Muhammad Ali hukmronligi davrida Misr - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	1.2MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	26 Noyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

0 Sotish

Muhammad Ali hukmronligi davrida Misr

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
ANDIJON DAVLAT UNIVERSITETI
TARIX FAKULTETI
TARIX YO’NALISHI 3-BOSQICH 307-GURUH TALABASINING
“JAHON TARIXI” FANIDAN
“ MUHAMMAD ALI HUKMRONLIGI DAVRIDA MISR ”
MAVZUSIDA TAYYORLAGAN
KURS ISHI

1

MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………… ……….2
I BOB. MUHAMMAD ALINING ISLOHOTLARI.
1.1. Agrar islohot zavodlar, fabrikalar, aloqa vositalari………………………5-7
1.2. Harbiy o'zgarishlar ma’muriy islohotla……………………………..…...8-12
II BOB. MISRNING MUHAMMAD ALI DAVRIDAGI TASHQI SIYOSATI.
2.1. Yevropa davlatlari bilan tashqi aloqalar…………………………………13-20
2.2. turkiya davlati bilan tashqi aloqlar……………………………………….21-
XULOSA…………………………………………………………………………26
ADABIYOTLAR RO'YXATI…………………………………………………..28
ILOVALAR………………………………………………………………………30

KIRISH
2

Kurs ishini mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi: Ushbu kurs
ishi Misr davlatining Muhammada ali hukmronligi davridagi tashqi va ichki
siyosatini o`rganib chiqadi.1801-yilda Turkiya va Fransiya o'rtasida tuzilgan
dastlabki tinchlik shartnomasi shartlariga ko'ra, Misr rasman Turk sultoni
suverenitetiga qaytdi. Biroq, port aslida mamlakatda to'g'ridan-to'g'ri nazoratni
tiklash imkoniyatiga ega emas edi. 1803-yil may oyida Qohira baquvvat polkovnik
Muhammad Ali qo'mondonligi ostida Mamluklar va Usmonli armiyasining alban
korpusining birlashgan kuchlari tomonidan bosib olindi. Mamlakatni boshqarish
uchun triumvirat tuzildi, uning tarkibiga ikki Mamluk begi va Muhammad Ali
kirdi. Bir-yil oldin turklar Misr mamluklariga qarshi urushni qayta boshladilar,
ammo 1804-yilda Damayhurda mag'lubiyatga uchradilar. Mamluklarning
hokimiyati tiklangandek tuyuldi, lekin o sha-yili ularning vahshiyliklariga qarshiʻ
qo zg olon ko tarildi. Unda hunarmandlar, ishchilar, savdogarlar qatnashdilar.
ʻ ʻ ʻ
Qo zg olonga al-Azhar shayxlari boshchilik qildilar. Bu va bosghqa bu kabi Misr
ʻ ʻ
davlatining Muhammad Ali hukmronligi davrini chuqur o`rganishdir
Kurs ishi mavzusining maqsadi: Misrda Muhammad Ali siyosiy
hokimiyatining o’rnatilishi harakatlarini tadqiq qilishdan iborat bo’lib, Unda XIX
asrning birinchi yarmigacha bo’lgan davrda Misrdagi siyosiy voqealar o’zida aks
etgan manbalar ham turli davrlardagi tadqiqotlar tahlili orqali ochib berish.
Kurs ishi mavzusining vazifalari: Muhammad Alining Misr davlatchiligi
tarixida tutgan o’rnini turli ilmiy tadqiqot metodlari asosida o’rganish maqsadida
quyidagi vazifalar belgilab olindi:
-Misrning XIX asr davri tarixining o’rganilishi natijalarini tahlil
qilib,umumlashtirish va ularning tarixi va madaniyatini o’rganishdagi ahamiyatini
ochib berish;
- Muhammas ali davrida Misr tarixi va madaniyatiga oid to’plangan ma’lumotlarni
Misr xalqi davlatchiligi tarixining yangi sahifalarini yoritishda muhim manba
sifatida tahlil etish;
3

- Muhammad Alining Misrda siyosiy naziratini o`rnatishini harakatlarini XIX
asrdagi siyosiy va iqtisodiy jarayonlarini qamrab olgan holda tadqiq etish;
- mavjud ma’lumotlarni qiyoslagan holda Muhammad Alining siyosiy faoliyatini
o’rganish hamda siyosiy masalalariga yangidan baho berish, manbalar va so’nggi
tadqiqotlar asosida ushbu masalalarni oydinlashtirish, munozarali masalalarga
aniqlik kiritish;
- manba va adabiyotlarni tahliliy o’rganib, Misr davlatining siyosiy faoliyatidagi
ilmiy muammolarni, ularning o’rganilishi natijalari, tadqiqotchilar xulosalarini
qiyoslab, yangi asoslarda tadqiq etish;
Mavzuning o`rganilganlik darajasi: Ushbu masala bo'yicha ko'plab
tadqiqotlar mavjud bo'lib, ularning har biri ma'lum bir bilim muammosiga
qaratilgan. Alohida e'tiborga loyiq asar N. N. Yakovlev tomonidan yozilgan
"Yevropa va Afrika tarixi" deb nomlanadi. Ushbu maqolada Misrda qo`zgàlon va u
boshlanishidan oldin sodir bo'lgan jarayonlar batafsil ko'rsatilgan. Bu urushda
davlatlarning ittifoqlari qanday tuzilganligi ko'rib chiqiladi. Kuchlar muvozanati
qanday edi va hokazolar yoritilgan. Muhammad Alining shaxsiyati va faoliyatiga
oid asarlar soni bir xil. Hamda bir qator tarixiy arxivlarida hamda Britaniya va
Yevropa va rus ensiklopedik asarlari orqali ham bu mavzu yaxshi o`rganilgan.
Davriy (xronologik) chegaral a nishi: Kurs ishining davriy chegarasi jahon
tarixining yangi davr X IX asr boshi — X IX asr o`rtalarida Misrda Muhammasd
Ali davri va Misrning siyosiy va uning ijtimoiy –iqtisodiy va madaniy ta`sir
ahamiyatini o`rganib tahlil qilishdan iborat.
Kurs ishining hajmi. Kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa,
foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro’yxatidan iborat bo’lib, Kurs ishi umumiy
30 betni tashkil etadi.
4

I BOB. MUHAMMAD ALINING ISLOHOTLARI
1.1. Agrar islohot zavodlar, fabrikalar, aloqa vositalari
1801-yilda Turkiya va Fransiya o'rtasida tuzilgan dastlabki tinchlik
shartnomasi shartlariga ko'ra, Misr rasman Turk sultoni suverenitetiga qaytdi.
Biroq, port aslida mamlakatda to'g'ridan-to'g'ri nazoratni tiklash imkoniyatiga ega
5

emas edi. 1803-yil may oyida Qohira baquvvat polkovnik Muhammad Ali
qo'mondonligi ostida Mamluklar va Usmonli armiyasining alban korpusining
birlashgan kuchlari tomonidan bosib olindi. Mamlakatni boshqarish uchun
triumvirat tuzildi, uning tarkibiga ikki Mamluk begi va Muhammad Ali kirdi. Bir-
yil oldin turklar Misr mamluklariga qarshi urushni qayta boshladilar, ammo 1804-
yilda Damayhurda mag'lubiyatga uchradilar. Mamluklarning hokimiyati
tiklangandek tuyuldi, lekin o sha-yili ularning vahshiyliklariga qarshi qo zg olonʻ ʻ ʻ
ko tarildi. Unda hunarmandlar, ishchilar, savdogarlar qatnashdilar.
ʻ
Qo zg olonga al-Azhar shayxlari boshchilik qildilar. Belgilangan kuni
ʻ ʻ
hamma soliq to'lashdan bosh tortdi, yig'uvchilarni o'ldirdi, Mamluk beklarining
uylarini talon-taroj qildi. Bunday vaziyatda Muhammad Ali o’z korpusi bilan
qo’zg’olonchilarni qo’llab-quvvatladi va mamluklarni ta’qib qila boshladi.
Mamluklar Qohiradan quvib chiqarilib, turk poshosi qaytarilib, Muhammad Ali
noibi etib tayinlandi. 1
Turk poshosining hokimiyatining tiklanishi Qohira aholisiga
hech qanday yengillik keltirmadi, talonchilik va musodara boshlandi, bu 1805-yil
may oyida yangi qo'zg'olonga sabab bo'ldi, natijada posho haydab chiqarildi. Turk
va mamluklarning dushmanligidan mohirona foydalanib, Muhammad. Ali Misrda
yangi kuchlar: savdogarlar, hunarmandlar va shayx Umar Makram boshchiligidagi
ruhoniylarning ilg’or qismiga tayanishga harakat qildi 2
.
Qobiliyatli qo'mondon Muhammad Ali o'z korpusida qat'iy tartib-intizomni
joriy qildi, bu esa turklar tomonidan talonchilik va zo'ravonliklardan aziyat
chekkan Misr aholisining mashhurligini qozondi. Turk poshosi va uning
yangichalari Qohirada mamluk qonunbuzarligidan hech qanday farqi yo'q holda
to'liq o'zboshimchalik o'rnatdilar. 1805-yil may oyida Qohira aholisi turk
hokimiyatiga qarshi qo zg olon ko tarib, posho va yangisarlarni quvib chiqardi.
ʻ ʻ ʻ
Umar Makram boshchiligidagi Qohira shayxlari esa Muhammad Alini Misr
hukmdori deb e’lon qildilar. Porti Muhammad Alini sultonning hokimi Misr
poshosi deb tan olib, bu qarorni tasdiqlashga majbur bo’ldi.
Angliya-Turkiya urushi paytida inglizlar 1807-yilda Iskandariya
1
История Африки в XIX-XX в.: М. Изд-во. Наука, 1967 c -232
2
Farmonov.R.Sodiqov.O. Jahon tarixi T. O’qituvchi. 2001. B-342
6

