Muhammad Solih Shayboniyxon hayoti va ijodi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	60.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

824 Sotish

Muhammad Solih Shayboniyxon hayoti va ijodi

Sotib olish

MUHAMMAD SOLIH SHAYBONIYXON HAYOTI VA IJODI
Reja:
1. XVI asr boshlarida ijtimoiy vaziyat va adabiy muhit xususiyatlari.
2. Muhammad Shayboniyxon shaxsiyati va adabiy merosi.
3. “Shayboniynoma” – ilk tarixiy doston.
4. Ubaydulloxon – Ubaydiy she’riyatining o’ziga xos xususiyatlari.

XVI asr boshida Temuriylar o‘rniga hokimiyatga kelgan Shayboniylar
sulolasi haqida ilmiy adabiyotlarda biryoqlama va bir-biriga zid fikrlar hukm surib
keldi. Istiqloldan keyingi yillarda o‘tmishga munosabat ijobiy tomonga o‘zgara
borib, bu davrga doir asarlarning nashr qilinishi qator masalalarga oydinlik kiritdi.
Jumladan, madaniy-adabiy hayotning ahvolini tahlil qilishda ham
biryoqlamalikdan voz kechildi. Buning natijasida Shayboniylarning madaniyat va
adabiyotning taraqqiyotiga to‘sqinlik qilmaganliklari, balki Temuriylarning bu
sohadagi an’anasini davom etdirganliklari tobora ko‘proq oydinlashib bormoqda.
Bu xonadondan chiqqan hukmdorlardan Muhammad Shayboniyxon,
Ubaydulloxon, Ko‘chkinchixon, Abdulazizxon, Abdullatifxonlar haqida
manba’larda iliq gaplar aytilib, ularning madaniy hayot ravnaqiga munosib hissa
qo‘shganligi qayd etilgan. Ular badiiy ijod bilan shug‘ullanib, devonlar tartib
berganlar, shoiru fozillarga e’tibor berib, o‘nlab asarlarning yaratilishiga homiylik
qilganlar. Bu davrda ijod qilgan Shayboniy, Ubaydiy, Aziziy, Baqoiy, Muhammad
Soleh, Binoiy va boshqalar o‘zbek va tojik adabiyotining taraqqiyotiga munosib
hissa qo‘shdilar.
Hasanxoja Nisoriyning «Muzakkir ul ahbob» asarida bu haqda ancha
mufassal ma’lumotlar keltirilgan. Bunday ma’lumotlar Muhammad Soleh, Binoiy,
Mulla Shodiy asarlarida ham uchraydi. Ana shu adabiy muhit boshida turganlardan
biri Muhammad Shayboniyxondir.
Muhammad Shayboniyxon Dashti Qipchoqda turli turkiy qabilalarni
birlashtirib xonlik barpo qilgan Chingiziy Abulxayrxonning nevarasi bo‘lib otasi
Shoh Budog‘ edi. U 1451 yilda dunyoga kelgan. Uni yoshligidan Shohbaxtxon deb
ataganlar. Manbalarda Shayboqxon, Shohibekxon, Shaybonxon singari nomlar
bilan atalgan. O‘zbek ulusining Shabon urug‘idan bo‘lganligi uchun Shayboniy,
Shaboniy, taxallusini olgan. She’rlarida ko‘pincha vazn talabi bilan goh Shaboniy,
goh Shayboniy shaklida ishlatadi. Muhammad Shayboniyxon Buxoro
madrasalarida o‘qigan. O‘sha davrning taniqli hofizlaridan bo‘lgan Mavlono
Muhammad Xitoyi unga dars bergan. Uning talaba va taxt da’vogari sifatida
madaniyat markazlari – Buxoro, Samarqand va boshqa shaharlarda olimu fozillar
davrasida bo‘lishi hayotiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Hasanxoja Nisoriyning
yozishicha, «Amir Abul Ali Tarxon zamonida Buxoro mulkida sokin bo‘lgan»da,
ba’zilar unga qarshi bo‘lib, Buxorodan chiqib ketishini talab qilishgan. U Xoja
Bahouddin Naqshband qabriga borib ziyorat qilgan. Xojaning nabiralaridan
bo‘lgan Nizomiddinxoja Mirmuhammad Naqshband nazariga tushib, bir muddat
uning huzurida yashagan, tarbiyasini olgan. Xoja unga kelajakda Turkistonda xon
bo‘lishini bashorat qilgan ekan. Shundan keyin, u Turkistonga borib u erdan
Movarounnahrni egallash uchun kurash boshlaydi. Zahiriddin Muhammad Bobur
bilan 1498 – 1501 yillar orasida bir necha bor urush qilib Samarqand va Buxoroni

egallaydi. 1506-1507 yillarda Balxni, keyin Hirotni egallaydi, temuriylarning
Movarounnahr va Xurosondagi hukmronliklariga barham beradi. Shayboniyxon
1510 yilda Marv yaqinida Eron podshosi Ismoil Safaviy bilan jang qiladi.
Safaviylar g‘olib kelib, Ismoil Safaviy uning boshini kesib, unda may ichadi.
Shayboniyxonning hayot yo‘li ham uning raqibi Zahiriddin Boburdek doimo
urushlarda o‘tgan. U ham toju taxt deb yoshlik yillarini mashaqqat va quvg‘inlarda
kechirgan. Biroq, shunga qaramay, u o‘z davrining o‘qimishli, donishmand
kishilaridan bo‘lib yetishgan. Talantli shoir, musavvir, musiqashunos bo‘lgan,
Qur’oni Karimni yoqimli ovoz bilan qiroat qilgan. Shayboniyxondan uch o‘g‘il
qolgan. Kattasi Temur Sulton, uning o‘g‘li Fo‘lod Sulton Samarqandda hokimlik
qilgan va Zahiriddin Muhammad Bobur unga o‘z devonini yuborgan. Ikkinchi
o‘g‘li Xurramshoh Boburning Xonzoda begim ismli singlisidan tug‘ilgan,
yoshligida vafot etgan. Uchinchi o‘g‘li Sevinch Muhammad Ubaydulloxon
tomonidan tarbiyalangan, Kesh hokimi bo‘lgan.
Muhammad Shayboniyxon jasadi Samarqandga olib kelib dafn etilgan.
Hozir uning qabri boshqa Shayboniylar bilan ko‘chirilib Registonda Sherdor va
Tillokori madrasalari orasiga qo‘yilgan. Shayboniyxonning she’rlar devoni
mavjud. U Turkiyada saqlanadi. Bu devonga asoslanib chet ellik o‘zbek olimi
Temur Xo‘ja o‘g‘li Shayboniyxon haqida o‘tgan asr 70-yillari boshida
dissertatsiya yozgan. 200 sahifalik bu ishda Shayboniyxon hayot yo‘li yoritilib,
g‘azallari va «Bahrul hudo» nomli masnaviysi tahlil etilgan. Bundan tashqari,
Shayboniyxonning o‘g‘li Temur Sultonga atab yozgan pand-nasihat xarakteridagi
asari ham mavjud. Bir qator olimlar, jumladan, professor R.G.Mukminova
mashhur tarixiy asar «Tavorixi guzidai nusratnoma» ning yaratilishida
Shayboniyxonning ham xizmati bor, deb bilishadi. Muallifi noma’lum bu asar
hozir Shayboniyxonga nisbat berilmoqda. Shayboniyxon shoir, olim va
mutasavvuflarga g‘amxo‘rlik qilgan, o‘ziga yaqinlashtirib, katta-katta mansablar
bergan. Jumladan, Muhammad Soleh, Binoiy, Abdurahim Sadr va boshqalar bunga
misol bo‘la oladi. Shayboniyxon qator asarlarning fors va mo‘g‘ul tillaridan
turkiyga tarjima qilinishiga ham sabab bo‘lgan. Shayboniyxonning devoni
hozircha yagona nusxada bo‘lib u ham, aytilganidek Turkiyadadir. U haqdagi
ma’lumotlarda devon asosan g‘azal, ruboiy, tuyuq, fard, masnaviy kabi janrlardagi
she’rlardan iboratligi qayd qilinadi. Shuningdek, Shayboniyxon she’rlaridan
namunalar Hasan Xoja Nisoriyning «Muzakkir-ul ahbob» asarida ham mavjud.
Jumladan, mashhur shayx Najmiddin Kubro vafotiga doir tarixini keltirib, yaxshi
aytgan, deydi:
Oning tarixidur «shahi shuhado»,
Yana bir alif birla bo‘lur ado.

