Muhazmmad Hakimxon To’raning «Muntahab at-tavorix» asari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	134.5KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

96 Sotish

Muhazmmad Hakimxon To’raning «Muntahab at-tavorix» asari

Sotib olish

MUHAMAD HAKIMXON TO‘RANING «MUNTAHAB AT-TAVORIX»
ASARI
MUN DA RIJ A
KIRISH .......................................................................................................................................................... 2
I.BOB. MUHAMMAD HAKIMXON TO‘RA VA UNING ILMIY FAOLIYATI ......................................................... 7
II.BOB. «MUNTAHAB AT-TAVORIX» NING O‘RTA OSIYO TARIXINI O‘RGANISHDAGI O‘RNI ........................ 14
XULOSA ...................................................................................................................................................... 27
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI ................................................................................................ 28
1

KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi . Muhamad Hakimxon To‘raning
«Muntahab at-tavorix» asari, o‘zining tarixiy, ilmiy va madaniy ahamiyati bilan
diqqatga sazovor. Asar, umuman olganda, o‘z davrining tarixiy jarayonlarini tahlil
qilishda katta ahamiyat kasb etadi. To‘raning ushbu asari turli tarixiy voqealar,
shaxslar va urushlar haqida muhim ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan.
«Muntahab at-tavorix» asari tarixchi uchun beqiyos manba bo‘lib, O‘rta
Osiyo, Xorazm va boshqa mintaqalarning siyosiy, ijtimoiy va madaniy tarixini
tushunishga yordam beradi. To‘ra, o‘z asarida, o‘z zamonasi uchun muhim bo‘lgan
ijtimoiy va siyosiy masalalarni o‘rgangan holda, tarixiy voqealarning asliyatiga
yondashadi. Bu asar, o‘z vaqtida sodir bo‘lgan voqealarning keng tasviriga ega
bo‘lib, bugungi kunda ham o‘zining dolzarbligini saqlab qoladi.
Tarixiy asar sifatida «Muntahab at-tavorix» tarixni o‘rganuvchi va
shuningdek, o‘z vaqtidagi siyosiy hayotni anglashda yordam beradi. Asarda
ko‘plab tarixiy shaxslarning nomlari, ularning yutuqlari va ular o‘z davrida qanday
ta’sir o‘zgartirishlar yaratganligi haqida ma’lumotlar keltiriladi. Bu esa, tarixni
nafaqat ilmiy, balki siyosiy va madaniy nuqtai nazardan ham tahlil qilishga imkon
beradi.
Shu nuqtai nazardan, «Muntahab at-tavorix» asarining mavzusi hozirgi
kunda ham dolzarb bo‘lib, tarixni o‘rganishga qiziqqanlar uchun muhim
ahamiyatga ega. Tarixiy asarlar bugungi kunda nafaqat o‘tgan davrni, balki hozirgi
zamonning qiyinchiliklari va imkoniyatlarini tushunish uchun ham foydalidir.
Kurs ishining maqsad va vazifalari. Muhamad Hakimxon To‘raning
«Muntahab at-tavorix» asari o‘zining ilmiy va tarixiy ahamiyati bilan ajralib
turadi. Asarning maqsad va vazifalari, tarixni to‘g‘ri yoritish, o‘z davrining
siyosiy, ijtimoiy va madaniy jarayonlarini aniq va chuqur tahlil qilishda muhim
o‘rin tutadi.
2

To‘ra, asarda, o‘z davrining siyosiy va ijtimoiy jarayonlarini yoritib, tarixiy
voqealarni keng qamrovli tasvirlashni maqsad qilgan. Ushbu voqealar nafaqat
O‘rta Osiyo, balki undan tashqaridagi hududlarda ham yuzaga kelgan.
Asar, o‘z zamonasidagi mashhur shaxslar va ularning faoliyatini ta’riflash
orqali, o‘z davrining siyosiy hayoti va ijtimoiy muhitini tushunishga yordam
beradi. To‘ra, tarixiy shaxslar va ularning ta’sirini o‘rganish orqali, o‘sha davrning
muhim omillarini aniqlashga harakat qiladi.
To‘ra, asar orqali tarixiy ma’lumotlarni jamlab, kelajak avlodlarga yetkazish,
tarixiy tafakkurni rivojlantirishni maqsad qilgan. Bu asar, tarixiy bilimlarni
birlashtirish va saqlashning bir vositasi sifatida ham xizmat qiladi.
To‘ra, asarda tarixiy voqealarni tahlil qilish orqali o‘z davrining siyosiy
tuzilishini va ijtimoiy muhitini chuqurroq anglashga xizmat qiladi. U o‘z zamonasi
voqealarini o‘z vaqtida sodir bo‘lgan shaxslar, janglar, ijtimoiy kurashlar va
siyosiy inqirozlar orqali ko‘rsatadi.
Asar tarixni faqat bitta nuqtai nazardan emas, balki turli manbalardan
yoritishga harakat qiladi. Bu, o‘z davrining tarixiy haqiqatini aniq va ishonchli
tarzda taqdim etishga yordam beradi.
To‘ra, «Muntahab at-tavorix» asari orqali o‘quvchini tarixiy tafakkurga,
ilmiy izlanishga va mustahkam dalillarga asoslangan tahlilga undaydi. Bu asar,
o‘quvchiga tarixni faqat voqealar yig‘indisi sifatida emas, balki ular orasidagi
o‘zaro bog‘liqlikni tushunishga yordam beradi.
Kurs ishining nazariy-metodologik asoslari . Muhamad Hakimxon
To‘raning «Muntahab at-tavorix» asari, tarixiy manba sifatida, nazariy va
metodologik jihatdan katta ahamiyatga ega. Asar, tarixiy voqealarni yoritishda
To‘raning o‘ziga xos yondashuvini va tarixni tadqiq etishdagi metodologik
uslublarini ko‘rsatadi. Asarning nazariy-metodologik asoslari asosan tarixiy tahlil,
manbalarni sinchiklab o‘rganish va tarixiy haqiqatni izlash tamoyillariga
asoslanadi.
To‘ra, «Muntahab at-tavorix» asarida tarixiy voqealarni xronologik tartibda,
ya’ni ketma-ketlikda taqdim etadi. Bu usul voqealarni chuqurroq tushunishga va
3

ularning o‘zaro bog‘liqligini aniqlashga yordam beradi. To‘ra voqealarni faqat
sodir bo‘lgan hodisalar sifatida emas, balki ularning sabab va oqibatlarini,
shuningdek, har bir voqeaning jamiyat va davlat uchun qanday ta’sir ko‘rsatganini
tahlil qiladi.
To‘ra, tarixiy ma’lumotlarni yig‘ish va tahlil qilishda an’anaviy tarixiy
manbalarga tayangan. Asar, avvalo tarixiy manbalarni tanqidiy tahlil qilishga
asoslangan. To‘ra, tarixiy voqealar va shaxslar haqida mavjud ma’lumotlarni
solishtirish, ularning ishonchliligi va aniq ekanligini tekshirishga katta e’tibor
beradi. Bu metodologiya orqali, To‘ra tarixni soxta ma’lumotlardan ajratib, haqiqiy
voqealar va faktlarni yoritishga harakat qiladi.
To‘ra, tarixni nafaqat voqealar yig‘indisi sifatida, balki ular ortidagi ijtimoiy
va siyosiy jarayonlarni tahlil qilish orqali ko‘rsatadi. U o‘z asarida, har bir tarixiy
voqeani ijtimoiy, siyosiy va madaniy kontekstda baholaydi. Bunday yondashuv,
To‘rani nafaqat tarixiy faktlarni, balki ular yuzasidan yaratilgan ijtimoiy-siyosiy
tafakkurni ham chuqurroq tushunishga olib keladi.
To‘ra, «Muntahab at-tavorix» asarida tarixiy voqealarni holistik (yakuniy)
yondashuv asosida tahlil qiladi. Bu degani, tarixiy voqealar bir-biri bilan bog‘liq
va bir vaqtning o‘zida bir nechta omillarning ta’siri ostida sodir bo‘ladi. U turli
voqealar va jarayonlarni o‘zaro bog‘lab, tarixiy murakkablikni yanada aniqroq
tushunishga yordam beradi.
To‘ra, o‘z asarida tarixiy haqiqatni topish uchun ob’ektivlikni saqlashga
harakat qiladi. U tarixiy voqealarni tasvirlashda o‘zining sub’ektiv fikrini, hissiy
qarashlarini kamaytirishga intiladi. Bu esa asarni ishonchli manba sifatida qabul
qilishni osonlashtiradi, chunki u tarixiy faktlarni nisbatan ob’ektiv tarzda taqdim
etadi.
To‘ra, asarida, tarixiy jarayonlarni faqat siyosiy va ijtimoiy jihatdan emas,
balki madaniy va axloqiy nuqtai nazardan ham tahlil qiladi. Bu yondashuv tarixiy
voqealarni to‘liq anglash va ularni jamiyat va insoniyat nuqtai nazaridan ko‘rish
imkonini beradi.
4