va Rosettada katta desantlarni amalga oshirdilar. Muhammad Ali barcha kuchlarni
- professional jangchilarni, fellahlarni, badaviylarni safarbar etdi va ingliz
qo'shinlarini mag'lub etishga muvaffaq bo'ldi. Bu uning mashhurligini yanada
oshirdi. Muhammad Alining bevosita vazifasi mamluk beklariga qarshi kurashish
edi. 1808-yilda u ularning qo'zg'olonini bostirdi va 1811-yilda ko'plab yirik
mamluk feodallarini yo'q qildi, mamluklarning bir qismi Misrdan qochib ketdi.
Muhammad Ali taniqli diniy hokimiyatga ham zarba berdi. 1808-yilda al-Azhar
universiteti rektori hibsga olindi, keyin mamlakatning eng nufuzli diniy arboblari,
payg'ambar avlodlari boshlig'i va fiqhning Hanafiy mazhabining muftiysi ichki
siyosiy maydondan chetlashtirildi. . 1812-yilda Yuqori Misrda yarim mustaqil
mamluk knyazliklarining mavjudligiga chek qo yildi va Muhammad Ali Misrningʻ
yagona va suveren hukmdori bo ldi. U Misrni siyosiy va iqtisodiy jihatdan
ʻ
mustaqil davlatga aylantirishni o’z oldiga maqsad qilib qo’ydi. Uning hukumati
tomonidan amalga oshirilgan barcha faoliyat va islohotlar ana shu maqsadni
amalga oshirishga qaratilgan edi. Misrning Usmonlilar
saltanatidan amalda mustaqil bo ʻ lishi , mamluklar feodallari hukmronligining
barham topishi mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratdi .
Bundan tashqari , Misr va undan oldin bu jihatdan Usmonli imperiyasi va
Anadoluning boshqa arab hududlariga qaraganda ancha yuqori edi . Muhammad
Ali tomonidan olib borilgan islohotlar Misrning mustahkamlanishiga yordam
berdi , u iqtisodiy va madaniy taraqqiyotda sezilarli muvaffaqiyatlarga erishdi 3
.
Misr hukmdorini islohotga undagan bevosita sabab yetarli darajada kuchli ,
qurollangan va tayyorgarlikdan o ʻ tgan Yevropa armiyasiga ega bo ʻ lish zarurati
bo ʻ lsa - da , uning islohotchilik faoliyati ijtimoiy munosabatlar , iqtisodiyot ,
madaniyat va davlat boshqaruvining turli sohalarini qamrab oldi . Eng
muhimlaridan biri agrar islohot bo ʻ lib , garchi u Misr yer egalari va savdogarlari
manfaatlariga javob bersa - da , o ʻ z davri uchun ilg ʻ or edi . Agrar islohot 1808-yil da
soliq to ʻ lamagan soliq dehqonlari - multazimlarning barcha yerlari qayta yozilishi
bilan boshlandi ; bu yerlar musodara qilindi va Muhammad Ali tarafdorlari
3
Киселев К.А. Египет и государство ваххабитов (1811-1818) // Новая и новейшая история. 2003. C-112
7

o ʻ rtasida taqsimlandi . 1809-yil da farmon chiqarildi , unga ko ' ra multazimlar
foizning yarmidan mahrum qilindi . Vaqf yerlari va feodallar tomonidan
jamoalardan tortib olingan yerlar soliqqa tortilgan . Vaqf erlarining barcha egalari
devonga mulk huquqi uchun hujjatlarni taqdim etishlari kerak edi , bu erda ular
tekshirilgandan so ' ng tasdiqlanishi kerak edi . Shayxlar vaqf yerlarining soliqqa
tortilishidan katta norozilik bildirdilar , biroq Muhammad Ali ularning
qarshiliklarini nisbatan osonlik bilan sindirishga muvaffaq bo ʻ ldi . 1812- yilda
Mamluk beklariga qarashli barcha yerlar tortib olindi . 1813-yil da yangi kadastr
tuzish va soliq tizimini isloh qilish ishlari boshlandi . Butun Misrda qishloq
shayxlaridan maxsus komissiyalar tuzilib , ularda Yevropalik mutaxassislar ham
qatnashgan .
1.2. H arbiy o'zgarishlar ma’muriy islohotla r
Huquqbuzarliklarga yo'l qo'ymaslik uchun Yuqori Misr qishloqlaridan
shayxlar Quyi Misrga va aksincha yuborilgan. Mamluklar orasidan yirik yer
egalari erlarining katta qismi xazina hisobiga olindi va bundan buyon Misr
fellaxlari alohida yer egalari uchun emas, balki davlat uchun ishlashlari kerak edi.
Musodara qilingan, shuningdek, yangi sug'oriladigan yerlarning bir qismini
8

Muhammad Ali o'zining yaqin safdoshlariga topshirdi. Qishloqlarda er katta yoshli
ishchiga 3-5 feddan (1 feddan = 0,42 gektar ) hisobidan fellahlar o ʻ rtasida
bo ʻ lingan 4
. Rasmiy ravishda , dehqon o ' z uchastkasining egasi hisoblangan . Biroq ,
u endi to ' g ' ridan - to ' g ' ri g ' aznaga tushadigan yuqori renta solig ' ini to ' lashga va
qolgan mahsulotlarni hokimiyat tomonidan belgilangan narxlarda topshirishga
majbur edi . 1820-yil iga 60 kun , fellah turli davlat
vazifalarini bajarishi kerak edi . Dehqonlarni davlat tomonidan bevosita feodal
ekspluatatsiyasining bunday tizimi 1820- yillarning oxirigacha amal qildi .
Keyinchalik , Muhammad Ali Yerlarni o ' tirgan fe ' l - atvorlar bilan birga ofitserlar va
amaldorlarga taqsimlay boshladi . Bu islohoti bilan Muhammad Ali , bir tomondan ,
mamluklarga zarba bersa , ikkinchi tomondan , yangi yer egalari zodagonlarining
shakllanishiga hissa qo ’ shdi . Bundan tashqari , ruhoniylarning ( vaqflarning ) yerlari
ham o ' zlashtirilib , davlat ta ' minotiga o ' tkazildi . 1814- yilda Firman tomonidan
multazimlarning barcha yerlari davlat foydasiga musodara qilindi va ularning
egalari avvalgi imtiyozlaridan mahrum qilindi : ular fellahga nisbatan barcha
huquqlardan mahrum bo ʻ ldilar , ular qishloq ma ʼ muriyatini sudlash va nazorat
qilish huquqidan mahrum bo ʻ ldilar , soliq undirish , shuningdek , dehqonlardan har
qanday xizmatlarni talab qilish huquqi . Soliq ulushi o ' rniga er egalari davlatdan
pensiya ola boshladilar , ammo itga bo ' lgan huquq meros bo ' lib qolmadi .
1814- yilda Firman
tomonidan multazimlarning barcha yerlari davlat foydasiga musodara qilindi va
ularning egalari avvalgi imtiyozlaridan mahrum qilindi : ular fellahga nisbatan
barcha huquqlardan mahrum bo ʻ ldilar , ular qishloq ma ʼ muriyatini sudlash va
nazorat qilish huquqidan mahrum bo ʻ ldilar . , soliq undirish , shuningdek ,
dehqonlardan har qanday xizmatlarni talab qilish huquqi . Soliq ulushi o ' rniga er
egalari davlatdan pensiya ola boshladilar , ammo itga bo ' lgan huquq meros bo ' lib
qolmadi . Ushbu voqealar bilan bir vaqtda vaqf mulkiga egalik qilish huquqini
so ' nggi tekshirish yakunlandi . Mulkchilik hujjatlari taqdim etilmagan vaqflar
noqonuniy deb topilib , davlat foydasiga musodara qilindi . Boshqa barcha vaqf
4
Salimov.T.U. Maxkamov S. Jahon tarixi.T. Sharq. 1999. B-587 .
9

yerlari esa bir tekis soliqqa tortilgan . Masjidlar , maktablar , kasalxonalar ,
boshpanalar va boshqa diniy xayriya muassasalarini saqlash davlat zimmasiga
yuklatildi , buning uchun byudjetdan ma ' lum mablag ' lar ajratildi . Islomning
xizmatkorlari multazimlar kabi nafaqa ola boshladilar . Bu islohotlar natijasida har
qanday o ' zgarishlarga dushman bo ' lgan eski , eng reaktsion feodallar guruhi yo ' q
qilindi , yangi hokimiyat bilan to ' liq bog ' liq bo ' lgan yangi feodal guruhlari vujudga
keldi . Musulmon ruhoniylarining iqtisodiy va siyosiy qudratining asoslariga putur
yetkazildi . Avvalgi cheksiz tovlamachilik va yig ' imlar o ' rniga yagona soliq tizimi
o ' rnatildi . Islohot natijasida g ' azna daromadlari sezilarli darajada oshdi . 1821—
1831- yillarda yagona davlat solig ʻ i bo ʻ yicha daromad ikki baravar ko ʻ paydi va
undan keyin ham uzluksiz o ʻ sishda davom etdi .
Muhammad Ali davrida misrlik fellalarning ahvoli o ’ zgardi . Rahbarning
tegishli ruxsatisiz hech kim qishloqni tark etishga haqli emas edi . Qochoq
dehqonlar yig ’ ilib , nafaqat dehqon qochib ketgan qishloqning boshlig ’ ini , balki u
boshpana topgan qishloqning mudirini ham jazoladi . Davlat tovar ishlab
chiqarishni rivojlantirishni rag ' batlantirdi va keng irrigatsiya qurilishini amalga
oshirdi . Eski kanallar tiklandi , yangi kanallar qurildi . Birinchi to ' g ' on Qohira
yaqinida Nil daryosining oqimini to ' sish uchun qurilgan . Quyi Misrda ular asta -
sekin havzaviy sug ' orish tizimini -yil davomida sug ' orish bilan birlashtira
boshladilar , bu esa ekin maydonlaridan intensiv foydalanish imkonini berdi 5
.
Umuman olganda , sug ' oriladigan yerlar maydoni ko ' paydi . Tovar ekinlari – paxta ,
sholi , indigo ekin maydonlari ortdi . Dehqonlarga ma ' lum ekinlarni etishtirish
topshirildi . Hukumat qishloq xo ' jaligi mahsulotlarini sotib olish va tashqi savdoda
monopoliya o ' rnatdi , bu esa g ' aznaga katta daromad keltirdi . Masalan , 1 ardeb
bug ’ doy dehqonlardan 27 piasterga sotib olinsa , bozorda 56, eksport uchun esa 90
piasterga sotilgan . Muhammad Ali faoliyati , uning islohotlari mayda
hunarmandchilik ishlab chiqarishining parchalanishiga , mayda hunarmandlarning
barbod bo ʻ lishiga , yirik manufakturalarning paydo bo ʻ lishiga xizmat qildi .
1816-yil da Muhammad Ali hunarmandchilik mahsulotlarini
5
Толмачева Р. Экономическая история: генезис рыночной экономики: Учебник. М.: Мысль, 2007. C -241
10