Baytdagi «shahi shuhado»ning abjaddagi yig‘indisi 1221-yilni hosil etadi.
Agar uni «shohi shuhado» desa yana bir alifga zarurat qolmasdi. Biroq,
Shayboniyxon uni bayt holiga keltirish uchun «shoh»dan alifni olib, uni ikkinchi
misra maqsadiga aylantirgan, ya’ni «soqolidan olib mo‘ylov qilgan» va bayt-she’r
hosil bo‘lgan. Nisoriy keltirgan she’rlardan yana biri quyidagi mashhur tuyuqdir.
Bu she’r Ubaydiyga ham nisbat beriladi:
Sug‘d ichinda o‘ltururlar yobular,
Yobularning mingan oti yobular.
Yobularning ilgidin el tinmadi ,
Yo bular qolsin bu erda, yo bular.
Tuyuqdagi birinchi misrada kelgan yobular o‘zbek urug‘laridan birining
nomi, ikkinchi misradagi yobular esa hashaki ot nomi, to‘rtinchi misradagi
yobular ko‘rsatish olmoshi sifatida ishlatilgan. Bu tajnis (omonim) san’ati
namunasidir. Nisoriy Shayboniyxonning Hirot shayxulislomi va qozisiga yuborgan
g‘azalidan ham ikki bayt keltirgan.
Shayboniyxon she’riyati diniy-ilohiy, tasavvufiy, ishqiy, harbiy mavzularda
yozilgan bo‘lib, ular uning shoir sifatida an’anaviy mavzularni davom ettirganidan
dalolat beradi. Ayrim she’rlari o‘zi bo‘lgan joylarning madhi va tasviriga
bag‘ishlanganligini ham ko‘rsatadi. Bu jihatdan uning Samarqand ta’rifiga doir
g‘azalini qayd etish mumkin:
Har kishi ketsa Samarqand shahridin nochor, kelar,
Jannatul-ma’voda ham bo‘lsa Samarqandni tilar.
Men Hirining shahrida turmoqqa bir er topmadim,
Vah Samarqandu Buxoro qayda bo‘lg‘aymu ular.
Kormonu Shodmonu, Kohliku Darg‘om suyi,
Na qilayman, ketmadi hargiz ko‘nguldin ushbular.
Kim Samarqanddek jahonda bo‘lmag‘ay xush marg‘zor,
Do‘stlar, men naylayin, ketmas ko‘nguldin sabzalar.
Bu Hirining donish ahli har necha ayb etsangiz,
Qaydakim bo‘lsa Shaboniy ul Samarqand orzular.
G‘azalning Hirot shahrida yozilganligi o‘zidan bilinib turibdi. U 1507 yil
may oyida Hirotni egallagan edi. She’rda yashil bog‘lar va maysazor qirlar (xush-
marg‘zor va sabzalar) haqida gap ketgani uchun, g‘azal o‘sha yili may oylarida
yozilganligini sezish mumkin. Shayboniyxon dong‘i ketgan, Sulton Husayn
Boyqaro va Mir Alisher Navoiylar obod qilgan Hirotni Samarqand bilan go‘yo
taqqoslab, Samarqandni ulug‘laydi. Shoir Samarqandni xuddi Mir Alisher
Navoiydek jannatga o‘xshatadi. Hozir asl ma’nosiga yetarli e’tibor bermay, bir
og‘izdan «jannatmakon» deb yuritilayotgan bu shaharni Alisher Navoiy
firdavsmonand (firdavs-sakkiz jannatning biri), ya’ni Firdavsga o‘xshagan desa,

Shayboniy uni «Jannatul-ma’vo», ya’ni jannatga o‘xshagan manzil, yashash joyi,
deb ta’riflagan. Shayboniyxon o‘xshatish bilan birga mubolag‘a san’atini ham
qo‘llab, jannatda yashayotgan odam ham Samarqandni orzu qiladi, degan chiroyli
mazmun-ma’noni ifodalagan. She’rdagi «Kormonu Shodmonu Kohliku Darg‘om
suyi» misrasidagi nomlardan ayrimlari yoki noto‘g‘ri o‘qilgan, yoki xato yozilgan.
Jumladan», Kohlik emas, Ko‘hak (Zarafshon) suvi nazarda tutilgan bo‘lsa ajab
emas. Shoir oxirgi baytda iltifot qilib, Hirot donishmandlariga murojaat etgan va
qaerda bo‘lmasin, Samarqandni orzu qilajagini bildirib, vatanparvarlik tuyg‘ularini
bayon etgan.
Shayboniyxon she’rlari xalq tiliga ancha yaqin turkona tilda aytilgan. Lekin
ularning hammasi ham yuqori badiiy san’atkorlik bilan yaratilmagan. Jumladan,
ushbu g‘azalda ham ma’no durust bo‘lgani bilan qofiya tanlashda, vaznda
qusurlar bor. Uning kelar, tilar, ushbular, sabzalar, orzular kabi so‘zlarni qofiya
uchun tanlagani muvaffaqiyatli chiqmagan, ya’ni o‘zak so‘zlar qofiya qilinmagan
(masalan, kel, tila, u , sabza, orzu kabilar qofiyadosh so‘zlar emas, qo‘shimcha
yoki ko‘plik belgisi «ular» qofiya bo‘la olmaydi). G‘azal ramal bahrida yozilganga
o‘xshaydi, ammo misralar ramalning biron bir tarmog‘iga to‘g‘ri kelmaydi. Shartli
ravishda uning vazni ramali musammani mahzuf (foilotun foilotun foilotun foilun)
deb belgilash mumkin. Shayboniyxonning husn ta’rifiga bag‘ishlangan oshiqona
g‘azallari ham anchagina. Ularda shoir go‘zallarning qaddu qomati, yuzidagi husn
alomatlarini o‘ziga xos tashbih, mubolag‘a va istioralar bilan ifodalashga muvaffaq
bo‘lgan. Jumladan, quyidagi baytlar bunga misol bo‘la oladi:
Yuzingni ko‘rdum ul chortoq ichinda
Ochilmish toza gul yaproq ichinda.
Tabassum qilsang ul g‘uncha labingdin
Degaysan bol tomar qaymoq ichinda
Necha kizlading, ey ra’no g‘izolim,
Meni yondurmag‘il ovloq ichinda.
Bu baytlarda chortoq ichida ko‘ringan yorning yuzi yaproq ichida yangi
ochilgan gulga o‘xshatilgan, demak yor yuzi yangi ochilgan gulga, chortoq
yaproqqa qiyos qilingan. Yorning tabassumi bolga, labi g‘unchaga, tishi qaymoqqa
tashbeh qilingan, g‘uncha labdan taralayotgan tabassum tishlar orasiga tomayotgan
bolga o‘xshatilib, badiiy tasvirning o‘ziga xos go‘zal manzarasi hosil etilgan.
Keyingi baytda esa lutf bilan istiorani qo‘llab, ey qomati ra’noga o‘xshagan g‘izol
(kiyik) im, qachongacha mendan yashirinasan (kizlading), meni bu ovloq ichida
buncha yondirma, deydi. Bunda ey deb yorga murojaat qilish iltifot, «ra’no(tik
o‘sadigan gul) g‘izolim» birikmasi esa ham o‘xshatish, ham istiora san’atini
yuzaga keltirgan, «yondirmag‘il» so‘zi kuydirma va umidsizlantirma, orqaga
qaytarma ma’nolarida kelib tajnis sana’ti hosil bo‘lgan. Shu g‘azaldagi:

Muxolif Vaxshni qishlab tururda,
Turush bermay turur turmoq ichinda.
Cherikning gardini ko‘rmay qochibtur,
Masaldur: «Qul qochar urmoq ichinda», - baytlarida muxolif
(raqiblar) Vaxshda (Tojikistondagi daryo va joy nomi) qishlayotganda urushga tob
bera olmadi, cherik (lashkar)ning gardini ko‘rmayoq «ursang qul qochadi»
masalida aytilganidek qochishga tushdi, deydi shoir. Bu baytlarda Vaxsh talmeh,
qishlab (qishni o‘tkazish va yashash ma’nolarida), turmoq - toqat va «turmoq»
so‘zidagi «o»ni «u»ga aylantirib o‘qiganda hosil bo‘ladigan ma’no) tajnis,
Cherikning gardin-istiora, «qul qochar urmoq ichinda»-irsoli masal (masal
qo‘llash) «tururda, turur, turmoq» kabi o‘zakdosh so‘zlar ishtiqoq sana’ti mahsuli
bo‘lib, she’rning ko‘p ma’noli va go‘zal chiqishiga munosib hissa qo‘shgan. Bu
g‘azalning oxirgi bayti (maqtai) faxriya bo‘lib, unda Shaboniyga xudo g‘alaba ato
qildi. Xusravni qipchoqlar ichiga quvdim, deb g‘alabasidan faxrlangan.
Shaboniyga beribtur nusratin haq,
Qovubmen Xusravi qipchoq ichinda.
Bu baytda iyhom san’ati asosida «Xusrav» so‘zi ikki-shoh va Xusravshoh
ma’nosida qo‘llangan. Xusravshoh Hisor, Chag‘oniyon, Qunduz tomonlarda hukm
surgan temuriylardan, Shayboniyxon unga qarshi kurashgan. «Qipchoq» so‘zi esa
uch ma’noda – xalq, qiy-pichoq, ur-sur hamda daraxtning kovagi ma’nolarida
kelgan. Asosan bunda Shayboniyxon Xusravshohni quvib daraxtning kavagiga
kiritdim, ya’ni qochib yashirinishga majbur qildim, demoqchi ham. G‘azalning
vazni hazaji musaddasi mahzuf (mafoiylun, mafoiylun fauvlun) bo‘lib Shaboniy
taxallusi bilan aytilgan. Agar bunda «Shayboni» tarzida keltirsa, unda aruzning
qoidasiga to‘g‘ri kelmay, vazn buzilardi. Quyidagi baytlarda esa shoir o‘z
taxallusini
«Shayboniy» tarzida qo‘llagan.
Qad-qomating, ey muqriy, Shaybonig‘a hech yoqmas,
Ey soqiyi gulchehra, ko‘rsat qadu qomatni.
Haq berdi sarafrozi Shaybonig‘akim tun-kun,
Bosh uzra quyubdur ul bu toji ibodatni.
Baytlarning mazmuni, «ey qari chol, sening qadu qomating Shayboniyga
hech yoqmaydi, sen, ey gulchehra soqiy, o‘z qaddu qomatingni ko‘rsat, ya’ni ey
keksalik, sen ket, ey yoshlik, sen kel, yoki ey pandu nasihat, sen nariroq tur, ey
kayfu safo, sen beriroq kel» kabilardan iborat.
Birinchi baytda qo‘sh iltifot (ey muqriy- qari, ey gulchehra- yosh), tazod
(muqriy-gulchehra), o‘xshatish (soqiyi gulchehra), tajnis (muqriy, qarilik, pand-
nasihat; Soqiyi gulchehra-yoshlik, xursandchilik), raddul ajuz alas sadr (qad-