«Muntahab at-tavorix» asarining nazariy-metodologik asoslari tarixiy tahlil,
manba tanqidi, ijtimoiy-siyosiy tahlil va holistik yondashuvlarga asoslangan. To‘ra
o‘z asarida tarixni ob’ektiv va keng qamrovli tarzda tahlil qilishni maqsad qilgan,
bu esa uning asarini nafaqat tarixchi, balki keng auditoriya uchun ham qimmatli
manbaga aylantiradi.
Kurs ishining amaliy ahamiyati. Muhamad Hakimxon To‘raning
«Muntahab at-tavorix» asari tarixshunoslikda nafaqat ilmiy, balki amaliy
ahamiyatga ham ega. Ushbu asar o‘zining tarixiy voqealar va jarayonlarni chuqur
tahlil qilishi, shuningdek, ularning zamonaviy jamiyat va davlat hayotiga ta’siri
orqali amaliy jihatdan ham qimmatli manba hisoblanadi. To‘ra asarida taqdim
etilgan tarixiy tafakkur va tahlil usullari hozirgi kunda ham turli sohalarda
qo‘llanilishi mumkin. Quyida «Muntahab at-tavorix» asarining amaliy ahamiyatini
ko‘rib chiqamiz:
«Muntahab at-tavorix» asari o‘z davrining voqealarini aniq va ishonchli
tarzda tasvirlab beradi. Bu tarixiy asar, o‘zining boy manba bazasi va to‘plangan
ma’lumotlari bilan kelajak avlodlar uchun muhim ilmiy resurs hisoblanadi. O‘tgan
zamonning siyosiy, ijtimoiy va madaniy hayotiga oid qimmatli ma’lumotlar
saqlanib qolgan bo‘lib, ular bugungi kunda ham tarixiy tadqiqotlarda, ta’limda va
boshqa sohalarda foydalaniladi.
Asarda keltirilgan tarixiy voqealar va ularning oqibatlarini tahlil qilish,
zamonaviy siyosatchilar, davlat arboblari va hukumatlar uchun muhim ahamiyatga
ega. To‘ra o‘z asarida o‘z davrining siyosiy tizimi, siyosiy kurashlar va davlat
boshqaruvi haqidagi fikrlarini yoritgan. Bunday tahlillarni o‘rganish, siyosiy
strategiyalarni ishlab chiqishda, davlat boshqaruvi va diplomatik munosabatlarni
tartibga solishda yordam beradi. Tarixiy xatolardan o‘rganib, hozirgi siyosiy
qarorlar va harakatlar samaradorligini oshirish mumkin.
To‘ra o‘z asarida o‘z davrining madaniy va axloqiy qadriyatlarini yoritgan.
Bu orqali jamiyatdagi ijtimoiy jarayonlar, urf-odatlar, axloqiy me’yorlar va
madaniy an’analar haqida muhim ma’lumotlar olish mumkin. Hozirgi kunda bu
5

tafakkurlarni jamiyatdagi madaniy va ijtimoiy munosabatlarni yaxshilashda, turli
madaniyatlar o‘rtasida hamkorlik o‘rnatishda qo‘llash mumkin.
«Muntahab at-tavorix» asari nafaqat tarixiy faktlarni, balki ularning
tafakkuriy, metodologik va ijtimoiy tomonlarini ham yoritadi. Bu tarixchilar va
ilmiy tadqiqotchilar uchun qimmatli manba hisoblanadi. Asar o‘quvchilarga tarixni
tahlil qilish va tafakkur qilishda yordam beradi, shuningdek, tarixiy jarayonlarning
o‘zaro bog‘liqligini tushunishda amaliy yordam beradi.
Tarixiy asarlar, shu jumladan, «Muntahab at-tavorix», milliy kimlik va
tarixiy ongni shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. To‘ra asarida O‘rta Osiyo va
uning xalqlarining tarixiy tajribalari tasvirlanadi, bu esa milliy xotira va tarixni
qadrlashga undaydi. Ushbu asar, o‘z tarixini bilgan va unga e’tibor beradigan
jamiyatlar uchun muhim ahamiyatga ega.
To‘ra o‘z asarida siyosiy va ijtimoiy jarayonlarning qanday rivojlanishini va
qaysi xatolarni takrorlashdan saqlanishni ko‘rsatadi. Tarixiy voqealarni tahlil
qilish, bugungi kunda davlatlar va jamiyatlar uchun qimmatli saboqlar beradi. Har
bir xatoni tahlil qilish orqali ularni kelajakda takrorlamaslik, o‘zgarishlar qilish va
rivojlanishga erishish mumkin.
Muhamad Hakimxon To‘raning «Muntahab at-tavorix» asari nafaqat tarixiy
ilm-fan uchun, balki siyosat, madaniyat, ijtimoiy hayot va ta’lim uchun ham katta
amaliy ahamiyatga ega. Asar orqali tarixiy tahlil, madaniy qadriyatlar, siyosiy
qarorlar va milliy ongni shakllantirishda qo‘llaniladigan ko‘plab amaliy
yondashuvlar va saboqlarni olish mumkin. Bu asar zamonaviy jamiyatlar uchun
tarixiy jarayonlarni to‘g‘ri tushunish va kelajakda yanada samarali siyosat
yuritishda muhim yo‘l-yo‘riq bo‘lib xizmat qiladi.
Kurs ishining tarkibi. Kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar
ro yxatidan iborat.ʻ
6

I.BOB. MUHAMMAD HAKIMXON TO‘RA VA UNING ILMIY
FAOLIYATI
Muhammad Hakimxon To‘ra (yoki Muhammad Hakimxon ibn Muhammad
Shayboniy) — O‘rta Osiyo tarixida muhim shaxs bo‘lib, nafaqat siyosiy arbob,
balki ilm-fan va madaniyat sohasida ham katta hissa qo‘shgan tarixchi va olim
sifatida tanilgan. Uning ilmiy faoliyati O‘rta Osiyo tarixining rivojlanishida muhim
o‘rin tutadi, ayniqsa uning eng mashhur asari «Muntahab at-tavorix» orqali.
Quyida Muhammad Hakimxon To‘raning ilmiy faoliyati haqida batafsil ma’lumot
keltiriladi.
Muhammad Hakimxon To‘ra, Shayboniylar sulolasiga mansub bo‘lib, O‘rta
Osiyo hududidagi eng yirik siyosiy va tarixiy shaxslaridan biridir. U, o‘z davrida
davlatni boshqarish va ilmiy faoliyatni rivojlantirishda katta ahamiyatga ega
bo‘lgan hukmdor edi. Hakimxon To‘ra o‘z ilmiy faoliyatida tarixshunoslikka
alohida e’tibor qaratgan va o‘zining «Muntahab at-tavorix» asari orqali O‘rta
Osiyo tarixini yoritishda muhim ishlarni amalga oshirgan.
Muhammad Hakimxon To‘ra ilm-fanga qiziqishi va tarixni o‘rganishga
bo‘lgan ehtirosi yoshligidan boshlangan. U o‘z davrining bilimdon olimlari bilan
yaqindan aloqada bo‘lib, ilmiy bilimlarni to‘plash va tarixiy materiallarni tizimli
ravishda yozish ishlarini amalga oshirgan. Uning ilmiy faoliyati ko‘pincha tarixiy
voqealarni tahlil qilish va o‘rganish, mavjud tarixiy materiallarni saralashga
qaratilgan edi. Hakimxon To‘ra tarixni yozishda metodologik yondashuvni
o‘zlashtirgan holda, turli manbalar va faktlarga asoslanib, o‘z asarlarini yaratdi.
Muhammad Hakimxon To‘ra tomonidan yozilgan «Muntahab at-tavorix»
asari uning ilmiy faoliyatining eng muhim natijasi sifatida qabul qilinadi. Bu asar
O‘rta Osiyo tarixining turli davrlarini, xususan, Shayboniylar va Temuriylar
sulolalarining tarixini yoritadi. Asarda, o‘sha davrning siyosiy va ijtimoiy hayoti,
urushlar, diplomatik aloqalar va madaniy rivojlanish haqidagi tafsilotlar keltirilgan.
«Muntahab at-tavorix» asari tarixiy faktlarni aniq va tizimli tarzda taqdim
etganligi bilan ahamiyatlidir. Asar o‘zida o‘sha davrning siyosiy tuzilmalarini,
7