sotib olish va sotish bo ' yicha hukumat monopoliyasini o ' rnatdi . Dastlab
hunarmandlar o ’ z ustaxonalarida qolib , davlatdan buyurtma va xomashyo olib ,
tayyor mahsulotlarni davlat agentlariga topshirar edilar . Hukumat o ʻ ziga
hunarmandchilik buyumlari bilan savdo qilishning mutlaq huquqini va
hunarmandlarga og ʻ ir soliqlar qo ʻ yib , shu bilan hunarmandlarni hunarmandchilikni
rivojlantirishdan manfaatdorlikdan mahrum qildi , bu esa ularning qashshoqlashib ,
qashshoq yoki yollanma ishchilarga aylanishiga olib keldi . Bunga ko ʻ pchiligi
davlat mulki bo ʻ lgan , ko ʻ pincha xususiy shaxslar ixtiyorida bo ʻ lgan yoki shaxsan
Muhammad Ali va uning qarindoshlariga tegishli bo ʻ lgan bir qancha yangi fabrika
va fabrikalarning qurilishi ham yordam berdi . Birinchi davlat zavodlari 1818-
yilda qurilgan . To ʻ qimachilik sanoati eng tez rivojlangan . 1818-1820-yil larda
qurilgan dastlabki uchta fabrikada nozik jun matolar ishlab chiqarilgan , ammo
keyin paxta Misr to ' quv sanoati uchun asosiy xom ashyo bo ' ldi . Paxta maydonlari
jadal sur ’ atlar bilan o ’ sdi . Bir qancha paxta yigirish fabrikalari qurildi . 1830-yil da
Misrda 29 ta yigiruv va to ' quv fabrikalari mavjud edi . Qohiraning chekkasi - Buloq
" Misr Manchesteriga " aylandi , unda gazlama , paxta , zig ' ir va jun fabrikalari bor
edi . XIX asrning 30- yillarida . paxta ,
zig ’ ir va shoyi gazlamalarni tashqi bozorlarda va mamlakat ichida ishlab chiqarish
va sotish g ’ aznaga katta daromad keltirdi . Misr fabrikalari paxta matolarining
arzon navlariga bo ' lgan mamlakat ehtiyojlarining katta qismini ta ' minladi . Zig ' ir
matolarining katta qismi Livorno va Triestga eksport qilindi 6
. Muhammad Ali
tayyor mahsulotni tashqi bozorda ko ’ proq sotish uchun qayta ishlanmagan zig ’ irni
eksport qilishni taqiqladi . Ipak to ʻ qish korxonalari ham ochildi . 1833- yilda ipak
gazlamalar sotishdan davlatga 1200000 frank tushdi . Zavodlarning rivojlanishi ,
ehtiyot qismlar , mashinalar ishlab chiqarish zarurati , shuningdek , armiya va flot
ehtiyojlarini qondirish quyish zavodlarini ochishni talab qildi . Buloqda
Muhammad Ali davrida bosh muhandis bo ' lgan ingliz Gallovey tomonidan bug '
dvigatelli eng yirik quyish zavodi qurilgan . Bu zavod cho ' yan ishlab chiqardi ,
asbob - uskunalar , yigiruv mashinalari , dastgohlar , hatto bug ' dvigatellarini ishlab
6
Ю. Ю. Ненахов Войны и компании Фридриха Великого. Минск: Харвест, 2002. C -812.
11

chiqarish mumkin edi . Zavodlar uchun uskunalar xorijdan keltirildi . Ko ' pincha
Fransiyadan , chunki Angliya bu mashinalarni Misrga sotishni taqiqlagan .
II BOB. MISRNING MUHAMMAD ALI DAVRIDAGI TASHQI SIYOSATI
2.1. Yevropa davlatlari bilan tashqi aloqalar
1801-yilda Turkiya va Fransiya o'rtasida tuzilgan dastlabki tinchlik
shartnomasi shartlariga ko'ra, Misr rasman Turk sultoni suverenitetiga qaytdi.
Biroq, port aslida mamlakatda to'g'ridan-to'g'ri nazoratni tiklash imkoniyatiga ega
emas edi.1803-yil may oyida Qohira baquvvat polkovnik Muhammad Ali
qo'mondonligi ostida Mamluklar va Usmonli armiyasining alban korpusining
12

birlashgan kuchlari tomonidan bosib olindi. Mamlakatni boshqarish uchun
triumvirat tuzildi, uning tarkibiga ikki Mamluk begi va Muhammad Ali kirdi. Bir-
yil oldin turklar Misr mamluklariga qarshi urushni qayta boshladilar, ammo 1804-
yilda Damayhurda mag'lubiyatga uchradilar. Mamluklarning hokimiyati
tiklanganga o'xshardi, lekin o'sha-yili ularning haddan tashqari kuchlariga qarshi
qo'zg'olon ko'tarildi. Unda hunarmandlar, ishchilar, savdogarlar qatnashdilar.
Qo zg olonga al-Azhar shayxlari boshchilik qildilar. Belgilangan kuni hammaʻ ʻ
soliq to'lashdan bosh tortdi, yig'uvchilarni o'ldirdi, Mamluk beklarining uylarini
talon-taroj qildi. Bunday vaziyatda Muhammad Ali o’z korpusi bilan
qo’zg’olonchilarni qo’llab-quvvatladi va mamluklarni ta’qib qila boshladi.
Mamluklar Qohiradan quvib chiqarilib, turk poshosi qaytarilib, Muhammad Ali
noibi etib tayinlandi. 7
Turk poshosining hokimiyatining tiklanishi Qohira aholisiga
hech qanday yengillik keltirmadi, talonchilik va musodara boshlandi, bu 1805-yil
may oyida yangi qo'zg'olonga sabab bo'ldi, natijada posho haydab chiqarildi. Turk
va mamluklarning dushmanligidan mohirona foydalanib, Muhammad. Ali
Misrdagi yangi kuchlar: savdogarlar, hunarmandlar va shayx Umar Makram
boshchiligidagi ruhoniylarning ilg’or qismiga tayanishga harakat qildi. Qobiliyatli
qo'mondon Muhammad Ali o'z korpusida qat'iy tartib-intizomni joriy qildi, bu esa
turklar tomonidan talonchilik va zo'ravonliklardan aziyat chekkan Misr aholisining
mashhurligini qozondi. 8
Turk poshosi va uning yangichalari Qohirada mamluk
qonunbuzarligidan farq qilmasdan to'liq o'zboshimchalik o'rnatdilar. 1805-yil may
oyida Qohira aholisi turk hokimiyatiga qarshi qo zg olon ko tarib, posho va
ʻ ʻ ʻ
yangisarlarni quvib chiqardi. Umar Makram boshchiligidagi Qohira shayxlari esa
Muhammad Alini Misr hukmdori deb e’lon qildilar. Porti Muhammad Alini
sultonning hokimi Misr poshosi deb tan olib , bu qarorni tasdiqlashga majbur
bo ’ ldi . Angliya - Turkiya urushi paytida inglizlar 1807-yil da Iskandariya va
Rosettada katta desantlarni amalga oshirdilar . Muhammad Ali barcha kuchlarni -
professional askarlar , fellahlar , badaviylarni safarbar etdi va ingliz qo ' shinlarini
mag ' lub etishga muvaffaq bo ' ldi . Bu uning mashhurligini yanada oshirdi .
7
Толмачева Р. Экономическая история: генезис рыночной экономики: Учебник. М.: Мысль, 2007.c-241
8
Киселев К.А. Египет и государство ваххабитов (1811-1818) // Новая и новейшая история. 2003. C -122
13