qomating-qadu qomatni) san’atlari mavjud. Ikkinchi baytda Shayboniyga xudo
boshi balandlik, yuksak martaba va g‘alabalar ato etdi, shuning uchun u bu
martabalar shukronasi sifatida Ollohga ibodat qilishni boshi uzra toj qilib olgan,
degan ma’no bor. Bunda tajnis (Sarafrozi-boshibalandlik, martaba, obro‘y,
g‘alabalar), iyhom (toji ibodat, aslida shukrona aytish, sajda qilish; bosh uzra
qo‘yubdur, ya’ni, o‘ta e’tiqod bilan sig‘inish), tazod (ul-bul) san’atlarini hosil
qilgan. Shayboniyxonning Hirot ahliga g‘alabadan keyin qilgan murojaatida
aytilgan baytni ko‘raylik:
Qozu she’r bu Qaziyu Qo‘ziyu Qiz, Qimiz kerak,
Ey mardumoni shahri Hiri, barchamiz kerak.
Bunda «Q» va «Z» harflarini qatorasiga keltirish bilan alliteratsiya yuzaga
kelgan. Ma’nosi bir-biriga yaqin «Qoz (g‘oz), Qazi, Qo‘zi, Qiz, Qimiz, Miz» kabi
so‘zlarni qatorlash orqali ta’dil san’atini yaratgan. Bundan tashqari, baytda talmeh
(Hiri-shahar nomi), iltifot (ey mardumoni), tajnis (barcha miz-hammamiz, barcha
miz-har xil dasturxon) kabi san’atlar ham baytni bezagan. Shayboniyxonning
g‘azallarida hayotdan, bevafolardan shikoyat, pand-nasihatga doir mazmunlar ham
mavjud.
Shayboniyxonning hamma she’rlari ham so‘z aytish san’atining talablariga
javob beravermaydi. Aytilganidek, mazmuni bo‘sh, aruz, qofiya, radif talablariga
javob bermaydiganlari ham bor. Buni o‘sha davrlarrning boshqa shoirlari,
jumladan, Alisher Navoiy, Lutfiy, Husayn Boyqaro, Zahiriddin Muhamamad
Bobur, Bayramxon kabilarning she’rlari bilan taqqoslab bilish mumkin. Hasanxoja
Nisoriy o‘z tazkirasida «Yaxshi she’rlari bor» deyish bilan bunga sal ishora ham
qilgan [ 8. 20].
Shunga qaramay, Muhammad Shayboniyxon - Shayboniy O‘zbek adabiyoti
tarixida o‘ziga munosib o‘rin egallashi lozim bo‘lgan shoirdir. Bu esa uning shoh,
sarkarda, olim sifatidagi faoliyatiga qo‘shiladigan yana bir fazilat asosidir.

Muhammad Soleh. O‘zbek adabiyoti tarixida voqeiy dostonnavislikning
boshlovchisi va yirik namoyandasi XV asrning ikkinchi yarmi va XVI asr birinchi
yarmida yashab ijod etgan shoir Muhammad Solehdir. Ungacha bizning
adabiyotimizda tarixiy mavzuda yaratilgan voqeiy dostonlar deyarlik yo‘q edi.
Sayfi Saroyining «Suhayl va Guldursun» asari va Alisher Navoiyning «Saddi
Iskandariy» dostonida tarixiy – voqeiy tasvir mavjud bo‘lsa ham, ular ko‘proq
to‘qimalardan va mashhur an’anaviy syujetlardan tashkil topgan. Muhammad
Soleh esa birinchilardan bo‘lib o‘zbek tilida o‘zi ko‘rgan, ishtirokchisi va shohidi
bo‘lgan voqealarni nazm uslubida bayon qilgan muallifdir. Bu jihatdan uning
«Shayboniynoma» atalgan tarixiy dostoni muhim ahamiyatga egadir. Muhammad
Soleh o‘z davrida ijtimoiy-siyosiy va madaniy-adabiy hayotda faol qatnashgan,
zamonasining ulug‘ shoirlari va davlat arboblarining diqqatini o‘ziga jalb eta
olgan. Muhammad Solehning hayot yo‘li, siyosiy faoliyati va adabiy ijodiga doir
ma’lumotlar Alisher Navoiyning «Majolis un-nafois», Zahiriddin Muhammad
Boburning «Boburnoma», Xondamirning «Habib ul-siyar», Hasanxoja
Nisoriyning «Muzakkirul-ahbob», Vosifiyning «Badoe’ ul-vaqoe’», Lutfalibek
Ozarning «Otashkada», Mirzo Haydar Dug‘latning «Tarixi Rashidy», Som
Mirzoning «Tuhfayi Somiy», Mullo Shodiyning «Fathnomayi Xoniy»,
Rizoqulixon Hidoyatning «Majma ul-fusaho» singari asarlarida uchraydi. Uning
«Shayboniynoma» dostoni mashhur Venger olimi va sayyohi Herman Vamberi
tomonidan nemis tiliga tarjima qilinib, so‘z boshi bilan 1885-yili Venada nashr
etilgan. Rus sharqshunosi P.M. Melioranskiy esa shu nashrdan foydalanib, 1908-
yilda doston matnini Sank-Peterburgda bosib chiqardi.
O‘zbekistonda Muhammad Soleh hayoti va ijodini o‘rganish bo‘yicha
ma’lum muvaffaqiyatlarga erishilgan. O‘zbek adabiyoti tarixidan tuzilgan deyarlik
hamma to‘plam va majmualarda «Shayboniynoma» dostonidan parchalar berilgan.
1950 yilda A. Ibrohimov Muhammad Solehning hayoti va adabiy faoliyatiga doir
nomzodlik dissertatsiyasini yoqladi. Uning 1976 yilda nashr etilgan «XVI asr
o‘zbek adabiyotining asosiy xususiyatlari» nomli monografiyasining bir bobi
Muhammad Soleh va uning «Shayboniynoma» asarini tadqiqiga bag‘ishlangan.
«Shayboniynoma» O‘zbekistonda birinchi marotaba 1961-yilda to’liq nashr
bo‘ldi. Uni Nasrulla Davron tayyorlagan va so‘z boshi bilan ta’minlagan.
1989-yilda esa bu asar Ergashali Shodiev so‘z boshisi bilan ikkinchi marta chop
etildi. Muhammad Solehning hayoti va ijodiga doir ma’lumotlar N. M.
Mallaevning «O‘zbek adabiyoti tarixi» darsligi, besh tomlik «O‘zbek adabiyoti
tarixi» tadqiqotining III tomida ham bor. Adabiyotshunos A.Akramov 1996-yili
Muhammad Solehga bag‘ishlangan risolasini e’lon qildi. Shunga qaramay,
Muhammad Solehning «Shayboniynoma» asari hali to‘liq tadqiq etilgan emas.

Shoirning ayrim forsiy g‘azallari topilganiga qaramay, turkiy va forsiy she’rlari
to‘planmagan, devoni hozirgacha ma’lum emas.
Muhammad Soleh 1455 yili Xorazmda dunyoga kelgan. Uning bobosi Amir
Shohmalik sohibqiron Amir Temurning nomdor amirlaridan bo‘lgan. Otasi
Nursaidbek Ulug‘bek, Jo‘gi mirzo, Abusaid mirzolar saroyida turli mansablarda
xizmat qilgan. Shoir tug‘ilgan yilda u Xorazm hokimi bo‘lgan. Onasi aftidan
buxorolik bo‘lgan. Bu haqda o‘zi «Shayboniynoma»da:
Men bu so‘z birla Buxoro keldim,
O‘z onam uyini manzil qildim,-
deb yozgan. Taxt da’vogari (qazoqlik davri) bo‘lib yurgan Husayn Boyqaro
1467-yili Xorazmga hujum qiladi. Nursaidbek mudofaani yaxshi tashkil
qilmaganligi (yoki ataylab Husayn Boyqaroga yon bosgani) uchun Sulton Abusaid
Mirzo uni o‘limga buyuradi. Bu paytlarda Muhammad Soleh Abdurahmon
Jomiydan ilm tahsil qilayotgan edi. Abdurahmon Jomiy oraga tushib Nursaidbekni
o‘limdan asrab qoladi. Ko‘p o‘tmay, u yana Marvga hokim etib tayinlanadi.
1469-yili Husayn Boyqaro taxtni egallagach, Abu Said Mirzoning bir necha
amirlari qatori Nursaidbek ham qatl qilinadi. Bu vaqtda Muhammad Soleh Husayn
Boyqaro saroyida xizmatda bo‘lgan. Otasining o‘limi va Husayn Boyqaroning
unga yetarli e’tibor bermagani, moddiy jihatdan qiynalganligi asta-sekin unda
temuriylarga nisbatan adovatni kuchaytirgan. U temuriylarning tobora inqirozga
yuz tutayotganini ko‘rib, tarix maydoniga kirib kelayotgan Shayboniyxon
xizmatiga o‘tish fikriga kelgan. Buning ustiga boshqa temuriylar ham unga
beparvo munosabatda bo‘lishgan. Shayboniyxonga tarafdor bo‘lgan kishilar
(jumladan, Mullo Abdurahim degan shaxs) hamda Shayboniyxonning yaqin
amirlaridan bo‘lgan Jonvafobiyning ko‘magi bilan Muhammad Shayboniyxon
qabulida bo‘lib, uning iltifotiga sazovor bo‘lgan. Bu haqda o‘z dostonida
ma’lumot beradi. Bu voqea 1496-97 yillarda yuz bergan. Chunki Alisher Navoiy
o‘z «Majolis un-nafois» asarida bunga to‘xtalib: «Anga ham g‘arib sahv tushtikim,
Sulton Sohibqiron (Husayn Boyqaro) qullug‘idin g‘aybat ixtiyor qildi. Ba’zi
derlarkim, bexudlig‘ olamida yomon musohiblar ani bu yomon yo‘lg‘a
tutubturlar»,- deb yozgan. Demak, «Majolis un-nafois» qayta tartib berilgan
yillarda (1496-98) u Shayboniyxon xizmatida bo‘lgan. Zahiriddin Muhammad
Bobur esa Muhammad Solehni 1496-yili Samarqandda temuriylardan Sulton Ali
Mirzo huzurida ko‘rganligini yozgan. Temuriylardan yuz o‘girishni maslahat
bergan «yomon musohiblardan» biri Muhammad Solehga:
Bul jamoatni ko‘rarsen holo,
Tana-tirno bila boshlab g‘avg‘o.
Ichadurlar kecha-kunduz boda,
Dinu imon soridin ozoda.