hukmdorlar o‘rtasidagi munosabatlarni, urushlar va tinchlik davrlaridagi iqtisodiy
va madaniy faoliyatlarni yoritadi. Bu asar nafaqat tarixshunoslik, balki boshqa
ilmiy sohalarda ham, xususan, madaniyatshunoslik va siyosatshunoslikda asosiy
manba sifatida qo‘llaniladi. 1
Hakimxon To‘ra o‘zining tarixiy tadqiqotlarida zamonaviy tarixshunoslik
metodlarini qo‘llagan. U tarixni faqat voqealar ketma-ketligi sifatida emas, balki
ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy jarayonlar nuqtai nazaridan tahlil qilgan. Hakimxon
To‘ra tarixiy voqealarni o‘z davrining ijtimoiy va siyosiy sharoitlariga bog‘lab
ko‘rsatgan va ular orasidagi o‘zaro aloqalarni ajratib ko‘rsatgan. Uning ilmiy
yondashuvi aniq faktlarga asoslanib, tarixni tahlil qilishning yangi usullarini ishlab
chiqishga yordam berdi.
Muhammad Hakimxon To‘ra o‘z asarida tarixni yozishda faqat siyosiy
voqealarni emas, balki o‘sha davrda yashagan insonlar, ularning faoliyati va
hayotini ham tasvirlashga intildi. Uning ilmiy faoliyatidagi asosiy maqsadlaridan
biri – xalqning tarixini, madaniyatini va urf-odatlarini tushunishga yordam berish
edi. Shuningdek, o‘z davrining siyosiy jarayonlarini tahlil qilib, o‘sha davrda
yuzaga kelgan muammolarni tushuntirishga harakat qilgan.
Muhammad Hakimxon To‘raning ilmiy merosi O‘rta Osiyo tarixini
o‘rganish uchun katta ahamiyatga ega. Uning «Muntahab at-tavorix» asari bugungi
kunda ham tarixiy tadqiqotlar uchun qimmatli manba bo‘lib xizmat qiladi. Bu asar
nafaqat o‘rta asrlar tarixini, balki O‘rta Osiyo xalqlari va ularning madaniyatini
tushunishga yordam beradi. Asar, shuningdek, O‘rta Osiyo va uning atrofidagi
hududlardagi siyosiy va madaniy o‘zgarishlarni tahlil qilishda ham dolzarbdir.
Muhammad Hakimxon To‘ra, o‘zining ilmiy faoliyati va tarixshunoslikdagi
o‘rni bilan O‘rta Osiyo tarixining rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan. Uning
«Muntahab at-tavorix» asari O‘rta Osiyo tarixini o‘rganishda muhim manba bo‘lib
qoladi va ularning siyosiy, madaniy, ijtimoiy jihatlarini chuqurroq tushunishga
yordam beradi. Hakimxon To‘ra o‘z asari orqali tarixshunoslikka zamonaviy
1
Muhammadhakimxon To’ra. Muntaxab at- tavorix.- Fors- tojik tilidan tarjima, muqaddima, izohlar muallifi Sh.
Vohidov. Toshkent: Yangi asr avlodi, 2010. 716 bet.
8

yondashuvni olib kirgan va uning ilmiy merosi bugungi kunda ham davom
etmoqda. 2
Muhammad Hakimxonning “Muntaxab at-tavorix” nomli asari Qo‘qon
xonligi va Buxoro amirligi tarixiga oid nodir manba hisoblanadi. Mazkur asar besh
bob, o‘n ikki toifadan (fasldan) iborat bo‘lib, uning xronologik hududi “olamning
yaratilishidan” to XIX asrning 40-chi yillarigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi.
Asarning beshinchi bobi o‘n birinchi toifasi Buxoroda hukmronlik qilgan
Mang‘itlar sulolasi tarixiga bag‘ishlanib, amirlikning XVIII – XIX asrning birinchi
yarmida vujudga kelgan muhim siyosiy, harbiy, iqtisodiy vaz’iyati o‘z aksini
topgan. Muhammad Hakimxon o‘z asarini yaratishda turli tarixiy,
adabiy xarakterga ega bo‘lgan adabiyotlardan foydalangan. “Muntaxab at-
tavorix”da X- XIX yashagan 30 ga yaqin manbalar muallifi va taqriban 20 ta
shoirlar nomlari zikr qilingan.“Muntaxab at- tavorix”da memuar xarakterga ega
bo‘lgan ma’lumotlardan ham keng foydalanilgan. Muhammad Hakimxon
tomonidan zikr qilingan Qo‘qon xonligi va Buxoro amirligiga oid bir qator dalillar
otasi Ma’sumxon, Sultonxon eshon va asarda nomi qayd etilgan , tarixiy voqealar
shohidi bo‘lgan kishilar nomidan keltirilgan.Buxoro amirligi tarixini tasvirlash
jarayonida Muhammad Hakimxon turli rasmiy mansabdorlar, jumladan amir
Nasrullo saroyida nufuzli mansabdor shaxslardan biri bo‘lgan naqib Eshon To‘ra
Hoji ma’lumotlaridan foydalangan. Bundan tashqari “Muntaxab at- tavorix”da
Buxoro amirligining XVIII asrning oxiri va XIX boshlariga oid voqealar tafsiloti
Tehronda yashovchi, Eron shohi Fathalishohning nabirasiga uylangan, amirlikda
kechayotgan voqealardan doim xabardor bo‘lgan, amir Shohmurodning (1785-
1800) o‘g‘li Dinnosir xabari asosida bayon etilgan .Shohmurod hukmronlik davri
keng o‘rganilgan. Aqilli va farosatli bo‘lganShohmurod davrida hokimiyat ancha
mustahkamlanadi. Otasi hukmronligi davrida davlat idorasi tepasida turgan yuqori
lavozimdagi amaldorlarini o‘z qullari bilan qatl ettiradi. P.P. Ivanovning
ta’kidlashicha Amir Shohmurod fa’oliyatining ilk yillarida Eron shohi Nodirshoh
2
https://namdu.uz/media/Books/pdf/2024/12/24/NamDU-ARM-14887 QOQON_XONLIGI_TARIXI.pdf?
ysclid=m6gwsxindj612698297
9

afshorning harbiy yurishlari natijasida bosib olingan Amudaryoning chap
sohilidagi mulklarni qayta qo‘lga kiritib, amirlikka bo‘ysindiriladi. Buxoro
amirligiga markazi Marv bo‘lgan hozirgi Turkmanistonning yirik hududlari ham
kiritildi. Markaziy hokimiyatni mustahkamlagan Amir Shohmurod ichki va
tashqisiyosatida muhim o‘zgarishlarni amalga oshiradi. Uning hukmronligi davrida
moliyaviy, ma’muriy, qozi hakamlar va harbiy sohalarida islohotlar
tadbiqetildi.o‘rta Osiyo davlatlariga tahdid qiluvchi va o‘sha vaqtd siyosiyjihatdan
birmuncha zaiflashgan Eron davlatiga harbiy yurishlarni amalga oshirdi. 1789-
1790 yillarda Marvda hukronlik qilayotgan eronlikBayramaliga qarshi
kurashib, o‘ziga bo‘ysindirdi va 30 mingdan (ayrim manbalarda yuz ming)
oshiq marvlik shia mazhabidagilarni Buxorova Samarqandga ko‘chirdi. Bundan
tashqari amir Shohmurod Ahmadshoh Durroniy (1747-1773) davrida bosib olingan
Balx, Maymana, Andxud mulklari uchun afg‘on hukrdori Temurshoh (1773-1793)
bilan kurash olib bordi va natijada sulh shartnomasi imzolandi.Muhammad
Hakimxon asarida Mang‘itlar sulolasining mashhur vakili amir Shohmurodning
shaxsiyati, insoniy fazilatlari, amalga oshirgan islohotlari haqida boshqa tarixiy
manbalarda uchramaydigan nodir ma’lumotlarni keltiradi.
Amir Shohmurod hukmdor bo‘lishiga qaramay oddiy turmush tarzini ma’qul
bilar, oddiy bo‘lgan, o‘zi uchun kundalik xarajati bir tangadan oshmagan, eb
ichishi o‘z sharafiga turli dabdabali tadbirlar uyushtirishga yul qo‘ymagan.
Shuning uchun ham oddiy xalq uni “amiri ma’sum” ya’ni “begunoh amir” deb
atashgan. Muhammad Hakimxon amir Shohmurodning shaxsiy hayoti va fazilatlari
haqida quydagi ma’lumotlarni keltiradi: “Alqissa, Shohmurodbiy valna’mi
Buxoroga etgach, bir necha kun yo‘l xordig‘ini yozib dam olib, davlat yumishlari
va xalqning arzu dodini so‘rash ishlari bilan mashg‘ul bo‘ldi. Aytishlaricha, bayt-
ul-mol, ya’ni davlat xizinasidan o‘zining shaxsiy ehtiyojlari uchun birfulus ham
xarj qilmas ekan. Kiyim-kechak, eb-ichish bo‘yicha qanday chiqim bo‘lsa,
barchasi mamlakatdagi g‘ayridin aholichidan undiriladigan jizya solig‘i qisobidan
amalga osharkan. Aytibdilarki, bir gal Samarqandga kelganida bir necha kun o‘sha
viloyatda qolib ketibdi, sarflaydigan xarajat puli tugabdi vabisotida bitta
10