Muhammad Alining bevosita vazifasi mamluk beklariga qarshi kurashish edi .
1808-yil da u ularning qo ' zg ' olonini bostirdi va 1811-yil da ko ' plab yirik mamluk
feodallarini yo ' q qildi , mamluklarning bir qismi Misrdan qochib ketdi . Muhammad
Ali taniqli diniy hokimiyatga ham zarba berdi . 1808-yil da al - Azhar universiteti
rektori hibsga olindi , keyin mamlakatning eng nufuzli diniy arboblari , payg ' ambar
avlodlari boshlig ' i va fiqhi hanafiy mazhabining muftiysi ichki siyosiy maydondan
chetlashtirildi . 1812- yilda Yuqori Misrda yarim mustaqil mamluk knyazliklarining
mavjudligiga chek qo ʻ yildi va Muhammad Ali Misrning yagona va suveren
hukmdori bo ʻ ldi . U Misrni siyosiy va iqtisodiy jihatdan mustaqil davlatga
aylantirishni o ’ z oldiga maqsad qilib qo ’ ydi . Uning hukumati tomonidan amalga
oshirilgan barcha chora - tadbirlar , islohotlar ana shu maqsadni amalga oshirishga
qaratilgan edi .
Biroq , bu G ' arbga qaramlik , tashqi savdoda davlat monopoliyasi mavjud
bo ' lganda , milliy sanoatning rivojlanishiga jiddiy to ' siq bo ' la olmadi . 1830-yil da
Iskandariyada dengiz arsenali qurildi , unda kemasozlikdan tashqari arqon zavodi ,
temirchilik , quyma , qo ' rg ' oshin eritish zavodlari , kooperatorlar , qalay ustaxonalari ,
qayiq va qayiqlar ishlab chiqarish ustaxonalari mavjud edi . Armiya va flotni
ta’minlash uchun porox va selitra zavodlari qurilgan. Ular Misr armiyasining
barcha ehtiyojlarini porox bilan qondirdilar. Rosetta va Damiettada bug'da
ishlaydigan guruch tegirmonlari qurilgan. Hukumat katta miqdorda shakar va rom
ishlab chiqaradigan shakar zavodlarini qurdi. Ushbu zavodlarda ishlab chiqarilgan
shakar Marselda qisman tozalangan. Ikkita shisha zavodi qurilgan: 1821 va 1836-
yillarda. Misrda davlat mulkidan tashqari ko'plab xususiy korxonalar qurildi.
Xususiy guruch tozalash zavodlari, fes, oqartirilgan va bo yalgan gazlamalarʻ
tayyorlaydigan xususiy manufakturalar va boshqalar bor edi. Aloqa liniyalari
qurilishi bilan bir vaqtda zavod va fabrikalar qurilishi davom etdi. 1819-yilda
Iskandariyani Nil bilan bog lovchi Mahmudiya kanali va boshqa 26 ta kichik kanal
ʻ
qurildi. Qohira-Suvaysh yo li qurildi va obodonlashtirildi.
ʻ
Muhammad Ali Qohiradan Suvayshgacha temir yo l
ʻ
14

qurishni taklif qildi; bu maqsadda barcha kerakli materiallar Angliyada sotib
olindi, ammo keyinchalik loyiha bajarilmagan holda qoldi. Shaharlar sezilarli
darajada o'sdi. Agar 1800-yilda Iskandariyada 15 ming kishi bo lsa, 1848-yildaʻ
ularning soni 60 mingga yetdi.Asyotda 1800-yilda 12 ming, 1848-yilda 22 ming
kishi bo lgan. Ko'pgina sobiq daraxtlar sanoat markazlariga aylandi. Qurilgan
ʻ
zavodlar atrofida yangi aholi punktlari paydo bo'ldi 9
. Davlat korxonalari faoliyati,
xususiy manufakturalarning paydo bo'lishi va rivojlanishi - bularning barchasi
mayda hunarmandlarning yanada tanazzulga uchrashiga va feodal gildiya
tuzumining parchalanishiga olib keldi4. Davlat va xususiy fabrika va zavodlarda
ishchilar yarim feodal ekspluatatsiyasiga uchragan. Hech qanday mehnat
qonunchiligi va davlat tekshiruvining yo'qligi zavodlarga rahbarlik qilgan mahalliy
amaldorlarga uyalmasdan ishchilarni talon-taroj qilishga imkon berdi. Davlat
zavodlariga ishchilarni jalb qilish kuch bilan amalga oshirildi. Ko'pgina
shaharlarda ishchilar ma'lum zavodlarga biriktirilgan, mahalliy hokimiyatning
yozma ruxsatisiz shaharni tark etishga ruxsat berilmagan. Ketish uchun ruxsat
olish uchun mansabdor shaxslarga pora berish kerak edi. Ayrim zavodlarning
ishchilari kazarmalarda yashab, batalyon va rotalarga bo lingan, saf zobitlari
ʻ
qo mondonligida harbiy tayyorgarlikdan o tgan. Barcha korxonalarda va qurilish
ʻ ʻ
ishlarida ayollar va bolalar mehnatidan keng foydalanilgan. Ish og'ir antisanitariya
sharoitida olib borilgan. Ish haqi nihoyatda past bo'lib, ayrim korxonalarda ish
haqining bir qismi natura shaklida to'lanardi. Turmush sharoiti ham juda yomon
edi. Bularning barchasi o'lim darajasining yuqori bo'lishiga olib keldi. Yevropa
kapitalistik kuchlarining kengayishi sharoitida mamlakatning iqtisodiy
mustaqilligini saqlab qolish va siyosiy mustaqilligini mustahkamlash maqsadida
Muhammad Alining siyosati maqbul bo'lgan yagona siyosat edi. Tashqi savdo
monopoliyasi Misr bozorini arzonroq xorijiy ishlab chiqarish tovarlari kirib
kelishidan himoya qildi va yangi shakllanayotgan sanoatni Yevropa mahsulotlari
raqobatidan himoya qildi. Chet ellik savdogarlar mahalliy xomashyo va oziq-ovqat
manbalaridan deyarli mahrum edilar.
9
Рафалович А. Путешествие по Нижнему Египту и внутренним областям Дельты. - СПб, 1895 c -322
15

Muhammad Alining eng muhim faoliyatidan biri muntazam armiya va flotni
yaratish edi. Hukmronligining boshida mamluklar qarshiligidagi ichki reaksiyaga
chek qo yish kerak edi. ʻ Misr hukmdorini muntazam armiya tuzishga undagan yana
bir holat bor edi. Turk sultoni Muhammad Aliga Arabistonda vahhobiylarga qarshi
urush olib borishni buyuradi (Sulton urush Muhammad Alining mavqeini
zaiflashtiradi va uni ag’darish oson bo’ladi, deb umid qilgan edi). Bunday
sharoitda alban va turk otryadlaridan iborat eski armiyada hukmronlik qilgan, tub
aholiga mutlaqo aloqasi bo’lmagan, yagona harbiy intizomga bo’ysunmaydigan,
zamonaviy jangovar taktikalardan bexabar bo’lgan ozodlikdan xalos bo’lish zarur
edi. 1820-yilda Asvonda o quv-mashg ulot yig ini tashkil etilib, ular ming nafar
ʻ ʻ ʻ
yosh mamluklarga urush san atini o rgata boshladilar. Dastur uch-yilga
ʼ ʻ
mo'ljallangan. Misr armiyasi ofitserlarining birinchi soni 1823-yilda bo'lib o'tdi.
Xuddi shu-yili Kordofan va Sennarda 30 ming negr armiyaga jalb qilindi va Misr
muntazam armiyasining dastlabki oltita polki tuzildi 10
. Bu tajriba muvaffaqiyatsiz
tugadi va Muhammad Ali armiyani misrliklardan, asosan, fellahlardan tashkil etish
tamoyiliga o tdi. 1823-yilda ishga qabul qilish bojining joriy etilishi aholining
ʻ
keskin noroziligiga sabab bo'ldi. Ishga qabul qilish paytida odamlarga haqiqiy
reydlar uyushtirildi. Ammo qarshilikka qaramay, armiya faqat Misrning tub
aholisidan yollana boshladi.
Misrning yangi armiyasi piyoda, otliq va artilleriya bo'linmalaridan
iborat edi. U frantsuz modeliga muvofiq tashkil etilgan 11
. U uchun frantsuz
nizomlari va frantsuz harbiy qonunlari arab tiliga tarjima qilingan. Mahalliy
sharoitga nisbatan frantsuz tajribasidan foydalanildi. Armiyaning barcha qismlari:
piyoda, otliq, artilleriya, bosh shtab, qo'mondonlik tarkibini tayyorlash uchun
ofitserlar tayyorlanadigan maxsus maktablar tashkil etildi. Bu maktablarda maxsus
harbiy fanlardan tashqari chet tili, matematika, chizmachilik, geografiya kabi
fanlar ham o’qitilgan. Muhammad Ali dengiz flotini tashkil etishga ham katta
e’tibor bergan. Dastlab, kemalar Yevropada sotib olindi va buyurtma qilindi,
10
Salimov.T.U.,Maxkamov S.Jahon tarixi.T.:”Sharq” 1999. B-588
11
Урланис Б.Ц. История военных потерь. Войны и народонаселение Европы. Людские потери вооруженных
сил Европейских стран в войнах 17-го-20-го веков (Историко-статистическое исследование). Полигон. АСТ
Санкт-Петербург. Москва, 1998. C-367
16