Bir-biri birla muxolif borcha,
Bir-biridin taqi xoyif borcha
Atodin bordir o‘g‘ul noxushnud,
Atoni o‘g‘ul etay der nobud.
Ato ham bordur o‘g‘uldin bezor,-
O‘lturur o‘g‘lini yig‘latib zor,- degan va:
«Aql agar bor sango, ish qila ko‘r,
Bu salotin yo‘lidin ayrila ko‘r.
O‘zin ul xon qadamiga yetkur,
Boshni sulton qadamiga yetkur », - deb maslahat bergan.
Shundan keyin Muhammad Soleh Samarqandga kelib, bu erda o‘zini
Shayboniyxon bilan uchratgan Jonvafobiyga yo‘liqqan. Jonvafobiy Muhammad
Solehga avvaldan tanish bo‘lgan. Shayboniyxon Muhammad Solehga:
Ey yetim, emdi sango ham g‘amu ranj,
Tugonibon yo‘luqur bo‘lg‘oy ganj,-
deb o‘z xizmatiga olgan. Asta-sekin uni Amir ul-umaro (amirlar amiri) mansabiga
ko‘tarib, «Malik ush-shuaro» (shoirlar sardori) unvonini bergan. Muhammad Soleh
Buxoro hokimi qilib tayinlanadi, keyin Chorjo‘yda hokim bo‘ladi.
Shayboniylarning deyarlik hamma yurishlarida qatnashib, ular hokimiyatini
mustahkamlashga harakat qiladi. Bir muncha vaqt Xorazm hamda Niso
shaharlarining hokimi bo‘ladi. Muhammad Soleh Shayboniyxon xizmatiga kirgan
kunidan boshlab, uning to‘g‘risida doston yozishni niyat qilganligini o‘zi aytgan.
Muhammad Solehning Shayboniyxon o‘ldirilgan (1510)dan keyingi
davrlardagi faoliyatiga doir ma’lumotlar uchramaydi. Lutfalibek Ozar uning
1534-yili Buxoroda vafot etganini yozgan. Shundan uning hayotining keyingi
davrlari Buxoroda o‘tgan, deb taxmin qilinadi.
Muhammad Soleh o‘z davrining taniqli shoiri bo‘lgan. U fors-tojik va
o‘zbek tilida ijod etgan. Uning adabiy faoliyati haqida Alisher Navoiy va
Zahiriddin Muhammad Bobur iliq gaplar yozishgan. Alisher Navoiy «Majolis un-
nafois»da: «…ismi munosabati bila «Soleh» taxallus qilur… o‘zi muloyim
yigitdur… tab’ida xele diqqat birla choshni bor. Xatqa ham qobiliyati ko‘pdur. Bu
matla’ aningdurkim:
Nayam oshufta gar po‘shid kokul mohi tobonash,
Chi g‘am az tiyragiyi shab, chu boshad subh poyonash».
Tarjimasi: Parishon bo‘lmagum gar yopsa oydek yuzini kokul,
Ne g‘am tun zulmatidin, gar uning poyoni tong bo‘lsa.
Navoiy keltirgan bu baytda Muhammad Soleh, agar baxt mendan yuz o‘girib
turgan bo‘lsa g‘am chekmayman, chunki tun oxiri tong bilan tugaydi, deb
kelajakdagi rejasiga ishora qilgan. Zahiriddin Muhammad Bobur Muhammad

Solehni Husayn Boyqaro huzurida bo‘lgan shoirlar guruhida eslagan. «Yana
Muhammad Soleh edi, choshniliq g‘azallari bor, agarchi hamvorlig‘i (badiiyati)
choshnisicha (mazmunicha) yo‘qdur. Turkiy she’ri ham bor, yomon aytmaydur.
So‘ngralar Shayboniyxon qoshig‘a kelib edi, filjumla rioyat qilib edi.
Shayboniyxonning otig‘a bir turkiy masnaviy («Shayboniynoma»)bitibdur, ramali
musaddasi maxbun vaznidakim, «Sabha» (Jomiyning «Sabhat ul-abror» asari)
vazni bo‘lg‘ay, bisyor sust va furudtur, ani o‘qug‘an kishi Muhammad Soleh
she’ridin bee’tiqod bo‘lur. Bir yaxshi bayti budur:
Bo‘ldi Tanbalg‘a vatan Farg‘ona,
Qildi Farg‘onani tanbalxona.
… Ul masnaviyda muncha bayt ma’lum emaskim, bo‘lg‘ay. Sharir (zararli) va
zolim tab’ va berahm kishi edi».
Bu har ikkala ulug‘ shaxsning Muhammad Solehga bergan tavsifida
o‘xshashlik, hamfikrlik ham bor, farq ham bor. Navoiy bilan Bobur Muhammad
Soleh g‘azallarini tan olishgan. Navoiy «tab’ida xele diqqat birla choshni»
(she’rlarida ancha badiiyat va mazmun) borligini qayd qilsa, Zahiriddin Bobur
«choshniliq (mazmundor) g‘azallari bor; yomon aytmaydur», deydi. Boburning
Muhammad Solehdan ranjiganligi «yomon aytmaydur» degan bahosidan sezilib
turadi. Navoiy Muhammad Solehni «muloyim yigitdur» degan bo‘lsa, Bobur
Navoiyning Muhammad Solehning otasi Nursaidbekka bergan bahosini
Muhammad Solehning o‘ziga nisbat berib, «Sharir va Zolim tab’ va berahm» deb
tanqid qiladi. Shuningdek, Bobur «Shayboniynoma» dostonidan faqat bir baytini –
Tanbalga bag‘ishlangan baytini maqtab, dostonni boshidan oyoq yo‘qqa chiqaradi.
Bundan Boburning «Shayboniynoma»ni o‘qiganligi va unda o‘ziga qarata aytilgan
hajviy- tanqidiy baytlardan g‘azablanganligi sezilib turadi.
Muhammad Solehning:
Joeki tu boshi digarero chi kunad kas,
Mahbubii har ishvagarero chi kunad kas.
(Mazmuni: Sen hozir ekansan boshqa bir yor na kerakdur
Har ishvayu noz qilguvchi makkor ne kerakdur), -
matlaini o‘qib, unga masxara- tahqir ma’nosidagi javob aytganligi ham Boburning
Muhammad Solehga munosabati uncha samimiy bo‘lmaganligidan dalolat beradi.
Manbalarda Muhammad Solehning devon tartib berganligi qayd etilgan bo‘lsa
ham, she’riyati haqida asosan «Majolis un-nafois», «Boburnoma», o‘z dostoni
«Shayboniynoma» da mavjud baytlar hamda keyingi yillarda topilgan fors-tojik
tilidagi she’rlariga tayanib fikr yuritish mumkin. Solehning «Tuhfai Somiy»da
keltirilgan quyidagi bayti fors- tojik tilidagi she’rlarini tasavvur qilish imkoniyatini
beradi:

Har zamonam qomatash dar nolaizor ovarad,
Rasmi in naxli balo devonagi bor ovarad.
Tarjimasi:
Har zamon yor qaddi menga nolai zor keltirur,
Bu daraxtning mevasi devonalik bor keltirur.
Baytda tashbeh (qomat-naxl), istiora (naxli balo) iyhom (devonagi bor
ovarad-mevasi devonalik), tajnis (bor-yuk, bor-meva), tazod (qomat-naxli balo) va
boshqa san’atlardan foydalanib, har zamon uning qomatiga qarab nola-fig‘on
qilaman, bu balo daraxtining mevasi devonalikdir, ya’ni bu nolayu zorliklar oxiri
meni devonaga aylantiradi, degan ma’noni ifodalagan.
Muhammad Solehning o‘zbek tilida aytgan g‘azallaridan bir bayti (matla’)
«Shayboniynoma» dostonida keltirilgan bo‘lib, unda Shayboniyxonga munosabati
bayon qilingan:
Qil fido jonimni gar jismi latifing xastadur,
Sen salomat bo‘lki, yuz ming jon senga vobastadur.
Bu bayt Shayboniyxon kasal bo‘lgan paytda aytilgan va Shayboniyxonga
juda manzur bo‘lgan.
Muhammad Solehning quyidagi ruboiysi Zayniddin Mahmud Vosifiyning
«Badoe’ ul-vaqoe’» asarida keltirilgan:
Miskin chig‘atoyi kunduzi tundur ang‘a,
Ahvoli parishon qaro kundur ang‘a.
Mag‘rur bo‘lub er yuzig’a sig‘mas edi,
Sichqon tushugi endi ming oltundur ong‘a.
Muhammad Solehning bu ruboiysida ham temuriylar bilan shayboniylar
o‘rtasidagi ziddiyat va Solehning shayboniylar tomonida ekanligi o‘z ifodasini
topgan.
Muhammad Solehning o‘zbek adabiyotidagi xizmatini belgilaydigan asari,
shubhasiz uning «Shayboniynoma» dostonidir. 1