po‘stinidan bo‘lak biron narsasi qolmabdi. Noiloj, o‘shapo‘stinini sotish uchun
bozorga berib yuboribdi. Po‘stinning xaridori topilmabdi. Nihoyat, deyarli tekin
bahoda, aniqrog‘i, yarim dirhamga sotib qaytishga majbur bo‘lishibdi. Sotib olgan
xaridor kambag‘al bir mullo kishi bo‘lib, ertasi kuni po‘stinni qaytarib olib kelib,
“po‘stinning aybi bor ekan, savdoni bekor qilaman, olmayman”, debdi.
Shohmurodbiy valna’mi “nima aybi bor ekan?” deb so‘rabdi. Haligi odam “butun
dunyoning biti shu po‘stin ichiga yig‘ilgan ekan. Kechasi tanimda bir misqol ham
et qolmasligiga sal qoldi” debdi. Mullo bu po‘stinning Shohmurodbiyga tegishli
ekanidan xabari yo‘q ekan. tushirib,po‘stinni mulloga sotish bo‘yicha qaror
chiqarmoqchi bo‘libdi. Ammo, mullo bunga ko‘nmabdi va “bu po‘stindan bezor
bo‘lganman, bir fususga ham olmayman, pulimni qaytaring”deya oyoq tirab olibdi.
Valna’mi esa olishini so‘rayveribdi. Chunki po‘stindan qo‘lga kiritgan kechagi ikki
tangani ishlatib bo‘lgan, yonida mulloga qaytarib berish uchun boshqa puli yo‘q
ekan. Xullas, ancha tortishuvlardan so‘ng mullo rozi bo‘libdi va valna’mi
mojarodan qutilibdi. Aytishlaricha, Eron yurishidan qaytayotgan mahal bisotida
biron tanga pul qolmagan bo‘lib, Buxoroga yaqin erda qorni ochiqibdi va
doimgidek, so‘fiylar ravishi bo‘yicha, haloldan luqma eyishga odatlangan valna’mi
oyog‘idagi juft kovushni echib, baqqolga beribdi va evazigi biror egulik olib,
tanovul qilibdi. Buxoroga esa oyog‘ida kovushsiz kirib boribdi. 3
Shohmurodbiyning eydigan taomlari ham kishi eydigan darajada bo‘lmay -
o‘lan va sut-qatiq, suzma va dukkaklilarning hammasini birga aralashtirib,atalaga
o‘xshash bir nima pishirtirib er ekan. Boshqa ovqatlarga qiyo hamboqmas ekan.
Amir Shohmurodning amalga oshirgan islohotlari va qo‘lga kiritgan
muvaffaqiyatlari aka-ukalar o‘rtasida dushmanlik munosibatlarini
vujudgakelishiga olib keldi. S. Ayniyning ta’kidlashicha Amir Shohmurod ibn
Doniyol atoliq mang‘itlarning uchinchi amiri hisoblanadi. Doniyolbiy atoliqning
Ma’sum, Mahmud, Umar, Fazl, Sultonmurod, Rustam, Kenjaali,Yoqub,
Tuqtamish, Darvesh va Rajabali nom o‘n bir o‘g‘li bo‘lishiga qaramay
3
https://namdu.uz/media/Books/pdf/2024/12/24/NamDU-ARM-14887-QOQON_XONLIGI_TARIXI.pdf?
ysclid=m6gwsxindj612698297
11

Doniyolbiyning vasiyatiga ko‘ra Shohmurod hokimiyat teppasiga keldi.
Muhammad Hakimxon amir Shohmurodga nisbatan muvaffaqiyatsiz amalga
oshirilgan suiqasd haqida quydagi ma’lumotni keltiradi: “Aytishlaricha,inilari unga
nisbatan xoinlik yo‘lidni tutibdilar va akasini o‘ldirishmaqsadida ikki nafar battol
nomusulmonga ko‘p narsalar va’da qilib, ularni ayollar qiyofasida Arkka
yuboribdilar. Ul tarror (firibgar, kazzob, aldoqchi) haromilar bir yo‘l bilan haram
ichkarisiga kirib olishibdi va saroy ahli yurish-turushdan tinchigach, ul ikki it
siyrat Shohmurod valna’mi uxbal yotgan joyiga kelib, duch kelgan eriga pichoq
ura boshlabdi va shu zayl tani-badanini ilma-teshik qilib, yaralashibdi. Ammo,
hazrati vojibi taoloning o‘zi qarovchi- yu, saqlovchi bo‘lsa va qazo etmagan esa
qioich ham ish bermaydi, deganlaridek, valna’mi tirik qolibdi. Qonxo‘rlar ishni
bitkizgan hisoblab, topshiriq bergan mirlar yoniga qaytib kelishibdi va Buxoro
saltanati qo‘lga kirgani bilan tabriklashibdi. Mirlar esa “valna’mining boshi qani?”
deya so‘rashibdi. Jallodlar “ming jonidan bittasi ham qutulmadi, boshini so‘rab
nima qilasiz”, deyishibdi. Mirlar orasidanSultonmurod qushbegi esa “bularning
ishi xom bo‘lib chiqmasa go‘rga edi” deya tashvish bildiribdi. Biror fursatdan
so‘ng valna’mi qo‘zini ochibdi va “dushmanlar mening ishimni bir yoqlik qilishda
sizlar esa bir balo qilib, meni paxtaga g‘rang va tashqariga olib chiqing, odamlar
mening tirikligimni krishsin, bo‘lmasa ish qo‘ldan chiqadi”, debdi. Saroy ahli
buyruqni u aytgandek qilib bajarishdi va tong otgach, bu xabar butun shahar
bo‘ylab yoyildi. Bu qabih ishni qilgan inilar esa valna’mining sog‘ omonligini
bilib, chuqur o‘ygirdobigabotishdi.Shohmurodbiy ukalari oldiga dam yuborib,
shunday deb ayttirdi: “Sizlar pastkash bir dunyo uchun undan ham pastkashroq
ishga qo‘l urdingiz. Ammo, biz bunday razillikni qilmaymiz, balki shavqat va
marhamatni afzal bilamiz.Ko‘nglingizga biron yomon fikr va gumon
kelib o‘tirmasin”.Ukalarivalna’mining bu so‘zlarini eshitgach, o‘zlarining
Buxoroda qolishini or-nomus yuzasidan ep ko‘rmay, har biri bir tarafga bosh olib
ketishdi. Chunonchi, Sultonmurod qushbegi haj irodasini qilib, yo‘lda olamdan
o‘tdi. Mahmudbiy Xo‘qand sari yo‘l oldi”. Muntaxab at-tavorix” asari muallifi
Muhammad Hakimxon amir Shohmurodning vafoti sababini uning Xujandga
12

amalga oshirgan navbatdagi harbiy yurishi bilan bog‘lab shunday ma’lumotni
keltiradi: “Shohmurodbiy boshiga yana Xo‘jandni bosib olish hoyu – havasi
tushib, katta qo‘shin bilan viloyat kelinchagi tomon yo‘naldi. Bir necha masofani
bosib o‘tgach, ul shaharni uzukning qoshidek o‘rtaga oldi. Xudoyorbiyning
to‘ng‘ich o‘g‘li Bekmurodbiy o‘qu tufang otishga mashg‘ul bo‘ldi. Uch kundan
so‘ng Shohmurodbiy Xo‘qand tomondan vahimaga tushib, qaytib ketdi. Ammo,
Xo‘jandning xosu omi va qishloqlarini talon – toroj qilib, aholisini Samarqandga
ko‘chirib ketdi. Tun yarmidan oqqanda esa Shohmurodbiy u erdan ham ko‘chib,
Jizzaxga keldi. 4

Uning oldida mash’allar yoqib borishardi. Shohmurodbiy Xo‘janddan
ko‘chirib keltirgan odamlarini Samarqandda joylashtirdi va ularni Samarqandni
obod qilish ishlariga buyurdi. o‘zi esa Buxoro tomonga qaytdi. Bu so‘fi sifat
amirning karomatli va odatdan tashqari ishlaridan biri shu bo‘ldiki, o‘sha Xo‘jand
safaridan qaytishda kasalga chalingach, ko‘rgan odamiga qarab “bizning ishimizni
valiylar sultoni Muslihiddin Xo‘jandiy (Muslihiddin Xujandiy- XIII asrda
yashagan shayx va olim. Maqbarasi Xujand shahrida joylashgan. Uning qabri xalq
va hukmdorlar tomonidan juda qadrlangan. Amir Temur 1390-1391 yillari
To‘xtamishga qarshi qo‘shin tortganda, qish faslida Xujandga borib, shayx
maqbarasini ziyorat qilib, 10 ming dinor narzu niyoz bergan) bir yoqlik qildi.
Tag‘in xudo biladi-yu, bu kasaldan tuzalmasam kerak”, degan ekan. Ittifoqan, bir
necha kundan so‘ng borliq etagini bu nopoydor xokdondan yig‘ishtirib, yuzini
oxirat tomon qaratdi vao‘sha bir ming ikki yuz o‘n ikkinchi yili (1800) haqning
chaqiruv xitobiga“labbayka” deya javob berdi”. 5
Xulosa, Muhammad
Hakimxonning “Muntaxab at- tavorix” asari Buxoro amirligida hukmronli qilgan
mang‘itlar sulolasi tarixini birlamchi nodir ta’rixiy asar hisoblanadi.
4
https://www.researchgate.net/publication/369977912_Temur_Va_Temuriylar_davri_manbalaridan_-
Temurnoma_asari_haqida
5
https://namdu.uz/media/Books/pdf/2024/12/24/NamDU-ARM-14887-QOQON_XONLIGI_TARIXI.pdf?
ysclid=m6gwsxindj612698297
13

