.
Odamlar ishlayapti” plakati ilingan bo‘lishi kerak.
-Nosoz jihozlarda, himoya to‘siqlari bo‘lmagan jihozlarda, apparatlarning
qopqoqlari ochiq holda bo‘lsa, emiruvchi va zaharli vositalari bo‘lgan
truboprovodlarning flanetsli birikmalarida himoyalovchi qoplamalari (g‘iloflari)
bo‘lmaganda, ventilyasiya bo‘lmaganda va zarur darajada yoritilmagan joyda ishlash
ta’qiqlanadi.
-Tiqin (qopqoqni-zaglushkani) o‘rnatganda yoki echib olganda maxsus jurnalga
shu ishni amalga oshirgan shaxs imzosi bilan qayd qilinadi.
-Texnologik apparatlar va inshootlarni (qurilmalarni) ko‘zdan kechirganda va
ta’mirlaganda ichini yoritish uchun kuchlanishi 12V bo‘lgan portlashdan himoyalanib
yasalgan ko‘chma qo‘l chiroqlarini ishlatishga ruxsat beriladi. CHiroqlarda metall
himoya to‘ri (setkasi) bo‘lishi kerak.
-Ta’mirlash ishlarini olib borganda faqatgina soz asbob-uskunalardan foydalanish
zarur Zarba beruvchi asbob bilan ishlaganda himoyalovchi ko‘zoynakni taqish kerak.
-Boltli birlashmalarni tortish va bo‘shatishda faqatgina uzatgichsiz standart gayka
kalitlarini ishlatishga ruxsat beriladi. Gayka kalitlari gayka o‘lchamiga mos kelishi
kerak.
-Surilma qopqoq (zadvijka) va (ventillar) jo‘mraklarni ochish va yopish uchun

qandaydir richaglarni qo‘llash taqiqlanadi.
-Mahalliy yoritish uchun kuchlanishi 42Vgacha bo‘lgan ko‘chma dastaki
chiroqlardan foydalnishga ruxsat etiladi. Sig‘imlar (idishlar) ichida ishlaganda ko‘chma
chiroqlarni ta’minlash uchun 12Vdan ko‘p bo‘lmagan kuchlanishdan foydalaniladi.
CHiroqlar himoya to‘riga ega bo‘lishi kerak. Sig‘imlar (idishlar) ichiga ko‘chma
pasaytiruvchi transformator olib kirish taqiqlanadi.
-Tashqollash (podmashivanie) vositalari sifatida to‘g‘ri kelgan narsalarni qo‘llash
taqiqlanadi
-Elektr jihozlariga, ishga tushiruvchi apparaturaga suv tushishiga yo‘l qo‘ymaslik
kerak.
-Himoya ko‘zoynaklarisiz proba olish, aeroliftlarni va eritma quvur ustun
(stoyak)larini urib teshishga (probivka) ruxsat etilmaydi.
-Elektr simlarida, ishga tushirish apparaturasida, himoyalovchi zaminlagichda
nosozliklar yuzaga kelsa, navbatchi elektrikni nosozlikni bartaraf etish uchun chaqirish
va smenaning usta-texnologiga va brigadirga xabar berish kerak.
-Elektr energiyasini uzatish to‘xtatilganda yoki biror bir sababga ko‘ra jihoz
to‘xtab qolganda boshqarish shchit(щit)dagi kalitni neytral holatga qo‘yish.
-Ish o‘rinlari va o‘tish joylari ozoda va batartib saqlanishi kerak. Asbob-
uskuna,latta-putta,zichlash materiallari maxsus ajratilgan joylarda saqlanishi zarur.
-Agarda bexosdan mahsulot – kislota, ishqor,texnologik eritma va h.k. to‘kilib
ketsa, darhol uni yig‘ib olish chorasini ko‘rish kerak.
-Begona shaxslarning ish o‘rnida bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak.
-Zavod, sex hududida yurish uchun maxsus ajratilgan o‘tish joylarida, zinalarda va
maydonchalarda harakatlanishga ruxsat etiladi. Quvurlardan, tarnovlardan (jeloba),
to‘siqlardan va boshqa moslamalardan oshib o‘tishga ruxsat etilmaydi.
-Apparatchi-gidrometallurg berilgan maxsus kiyim, poyafzal va boshqa yakka
tartibdagi himoya vositalaridan foydalanishi va ularni asrashi kerak. Maxsus kiyim
butun va ixcham bo‘lishi kerak, jihozning harakatlanayotgan yoki aylanayotgan qismi
ilib ketishi (chaynashi) ehtimoliga yo‘l qo‘ymaydigan holatda bo‘lishi kerak.
-Sex hududida va ish o‘rnida kaska kiyib yurish lozim.
-Zararli kimyoviy vositalar, suyuqliklar bilan ishlaganda maxsus