«Shayboniynoma»da Muhammad Shayboniyxonning Buxoroda
Ubaydulloxon to‘yini o‘tkazgandan keyin Xorazmga otlanishi, undagi qamal va
urushlar, Xorazmning fath etilishi, Shayboniyxonning Buxoroga qaytishi va
Muhammad Solehning xonni duo qilib madhiya aytishi bilan voqealar bayonining
tugashidan shunday xulosaga kelish mumkinki, asar 1510-yil, ya’ni Shayboniyxon
o‘ldirilgan yilgacha yozilgan. Asardagi voqealar esa 1498-1506 yillarni o‘z ichiga
oladi. Dostonning bizgacha yetib kelgan nusxasi 1510-yilda ko‘chirilganligi ham
uning shu sanadan avval yozib tugatilganligi yoki Shayboniyxon voqeasidan keyin
uni davom ettirmaganligini ko‘rsatadi. Manbalarda doston 1506-yilda yozilgan
1
Муҳаммад Солеҳнинг «Лайли ва Мажнун», «Ноз ва ниёз» сингари маснавийлари ҳам борлиги
ҳақида айрим маълумотлар бор, аммо улар тасдиқланмаган .

degan fikrlar bor. Ammo bu fikrni uzil-kesil qabul qilish qiyin. Doston 8902
misradan iborat bo‘lib, 76 sarlavhaga bo‘lingan. Zahiriddin Muhammad Bobur
yozganidek, doston masnaviy janrida, aruzning ramali musaddasi maxbun vaznida
yozilgan. Ko‘p baytlar maqsurda ham aytilgan, o‘lchovi: foilotun, failotun failun
(yoki failon):
Hamd ango kim manga ishq et ti nasib.
- v - - v v - - v v - -
Muhammad Solehning «Shayboniynoma» dostoni an’anaviy hamd, munojot
va na’t bilan boshlanadi. Bunda shoir asosan ishq, oshiq, ma’shuq, may poetik
timsollari orqali borliq olamning vujudga kelishi asosi ishq ekanligini ta’kidlab,
ishqni so‘fiyona uslub va ohangda ancha batafsil tavsiflaydi hamda mohiyatini
ochib beradi. Muhammad Solehning bu masalalarni sharhlashi o‘zining ancha
soddabayonligi va tushunarli ekanligi bilan boshqa mualliflardan farq qiladi.
Muhammad Soleh Alisher Navoiyning, ayniqsa, «Saddi Iskandariy» dostonidagi
hamdu na’tlarni bir muncha soddaroq til va uslubda qayta ishlaganga o‘xshaydi.
Shoirning asosiy xulosasi shuki, parvardigor azaliy, uning Muhammad
alayhissalomga oshiqligi ham azaliy, Muhammad nuri ham azaliy. Parvardigor
dastlab Muhammad nurini yaratdiyu shu nurni o‘zi aks etadigan ko‘zguga
aylantirdi. Ko‘zguda o‘z aksini (ya’ni Muhammad nuri- ta’limotida) ko‘rdiyu, bu
ko‘zgu-nurni butun olamga taratib, borliqni o‘zi aks etadigan ko‘zguga aylantirdi.
Shoir payg‘ambarga murojaat qilib:
Hosili mabdai olam sen-sen,
Hosili olamu odam sen-sen.
Manshai xalqu xaloyiq zoting,
Mazhari qudrati xoliq zoting.
Tengrining barcha sifoti senda,
Barcha xosiyyati, oti senda,-
deydi va xudoning habibini tangrining qudrati, sifat –xosiyatlari jilvalangan, zohir,
namoyon bo‘lgan zot deb biladi. Shundan keyin dostonda so‘z ta’rifi va
Shayboniyxon madhi beriladi. Muhammad Solehning so‘z ta’rifiga doir
mulohazalari ham Alisher Navoiyga hamohang. Shayboniyxonni esa «Tangrining
soyasi» bilib, ixchamgina tarzda umumiy faoliyatini tavsiflab, keyin har bir
xislatiga alohida to‘xtaladi. Jumladan, aqlining ta’rifi, ilmining tavsifi, faqr va
suluki (dindorligi), vazminligi, qiroati, shoirligi, qilichbozligi, boshiga qo‘ygan
jibasi (temir qalpog‘i), karam-saxovati, hunarlari haqida alohida-alohida
sarlavhalar bilan ta’rifu tavsif berib, so‘ng dostonning yozilish sababiga o‘tadi.
Shoir o‘zini:
Laqabi Solehu o‘zi toleh,
Nur Said o‘g‘li Muhammad Soleh,-

deb tanitib, otasining fojiasi, boshiga tushgan xorlik-mashaqqatlar, Mirzolar
(temuriylar)ga xizmat qilib yaxshilik ko‘rmagani, oxiri donolardan maslahat
so‘raganini bayon qiladi.
Meni gardun sitami qildi yatim,
Ayladi kishvari g‘am ichra muqim.
Xorliklar bila ustum bisyor,
Zorliqlar bila ko‘rdum ozor…
Gah Xuroson aro qildim manzil,
Gah Samarqandg‘a bo‘ldum moyil…
Xidmat ettim bori mirzolarg‘a,
Bandalik andag‘i donolarg‘a
Ko‘rmadim xayr mirzolardin,
Tiladim roe’ donolardin.
«Donolar» unga, temuriylar xonadonining davlati yo‘q bo‘lib, navbat hozir
Turkistonda bo‘lgan Shayboniyxonga o‘tadi:
“ O‘zni ul xon qadamiga yetkur,
Boshni Sulton qadamiga yetkur”,- deydilar va shoir qanday qilib
Shayboniyxon xizmatiga kelganini bayon qiladi. Keyingi boblarda
Shayboniyxonning Buxoroga yurishi, Boqi Tarxonni engib Buxoroni egallashi,
undan keyin birin-ketin Samarqand, Qaroko‘l, Karmana, Xuzor, Qarshi, Dabbusiya
qal’asini egallashi, Boburning chekinishi voqealarini hikoya qilib, Shayboniyxonni
madh etish bilan bu qismni yakunlaydi. Dostonning keyingi 15 bobi Shayboniy
bilan Bobur o‘rtasidagi Samarqand uchun kurash tarixiga bag‘ishlangan. Bundagi
voqealarning anchasi «Boburnoma» asarida ham mavjud. Ammo tasvir va
voqealarga baho berishda keskin farq ko‘zga tashlanib turadi. Agar Bobur
Samarqand qamali, dahshatli ochlik haqida yengilgina ma’lumot berib, ko‘proq
o‘zini oqlashga harakat qilgan bo‘lsa, Muhammad Soleh yuz bergan balo-ofatlarga
bosh sababchi Bobur, temuriyzodalar va ularga yon bosgan shayxulislom
Abulmakorim hamda uning tarafdorlari, deb hisoblaydi. Muhammad Soleh
«Samarqand eli», «ul el» deganda Samarqand xalqini emas, balki ana shularni
nazarda tutgan. Chunki ular Bobur murojaatidan keyin shaharni Shayboniyxonga
bermaslikka ahd qilishib, qirg‘inlarga sabab bo‘lgan edilar. Shuning uchun
Muhammad Solehning «Samarqand eli» haqidagi:
Ushbu so‘zlar bilsa ul nodon el,
Qaysi nodonki, bo‘lak hayvon el,
Shartlar ayladilar mustahkam,
Qildilar qal’alarini mahkam
baytlarini Samarqand xalqiga emas, balki ayrim mirzolar va ularga tarafdorlik
qilgan shahar oqsoqollari hamda qo‘shin ahliga qarata aytilgan deb tushunish

kerak. Xalq naqllarida hozirgacha «Shaybon keldi, Bobur qoch!» deb aytiladi.
Go‘yo Shayboniyxon hujum qilganida yeru ko‘kdan shunday ovozlar chiqqan
ekan. Muhammad Solehning bu voqealarni juda batafsil tasvirlashi, tamsillar
keltirib, bu ochlik, qahat, dahshatli sovuq o‘liklarning ko‘cha to‘la bo‘lib yotishi,
qor yog‘ib, qor ostiga qolib ketishi sababini Mirzolarning axloqsizligi, zulmi bilan
izohlaydi. Shuning uchun bu qismni bir aziz kishining hikoyati vositasida tangriga
munojot qilib, undan oddiy xalq g‘amini eyish, lutf qilishni so‘ragani bilan davom
ettiradi.
Bu qismdagi qiziqarli sahnalar Shayboniyxonning ishqi haqidagi hikoyadir.
U go‘yo asar ichidagi alohida ishqiy mavzudagi manzumaga o‘xshab qolgan. Bu
bobni Muhammad Soleh «Imom uz-zamon g‘oyibona oshiq bo‘lub, ishq bila
ma’shuqini qo‘lig‘a olg‘oni va Bobur Mirzoni qochurub taxt qo‘lig‘a solg‘oni» deb
nomlagan va «emdi xondin eshiting bir doston» deb boshlagan.
Xon xuddi Vomiq kabi oshiq bo‘lib qoladi. Uning Uzrosi shaharda:
Bor edi ul sanami zebog‘a,
Nisbati shahardagi Mirzog‘a.
Etayin nisbatini fosh sango,
Hosilan erdi qarindosh ango.
G‘oyibona bo‘lub erdi oshiq,
Ani Uzro deb, o‘zini Vomiq.
Shayboniyxonning asl maqsadi ana shu «Sanami zebo» edi. U kecha-kunduz
uning ishqida azob chekadi. Hatto, ko‘z yoshi to‘kadi, dardmandona g‘azallar
aytadi. Ishq zo‘rlik qilgan paytlarda:
Der edikim: «Cherikim otlansun,
Qal’aga chiqmoq uchun qotlansun».
Xon kechalari bilan qal’a atrofini aylanar, yoriga yaqinroq joyda bo‘lishni
istar, hatto dod-voy qilib dilbarini ham bedor qilar edi. Hamma unga hayron edi:
Kecha tong otquncha bedor edi,
Ishqdin ko‘zlari xunbor edi.
Oshiqona g‘azale aytur edi,
Subh bo‘lg‘och yeriga qaytur edi.
Xonning ishqi butun shaharga mashhur bo‘ladi. U go‘zalga bu gaplar yetib
boradi. Xon qizga g‘azal bilan maktub yuboradi:
« K-ey manga orzuyi jon vasling,
Bedavo dardima darmon vasling.
Sifatingni eshitib zor o‘ldum,
Ishqing ilkiga giriftor o‘ldum…
To‘kayin ashk Surayyo yanglig‘,
Chiqayin ko‘kka Masiho yanglig‘…