II.BOB. «MUNTAHAB AT-TAVORIX» NING O‘RTA OSIYO TARIXINI
O‘RGANISHDAGI O‘RNI
«Muntaxab at-tavorix»(Saylangan tarixlar kitobi) asari muallifi
Muhammadhakimxon ibn Ma’sumxon to‘ra Qo‘qon tarixnavislik maktabining
yirik namoyandasi hisoblanib, muallif haqidagi ma’lumotlar asosan shu yozma
yodgorlikning o‘zida keltirilgan, shuningdek, bu tarixiy manba va uning
yaratuvchisi borasida Abdulla Qodiriy, Aleksandr Aleksandrovich Semyonov,
Aziz Qayumov, Ahror Muxtorov, Bo‘riboy Ahmedov, Enver Xurshut, Shodmon
Vohidov kabi olimlar qimmatli fikrlar bildirishgan.
Akademik Aziz Qayumov esa ushbu satrlar muallifi bilan bo‘lib o‘tgan
suhbatlarda Muhammadhakimxon qalamiga mansub «Muntaxab at-tavorix»ning
ko‘p jihatlari bilan Bobur podshohning mashhur memuar asari «Boburnoma»ga
o‘xshashligi xaqidagi nuqtai nazarni o‘rtaga tashlagan edilar. Eslatib o‘tish joizki,
ushbu qo‘lingizdagi o‘zbekchaga tarjima xam ana shu qarashlarga ko‘ra aynan
Aziz Qayumovning maslahati va qo‘llovi bilan amalga oshdi. O‘zbekistonda
manbashunos olim Enver Xurshut tamonidan «Muntaxab at-tavorix» maxsus
o‘rganilgan. E.Xurshut o‘z tadqiqotlarida asarning nusxalari, uning manbalari,
tarixiy va adabiy manba sifatidagi ahamiyati, memuar janridagi ushbu
muqaddimani yozishda E.Xurshutning mazkur tadqiqotlaridan xam keng
foydalanildi.
«Muntaxab at-tavorix» asarini Muhammadhakimxon fors-tojik tilida Kitob
va Shahrisabz shahrida 1259/1843 yilning yozlarida yozib tugatgan. Mazkur asar
Qo‘qon tarixnavislik maktabining g‘ayrirasmiy tarixiy asarlari sirasiga kiradi.
Uning ilova qismi esa 1844 yilning oxiri yoki 1845 yilda yozilgani borasida ham
ishonch bilan fikr bildirishimiz mumkin. Muallif nusxasidan shu 1843 yili yana
o‘nta nusxa ko‘chirilgani xam ma’lum. Muhammadhakimxon asari xonlik
hududlarida keng tarqalishidan o‘zi xam manfaatdor bo‘lgani uchun undan
nusxalar ko‘chirishga ancha sa’y-xarakat qilgan. Yuqorida ta’kidlanganidek,
14

«Muntaxab at-tavorix»ning o‘zbek tilidagi qisqartirilgan tarjimasi xam mavjud.
Biroq, mazkur nusxani E. Xurshut P.P.Ivanovga o‘xshab asarning o‘zbek tilidagi
talqini deb qabul qilishni tavsiya qiladi. Izlanishlar natijasidan ma’lum bo‘ldiki,
o‘zbek tilidagi «Muntaxab at-tavorix»ning nusxasi asl fors-tojik tilidagi matnidan
ancha yiroqlashib ketgan. Unda ko‘plab xatolar, voqea va sanalarning chalkashligi,
tarjimon(lar) tomonidan muallif uslubini soddalashtirish yoki matnga o‘zgartishlar
kiritish hollari ko‘zga tashlanadi. 6
Bugungi kunda «Muntaxab at-tavorix»ning O‘zbekiston, Tojikiston va
Rossiya qo‘lyozma xazinalarida 12 ta nusxasi mavjud. Ulardan №S 470 (Rossiya),
№63 (Tojikiston) va №592 (O‘zbekiston)dagi nusxalar matnlarning to‘laligi va
yaxshi saqlanganligi bilan o‘z qiymatiga ega qo‘lyozmalar hisoblanadi. Asarning
Shahrisabzda Muhammadamin kotib tomonidan ko‘chirilgan bir nusxasining
faksimilesi ikki jildda 1984 yili Dushanbeda chop etildi. 2006 yili
Muhammadhakimxon asarining ikkinchi jildi arab yozuvida Tokioda xam bosilib
chiqdi.
Asarning tuzilishi:
I bob. Payg‘ambarlar.
II bob. Qadimiy Eron sulolalari.
III bob. Chin va Farang shohlari.
IV bob. Chahoryorlar, umaviylar va abbosiylar xalifalari haqida.
V bob. 1) Safforiylar, 2) Somoniylar sulolasi. 3) Ol Bo‘ya hukmronligi. 4)
G‘aznaviylar. 5) Saljuqiylar. 6) Xorazmshohlar saltanati. 7) Chingiz va
chingiziylar xonadoni. 8/ Temuriylar. 9) Shayboniylar. 10) Ashtarxoniylar. 11)
Mang‘itiya saltanati. 12) Mingiya toifasi.
«Muntaxab at-tavorix» nusxalaridan Sankt-Peterburg nusxasida (S 470) yana
ilova ham bor. Bu ilova xam Muhammadhakimxon qalamiga mansub bo‘lib, unda
Sheralixon davri (1842-1845 y.) hamda Xudoyorxonning taxt ustiga chiqishi bayon
etilgani (689-707 betlar). «Muntaxab at-tavorix»ning manbalari juda xam ko‘p
6
https://www.researchgate.net/publication/369977912_Temur_Va_Temuriylar_davri_manbalaridan_-
Temurnoma_asari_haqida
15

bo‘lgan. Qo‘qon tarixchilarining asarlari fors-islomiy tarixnavisligi asosida
shakllangan bo‘lib, ularda umumjahon va lokal (mahalliy) tarixga bag‘ishlab
yozilgan asarlar uchraydi. «Muntaxab at-tavorix» asari umumjahon tarixiga
bag‘ishlangani bois muallif tarixni olam va odam yaratilishidan boshlab, XIX
asrning o‘rtalarigacha bayon qilgan. Shuning uchun taqdim etilayotgan
ma’lumotlarning dastlabki qismi boshqa ko‘plab tarixiy va adabiy manbalar
asosida bitilgan. Shu sababli ular originallik kasb etmay, asarning qolgan qismi
uchta mavzuga, ya’ni Buxoro mang‘itlari tarixi, Qo‘qonda hukm surgan minglar
sulolasi xamda muallifning chet ellarga sayohati bayoni bo‘yicha taqsimlanar ekan,
bu ma’lumotlarning barchasi Muhammadhakimxonning o‘z qalamiga mansub
qimmatli manba hisoblanadi. To‘g‘ri, muallif aniq qilib ko‘rsatgani kabi,
Muhammadhakimxon o‘z asarining mang‘itlar qismini yozishda Muhammadvafo
Karminagiy va Olimbek ibn Niyozqulibek qalamlariga mansub «Tuhfat al-xoniy»,
Muxammadsharif ibn Muhammadnaqiyning «Toj at-tavorix» va boshqa
mualliflarning asarlaridan foydalangan. Bunga asarni tadqiq qilgan olim E.Xurshut
o‘z vaqtida aniqlik kiritgan edi. Shuningdek, Muhammadhakimxon o‘sha davr
voqealarining bevosita ishtirokchilaridan ham talaygina ma’lumotlarni eshitgan va
muallif bu faktlarni «Muntaxab at-tavorix»da maxsus qayd etib o‘tadi. Minglar va
mang‘itlarning hukmronligi, ya’ni Qo‘qon xonligi va Buxoro amirligi tarixiga oid
ma’lumotlar o‘ta muhim va birlamchi manba sifatida biz uchun qimmatlidir.
Shuning uchun ham mazkur manba Qo‘qon tarixnavislik maktabida (Buxoro
tarixnavisligida xam) o‘zining originalligi va rasmiy tarixchi tomonidan
yozilmagani bilan ajralib turadi. Asar muallifining sayohat va esdaliklari tafsiloti,
shubhasiz, yana ham qimmatli manba bo‘lishi bilan birga ularning adib
Muhammadhakimxon tilidan jonli va ta’sirchan uslubda bayon qilinishi asarga
badiiylik ham bag‘ishlagan, ya’ni aytish mumkinki, muallif qismatining mahorat
bilan badiiy bo‘yoqlarda ifoda etilishi «Muntaxab at-tavorix»ni qahramon-
yozuvchining ichki kechinmalariga ham boy bir sarguzasht-roman darajasiga
ko‘targan. Kitobda, shuningdek, inglizlardan yengilib Buxoroga amir Nasrulloh
oldiga kelgan afg‘onlar hukmdori Do‘stmuhammadxon va uning o‘g‘illari
16