kiyimda,himoyalovchi ko‘zoynak taqish yoki ko‘zoynakli maxsus niqob, respirator,
rezina qo‘lqop,etik va peshband (fartuk) kiyish kerak. Ish zonasi havosi tarkibida zararli
moddalar ruxsat etilgan konsentratsiya chegarasidan yuqori bo‘lsa tegishli markali
protivogazlardan foydalanish.
- Kuchli ta’sir etuvchi zaharli moddalar bilan ish olib borish alohida ishlab
chiqilgan yo‘riqnomga asosan olib boriladi.
Ish tugagandan keyin xavfsizlik talablari
-Ish o‘rnini toza holda, xizmat ko‘rsatayotgan jihozlarni va ishlab turgan
kommunikatsiyalarni soz holatda barcha to‘siqlar va g‘iloflar bilan birga topshirish.
- O‘t o‘chirishning birlamchi vositalari, asboblar, protivogazlarning avariya holati
uchun zahirasini yig‘ma va soz holatda topshirish.
- Smenani qabul qiluvchiga xizmat ko‘rsatuvchi jihozlar holati, ish vaqtida
aniqlangan nosozliklar, ularni bartaraf etish uchun qo‘llanilgan choralar va jarayonning
texnologik tartiboti holati haqida xabar berish kerak.
- Brigadirga, usta-texnologga smena topshirilganligi to‘g‘risida ma’lum qilish va
uning ruxsati bilan ishni to‘xtatish.
- Maxsus kiyim, maxsus poyabzal, shaxsiy himoya vositalarini changdan va kirdan
tozalash, sanpropusknikda dush qabul qilish.
Avariya holatlarida xavfsizlik talablari.
- Avariyalarni bartaraf etish rejasi bilan tanishmagan va uning ish o‘rniga taaluqli
qismini bilmagan shaxslarga ishlashga ruxsat berish taqiqlanadi.
- Avariya to‘g‘risida bilgach, rahbarlik punktiga etib kelib,shaxsan yoki bevosita
boshliq orqali avariyani bartaraf etish ishlarining mas’ul rahbariga etib kelganingiz
haqida xabar berish kerak.
- Avariya holatida yoki avariya sodir bo‘lganda jihozni ishlashdan
to‘xtatib,jihozning ishdan chiqishini davom etishini oldini olish choralarini ko‘rish,
agarda avariya yaqin atrofda bo‘lgan odamlarning sog‘lig‘iga yoki hayotiga xavf
solayotgan bo‘lsa ularni bu haqda ogohlantirish. Darhol avariya haqida brigadirga,
smena ustasiga xabar qilish.
Quyidagi hollarda darhol (avariya holatida) jihozning elektr simini o‘chirish:

 elektrodvigateldan yoki uning ishga tushirib-boshqaruvchi
(puskoreguliruyushiy) apparaturasidan dud yoki olov chiqqanida.
 inson bilan baxtsiz hodisa ro‘y berib, elektr jihozini darhol o‘chirish kerak
bo‘lsa.
 jihoz butunligiga xavf solayotgan ko‘rsatilgan me’yordan yuqori tebranishda
(vibratsiya)
 yuritma (privodnoy) mexanizm ishdan chiqqanda
 ruxsat etilgandan yuqori darajada podshipniklar qizib ketganda
 elektrodvigatelning qizishiga olib keluvchi aylanishlar (oborotlar) sonining juda
pasayishi
Yong‘in va o‘t olish boshlanayotganini ko‘rib qolganda zarur:
 bu haqda darhol smena boshlig‘iga yoki yong‘in xavfsizligi xizmatiga xabar
berish kerak
 bor bo‘lgan o‘t o‘chirish vositalari yordamida yong‘inni o‘chirishga kirishish
 yong‘in sodir bo‘lgan joyga smena ustasi, bo‘lim, sex boshlig‘ini chaqirish
Jarohatlangan kishiga birinchi tibbiy yordam ko‘rsatishda quyidagilarni amalga
oshirish kerak:
 shikastlangan kishini jarohatlovchi omildan xalos etish (elektr toki ta’siridan
qutqarish, zaharlangan atmosferadan toza havoga olib chiqish, yonayotgan kiyimni
o‘chirish va h.k.)
 shikastlangan kishinig holatiga to‘g‘ri baho berish
 shikastlangan kishining hayotiga katta xavf solayotgan jarohatning toifasiga
qarab shifokorgacha yordam ko‘rsatish harakatlarining ketma-ketligini aniqlab olish
 tezda shikastlanganni qutqarish bo‘yicha zarur choralarni amalga oshirish
(nafas olish yo‘llaridan havo o‘tishini ta’minlash,sun’iy nafas oldirish, yurakni tashqi
uqalash, qon ketishini to‘xtatish, singan joyni qimirlamaydigan qilib qo‘yish, bog‘ich
boylash va h.k.) ibbiyot xodimlari etib kelgungua qadar shikastlangan kishining asosiy
hayotiy funksiyalarini tutib turishiga ko‘maklashish.
 zavod sog‘lomlashtirish punktidan tibbiyot xodimini chaqirish, tungi vaqtda esa
– smena boshlig‘i orqali tez yordamni chaqirish.