Aylayin shart sening boshing uchun,
Bo‘lma g‘amnok qarindoshing uchun.
Hech yomonlik anga yovutmag‘ali,
Seni telmurtub ani tutmag‘ali.
Har qayon xotiri istar, borsun,
Borsun, onchaki yururdin horsun».
Qiz bu xatni o‘qigach:
Jon bila xon sari moyil bo‘ldi,
Xon g‘amidin ichu-toshi to‘ldi.
Dedi: «Shoyad bu sabab birla xudo,
Bir yorug‘luq mango qilg‘ay paydo »,- deb quvonadi.
Shayxulislom ham , Bobur ham bundan quvonishadi va maslahat qilishib bir
darveshni xon qoshig‘a yuboradilar. Xon darveshga Bobur, Shayxulislom va
tarafdorlari shahardan chiqib ketsinlar, hech kimga azob bermayman, deb va’da
beradi:
Bilki men barchaga mushfiqdurmen,
Barcha el birla muvofiqdurmen.
Chig‘atoy el meni o‘zbek demasin,
Behuda fikr qilib g‘am yemasin.
Shayboniyxonning bu so‘zlaridan hamma xursand bo‘ladi.
Qiz dag‘i bo‘ldi farahnok base,
Tushti oning boshiga ham havase.
Anosi ham farah etti bisyor,
Jon aro shodliq etti izhor.
Shundan keyin shaharda to‘y bo‘lib, qizni xonga nikoh qilib beradilar. Qizni
xonga yuborgandan keyin Bobur shaharni tashlab chiqib ketadi.
Yor chun xon qoshig‘a yovushti,
Qo‘ydi Boburni, ango yopushti.
Bo‘ldi xon vasl ila shodu xurram
Bo‘ldi xushhol qochib Bobur ham.
Qissani shoir ishq ta’rifi bilan yakunlaydi
Ishq ila shaharni fath ayladi xon,
Ishqdur vositai fathi jahon…
Ishqdur olg‘uvchi kishvarlarni,
Ishqdur buzg‘uvchi lashkarlarni.
Ishqdur xonni jahongir etgan,
Ishqdur aql ila tadbir etgan.
Aftidan, Muhammad Soleh bu qissani Boburning o‘z singlisi Xonzoda begimni
Shayboniyxonga qoldirib Samarqanddan chiqib ketgani voqeasi bilan Zuhrabegi

og‘a voqealarini qo‘shib bitta syujet qilgan. Asarda Sulton Ali Mirzo bilan onasi
Zuhrabegi og‘a voqeasini Muhammad Soleh hech eslamaydi. Ehtimol, birmuncha
vaqt Sulton Ali Mirzo huzurida yashaganining andishasi uchun shunday qilgandir.
Har holda bu qissa butun mazmuni va tasvir uslubi bilan Mirzolarga istehzo,
kinoya bilan sug‘orilgan.
«Boburnoma»da bu voqea ikki joyda eslatilgan. Bir o‘rinda «ul fatarotta
Xonzodabegim Shayboniyxonga tushib edi» desa, boshqa bir o‘rinda «mening
egagim Xonzoda begim ushbu chiqqonda Shayboniyxonning iligiga tushdi», deb
yozadi. Bobur o‘rtada tuzilgan sulhni ham eslatgan, shahardan saharga yaqin
chiqqanlarini ham tan olgan. Ammo singlisini o‘zi va onasining roziligi bilan
Shayboniyxonga nikoh qildirib, keyin chiqib ketganini tan olmagan.
Gulbadanbegimning bu boradagi so‘zlari ham Muhammad Solehning hikoyasini
tasdiqlaydi. Albatta, Muhammad Solehning faqat mana shu qissadagi Boburga
munosabatining o‘zi unga qanchalik ta’sir qilganini tasavvur etish qiyin emas.
Boburning bu dostonga bergan juda keskin bahosi, uni yo‘qqa chiqarganining
bosh sababi mana shu qissa deb aytish mumkin. «Boburnoma»
«Shayboniynoma»dan deyarlik 20 yillar keyin, Bobur dostonni o‘qiganidan so‘ng
yozilganini nazarda tutsak, uning bu asarga bergan bahosi sababi yana ham
oydinlashadi.
«Shayboniynoma»da Muhammad Soleh bu voqealardan keyin
Shayboniyxonning Sulton Mahmudxon bilan Toshkent va Turkistonga, Shohruhiya
va O‘ratepaga yurish qilib, u yerlarni bo‘ysundirishi, Buxoroga qaytishi, Xorazmga
lashkar yuborishi, Hisorda Xusravshohga qarshi kurashi va g‘alabasini hikoya
qiladi. Shayboniyxonning bir g‘azalini («oqildi yana»), uning xastalanishi
munosabati bilan aytgan baytini keltiradi. Shayboniyxonning yana bir g‘azalini
(Yuzingni ko‘rdum ul chortoq ichinda) beradi. Shayboniyxonning Xo‘jandga
yurishi, egallashi, keyin mo‘g‘ul xonlariga g‘azal tarzida yozgan xati, ular ustiga
yurishi, u erlardagi qirg‘inlar, Ahmad Tanbalga yuborgan xati, Toshkandga yurish,
Xonika Xonning qochishi, Balxga hujum, Hisorga yurish, Xusravshohning
qochishi, Sulton Mahmudxon (Ubaydulloxonning otasi)ning vafoti, ta’ziya,
Muhammad Solehning Shayboniyxon oldiga kelishi, Xonning tushi va aytgan
g‘azali, Buxoroda Ubaydullaxon to‘yi, Xorazmga lashkar tortish, qamal, ochlik,
Chinso‘fining Xurosonga Husayn Boyqarodan yordam so‘rab borishi, shahzodalar
maslahati, Xusravshohning Qunduzda o‘lishi, Chinso‘fi bilan urush, Xorazmning
fath etilishi, Buxoroga qaytgan Shayboniyxonni Muhammad Solehning duo qilishi
bilan asar yakunlanadi.
«Shayboniynoma» tarixiy shaxslar va tarixiy voqealarni hikoya qiluvchi asar
sifatida faqat badiiy emas, balki XV asrning ikkinchi yarmi va XVI asrning

boshlari O‘zbekiston xalqlari tarixini yoritishda asosiy manbalardan biri bo‘lib
ham hisoblanadi.
Dostonda keltirilgan Shayboniyxon, Sulton Mahmudxon, Xusravshoh, Boqi
Tarxon, Xonikaxon, Chinso‘fi, Abulmakorim, Jonvafobiy, Bobur, Sulton Husayn
Mirzo singari kata-kichik obrazlarning har biri ularning qiyofasini ochib beradigan
badiiy vositalar yordamida tasvirlangan. Shuningdek, asarda Movarounnahr
Turkiston, Xuroson, Balx, Xorazm viloyatlaridagi yuzlab shahar, qishloq, tog‘ va
daryolarning nomlari o‘sha davrlardagi atamalari bilan keltirilganki, ularning tarix,
adabiyot, tilshunoslik, etnografiya nuqtai nazaridan ahamiyati kattadir. Jumladan,
Shayboniyxon amirlaridan bo‘lgan Jonvafobiyning Qunduz va Badaxshon
tomonlarga soliq yig‘ish uchun borganini hikoya qilar ekan, Farxor o‘lkasi haqida
quyidagilarni yozgan:
Jonvafo bordi Farxor sari,
Dema Farxorki gulzor sari.
«Gulu Navro‘z» da degani Farxor,
Ushbu Farxorduru bu gulzor.
Guli bisyorduru Lolasi ko‘p,
Bulbulining shag‘abu nolasi ko‘p.
Bu baytlarda «Gul va Navro‘z» dostonida keltirilgan Gulning vatani Farxor o‘lkasi
haqida gap boradi. Ayrim manbalarda Farxor mifik shahar deb aytilgan.
Muhammad Solehning bu dostonidan esa biz Farxorning mavjud ekanligini, gullari
ko‘pligi uchun majoziy tarzda uni Navro‘zning sevgilisi Gulning vatani
deyilganligini bilib olamiz. Boshqa o‘rinda shoir
Dedi: Sultoni muazzam Mahmud,
Bilga Qooni mukarram Mahmud,
baytida Sulton Mahmudxonni Bilgaqoonga o‘xshatadi. Qadimiy turkiy obidalarda
tilga olinadigan bu qahramon nomining asarda keltirilishi uning Shayboniyxon
o‘zbeklari orasida XVI asrda ham mashhur bo‘lganligidan dalolat beradi.
Muhammad Soleh badiiy tasvirning xilma-xil vositalaridan, jumladan,
badiiy timsol va badiiy san’atlardan muvaffaqiyat bilan foydalangan, tashbehning
xilma-xil turlari, istiora, tajnis, ishtiqoq , irsoli masal, tazmin, tarse’, talmeh ta’dil,
tashxis, tamsil, muqobala , mubolag‘a , kinoya, iltifot singari poetik san’atlar; oy,
quyosh, Bahrom, gul, bulbul, xol, may, sarv va hokazo poetik timsollar
dostonning hamvorligini (shakl go‘zalligini) ta’minlagan.
Dostonda Fir’avn, Iso, Sulaymon, Jamshid, Iskandar, Bilgaqoon kabi tarixiy
shaxslar, payg‘ambar va podsholar, Vomiq, Uzro, Layli, Majnun, Farhod, Shirin
singari mashhur oshiqu ma’shuqlar nomlaridan Shayboniyxon va uning yaqinlari
qiyofasini ochishda, voqea- hodisalarni badiiylashtirishda tez-tez foydalanib turadi,
ayniqsa, Sulaymon timsoliga ko‘p murojaat qiladi, Shayboniyxonning turli