Akbarxon, Sultonxon hamda akasi Muhammadalixondan so‘ng ozgina vaqt xonlik
taxtiga o‘tirgan, ammo ungacha quvg‘inlikda Shahrisabzda hayot kechirgan Sulton
Mahmudxon va boshqa ayrim nufuzli ruhoniy, amaldor, shoirlar qismati ular
hikoyalari va muallifning shaxsiy kuzatishlari orqasida vujudga kelgan fikrlar
asnosida tilga olinadi.
«Muntaxab at-tavorix»da muallif uchun manba vazifasini bajargan
maktublar (Do‘stmuhammadxonning Hindiston general-gubernatori
V.Maknotenning kotibi Lotga maktubi; Sulton Mahmudxonning amir Nasrullohga
xati; amir Nasrullohning Qo‘qon xoni Muhammadalixonga xati va boshqalar)ning
hujjat sifatida havola etilishi esa asarning tarixiy qiymatini yana ham oshirishga
xizmat qilgan. Hatto ular afg‘on, hind tarixchilarining ma’lumotlarini to‘ldirishga
ham yaroqlidir. Bundan tashqari asarda muallif sharq shoir va adiblaridan Ibn
Sino, Firdavsiy, Umar Xayom, Sa’diy, Pahlavon Maxmud, Nizomiy, Alisher
Navoiy, Bedil, Xusrav Dehlaviy, Inoyatulloh Kanbu, Ahmad ibn Yusuf, qo‘qonlik
shoirlar Fazliy, Akmal Sher Ho‘qandiy, Nusrat, Behjat, Amiriy (amir Umarxon),
Xorazm xoni Muxammadrahimxon I she’rlaridan namunalar keltiradi. Asarning
badiiy bezaklari sifatida fors-tojik, o‘zbek, arab xalqlarining maqol va masallaridan
unumli foydalanilgan. E.Xurshutning aniqlashicha, muallif, hatto bitta xitoy xalqi
maqolini ham keltirgan. 7
Hakimxon taniqli sayyidlar va xonlar avlodiga mansub oilada 1217/1802-03
yili tavallud topgan. U ona tomonidan Qo‘qon hokimi Norbo‘tabiyga (1770-1798)
nabira va uning vorisi Olimxonga (1798-1810) jiyan edi. U yoshligida Qo‘qonning
bo‘lg‘usi hokimi Muhammadalixon (tav.1806 y. hukmronligi 1822-1842) bilan
birga tarbiyalanadi. Muhammadhakimxonning bobosi Hakimxonto‘ra o‘sha
davrning taniqli shaxslaridan hisoblanardi. Unga eng obro‘li odamlar, hatto davlat
boshliqlari ham maslahat va yordam so‘rab murojaat etishardi. Hakimxonto‘raning
aralashuvi bilan bir necha janjallar, ayniqsa O‘ratepa bilan Buxoro amirligi
o‘rtasidagi qonli nizolarning oldi olingan. Hakimxonning otasi Ma’sumxon to‘ra
Olimxonning singlisi Oftoboyimga uylangan edi. Olimxon uni Isfaraga hokim etib
7
https://zenodo.org/records/5896132
17

tayinlaganda u bu lavozimdan o‘z ixtiyori bilan voz kechgan. Ma’sumxon o‘ta
yumshoq ko‘ngilli bo‘lib, uning iltimosi bilan bir necha ming kishi o‘lim jazosidan
qutulib qolganlar.
Hakimxon yashayotgan oila sayyid va xo‘jalar avlodiga mansub bo‘lishi
tufayli xonlikda alohida hurmat va mavqega ega bo‘lgan. Umarxon davrida oila
boshlig‘i Ma’sumxon to‘ra davlat ishlariga ham faol aralashgan.
Lekin bu oilaning tinchligi, orttirgan mavqei uzoqqa bormadi. 1822 yil
oxirida Muhammadalixonning hokimiyat tepasiga kelishi bilan hammasi ostin-
ustun bo‘lib ketdi. Hakimxonlar oilasi ham boshqa ko‘plab kishilar kabi yangi
hukmdorning g‘azabiga uchradi. Bu davrlarda Qo‘qon xonligi eng kuchli
davlatlardan biriga aylangandi. Uning qo‘shnilari ham bu davlat bilan
hisoblashmasdan ilojlari yo‘q edi. Qo‘qon xonligiga asosan 1709 yildan boshlab
asos solingan. Bu paytda mazkur xonlik Buxoro amirligidan alohida mustaqil
ravishda shakllanib, Norbo‘tabiy hukmronligi yillarida Farg‘ona vodiysi va
Xo‘jand (xozir Tojikistondagi So‘g‘d viloyati) hududlarini o‘z ichiga olgan.
Olimxon hukmronligi yillarida bu xonlik chegaralari yanada kengayib, Toshkent
va Chimkent shaharlarini ham o‘z ichiga oldi. Umarxon xonligi davrida esa
Turkiston shahri, Yettisuvdan Ili vodiysigacha Qo‘qon xonligi tarkibida edi.
Muhammadalixon hukmronligi davrida Qo‘qon xonligiga qozoq va qirg‘izlar
yashaydigan katta hududlar ham bo‘ysundirildi. Uning davlat chegaralari janubdan
Jizzaxgacha, g‘arbdan Turkiston shahri atroflarigacha, shimoldan qirg‘izlarning
butun hududi bo‘ylab, Balxash ko‘li va Ili daryosidan to Sharqdagi Qoshg‘argacha
cho‘zilgan edi. Muhammadalining davlat tepasiga kelishi kuchli tazyiq va
quvg‘inlar bilan ajralib turadi. U ko‘pgina kishilar, birinchi navbatda Ma’sumxon
va Hakimxonning ham o‘z yurtidan bosh olib chiqib ketishiga sababchi bo‘ldi.
Buning zamirida aslida yangi xonning yakkahokimlikka intilishi, ilgari nufuzga
ega bo‘lgan xo‘jalarni hokimiyatdan chetlatish maqsadi tursa-da,
Muhammadhakimxon to‘ra mazkur kitobida ko‘pincha bunda adovatchi,
hasadgo‘y amaldorlarning ichi qoraligini sababchi qilib ko‘rsatishga mayl bildirib,
18

ularning qutqusi orqasida Ma’sumxon va uning o‘g‘li, ya’ni o‘zi kabi ziyoli
kishilarning badarg‘a etilganiga urg‘u beradi.
Rus olimi V.Nalivkinning ta’riflashicha, «o‘z davrining yorqin fikr egasi
bo‘lgan, o‘sha mash’um tuzumda insonparvarligi bilan ajralib turuvchi», yuksak
bilim egasi, yuqori tabaqaga mansub bo‘lishidan qat’i nazar, o‘z umrini quvg‘inlik
va darbadarlikda o‘tkazgan Ma’sumxon hayoti fojiali yakunlanadi. 8
Xonlikdan Ma’sumxonni chiqarib yuborishga erishgan Muhammadalixon
ko‘p o‘tmay Hakimxon to‘raning tadbiriga tushgandi. Biroq, xon el orasida
Hakimxon to‘ra kabi e’tibor topib ulgurgan xo‘jazoda to‘rani o‘ldirishga botina
olmaydi va nihoyat uning yolg‘iz o‘zini, go‘yo hajga ruxsat bergan bo‘lib, ammo,
uyidan bir tanga ham olishiga yo‘l qo‘ymagan holda yarim kechasi Qo‘qondan,
undan o‘tib esa xonlik sarhadidan posbonlar hamrohligida chiqarib yuboradi.
Hakimxonning mashaqqatli sarguzashtlari boshlanadi. U odam yurmas cho‘l-
biyobonlardan o‘tib, Rusiyaga qarashli Shamay shaxriga yetib keladi. Uning chet
el davlat tuzumi va siyosiy-ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayoti bilan tanishishi
ana shu Shamaydan boshlanadi. «O‘tkan kunlar» qahramoni Otabekka o‘xshab u
ham rus davlat tizimidagi ko‘p tartib-qoidalarni maqtab tilga oladi. Hakimxonto‘ra
Sibirning bir necha guberniyalarida bo‘ladi. Lekin ziyrak Hakimxon qaysi
guberniyaga borsa ham u yerning gubernatori yoki mansabdor shaxslari bilan
uchrashmaslikka harakat qiladi. Uchrashuvga rozi bo‘lmasligining sababi ularning
Peterburgga borish haqidagi yoqimsiz suhbatini eshitmaslik edi. Biroq, taqdirdan
qochib qutilib bo‘lmaydi. Hakimxonning Orenburgda turishi o‘sha vaqtlarda Sibir
bo‘ylab sayohat qilib yurgan Aleksandr I ning bu shaharga tashrifi vaqtiga to‘g‘ri
kelgan bo‘lib, podshohning buyrug‘iga muvofiq, Hakimxonni uning huzuriga olib
boradilar. Rus hukmdori Hakimxonni katta izzat-ikrom bilan qarshi oladi. Mazkur
uchrashuvda podshoh Hakimxondan O‘rta Osiyodagi siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy
vaziyat haqida ham ma’lumot oladi va bu haqda muallif shunday yozadi: «…Men
bilan podshoh o‘rtamizdagi suhbat esa juda ham qizib, avjiga minganidan o‘sha
kechasi boshqa xech kimsani huzuriga taklif qilmadi. Men bilan har to‘g‘rida
8
https://zenodo.org/records/5896132
19