Xulosa
Moy fraksiyasiyasini tanlab ta’sir etuvchi erituvchi yordamida ekstraktni ajratib
olish jarayonini avtomatlashtirish qishloq xo‘jaligi, farmatsevtika va oziq-ovqat sanoati
kabi sohalarda katta ahamiyatga ega. Bu jarayon yog‘li moddalarni ajratib olish,
tozalash va qayta ishlashning samaradorligini oshirish maqsadida rivojlanmoqda.
Xulosa ushbu jarayonning mohiyati, texnologik asoslari, avtomatlashtirish usullari,
afzalliklari va kelajakdagi istiqbollari haqida batafsil tushunchalar beradi.
Moy fraksiyasi - bu tabiiy moylarni turli komponentlarga ajratish jarayoni bo‘lib,
unda yog‘li kislotalar, glitseridlar, fosfolipidlari va boshqa lipidlar mavjud bo‘ladi.
Ekstraksiya esa, bir moddani erituvchi yordamida boshqa moddadan ajratib olish
jarayonidir. Ushbu jarayon tabiiy materiallardan faol moddalarni ajratib olishda keng
qo‘llaniladi. Tanlab ta’sir etuvchi erituvchilar - bu ma’lum bir moy fraksiyasini ajratib
olishda yuqori samaradorlikka ega bo‘lgan kimyoviy moddalar. Ular moyning faqat
kerakli komponentlarini eritib, boshqa komponentlarni esa tashlab qo‘yadi. Bu usul
moydan kerakli moddalarni aniq ajratib olish imkonini beradi va natijada tozalangan
mahsulot olinadi. An’anaviy usullarda ekstraksiya jarayoni ko‘p vaqt va mehnat talab
qiladi, shuningdek, inson omili sababli xatoliklar yuzaga kelishi mumkin.
Avtomatlashtirish esa bu jarayonning samaradorligini oshirib, mehnat sarfini
kamaytiradi, aniq va izchil natijalar beradi. Bundan tashqari, avtomatlashtirilgan
tizimlar jarayonni real vaqt rejimida kuzatish va nazorat qilish imkonini beradi.
1. Dasturiy ta’minot: Ekstraksiya jarayonini boshqarish uchun maxsus dasturiy
ta’minot ishlab chiqiladi. Bu dastur jarayonning barcha bosqichlarini nazorat qiladi,
parametrlarni o‘rnatadi va natijalarni qayd etadi.
2. Datchiklar va sensorlar: Erituvchilar miqdori, harorat, bosim kabi parametrlarga
real vaqt rejimida nazorat qilish uchun datchiklar o‘rnatiladi. Bu datchiklar jarayonning
optimal sharoitlarda o‘tishini ta’minlaydi.
3. Nasos va valflar: Erituvchilarni aniq miqdorda etkazib berish uchun nasos va
valflar tizimi ishlatiladi. Bu tizim jarayonning samarali va izchil o‘tishini ta’minlaydi.
4. Nazorat panellari va interfeyslar: Operatorlar jarayonni nazorat qilish va
boshqarish uchun qulay interfeyslar orqali barcha parametrlarni kuzatib boradilar.
Avtomatlashtirish jarayonida bir qancha amaliy masalalar yuzaga kelishi mumkin.