ammo tez orada ular Misrda qurila boshlandi. Mamlakatda harbiy dengizchilarning
milliy kadrlari yaratildi, ofitserlar tayyorlash uchun dengiz maktabi ochildi. 1840-
yilga kelib, barcha harbiy xizmatchilarning umumiy soni, shu jumladan tartibsiz
bo'linmalar 276 ming kishiga etdi. Bu Yevropalik zobitlar tomonidan so’nggi
harbiy san’at bo’yicha o’qitiladigan yagona intizomga bo’ysunadigan ulkan armiya
edi.,Qohira ishchilari orasida ham harbiy mashg'ulotlar olib borildi. Har kuni 15
ming qohira ishchisi harbiy mashg’ulotlardan o’tgan. Armiya va flotni yaratishda
Misr hukumati Yevropa armiyalari tajribasidan foydalangan. Ammo bu Yevropa
modellariga ko'r-ko'rona taqlid emas edi. Misr qo'shinlarini tayyorlagan
Yevropalik mutaxassislar Misr xizmatida bo'lib, hukumat talablariga bo'ysundilar.
Asta-sekin ularning o'rnini mahalliy mutaxassislar egalladi.
Muhammad Ali qo lga kiritgan barcha ishlar, xoh u armiyaʻ
yaratish, xoh davlat apparatini isloh qilish, xoh sanoat korxonalarini barpo etish
bo lsin, o qitilgan kadrlar yetishmasligiga olib keldi. Dastlab Misrga chet ellik
ʻ ʻ
mutaxassislar, asosan, frantsuzlar va italiyaliklar taklif qilindi, Yevropaliklarning
xizmatlari davlat uchun juda qimmatga tushdi va Muhammad Ali o'z
mutaxassislarini tayyorlashga qaror qildi. Yoshlar Yevropaga yuborilib, u yerda
tibbiyot, arxitektura, qishloq xo’jaligi, tog’-kon sanoati va diplomatiyani
o’rganishdi. Ta lim olib, o z vatanlariga qaytishdi. Ko’p o’tmay Misrda dunyoviy
ʼ ʻ
maktablar ochilib, ularda arab, arifmetika, turk tili, matematika asoslari,
geografiya, tarix, chizmachilik fanlari o’qitildi.Fuqarolik maktablari maxsus ta’lim
berdi: muhandislik, politexnika, tibbiyot, veterinariya, qishloq xo’jaligi, musiqa. ,
kvartira, oziq-ovqat, kiyim-kechak va stipendiya oldi. Muhammad Ali davrida arab
adabiyoti juda rivojlangan. 1828-yildan boshlab birinchi arabcha gazeta "Misr
xabarlari" chiqa boshladi. Intensiv tarjima faoliyati boshlandi. 1835-yilda tashkil
etilgan tarjimonlar maktabi talabalari va xodimlarining sa’y-harakatlari bilan
Yevropa adabiy asarlari va darsliklarining salmoqli qismi misrlik kitobxonlar
mulkiga aylandi. Ilmiy-madaniy markazlar paydo bo'ldi - rasadxona, Qohirada
milliy kutubxona, xususiy gazetalar paydo bo'ldi. Misr nashrlari Usmonli
imperiyasining boshqa arab mulklarida ham keng tarqalgan. Ma'muriy islohotlar
17

kuchli markazlashgan boshqaruv apparatini yaratishga qaratilgan edi.
Rasmiy ravishda Misr
Usmonli imperiyasining bir qismi bo'lib qolishda davom etdi va Muhammad Ali
har-yili portiy tomonidan tasdiqlangan posho unvonini saqlab qoldi. Istanbulga
qaramlik har-yili o'lpon to'lash va juma namozida Sulton nomini zikr qilish bilan
chegaralangan. Muhammad Ali davrida bir necha kishilardan iborat xususiy
kengash (barcha viloyatlar hukmdorlari eng muhim masalalarni hal qilish uchun
yig’ilgan) bo’lgan. Yevropa modeli bo yicha vazirliklar tashkil etildi: harbiy, ichkiʻ
ishlar, xalq ta limi, moliya, tashqi ishlar va savdo. Misr 7 ta hududga bo lingan.
ʼ ʻ
Ularning har biriga gubernator boshchilik qilgan. Viloyatlar tumanlarga, tumanlar
esa tumanlarga bo’lindi. Har bir ma muriy birlikni posho tomonidan tayinlangan
ʼ
va to liq unga qaram bo lgan mansabdor shaxslar boshqarar edi. Shunday qilib,
ʻ ʻ
sobiq feodal tarqoqlik, ichki nizolar va anarxiya markazlashgan davlat apparatiga
o'z o'rnini bo'shatib berdi. Uchta
shahar - Qohira, Damietta va Rosetta maxsus gubernatorlar tomonidan
boshqarilgan. Poytaxtda tartibni saqlash uchun politsiya tashkil etilgan. Derevinni
oqsoqollar boshqargan. Boshliqdan tashqari har bir qishloqning o’z o’lchagichi va
qozisi bo’lgan. Yer tuzuvchisi bevosita dehqonlardan soliq yig’ib, yig’ilgan
summalar to’g’risida tuman rahbariga hisobot berdi. Barcha amaldorlar g’aznadan
maosh oldilar. 12
Ular kiyim-kechak va maxsus nishonlarni kiyishgan. Moliya tizimi
va davlat apparati ham Yevropa modeliga muvofiq qayta tashkil etildi. Vazirliklar
(harbiy, moliya, savdo, maorif va boshqalar) tuzildi. Ko'p qirrali islohotlarni
amalga oshirish og'ir sharoitda amalga oshirildi. Innovatsiyalarning o'zi katta inson
resurslarini jalb qilishni, asosan soliq to'lovchilar hisobidan ta'minlangan ulkan
mablag'larni davlat qo'lida jamlashni talab qildi. Muhammad Ali rejimidan
norozilik o'z-o'zidan hukumatga qarshi namoyishlarga sabab bo'ldi. Dehqonlar
soliq to lashdan, majburiy mehnatdan, qishloq xo jaligi mahsulotlarini davlat
ʻ ʻ
omborlariga majburiy yetkazib berishdan bo yin tovladi. Muddatli harbiy xizmat
ʻ
aholining alohida noroziligiga sabab bo'ldi. Misrda har-yili hukumatga qarshi
12
Периодическая литература. Войтинский Г. Международные отношения на Дальнем Востоке в годы
Первой Мировой войны//Исторический журнал, №4, 1944.c-6
18

ommaviy norozilik namoyishlari bo'lib o'tdi.1824-yilda Yuqori Misrda yirik
dehqonlar qo zg oloni ko tarilib, unda 30 ming kishi qatnashdi. Qo'zg'olonchilarʻ ʻ ʻ
mahalliy qishloqlarda to'plangan hukumatga sodiq qo'shinlarning bir qismini to'sib,
bir oz muvaffaqiyatga erishdilar. Ammo tez orada Yuqori Misrga yangi harbiy
qismlar kiritildi va qo'zg'olon bostirildi. Yovvoyi shafqatsizlik bilan ular passiv
qarshilik ko'rsatgan dehqonlarga qishloqlardan ommaviy chiqib ketish yo'li bilan
kurashdilar. Davlatga qarashli zavod va manufakturalarda ishchilar, xuddi
Angliyaning ludditlari singari, mashinalarni sindirib, ishlab chiqarish binolariga o’t
qo’yishgan. Biroq, aholining qarshiliklariga qaramay, Muhammad Ali
rejalashtirilgan tadbirlarni qat'iyat va izchillik bilan amalga oshirdi. Muhammad
Ali islohotlarini Turkiyada bir vaqtning o’zida amalga oshirilayotgan islohotlar
(Selim III va Mahmud II islohotlari, Tanzimatning birinchi davri) bilan
solishtirganda Misrdagi islohotlar ancha samarali bo’lganini ko’rsatadi.
Muhammad Ali islohotlarining muvaffaqiyati ko p jihatdan ularning maqsadi
ʻ
Usmonlilar imperiyasini mustahkamlash emas, balki Misr davlatini yaratish
bo lganligi bilan bog liq edi. Muhammad Alining o’zi va uning yaqin atrofi Misr
ʻ ʻ
arablariga etnik jihatdan begona bo’lsa ham (yangi mulkdorlar turklar, cherkeslar,
albanlar, kurdlar va boshqalar edi), lekin uning siyosati obyektiv ravishda kuchli
va mustaqil Misrni yaratishga qaratilgan edi. Islohotlar Muhammad Ali qudratini
mustahkamlash uchun asos bo'lib xizmat qildi va Misrni Sharqning yetakchi va
rivojlangan davlatlari qatoriga qo'ydi. Bu holatlar Muhammad Alining arab
imperiyasini tashkil etish va hatto Istanbulni zabt etish, sulton hokimiyatini qo’lga
kiritish umidida mustahkamladi.
19

2.2. turkiya davlati bilan tashqi aloqlar
Muhammad Ali Sulton Turkiyadan butunlay mustaqil qudratli imperiya
yaratishga intildi.1811-1818-yillarda. Sulton Mahmud II ning iltimosiga binoan
Muhammad Ali Arabistonda vahhobiylik bayrog i ostida birlashgan davlat tuzishʻ
tarafdori bo lgan Markaziy Arabistondagi Najd arab qabilalariga qarshi urush olib
ʻ
bordi. Misr savdogarlarini ham vahhobiylarga qarshi urush qiziqtirardi, bu urush
Makka vahhobiylar tomonidan bosib olingandan keyin haj bilan bog'liq savdo-
sotiq to'xtab qolganligi sababli katta yo'qotishlarga uchradi. Arabistondagi urush
og'ir va uzoq davom etdi 13
. vahhobiy qo'shinlarini yo'q qilish uchun etti-yil kerak
bo'ldi. Arabiston Usmonli imperiyasiga qaytdi, lekin aslida Misr tomonidan bosib
olindi. Nejd va Hijoz endi Misr hokimlari tomonidan nazorat qilina boshladi.
13
Рафалович А. Путешествие по Нижнему Египту и внутренним областям Дельты. - СПб, 1895 c -324
20