jihatlarini shu timsol shonu shavkati, imkoniyat va xislatlari yordamida bo‘rttirib
tasvirlaydi.
Masalan:
Xon emas, hazrati Musodur bu,
Qo‘l ne bo‘lsun, yadi bayzodur bu.
Bu baytda talmeh (Muso), o‘xshatish va istiora (Musodur bu), istiora (yadi
bayzo-tuxumdek oppoq qo‘l-Musoning qo‘li-baytda Shayboniyxon qo‘li nazarda
tutilgan), san’atlaridan foydalanib, xonning mubolag‘ali obrazini yaratgan.
Xulosa qilib aytganda, Muhammad Solehning ijodi, ayniqsa,
«Shayboniynoma» asari hayotiy- tarixiy voqealarni aks ettiruvchi realistik doston
sifatida o‘zbek adabiyoti tarixida muhim hodisa bo‘lib yuzaga keldi. Asarda ayrim
tarafkashlik, biryoqlamalik xususiyatlari mavjud bo‘lsa-da, ular o‘z davri
an’analari bilan bog‘liq bo‘lib, shoir ijodini aslo kamsitmaydi.
Ubaydulloxon- Ubaydiy. XVI asrning birinchi yarmi o‘zbek madaniyati
va adabiyotining o‘ziga xos namoyandalaridan yana biri Ubaydiydir. Ubaydiy
Muhammad Shayboniyxondan keyin hokimiyat tepasiga kelgan eng yirik
xonlardan biri. U hukmdorlik qilgan davrlarda unga poytaxt bo‘lgan Buxoroda,
Samarqandda madaniy hayot ancha rivojlandi. Hatto, ayrim tarixchilar bu davr
madaniy hayotini Husayn Boyqaro va Alisher Navoiylar davridagi Hirotga
tenglashtirganlar. Ubaydulloxon o‘zi sermahsul shoir, olim, hadisshunos, Qur’onni
chiroyli tilovat qiladigan hofiz, madaniyat va san’at ahliga homiy shaxs bo‘lishi
bilan obodonchilikka e’tibor bergan, madrasalar qurdirgan xonlardan edi. Uning
to‘g‘risida Mas’ud ibn Usmon Ko‘histoniy, Fazlulloh ibn Ro‘zbehon, Hofiz Tanish
Buxoriy, Muhammad Haydar Dug‘lat, Hasanxoja Nisoriy, Mutribiy Samarqandiy,
Mahmud ibn Vali, Vosifiy, Zahiriddin Muhammad Bobur kabilarning asarlarida
ma’lumotlar mavjud. Ubaydulloxon 1487 yili dunyoga kelgan. Uning otasi
Mahmud Sulton Muhammad Shayboniyxonning inisi edi. U ko‘p yillar Buxoroda
xonlik qilgan. Ubaydiy tug‘ilganda otasi mashhur pir Xoja Ahrori Valiga murojaat
qilib, chaqaloqqa nom qo‘yib berishni iltimos qilgan. Xoja iltifot qilib unga o‘z
ismini bergan. Shu ism keyinchalik unga taxallus bo‘lgan va tariqatda Xoja Ahrori
Valiga mansubligiga ishora xizmatini bajargan.
Ubaydulloxonning yoshligi ko‘proq Buxoroda o‘tgan, ilmga, she’riyatga,
ayniqsa, naqshbandiya tariqatiga qattiq qiziqadi. Unga o‘z davrining yetuk olimlari
dars berganlar. Jumladan, Hasanxoja Nisoriy Mir arab laqabli Amir Abdulla
Yamaniy Ubaydiyga naqshbandiya tariqati bo‘yicha pirlik qilganini, Xoja
Mavlono Isfahoniy hadisdan ta’lim berganligini qayd etgan. Amir Abdulla
Yamaniy Xoja Ahror muridlaridan bo‘lgan. Madrasada u Xoja Muhammad Sadr
degan allomadan ham dars olgan.

Ubaydiy arab, fors tillarini mukammal o‘rgangan, turkiy adabiyotni ayniqsa,
Xoja Ahmad Yassaviy hikmatlarini ancha chuqur mutolaa qilgan. Buning
natijasida u har uchala tilda ham bemalol ijod eta oladigan shoir va hikmatgo‘y
bo‘lib etishgan. Ubaydulloxonning otasi Mahmud Sulton 1504 yili Qunduzda vafot
etadi. Samarqandga olib kelib ko‘mishadi. Bu vaqtda 18 yoshda bo‘lgan
Ubaydulloxon Buxoro hokimi etib tayinlanadi. U ko‘plab harbiy yurishlarda
qatnashgan. Urushlarda amakisi Shayboniyxonning o‘ng qo‘li bo‘lgan.
Nisoriyning yozishicha, Shayboniyxon g‘alabalarining deyarlik hammasi
Ubaydulloxon tadbirkorligi va shijoatining natijasi edi. Ubaydulloxon 1529 yildan
to umrining oxirigacha shayboniylar egallagan o‘lkalarning bosh hukmdori
bo‘lgan. U xonlik qilgan davr siyosiy jihatdan nisbatan tinchlik hukm surgan,
madaniy hayotda ancha jonlanish yuz bergan, qator shoirlar, madaniyat arboblari
o‘zlarini namoyon etgan bir davr edi.
Ubaydiydan bizga ancha salmoqli meros qolgan. Uning mukammal
kulliyotidan tashqari devonining bir necha qo‘lyozma nusxalari mavjud.
Shuningdek, turli davrlarda tuzilgan bayozlar va har xil to‘plamlarda ham
g‘azallari, hikmatlari uchraydi. Uning 1583 yilda Mir Husayn al-Husayniy degan
kotib tomonidan tartib berilgan kulliyoti O‘zbekiston Fanlar Akademiyasining Abu
Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti Qo‘lyozmalar markazida
saqlanadi. Bu qo‘lyozmada shoirning avval forsiy devoni, keyin arab tilidagi
she’rlari va oxirida turkiy devoni ko‘chirilgan. Devon va turli hajmdagi bir necha
to‘plamlari Turkiyada turli fondlarda va ayrim shaxslar kutubxonalarida saqlanadi.
Kulliyotining turkiy qismida 310 dan ortiq g‘azal, 25 qit’a 11 tuyuq, 445 ruboiy,
18 masnaviy, 7 muammo, 2 yor-yor; forsiy qismida 163 g‘azal, 419 ruboiy, 7 qit’a,
1 fard, 1 masnaviy, tarjeband, 3 muammo mavjud. Bulardan tashqari, shoirning har
xil asarlari ham bor. Jumladan, axloqiy-didaktik ruhdagi «Omonatnoma»,
«Shavqnoma», «G‘ayratnoma», «Sabrnoma» singari masnaviylari ham forsiy
devondan joy olgan. Ubaydiy ijodi uning yashagan davridayoq ilm-ijod ahlining
diqqatini o‘ziga jalb etgan. Shulardan biri Ubaydiyga zamondosh bo‘lgan mashhur
pir Xoja Ahmad bin Mavlono Jaloliddin Kosoniy-Maxdumi A’zamdir. Bu shaxsni
shayboniylardan bo‘lgan Jonibek Sulton Axsidan Karmanaga olib kelgan. Uning
vafotidan keyin maxdumi A’zam Buxoroga ko‘chib borgan. Bu vaqtda Buxoroda
bo‘lgan Ubaydulloxon bir suhbatdan keyin Maxdumi A’zamga baland e’tiqod
qo‘ygan. Manbalarda qayd qilinishiga ko‘ra, Maxdumi A’zam Ubayduloxonning
ayrim ruboiy va g‘azallariga sharhlar yozgan. Jumladan, Mahdumi A’zamning
«Risolai adabiyoti Ubaydulloxon», «Sharhi ruboiyoti Ubayduloxon», «Sharhi
g‘azaliyoti Ubayduloxon» nomli risolalarining borligi xaqida adabiyotshunos
Muhammad Abdullaev o‘z dissertatsiyasida xabar bergan. Ubaydiy ijodi bilan
M.F.Ko‘pruluzoda, J.Ekman, A.Shimmel singari chet el olimlari ham