Jumladan, texnologik moslamalarning yuqori narxi, dasturiy ta’minotni ishlab chiqish
va sozlashdagi qiyinchiliklar, shuningdek, tizimlarni operatorlar uchun qulay qilish
zarurati kabi masalalar. Bularni hal qilish uchun quyidagi yondashuvlar qo‘llanilishi
mumkin:
Moy fraksiyasiyasini tanlab ta’sir etuvchi erituvchi yordamida ekstraktni ajratib
olish jarayonini avtomatlashtirish qishloq xo‘jaligi, farmatsevtika va oziq-ovqat sanoati
uchun katta ahamiyatga ega. Ushbu jarayonni avtomatlashtirish ishlab chiqarish
samaradorligini oshiradi, resurslarni tejaydi va yuqori sifatli mahsulot olish imkonini
beradi. Avtomatlashtirish jarayonida dasturiy ta’minot, datchiklar, nasos va valflar
tizimi, shuningdek, qulay nazorat interfeyslari kabi asosiy komponentlar qo‘llaniladi.
Bu jarayonning kelajakdagi rivojlanishi esa yangi texnologiyalar va ilmiy yutuqlar
asosida amalga oshiriladi. Avtomatlashtirishning afzalliklari va istiqbollari uni
sanoatning turli sohalarida joriy etish zarurligini ko‘rsatadi.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Глазов Г.И., Фукс И.Г. производства масел. М., Химия, 1976.
2. Гольдберг Д.О., Крейн С.Э. Смазочные масла из нефтьей восточных
месторождений. М., Химия, 1972.
3. Гурвич В.Л., Сосновский Н.П. Избирательные растворители в
переработке нефтьи М., Гостоптехиздат, 1953.
4. Коуль А.П., Ризендфиль Ф.С. Очистка газа М., Недра, 1968. 396с.
5. Мартыненко А.Г. Производства и применение жидких парафинов. М.,
Химия, 1978.
6. Очистка технологических газов /Под ред. Т.А. Семеновой и И.Л. Лейтеса.
М., Химия, 1977.
7. Переверезев А.Н., Богданов Н.Ф., Рощин Ю.Н. Производства парафинов.
М., Химия, 1973.
8. Усачев В.В. Карбамидная депарафинизация. М., Химия, 1967.
9. Фукс И.Г. Очистка нефтьепродуктов/ Под ред. И.П. Лукашевич. М.,
МИНХ и ГП, 1974.
10. Черножуков Н.И. Технология переработки нефтьи Ч.З. М., Химия, 1978.
11. Черножуков Н.И., Крейин С.Э., Лосиков Б.В. Химия минеральных масел.
М., Гостоптехиздат, 1959.
12. Аксенов А.Ф. Авиационная топлива, смазочные материалы и
специальные жидкости. М., Транспорт, 1970.
13. Виноградов И.Э. Противоизносные присадки к маслам. М., Химия, 1972.
14. Гуреев А.А., Иванова Р.Я., Щеголев Н.В. Автомобильные
эксплуатационные материалы. М., Транспорт, 1974.
15. Зарубежные топлива, масла и присадки/Под ред. И.В. Рожкова и Б.В.
Лосикова. М., Химия, 1971.
16. Папок К.К., Рагозин Н.А. Словарь по топливам, маслам, смазкам,
қўндирмам и специальным жидкостям. М., Химия, 1975.
17. Рудин М.Г., Драбкин А.Е. Краткий справочник нефть переработчика. Л.,
Химия, 1980.

18. Товарные нефтьепродукты, их свойства и примирение.
Справочник/Подред. В.М. Школьникова М., Химия, 1978.
19. Фукс И.Г. Пластичные смазки. М., Химия, 1972.
20. Черножуков Н.И. Технология переработки нефтьи и газа. Ч.З. М., Химия,
1978.
21. Аксенов А.Ф. Авиационные топлива смазочные материалы и
специальные жидкости. Изд. 2-екилги, пер. и доп. М., «Транспорт», 1970. 256 с.
22. Гальперин А.Е. Производство присадок катализатор моторным и
трансмиссионным маслам. М., «Химия», 1974. 198 с.
23. Глазов Г.И., Фукс И.Г. Производство нефтьяных масел. М., «Химия»,
1976. 192 с.

	Kirish..................................................................................................................
	Texnologik jarayon tavsifi..................................................................................
	Texnologik jarayonni avtomatlashtirishning funksional chizmasi va bayoni......
	Avtomatlashtirish vositalarining buyurtma spetsifikatsiyasi..............................
	Prinsipial boshqarish va signallash tizimlarini loyihalash...................................
	Elektr manba prinsipial chizmasining bayoni.....................................................
	Avtomatik rostlash tizimini hisobi......................................................................
	Moy fraksiyasiyasini tanlab ta’sir etuvchi erituvchi yordamida ekstraktni ajratib olish jarayonini boshqarish tizim arxitektura bayoni...............................
	Texnik – iqtisodiy xisob qismi............................................................................
	Hayot faoliyati xavfsizligi qismi.........................................................................
	Xulosa.................................................................................................................
	Foydalanilgan adabiyotlar..................................................................................

Sotib olish