Muhammad Ali shariflarni - Makka hukmdorlarini tayinlagan va
lavozimidan chetlatgan. Yaman, garchi u o'z mustaqilligini saqlab qolgan bo'lsa-
da, lekin uning imomi Misrga har-yili soliq to'lashi shart edi. 1801-yilda Turkiya
va Fransiya o'rtasida tuzilgan dastlabki tinchlik shartnomasi shartlariga ko'ra, Misr
rasman Turk sultoni suverenitetiga qaytdi. Biroq, port aslida mamlakatda
to'g'ridan-to'g'ri nazoratni tiklash imkoniyatiga ega emas edi.1803-yil may oyida
Qohira baquvvat polkovnik Muhammad Ali qo'mondonligi ostida Mamluklar va
Usmonli armiyasining alban korpusining birlashgan kuchlari tomonidan bosib
olindi. Mamlakatni boshqarish uchun triumvirat tuzildi, uning tarkibiga ikki
Mamluk begi va Muhammad Ali kirdi. Bir-yil oldin turklar Misr mamluklariga
qarshi urushni qayta boshladilar, ammo 1804-yilda Damayhurda mag'lubiyatga
uchradilar. Mamluklarning hokimiyati tiklanganga o'xshardi, lekin o'sha-yili
ularning haddan tashqari kuchlariga qarshi qo'zg'olon ko'tarildi. Unda
hunarmandlar, ishchilar, savdogarlar qatnashdilar.
Qo zg olonga al-Azhar shayxlari boshchilik qildilar.ʻ ʻ
Belgilangan kuni hamma soliq to'lashdan bosh tortdi, yig'uvchilarni o'ldirdi,
Mamluk beklarining uylarini talon-taroj qildi. Bunday vaziyatda Muhammad Ali
o’z korpusi bilan qo’zg’olonchilarni qo’llab-quvvatladi va mamluklarni ta’qib qila
boshladi. Mamluklar Qohiradan quvib chiqarilib, turk poshosi qaytarilib,
Muhammad Ali noibi etib tayinlandi. Turk poshosining hokimiyatining tiklanishi
Qohira aholisiga hech qanday yengillik keltirmadi, talonchilik va musodara
boshlandi, bu 1805-yil may oyida yangi qo'zg'olonga sabab bo'ldi, natijada posho
haydab chiqarildi. Turk va mamluklarning dushmanligidan mohirona foydalanib,
Muhammad. Ali Misrdagi yangi kuchlar: savdogarlar, hunarmandlar va shayx
Umar Makram boshchiligidagi ruhoniylarning ilg’or qismiga tayanishga harakat
qildi. Qobiliyatli qo'mondon Muhammad Ali o'z korpusida qat'iy tartib-intizomni
joriy qildi, bu esa turklar tomonidan talonchilik va zo'ravonliklardan aziyat
chekkan Misr aholisining mashhurligini qozondi. Turk poshosi va uning
yangichalari Qohirada mamluk qonunbuzarligidan farq qilmasdan to'liq
o'zboshimchalik o'rnatdilar. 1805-yil may oyida Qohira aholisi turk
21

hokimiyatiga qarshi qo zg olon ko tarib, posho va yangisarlarni quvib chiqardi.ʻ ʻ ʻ
Umar Makram boshchiligidagi Qohira shayxlari esa Muhammad Alini Misr
hukmdori deb e’lon qildilar. Misr so'nggi ming-yillar davomida sezilarli darajada
o'zgardi, mamlakat doimiy ravishda chet el istilosiga duchor bo'lgan bir necha
notinch asrlarni boshdan kechirdi. Biroq, asta-sekin misrliklar o'zlarining milliy
o'ziga xosligini tikladilar va kuchli va ta'sirli davlatni yaratdilar. Buning oldidan
milliy g'oyani rivojlantirish bo'yicha uzoq va mashaqqatli ish olib borildi, Misr
jamiyati uning atrofida to'plandi va bu davrni haqli ravishda "Muhammad Ali
davri" - zamonaviy Misr asoschisi, garchi u mamlakatni boshqargan bo'lsa ham,
deb ataydi. XVIII asr oxirida Misr
qashshoq davlatga o xshardi. Bu yerda siyosiy anarxiya va madaniy tanazzul hukm
ʻ
surdi. Ammo Mamluklar va Turklar qo’l ostida qanchalik yomon ahvolda
bo’lmasin, ular misrliklar uchun birodar edilar va bu islom o’lkalarini Yevropa
ta’siridan ishonchli himoya qilish va musulmonlarning kofirlardan ustunligi
xayolini vujudga keltirdi. Napoleon 40 000 askar bilan Misrga qo'nganida, unga
Fransiyaning Sharqiy O'rta er dengizidagi tijoriy manfaatlarini ilgari surish,
Misrning boyliklarini tortib olish va Suvaysh Istmusi orqali kanal qurish uchun
inqilobiy Fransiya hukumati tomonidan ko'rsatma berildi. va Qizil dengizga
Fransiya Respublikasi uchun mutlaq egalik qilish” 2 . Bu tijorat maqsadlari ortida
siyosiy intilishlar turardi, ularning markazi Misr emas, balki Fransiya 1792-yildan
boshlab bosqinchilik urushlari olib borgan Yevropadagi ishlar edi. Yagona
mag’lubiyatsiz dushman kuchli flotga ega bo’lgan Britaniya edi. Direktoriya
Britaniyaga to'g'ridan-to'g'ri hujum qilishni emas, balki Yaqin Sharq va
Hindistondagi Britaniya savdosiga putur etkazishni yaxshi harakat deb hisobladi.
Porti Muhammad Alini sultonning hokimi Misr poshosi deb tan olib, bu
qarorni tasdiqlashga majbur bo’ldi. Angliya-Turkiya urushi paytida inglizlar 1807-
yilda Iskandariya va Rosettada katta desantlarni amalga oshirdilar. Muhammad Ali
barcha kuchlarni - professional askarlar, fellahlar, badaviylarni safarbar etdi va
ingliz qo'shinlarini mag'lub etishga muvaffaq bo'ldi. Bu uning mashhurligini
yanada oshirdi. Muhammad Alining bevosita vazifasi mamluk beklariga qarshi
22

kurashish edi. 1808-yilda u ularning qo'zg'olonini bostirdi va 1811-yilda ko'plab
yirik mamluk feodallarini yo'q qildi, mamluklarning bir qismi Misrdan qochib
ketdi. Muhammad Ali taniqli diniy hokimiyatga ham zarba berdi. 1808-yilda al-
Azhar universiteti rektori hibsga olindi, keyin mamlakatning eng nufuzli diniy
arboblari, payg'ambar avlodlari boshlig'i va fiqhi hanafiy mazhabining muftiysi
ichki siyosiy maydondan chetlashtirildi. 1812-yilda Yuqori Misrda yarim mustaqil
mamluk knyazliklarining mavjudligiga chek qo yildi va Muhammad Ali Misrningʻ
yagona va suveren hukmdori bo ldi. U Misrni siyosiy va iqtisodiy jihatdan
ʻ
mustaqil davlatga aylantirishni o’z oldiga maqsad qilib qo’ydi 14
.
Uning hukumati tomonidan amalga oshirilgan barcha chora-
tadbirlar, islohotlar ana shu maqsadni amalga oshirishga qaratilgan edi. Napoleon
Misrga bostirib kirganida, frantsuzlar mamlakatni ochko'z xorijiy xo'jayinlardan
ozod qilish uchun kelgan deb da'vo qilishi mumkin edi, lekin uning kelishi
misrliklarning milliy g'ururi va e'tiqodiga qarshi chiqdi va ular uni iliq kutib
olishmadi. Aslida, atigi uch-yil davom etgan frantsuz istilosining o'zi
misrliklarning o'z hayotiga unchalik ta'sir qilmadi. Ular bilan frantsuzlar o'rtasida
madaniy aloqalar bo'lmagan, dehqonchilik qilish, erdan foydalanish va soliqqa
tortish usullari o'zgarmagan. Bu o'zgarishlarning barchasi keyingi o'n-yilliklarda,
Muhammad Ali hukmronligi davrida sodir bo'ldi, ammo u Fransiya bilan faol
hamkorlik qilib, Misrning yanada progressiv rivojlanishi uchun frantsuz
mutaxassislarini jalb qildi.
Napoleon sarguzashtining haqiqiy oqibati Yevropada Misrga qiziqishning
kuchayishi edi. U Yevropalik strateglar va diplomatlarning diqqatini tortdi. Biroq
ular nafaqat Misrni bevosita nazorat qilishdan, balki Sharqdan kelayotgan tovarlar
oqimining uzluksizligidan, qulashi kuchlar muvozanati uchun oldindan aytib
bo'lmaydigan oqibatlarga olib kelishi mumkin bo'lgan Usmonli imperiyasini saqlab
qolish muammosidan ham manfaatdor edi. Yevropada agar Rossiya, Avstriya-
Vengriya, Fransiya va Buyuk Britaniya o'z hududi uchun kurasha boshlasa. Misr
kuchli davlat sifatida shakllanishi mumkin edi. G arb diplomatiyasining siyosati bu
ʻ
14
Salimov.T.U.,Maxkamov S.Jahon tarixi.T.:”Sharq” 1999. B-58 8
23