shug‘ullanishgan. Ubaydiy she’rlaridan namunalar o‘zbek adabiyoti tarixidan
tuzilgan majmualarda ham uchraydi. Taniqli adabiyotshunos olim professor
A. Hayitmetov 1994-yili Ubaydiyning turkiy devonidan namunalarni «Vafo
qilsang» nomi bilan nashr etdirdi. Undan ixchamgina kirish so‘zi ham joy olgan.
2000-yilda Muhammad Abdullaev «Ubaydiy hayoti va adabiy faoliyati»
mavzusida nomzodlik dissertatsiyasi yoqladi. Ubaydiy ijodi nihoyatda xilma-xil
janrlarda yozilgan asarlardan tarkib topgan. Hamd, na’t, hikmat, g‘azal, ruboiy,
tuyuq, fard, masnaviy, muammo, noma, yor-yor, muxammas, tarjiband, munojot
va boshqa janrlardagi asarlari fikrimizni tasdiqlaydi.
Ubaydiy she’riyati ko‘proq diniy masalalarni nazm orqali ifodalashga
qaratilgan. Qur’oni Karim, Hadisi Sharif g‘oyalari turkiy va fors-tojik tillarida
yangicha bir libosda bayon qilinib, o‘quvchilarning qalbiga tezroq etadigan va
esdan chiqmaydigan bo‘lishiga harakat qilingan. Bunday hol uning diniy farz va
sunnatlarni bayon qilishga qaratilgan masnaviy va boshqa janrlardagi she’rlarida
ham ko‘zga tashlanadi. Shuningdek, uning xudo, payg‘ambar, tariqat pirlari,
ayniqsa, Xoja Ahrori Vali, Maxdumi A’zam kabilarga bag‘ishlangan majoziy
g‘azallarida ham buni ko‘rish mumkin.
Ubaydulloxon Boburdan yengilib shayboniy xon va sultonlar bilan
Turkistonga qochib borganda, 1512 yil 7 aprelda Xoja Ahmad Yassaviy maqbarasi
yonida yig‘in chaqirib, unda Movarounnahrni egallashga muvaffaq bo‘lsa bir umr
din ravnaqiga xizmat qilishga qasamyod qilgan ekan. Aftidin, u umrining
oxirigacha ana shu qasamyodiga amal qilgan, hayotda ko‘proq din arboblari bilan
bo‘lib, ijodda asosan diniy mavzularni qalamga olgan va dinga xizmat qilishni
hayotining mazmuniga aylantirgan. Har bir asarida, hatto hayotiy bo‘lib ko‘ringan
orifona, oshiqona g‘azallarida ham diniy pand-nasihatlarni ilgari surish, darvishona
yashashga chaqirish bo‘rtib turadi.
Masalan, quyidagi baytlarga nazar tashlaymiz:
Hosili kavnu makon ko‘yungda bir xasdur manga,
Ushbu himmat ikki olam ichida basdur manga.
Mazmuni:bu dunyo va uning ichidagi narsalarning hammasi mening uchun
bir xaschalik ko‘rinadi. Shu xislat – himmatning menda borligi bu olamda ham,
narigi olamda ham men uchun yetarli.
Berurda nomai a’molini mahsharda har kimga,
Ubaydiyni, xudoyo , qilmag‘aysan sharmsor anda.
Mazmuni: Ey xudoyo, mahshar (qiyomat) kuni har kimga uning bu dunyoda
qilgan ishlari ro‘yxatini berishda Ubaydiyni sharmsor etma, ya’ni gunohlarini
kechirib, ozaytirib ko‘rsat.
Ubaydiy, ista hidoyat xudodin sen, yo‘q esa,
Yetushsa bo‘lmas aning vaslig‘a hidoyatsiz.

Mazmuni: Ey Ubaydiy, xudodan o‘ziga yo‘l ko‘rsatishni tila, bo‘lmasa
uning vasliga yo‘l ko‘rsatuvchi pirsiz yetishib bo‘lmaydi.
Ey Ubaydiy, faqr mulkin tengrikim, berdi sanga,
Har zamon andishai mulki Sulaymon qilmag‘il.
Mazmuni: Ey Ubaydiy, senga tangri faqr mulkini (ko‘ngli, ko‘zi to‘qlikni,
xokisorlikni) berdi. Har zamon Sulaymon mulkini (er yuzasi podshohligini) orzu-
havas qilma.
Ubaydiy hikmatlari Xoja Ahmad Yassaviy, Sulaymon Boqirg‘oniy,
Xudoydod Vali hikmatlariga yaqin. Unda insonni ham zohiran, ham botinan
takmilga da’vat etish, uning yo‘llarini ko‘rsatish yetakchi o‘rin egallaydi:
Ey do‘stlar, jondan kechib, ishq etagin tuttum mano,
Vahdat mayin ichkuncha ne xunobalar yuttum mano.
Uch yuz oltmish daryo o‘sha, yurmay kishi sud aylamas
To‘rt yuz qirq to‘rt tog‘din oshib, borisidin o‘ttum mano.
Vosil meni vaslig‘a ul qildi murodim vasl edi,
Yuz ming shukr har dam anga, maqsudima yettum mano…
Solik topa olmas nishon mendin talab vodisida,
Ey qul Ubaydiy, jon kibi istay ani, yittum mano.
Hikmatda shoir qator san’atlarni ham qo‘llab, uning ko‘p ma’noli
o‘ylantiradigan va go‘zal shaklli bo‘lishiga ham erishgan. Jumladan, iltifot (ey
do‘stlar), ta’dil (solik- talab, ichkuncha- yutdim), iyhom (vahdat mayi), istiora
(xunobalar yuttim, uch yuz oltmish daryo, to‘rt yuz qirq to‘rt tog‘), ishtiqoq (vosil,
vaslig‘a, vasl), tazod (istay- yittum) kabilar bunga misol bo‘la oladi.
Ubaydiy xalq qo‘shiqlari uslubida ham she’rlar aytgan. Uning:
Sarvqadlar sarvari gulchehradur yor-yor,
Dilrabolar dilbari gulchehradur, yor-yor.
singari masnaviy tarzida aytgan she’rlari shaklan aruzning sarei musammani
maqsur (muftailun foilun, muftailun foilon) vaznidadir.
Ubaydiyning Mir Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur g‘azallari
uslubini eslatadigan she’rlari ham bor. Buni uning o‘zi:
She’rlar aytib Ubaydiy ham Navoiy she’ridan,
Ko‘rki shoirlar aro ul dog‘i shoir bo‘lgusi, -baytida tasdiqlagan.
Ubaydiyning:
Navbahor ayyomi bo‘ldi, guluzore ko‘zloli,
Bodai gulgun icharga lolazore ko‘zloli,- matla’li g‘azali Navoiyning
«ko‘zloli» radifli g‘azaliga o‘xshatma –nazira tarzida yozilgan.
Ubaydiyning quyidagi g‘azali Navoiyning shu mavzudagi fikrlarinigina
emas, balki aytish, tasvirlash uslubini ham eslatadi:
Oshiq o‘lg‘on kishilarning nazari pok kerak,

Oni bilmakka dog‘i fahm ila idrok kerak.
Ishqdin g‘uncha kibi ko‘ngli to‘la qon kerak,
Yuzi ham soriqu guldek yaqasi chok kerak.
Ishq jon bermaku bosh o‘ynamaku kuymakdur,
Oshiq ul ishlarida chobuku cholok kerak.
Ishq oshuftasi oshiq kishining ohicha,
So‘zlari dardliku ko‘zlari namnok kerak.
So‘z Ubaydig‘a dema, o‘zga habibidinkim,
Anga ahbob aro Xojai Lavlok kerak.
Bundagi «nazari pok, ko‘ngli qon, yuzi soriq, yoqasi chok, so‘zlari dardnok,
ko‘zlari namnok» kabi tashbeh va istioralar Navoiyning oshiqqa bergan tavsifiga
juda o‘xshash. Oxirgi baytda o‘z uslubiga qaytib: Sen Ubaydiyg‘a o‘zgalar
mahbubidan gapirma, unga ahboblar (ko‘ngil muhabbat qo‘ygan kishilar) orasida
o‘z habibi-Olam sarvari (Muhammad alayhiss-salom) kerak, deb oyatga murojaat
etgan. Ubaydiyning «yor istamaki, olam aro yor topilmas», «sabr etsa kishi,
murodig‘a etkusidur» singari misralar bilan boshlanuvchi she’rlari Zahiriddin
Muhammad Bobur g‘azal va ruboiylarini eslatadi.
Ubaydiyning
Oshnoliq qilib yomon kishiga,
Sen yomon so‘z necha eshitkaysan.
Tura olmay aning so‘ziga, yana,
Bosh olib bir sorig‘a ketgaysan,
Qit’asi go‘yo Zahiriddin Muhammad Boburga kinoya, piching tarzida
yozilganga o‘xshaydi. Ubaydiyning qator she’rlarida, xuddi Shayboniyxon
she’rlarida bo‘lganidek, vaznda, qofiyada ayrim nuqsonlarga yo‘l qo‘yilgan. Bu
oddiyroq yozishga, yoki aytishga harakat qilgani sababli bo‘lishi ham mumkin.
Biroq, uning ko‘p umri yurishlar va boshqa har xil ishlar bilan band bo‘lishiga
qaramay, ulkan meros qoldirgani ulug‘ligining nishonasidir. Zayniddin Mahmud
Vosifiyning quyidagi so‘zlari bilan Ubaydiy haqidagi mulohazalarimizni
yakunlaymiz:
«Ul Hazratning (Ubaydiyning) odati shul erdikim, har kuni bir she’rni
o‘rtag‘a tashlab, unga tatabbu’ va javob yozishga shoirlarni undar edilar.
Derdilarki, tab’ni bekorga o‘tkazmanglar, uni mashg‘ul qilmoq lozim. Sustlik
tab’ning bo‘shashiga sabab bo‘ladi va zehnni o‘tmaslashtiradi».

Adabiyotlar:
1. Valixo‘jayev B., Toxirov Q. O‘zbek adabiyoti tarixi (O‘quv qo‘llanma). XVI asr.
– Sam.: SamDU nashri, 2002.
2. Vohidov R., Eshonqulov H. O’zbek mumtoz adabiyoti tarixi. (O’quv qo’llanma)
–T.: Yangi asr, 2006.
3. Valixo‘jayev B. O‘zbek adabiyotshunosligi tarixi. – T.: O‘zbekiston, 1993.
4. Ibrohimov I. XVI asr o‘zbek adabiyotining asosiy xususiyatlari. –T.: Fan, 1976.
5. Bobur Zahiriddin Muhammad. Boburnoma. –T., Sharq, 2002.
6. Zayniddin Vosifiy. Badoyye’ ul-vaqoye’. T. 1979.
7. Muhammad Solih. Shayboniynoma. –T., G‘.G‘ulom nomidagi ASN, 1989.
8. Muhammad Haydar. Tarixi Rashidiy. – T.: Sharq, 2010.
9. Nisoriy Hasanxoja. Muzakkiri ahbob. –T.: A.Qodiriy nomidagi XMN, 1993.
10. Ubaydiy. Diydor orzusi: Ruboiylar. –T.: Sharq, 2007. -240 b.
11. Qul Ubaydiy. Vafo qilsang. –Toshkent:

MUHAMMAD SOLIH SHAYBONIYXON HAYOTI VA IJODI

Sotib olish