so‘zlashdi. Ayniqsa, Movarounnahr ahvoli borasida ko‘p so‘rab-surishtirdi.
Saharga yaqingina kaminaga ketish uchun ijozat berdi…»
Shu yerda biroz rus podshohning Hakimxon shaxsiga qiziqishi va muallifning
nimadandir cho‘chib, suhbatlar mazmunini bir satr orqali bo‘lsa xam yoritmagani,
hatto, boshqa yo‘llar bilan ishora qilmagani ustida fikr yuritsak. Albatta,
muallifning o‘z siri sifatida buni aytmaslikka haq-huquqi bor.
Ammo, bizni qiziqtirgani shuki, Hakimxon to‘raning o‘quvchini bu
mavzudan chalg‘itish uchun hadeb o‘zini gubernatorlar va rus podshox bilan
uchrashishga noloyiq «bir sayyoh» sifatida ko‘rsatishi yoki «Movarounnahr ahvoli
borasida ko‘p so‘rab-surishtirgan» Aleksandr I bilan amalga oshgan suhbat
mazmunini sira xam eslatmaslik yo‘lidan borib, bu xas-po‘shlash orqali bizdan
nimani yashirmoqda? Birinchidan, Hakimxon to‘ra aynan ana shunday
uchrashuvlarga o‘ta loyiq kishi bo‘lib, u ham xon avlodidan ekani, ham ruhoniylar
xonadonidan chiqqani bilan davlatga da’vogarlik huquqiga ega shaxs-ku! Shundan
kelib chiqib, ayta olamizki, bu kabi shaxslar Hakimxondan ilgari ham, keyin ham
(masalan, akasi tazyiqidan qochgan Buxoro shahzodasi Din Nosirning Peterburgga
borishi) O‘rta Osiyo yerlariga ko‘pdan beri ko‘z tikkan rus davlatini qiziqtirib
kelib, ulardan foydalanishdan hech qachon voz kechishmagan. Chunki, buning
O‘rta Osiyo davlatlarini o‘z ta’siri doirasiga olishda juda ham qo‘l kelishi aniq edi.
Ko‘rganimizdek, Aleksandr I mazkur o‘tirishga chingiziy avloddan qozoq
aslzodalarini xam taklif etgan. Rus hukmdori garchi ulardan ijirg‘ansa-da,
mensimay ustlaridan kulsa ham ular bilan uchrashishdan tortinmagan.
Hakimxondek o‘qimishli va zukko, dono aslzoda bilan uchrashish esa nur ustiga
nur bo‘lib, bunda u faqat Movarounnahr haqida shunchaki ma’lumot olishnigina
ko‘zda tutmagan. 9
Tarixdan bilamizki, Rus podshohi Pavelga suiqasd uyushtirilib, o‘ldirilishi
oqibatida uning Napoleon Bonapart bilan hamkorlikda Angliya vassali Hindiston
ustiga harbiy yurishi rejasi amalga oshmay qoldi. Bu yurish Eron usti orqali
uyushtirilishi lozim edi. Ayni paytga kelib esa Aleksandr I ham ana shunday yurish
9
http://portal.guldu.uz/download-edfiles-15040.pdf
20

payiga tushib, Hindistonga O‘rta Osiyo va Afg‘oniston orqali o‘tishni
rejalashtirgan, afg‘onlar sarzamini esa inglizlar tomonidan ishg‘ol qilinib, har ikki
davlat O‘rta Osiyoga ham ko‘z tikayotgan edi. Qolaversa, ikkala Rus-Eron
urushidan (1814, 1824) so‘ng Qafqozni o‘z ta’sir doirasiga olgan Rossiya davlati
Eronning shimoli-g‘arbiy hududlarida ham nazorat o‘rnatishni ko‘zlayotgandi.
Shuning uchun ruslar O‘rta Osiyo davlatlari bilan yaxshi ittifoqchi, yoki bo‘lmasa
Xiva, Buxoro yerlarini bosib olishga qasd qilgan edilar. Albatta, bunday holda
biror siyosiy fitna uyushtirib, bu singari mojarodan ham foydalanishlari hech gap
emasdi. Ana shu maqsadda esa ularga Hakimxon to‘raga o‘xshash siyosiy
siymoning asqotishi turgan gap edi.
Rossiya hukmdori shuning uchun xam Orenburgdagi uchrashuvga qaramay,
Qo‘qon davlatining norasmiy vakilini Peterburgga taklif etib, o‘z rejasini harbiy
boshliqlar orqali unga yetkazish, ya’ni o‘z davlatidan norozi va alamzada
Hakimxondan yangi hukmdor «yasamoqchi» bo‘lgan esalar ajabmas. Balki,
boshqa kishi bo‘lganda bunga ko‘nar yoki biroz vaqt bo‘lsa-da, shu maqsadda
harakat qilishi mumkin edi. Biroq, yuqorida ko‘rganimiz kabi vatanparvar va
dinparvar Hakimxon garchi Movarounnahrning siyosiy va iqtisodiy ahvoli haqida
gapirib bergan bo‘lsa-da, asl maqsad va uning oqibatlarini yaxshi anglagach,
Peterburgga borish, aniqrog‘i, u yerda voqealar girdobiga tushib qolishdan o‘zini
qutqargancha, hajga borish xaqidagi qasamini yaxshigina ro‘kach qilgan ko‘yi
tezroq Rossiya hududidan chiqib ketishga oshiqadi. Shundan so‘ng Rossiya davlati
uning ko‘ziga yomon ko‘rinaveradi, hatto, Astraxanda tutqunlikda turgan cherkas
shohzodasini noqonuniy hujjat bilan ta’minlab, asirlikdan qutqaradi va asarining
ayrim o‘rinlarida rus davlati mansabdorlarini yomonlab tilga oladi. Orenburgda
payti Aleksandr I Hakimxonni tomosha qildirish uchun turmaga olib kiradi. Bu
yerdagi o‘ta og‘ir sharoit va mahbuslarga qilinayotgan g‘ayriinsoniy munosabat
Hakimxonda yomon taassurot qoldiradi. U Rossiyadagi turma tizimini rus
podshohi huzuridayoq ochiqdan-ochiq qoralaydi. Shuningdek, bu mamlakatda
noqonuniy tug‘ish hollari ko‘p ekanini «haromzodaxonalar» misolida ko‘rsatib,
21

bunday bolalarni davlat o‘z himoyasida tarbiyalab voyaga yetkazgach, davlatning
buning evaziga ulardan erksiz jamiyat a’zolari vujudga keltirishidan nafratlanadi.
Yana aytish lozimki, Hakimxonning vatanparvarligi boshqa o‘rinda ham
namoyon bo‘ladi. U turklar imperiyasiga qarashli ajoyib, so‘lim va farovon sharq
o‘lkalariga yetgach, dastlab o‘zini qaytib borsa, tahdid-tazyiqlar bilan qarshi
oluvchi O‘rta Osiyoga qaytmaslikka ahd qiladi. Ammo, bu yerlarni ham obdon
ko‘rgach va ota vatanida sodir bo‘layotgan siyosiy mojarolar kuchayayotgani
haqida xabar topgach, vatan obodligi va xalqi tinchligini o‘ylab, tezda
Movarounnahrga qaytish ko‘yiga tushadi. O‘zga yurtlarda o‘zi uchun yaratilgan
barcha qulay sharoitlardan (masalan, Misr general-gubernatori Muhammadali
posho uni yonida qolishga chaqiradi va barcha sharoitlarni muhayyo qilishini
bildiradi) va har qanday yuqori mansablardan, hatto, imkoni tug‘ilib Yevropaga
borib kelishdan ham voz kechadi. Dindor sifatida Ka’ba havasi uni qanchalik
o‘ziga tortgan bo‘lsa, o‘z vatanining chin farzandi sifatida yurt-el sevgisi ham
Hakimxonni shunchalik ohanrabodek o‘z bag‘ri sari chorlaydi. U bu yo‘lda
o‘limiga ham rozi bo‘lib, shia mazhabli eronliklar xuruji va qaroqchi turkman
sahroyilari hujumiga hxam qaramay, ming azob-uqubatda Movarounnahrga yetib
oladi. Shu o‘rinda sal oldin o‘tib bo‘lsa-da, Hakimxonning boshqa ana shu kabi
sharafli xislatlariga to‘xtashga to‘g‘ri keladi.
Hakimxon xalqqa jabr-zulm yetkazuvchi har qanday tuzumdan o‘ta
nafratlanar edi. U hajdan qaytgach, Buxoroda turarkan, noilojlikdan amir
Nasrullohning qayta-qayta iltimos-o‘tinchlariga ko‘ra davlat xizmatiga kiradi.
Biroq, uning xalqqa zulmi haddan ziyod ekani va odamlar qonini behuda to‘kishini
ko‘rgach, ko‘p o‘tmay mansabdan voz kechadi. Buni sezgan amir ham
Hakimxonni o‘z holiga qo‘yadi. Hakimxonning yana bir yaxshi xislati u qasoskor
inson emas. Astraxanda o‘zining yurtdan chiqib ketishiga sababchi bo‘lgan
kishilardan birini uchratadi. U ham xon tomonidan darbadar qilingan ekan.
Ko‘nglida kek saqlamaydigan Hakimxon uning aybini yuziga solmaydi, aksincha
22