davlat kuchlarini qo llab-quvvatlashga qaratilgan bo lib, unga asosiy tahdid Misrʻ ʻ
hukmdori Muhammad Alining baquvvat harakatlarida ko rindi3. 3-iyul kuni
ʻ
frantsuz armiyasi Iskandariyadan Qohiraga yurishni boshlaydi. Kichik frantsuz
otryadlariga tez-tez hujum qilish va ularning bo'linmalaridan orqada qolayotgan
askarlar mahalliy aholining frantsuzlarga nisbatan dushmanligidan dalolat beradi.
21 iyul Piramidalar jangida - Embabadan o'n uch kilometr uzoqlikda, zamonaviy
Qohiraning g'arbiy qismida - Napoleon Bonapart armiyasi Mamluk qo'shinlarini
mag'lub etdi. 1820-yillarning boshlarida uch-yillik urush natijasida Muhammad Ali
Sudanni o ziga bo ysundirdi. Rasmiy ravishda Usmonli imperiyasi tarkibiga
ʻ ʻ
kiritilgan bo'lsa-da, aslida Sudan Misrning mulkiga aylandi.
Misr qo'shinlari yunon qo'zg'olonini bostirishdi. 15
Ushbu yurish natijasida
Sulton Krit orolini Misr poshosining mulki deb tan oldi. 1828-1829-yillarda
Rossiya bilan urushda Turkiya mag'lubiyatga uchraganidan keyin. Muhammad Ali
sultonga qarshi ochiq kurashga qaror qildi; unga bahona qilib, sultonning yunon
qo’zg’olonini bostirgani uchun mukofotlash haqidagi va’dasini bajarmaganidan
foydalangan. 1831-yilda Misrliklar Muhammad Alining o'g'li Ibrohim Posho
qo'mondonligi ostida Suriya va Livan hududiga kirdilar va bir-yil o'tgach, Kilikiya
va Toros tog' dovonlarini egallab, Anadoluga kirdilar 16
. 1832-yil dekabrda Konya
shahri yaqinidagi jangda turklar mag lubiyatga uchradi va turk qo shinlari
ʻ ʻ
qo mondoni Buyuk vazir asirga olinadi. Misrliklar g'arbga qarab harakatlanishdi.
ʻ
Turkiyaning turli hududlarida qo zg olon ko tarildi, bu esa sulton hukumatining
ʻ ʻ ʻ
onsuz ham og ir ahvolini yanada og irlashtirdi.
ʻ ʻ
Sulton yordam so'rab Angliyaga murojaat qildi, ammo rad etildi. Fransiya
Muhammad Alini ochiqdan-ochiq qo’llab-quvvatlab, Yaqin Sharqda o’z mavqeini
mustahkamlashga intildi. Keyin Turkiya sultoni Mahmud II Rossiya tomonidan
taklif qilingan yordamni qabul qilishga majbur bo'ldi. Chor hukumati quyidagi
mulohazalar asosida bu qarorni qabul qildi. Usmonli imperiyasi xarobalarida yangi
davlatning paydo bo'lishi, Misr poshosining uzoqni ko'zlagan rejalari va Misrning
15
Farmonov.R.Sodiqov.O. Jahon tarixi T.: ”O’qituvchi”.2001. B-344
16
Теплов Л.Ф. Из истории борьбы египетского народа за независимость / Африка: проблемы истории. М.,
1986. C -432
24

harbiy muvaffaqiyatlari Rossiyani xavotirga soldi. Bundan tashqari, inqilobiy
Fransiya etakchi rolni o'z zimmasiga olgan bo'lar edi, bu hech qanday tarzda chor
Rossiyasi manfaatlariga mos kelmaydi. Rossiya dastlab urushni tugatish taklifi
bilan Turkiya va Misrga general Muravyov boshchiligidagi missiya yuborib
vositachilik qilishga qaror qildi, ammo bu missiya muvaffaqiyatsizlikka uchradi;
Ibrohim posho oldinga siljishda davom etdi. Keyin Turkiya Rossiya elchisiga
Konstantinopolga Qora dengiz eskadroni, shuningdek, rus qo'shinlari korpusini
yuborish iltimosi bilan murojaat qildi. Bundan xabar topgan Muhammad Ali
hujumni to’xtatdi. 1833-yil fevral oyida rus qo'shinlarining va'da qilingan
kontingenti Bosforga etib keldi, bu G'arb kuchlarini juda xavotirga soldi. Ular rus
qo’shinlarini olib chiqib ketishni talab qilib, Turkiya hukumati va Muhammad Ali
o’rtasida to’g’ridan-to’g’ri muzokaralar o’tkazish zarurligi to’g’risida taklifni ilgari
surdilar. Muhammad Ali Angliya, Fransiya va Rossiyaning Turkiya suvlarida rus
eskadronining borligi va desantga tushishi tufayli avj olgan diplomatik kurashidan
muvaffaqiyatli foydalandi. Fransiya Muhammad Alining Suriya, Falastin va Adana
pashshaligini Misrga topshirish talabini qo llab-quvvatladi. Bunga javobanʻ
Angliya Iskandariyaga eskadron yubordi, uning vazifasi Misr qo'shinlarining
Suriyaga o'tkazilishiga yo'l qo'ymaslik edi. Bosforga yangi rus desantining kelishi
va 30 000 kishilik rus korpusining Dunayni kesib o'tishi haqidagi xabar
Muhammad Alini ham, Turkiya hukumatini ham muzokaralar olib borishga majbur
qildi. 1833-yil may oyida Ibrohim posho qarorgohida tuzilgan shartnomaga ko'ra,
Kutahya shahri, Suriya, Falastin, Adana Misr poshosiga o'tkazildi va o'z navbatida
Muhammad Ali sulton hokimiyatini rasman tan olishi kerak edi. Shartnoma
vaqtinchalik muhlat edi, chunki u na sultonni, na Misr poshosini qoniqtirmadi,
ammo harbiy harakatlar to'xtatildi. 1833-yil 8 iyulda Rossiya va Turkiya o'rtasida
rus qo'shinlari joylashgan joy - Unkyar-Iskele-kuuckum nomi bilan atalgan ittifoq-
mudofaa shartnomasi tuzildi. Shartnoma 8-yilga tuzilgan. Rossiya Turkiyaning
mavjudligini, saqlanishini va to'liq mustaqilligini ta'minlash, urush bo'lgan taqdirda
uni har ikki tomon zarur deb hisoblagan miqdordagi qo'shin bilan ta'minlash
majburiyatini oldi. Shartnomaga ilova qilingan alohida maxfiy moddada Turkiya
25

shartnomada belgilangan bir xil harbiy yordamni Rossiyaga berishdan ozod
qilingan, ammo buning o rniga Rossiyaning iltimosiga ko ra Dardanelni barchaʻ ʻ
xorijiy harbiy kemalar uchun yopish majburiyatini olgan. Shu bilan birga, Bosfor
Rossiya dengiz flotining Turkiyaning ittifoqchisi sifatida o'tishi uchun ochiq
bo'lishi taxmin qilingan. 17
Unkar-Iskelesi shartnomasi Rossiyaning Yaqin
Sharqdagi mavqeining misli ko'rilmagan mustahkamlanishini ko'rsatdi. Shu bilan
birga, u Fransiya va Angliyaning katta e'tirozlarini uyg'otdi, lekin o'sha paytda
ularni bir-biridan ajratib turuvchi qarama-qarshiliklar Rossiyaga qarshi birgalikda
harakat qilishlariga imkon bermadi. Muhammad Ali Angliyaning
Turkiyadan olgan savdo imtiyozlarini Misrga berishdan bosh tortganligi sababli,
1838-yilda imzolangan konventsiyaga ko'ra, Misr va Angliya o'rtasidagi
munosabatlar keskinlashdi. Sulton va Misr poshosi o'rtasida mohirlik bilan
dushmanlikni qo'zg'atgan Angliya, nemis instruktorlari tomonidan tayyorlangan
turk qo'shinlari tomonidan mag'lub bo'lishiga ishonib, Turkiyani Misr bilan
urushga undadi. Angliya ham Fransiyaning Misrdagi ta'sirini zaiflashtirish, iloji
bo'lsa, yo'q qilish va 1833-yilgi rus-turk shartnomasining yangilanishiga yo'l
qo'ymaslik maqsadini ko'zlagan. Natijada, 1839-yil yozida turk va Misr qo'shinlari
o'rtasida jangovar harakatlar boshlandi. 1839-yil 24 iyunda Suriya shimolidagi
Nizibda Misr armiyasi hal qiluvchi g'alabaga erishdi. Turk floti Muhammad Ali
tomoniga o'tdi. Shu bilan birga, Sulton Mahmud II vafot etdi, uning 16 yoshli o'g'li
Abdul-Mejid uning vorisi bo'ldi. Muhammad Ali buni Usmonli imperiyasida
hokimiyatni qo’lga kiritish uchun yangi imkoniyat deb bildi. Angliya 1833-yilgi
shartnomaga muvofiq Rossiyaning Turkiyada harakat qilishiga yo'l qo'ymaslik
uchun konventsiya tuzish tashabbusi bilan chiqdi.1840-yil 15 iyulda Londonda bir
tomondan Rossiya, Angliya, Avstriya va Prussiya, bir tomondan Turkiya o'rtasida
konventsiya tuzildi. Misr poshosiga qarshi kurashda boshqa yordam. Fransiya
konventsiyada qatnashishga taklif etilmagan.
London konventsiyasi qudratlar Usmonlilar imperiyasining yaxlitligi va
mustaqilligini ta’minlash ustidan nazoratni o’tkazishga rozi bo’lganliklarini
17
История Африки в XIX-XX в.: М. Изд-во «Наука», 1967 c -115
26

tantanali ravishda e’lon qildi. Muhammad Ali Turkiyaga hujum qilgan taqdirda,
konventsiyani tuzgan kuchlar Sultonning taklifiga binoan Bosfor va Dardanelni,
shuningdek, Konstantinopolni himoya qilishlari kerak edi. Konventsiyaning
maxsus moddasida bu chora "hech bo'lmaganda Usmonli imperiyasining qadimiy
qoidasini buzmasligi, unga ko'ra xorijiy kuchlarning harbiy sudlariga Dardanel va
Bosforga kirish har doim taqiqlangani" aytilgan. Muhammad Alidan sultonning
oliy hokimiyatini tan olishni so’rashdi. Suriyada Muhammad Aliga qarshi
qo zg olon boshlandi, bu esa uni mamlakat hududini ozod qilishga majbur qildi.ʻ ʻ
Angliyaning Iskandariyani bombardimon qilishni boshlash tahdididan so'ng,
Muhammad Ali kuchlarning talablarini qabul qildi: u Sultonning o'zi ustidan oliy
hokimiyatini tan oldi, Misr va Sudanni meros mulki sifatida saqlab qoldi. Bundan
tashqari, u armiyani qisqartirish, kemasozlik zavodlarini yo'q qilish va 1838-yilgi
Angliya-Turkiya savdo konventsiyasini Misrga uzaytirish majburiyatini oldi.
1841-yil yanvarda Muhammad Ali o'z tomoniga o'tib ketgan turk flotini
qaytarishga majbur bo'ldi. Shunday qilib, Angliya kelajakda Misrni egallashga
tayyorlandi. Fransiya bu vaziyatda harbiy to'qnashuvga jur'at eta olmadi va kuchlar
bilan kelishuvga erishdi. Shunga qaramay, 1840-yilgi konventsiya vaqtinchalik
hodisa ekanligini, shuningdek, Sharqiy masala bo'yicha xalqaro shartnoma
tuzishda Fransiyani chetlab o'tib bo'lmasligini e'tirof etgan holda, Fransiya bosh
vaziri Tyer iste'foga chiqqanidan keyin yangi Britaniya hukumati qarshilik
ko'rsatishga harakat qildi. Angliyaning Misr masalasidagi siyosati, Misr va
bo'g'ozlar bo'yicha yangi xalqaro shartnoma tuzish zarurligi haqida o'yladi. 18
Bunday taklif Fransiyaga Rossiyaga qarshi turish maqsadida qilingan. Yangi
konventsiya 1841-yil 13 iyulda Angliya, Rossiya, Avstriya, Prussiya, Fransiya va
Turkiya tomonidan imzolangan. Uning shartlariga ko'ra, barcha kuchlarning xorijiy
harbiy kemalari bo'g'ozlardan o'tish huquqiga ega emas edi. Istisno tariqasida,
Sulton Turkiyaga do'st bo'lgan kuchlarning elchixonalari ixtiyorida bo'lgan engil
harbiy kemalarning o'tishiga ruxsat berish huquqiga ega edi.
Shunday qilib, Britaniya diplomatiyasining o'yini
18
Н.И.Кареев Учебная книга новой истории. С.-Петербург: 1900. -346 с.
27

natijasida Rossiya 1833-yilgi Unkar-Iskelesi shartnomasining barcha
afzalliklaridan mahrum bo'lib, o'zining harbiy kemalarini bo'g'ozlardan o'tkazish
huquqidan mahrum bo'ldi, bu esa aslida Yevropa davlatlarining kollektiv
nazoratiga o'tdi. 19
Fransiyaga kelsak, uning Misrdagi ta'siri sezilarli darajada
zaiflashdi. Shunday qilib, 1841-yilgi konventsiya Sharq masalasining yanada
keskinlashishiga sabab bo'ldi. Yevropa davlatlarining aralashuvi natijasida
Muhammad Ali imperiyasi vayron bo’ldi va Misr mustaqilligiga tuzatib bo’lmas
darajada zarar yetkazildi. Muhammad Ali butun siyosati barbod bo’lgach, davlat
ishlaridan chekinib, hokimiyat tizginini to’ng’ich o’g’li Ibrohim poshoga topshirdi.
Misr hukmdori huquqlariga rasman kirganidan uch oy o'tgach, Ibrohim vafot etdi
(1848), Muhammad Alining o'zi esa tez orada vafot etdi. Mamlakatdagi hokimiyat
uning nabirasi Abbos Poshoga (1849-1854) o’tdi.
XULOSA
XIX asrning birinchi yarmi Misr tarixiga Misr poshosi (viloyat gubernatori)
va 1952-yilgacha hokimiyatda bo'lgan Misr sulolasining asoschisi bo'lishga
muvaffaq bo'lgan Muhammad Ali davri sifatida kirdi.Uning davrida ichki va tashqi
siyosat yo'naltirilgan edi. Misrning turk ta siridan chiqishi va ulkan hududlarni o zʼ ʻ
ichiga olgan hamda Yevropa davlatlari bilan teng ravishda jahon siyosiy va
iqtisodiy jarayonlarida ishtirok etadigan yangi arab-musulmon imperiyasini
yaratish uchun kurashda. XIX asrning taniqli siyosiy arbobi Muhammad Alini
misrliklar zamonaviy Misrning asoschisi sifatida hurmat qilishadi. Ali Yevropalik
harbiy mutaxassislar va texniklar yordamida Misr armiyasini Yevropa chizig i
ʻ
bo ylab qayta tashkil etdi, mamluklarga tegishli yerlarning katta qismini
ʻ
milliylashtirdi, mamlakatning asosiy mahsulot va tovarlariga davlat
monopoliyasini joriy qildi, shuningdek, 2000-yillarda paxta yetishtirish
kampaniyasini boshladi. Nil deltasi. Uning buyrug’i bilan eski sug’orish kanallari
19
Рафалович А. Путешествие по Нижнему Египту и внутренним областям Дельты. - СПб, 1895 c -547
28

tozalanib, yangilari qurildi. Misrlik dehqonlar
(fellahlar)-yiliga 2-3 ta hosil yetishtirish imkonini beruvchi yozgi sug’orish tizimi
joriy etildi. Epidemiya kasalliklariga qarshi muvaffaqiyatli kurash va qishloq
xo'jaligida mehnat sharoitlarining yaxshilanishi tufayli XIX asrning o'rtalariga
kelib mamlakat aholisi. 4,5 million kishiga ko'paydi. Katta El-Mahmudiya
kanalining ishga tushirilishi bilan Nil bo'ylab transport Iskandariya orqali o'tdi, bu
shaharning tez o'sishini rag'batlantirdi, aholisi soni 1805-yilga nisbatan o'n baravar
ko'paydi va 1847-yilda 150 ming kishiga etdi. Muhammad Ali hukmronligi
davrida milliy sanoatning shakllanishi bog langan: to qimachilik va yog -moyʻ ʻ ʻ
kombinatlari, metallurgiya, shisha, shakar zavodlari, kemasozlik zavodlari, sovuq
qurol va o qotar qurollar ishlab chiqaruvchi korxonalar qurilgan. Savdogar va
ʻ
harbiy flot kengaytirildi. To’g’ri, keyinchalik Misrda xomashyo va yoqilg’i
yetishmasligi sababli ishlab chiqarish to’xtatildi. Bundan tashqari, Britaniya
hukumati misrlik ishlab chiqaruvchilarga Britaniya importi bilan raqobatlashishiga
yordam beradigan tariflarni joriy etishga ruxsat bermadi. Muhammad Ali Misrda
Yevropa ilmiy-texnika taraqqiyoti yutuqlari bilan tanishtirdi va Yevropa uslubidagi
bir qancha texnikumlar ochdi. Shu bilan birga, u Yevropaga to'liq qaram bo'lib
qolmaslikka harakat qildi va katta kreditlar olishdan ehtiyot bo'ldi. Muhammad
Alining bosqinchilik siyosati butun musulmon olami taraqqiyotida o’z izini
qoldirdi. 1811-1819-yillarda uning armiyasi Arabistondagi vahhobiylar harakatiga
qarshi bir qancha muvaffaqiyatli yurishlarni amalga oshirdi. 1821-yilda Sharqiy
Sudan hududini bosib oldi, 1824-yilda Misr qurolli bo linmalari Gretsiyadagi
ʻ
Usmonlilarga qarshi qo zg olonni bostirishda qatnashdi, 1832-yilda Misr hukmdori
ʻ ʻ
Ibrohim Poshoning (1789-1848) mashhur o g li. Suriyada Usmonli imperiyasi
ʻ ʻ
qo shinlarini mag lub etdi, Kichik Osiyoga bostirib kirdi va Usmonli sultonini
ʻ ʻ
Suriyadan voz kechishga majbur qildi. 1833-yilga kelib, Muhammad Ali
hukmronligi ostida zamonaviy Sudandan Torosgacha (Turkiyada) cho'zilgan ulkan
hudud edi. Muhammad Ali Misr tarixiga o'z faoliyati ko'lami bo'yicha odatda Pyotr
I bilan taqqoslanadigan yirik islohotchi sifatida kirdi.
29

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA MANBAALAR RO`YXATI:
1. Karimov I.А. Tarixiy xotirasiz kelajak yo q - T.: O zbekiston, 1998.ʼ ʼ
2. Xalqaro munosabatlar tarixi va diplomatiyasi. Hammualliflikda - T., 2009. B -
352
3. История Африки в XIX - XX в.: М. Изд-во «Наука», 1967
4. История стран Азии и Африки в новое время. Ч. 1: Учебник – М.: Изд-
во МГУ, 1989.
5. Рафалович А. Путешествие по Нижнему Египту и внутренним
областям Дельты. - СПб, 1895.
6. Теплов Л.Ф. Из истории борьбы египетского народа за независимость /
Африка: проблемы истории. М., 1986.
7. Удивительная история прошлого. Т. 3, ч. 1, - М., 1962; Т. 4, - М., 1963
8. Киселев К.А. Египет и государство ваххабитов (1811-1818) // Новая и
новейшая история. 2003.
30

9. Толмачева Р. Экономическая история: генезис рыночной экономики:
Учебник. М.: Мысль, 2007.c-241
10. Farmonov.R.Sodiqov.O. Jahon tarixi T.: ”O’qituvchi”.2001. B-342
11. Shuxrat Ergashev Jahon tarixi. Toshkent-2014. B-212
12. Salimov.T.U.,Maxkamov S.Jahon tarixi.T.:”Sharq” 1999. B -587
13. Урланис Б.Ц. История военных потерь. Войны и народонаселение
Европы. Людские потери вооруженных сил Европейских стран в
войнах 17-го-20-го веков (Историко-статистическое исследование).
Полигон. АСТ Санкт-Петербург. Москва, 1998. C-365
14. Периодическая литература. Войтинский Г. Международные отношения
на Дальнем Востоке в годы Первой Мировой войны//Исторический
журнал, №4, 1944. c -4
ILOVALAR
1-ilova
31

Misrning Fransuzlarga qarshi kurashi.
2-ilova
32

Misr sultoni Muhammad Ali .
3-ilova
33

Sulton saroyi qabulxonasi. Misr.
34

Muhammad Ali hukmronligi davrida Misr

Sotib olish