achinish bildiradi va g‘urbatdagi bu vatandoshidan qo‘lidan kelgan yaxshiligini
ayamaydi. 10
Hakimxon vafodor do‘st ham bo‘lib, Astraxanda tanishgan Malik Qosim
ismli cherkas yigiti va Misr, Suriya, Eronda orttirgan do‘stlari g‘amiga sherik
bo‘ladi va og‘ir kunlarida qo‘ldan kelgancha ularga yordam beradi. Hakimxon
qarashicha, do‘stlarga og‘ir kunda ko‘maklashish, dardiga malham bo‘lish xar bir
kishining insoniylik burchi hisoblanadi. Hakimxon chin sevgi egasi, or-nomusli va
xayoli insondir. U bir rus general-gubernatorining nihoyatda go‘zal, shu bilan birga
o‘ta hayosiz qizi qutqusiga uchmay, o‘z nafsini tiygancha turmaga tushishga xam
rozi bo‘ladi va shuning oqibatida ancha azob chekib, zo‘rg‘a o‘limdan qutuladi.
Uning o‘z nafsini tiymagan arab va eronlik do‘stlari esa ayollar hiylasiga uchib,
jonlarini barbod qilishiga sal qoladi. Hakimxonni esa bu ayollar o‘z tuzoqlariga
ilintira olmay dog‘da qolishadi. Muallif otasining bevasi, ya’ni «o‘gay onasi»ga
uylangan va shu sababli xonlik xayotida mash’um hodisalar qo‘ptirgan
Muxammadalixon va mazkur ayol, aniqrog‘i, Xonposhshoni qattiq qoralaydi.
Hakimxon Xonposhshoni Umarxonga tegishidan oldin tanigan va tog‘asining
saroyida u bilan ko‘p marta muloqotda bo‘lgan. Asar oxirida, Xonposhshoning
Buxoroda amir Nasrullox tomonidan o‘ldirilgani hikoyasi asnosida bilinadiki,
Hakimxon xam bu go‘zal ayolga oshiq bo‘lgan, biroq or-nomus, hayo uning
Xonposhshoga nisbatan Muhammadalixon qilgan uyatsiz munosabati
darajasigacha yetishga yo‘l qo‘ymagan.
Hakimxon xurofot va ilmsizlik dushmani hamdir. U tog‘asi amir
Olimxonning ko‘plab ishlarini qoralab yozsa-da, uning xurofotga qarshi
tadbirlarini maqtaydi va xalq ongini din va shariat hukmlaridan chalg‘ituvchi
zaharli xurofot mohiyatini ochib berishga intiladi. Amir Olimxon yasama xo‘ja va
savodsiz ruhoniy mansabdorlar sirini ham ulardan hujjat-dalil so‘rab fosh etgan,
mansabdor ruhoniylarni imtihon qilgach, noloyiqlarini ishdan chetlashtirib,
o‘rinlariga savodli kishilarni qo‘ygan. Bular muallif tahsiniga sazovor ishlar
qatorida tilga olinadi. U Muhammadalixon davrida shu xon kasofati sababli ro‘y
10
https://t-science.org/arxivDOI/2021/12-104/PDF/12-104-41.pdf
23

bergan illatli ishlar qatorida qalbaki qadamjolarning ham vujudga kelib qolgani,
xalq yana xurofotga mukkasidan ketayotganini bir necha misollarda ko‘rsatib
o‘tadi. Kimlardir xonga bir necha o‘t tolalarini keltirib, bularni islom payg‘ambari
sochlari o‘rnida taqdim etgach, hukmdor ularning gapiga laqqa ishonib, bu o‘tlarni
katta pul evaziga sotib oladi va amaldorlaridan birining uyida bu «muqaddas» soch
tolalarini xalq namoyishi uchun qo‘ydiradi. Natijada minglab soddadil kishilar
o‘sha muborak soch tolasi (mo‘yi muborak)ni tavof etish uchun shaharu
qishloqlardan oqib kela boshlaydilar. So‘ng bu sochlar boshqa joyga ko‘chirilib,
o‘sha mavze nomi o‘zgarishiga sabab bo‘ladi va u joy bir umrga «Muyi muborak»
nomini oladi. Muammadxakimxon to‘ra yozishicha, u arab mamlakatlarining
hammasida bo‘lib, hech bir o‘lkada bunday holni ko‘rmagan, lekin hajdan qaytib
kelguncha Farg‘ona vodiysining bir necha yerida «Mo‘yi muborak» nomidagi
qadamjo va tumanlar vujudga kelgan. Muallif o‘zbek xalqini hushyor bo‘lishga,
har qanday bid’at va xurofiy gaplarga ishonavermaslikka, chin islom ahkomlariga
rioya qilishga chaqiradi.
Hakimxon orzu qilgan ayrim sharq mamlakatlariga yetgach, bu yerlarda
islomga rioya qilmay, bachchabozlik va fohishabozlik kabi illatlarning ochiqdan-
ochiq avj olgani, hatto Turkiya sultonligi bergan ruxsatga ko‘ra, Misrdagi
fohishalarning rasmiy ravishda faoliyat ko‘rsatayotgani guvohi bo‘ladi va hayratga
tushgancha bunday holdan nihoyatda nafratlanadi. Misr, Suriya va Erondagi
hukmdorlar saroylarida ro‘y berayotgan nosog‘lom, axloqsiz hayotni o‘z ko‘zi
bilan ko‘rib, o‘quvchiga bu manzarani yozib ko‘rsatish orqali, o‘sha yerdagi
hokimlarning tuban hayot sari yuz tutganliklarini qoralaydi. Hakimxon o‘z yurtida
islom ahkomidan tashqari adabiyot va falsafa, tarix, mantiq kabi ilmlarni ham
yaxshi o‘zlashtirgan bo‘lib, uning bilimdonligini ko‘rgan arab, eron podshohlari va
malikalari hayratda qolishadi.
«Muntahab at-tavorix» asari, Muhammad Hakimxon To‘ra tomonidan
yozilgan va O‘rta Osiyo tarixini o‘rganishda katta ahamiyatga ega bo‘lgan
qimmatli manba hisoblanadi. Bu asar nafaqat o‘z davri, balki undan keyingi
zamonlarda ham tarixiy tadqiqotlar uchun muhim yo‘naltiruvchi manba bo‘lib
24

qolgan. Quyida asarning O‘rta Osiyo tarixini o‘rganishdagi o‘rni haqida batafsil
ma’lumot beriladi.
Asar O‘rta Osiyo tarixini o‘rganishda asosiy manbalardan biri sifatida
xizmat qiladi. Muhammad Hakimxon To‘ra o‘z asarida O‘rta Osiyo hududida
yashagan xalqlar, ularning hukmdorlarining siyosiy faoliyati va davlat qurilishi
haqida keng qamrovli ma’lumotlar taqdim etgan. Asar, ayniqsa, Shayboniylar va
Temuriylar sulolalari orasidagi munosabatlar, davlatlarning shakllanishi, urushlar
va diplomatik aloqalar kabi tarixiy voqealar bilan to‘ldirilgan.
Asar orqali O‘rta Osiyo hududining tarixini yanada aniqroq va to‘liqroq
tushunish mumkin. Masalan, Temuriylar davrida tashkil topgan yirik siyosiy va
ijtimoiy tuzilmalar, Shayboniylar sulolasining hokimiyatga kelishi va mintaqadagi
boshqa muhim voqealar haqidagi tafsilotlar bu asar orqali keltirilgan.
«Muntahab at-tavorix» asarida O‘rta Osiyo davlatlarining siyosiy va ijtimoiy
tuzilmalari batafsil tasvirlangan. Asarda, o‘z davrida hukmdorlarning o‘zaro
munosabatlari, urushlar, diplomatiya va ijtimoiy tartibni o‘rganish orqali
mamlakatlarning rivojlanish jarayonlari aks ettiriladi. Shuningdek, asar O‘rta
Osiyo xalqlarining madaniyati, turmush tarzi va ijtimoiy hayoti haqida muhim
ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi. Bu, o‘rta asrlar tarixini o‘rganish uchun nafaqat
siyosiy, balki madaniy aspektdan ham muhim bo‘lgan ma’lumotlarni beradi.
Asarda O‘rta Osiyo davlatlari va uning qo‘shni hududlari o‘rtasidagi
diplomatik aloqalar, savdo yo‘llari va madaniy aloqalar haqida batafsil
ma’lumotlar mavjud. Bu jihat, o‘z navbatida, O‘rta Osiyo tarixini nafaqat ichki
siyosat, balki xalqaro aloqalar nuqtai nazaridan ham o‘rganish imkonini beradi.
Asar orqali O‘rta Osiyo va uning atrofidagi hududlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar,
ta’sirlar va o‘zgarishlar yaxshi ko‘rsatilgan. 11
“Muntahab at-tavorix” asari, zamonaviy tarixiy tadqiqotlarda keng
qo‘llanilmoqda. O‘rta Osiyo tarixi, siyosiy tizimlari va madaniy merosini o‘rganish
uchun asar, bir qator ilmiy ishlar, monografiyalar va maqolalar uchun muhim asos
bo‘lib xizmat qiladi. Tarixchilar va ilmiy tadqiqotchilar asardan foydalanib, o‘rta
11
https://www.tadqiqot.uz/index.php/geography/article/download/6322/5981/12579
25

asrlar tarixini tahlil qilishda, tarixiy voqealarni yanada chuqurroq va to‘liqroq
tushunishda yordam olishmoqda. Asar, o‘sha davrning siyosiy va ijtimoiy
tizimlarini chuqurroq o‘rganish imkonini beradi.
Asar, O‘rta Osiyo xalqlarining madaniy merosini o‘rganishda muhim manba
bo‘lib xizmat qiladi. Asarda madaniy yutuqlar, ilm-fan, adabiyot va san’atning
rivoji haqida ma’lumotlar mavjud. Ushbu jihatlar, o‘rta asrlarning madaniy
landshaftini yaxshiroq tushunishga yordam beradi. 12
Muhammad Hakimxon To‘raning «Muntahab at-tavorix» asari, O‘rta Osiyo
tarixini o‘rganishdagi o‘rni beqiyosdir. Bu asar orqali nafaqat siyosiy jarayonlar va
davlatlarning tarixini, balki madaniy, ijtimoiy va iqtisodiy tizimlarni ham to‘liqroq
tushunish mumkin. Asar, o‘zining tarixiy ahamiyati bilan zamonaviy ilmiy
tadqiqotlarda keng qo‘llanilayotgan muhim manba sifatida xizmat qiladi.
12
https://cyberleninka.ru/article/n/qo-qon-tarixining-o-rganilishi?ysclid=m6gwvb6fac735786564
26

XULOSA
Muhamad Hakimxon To‘raning «Muntahab at-tavorix» asari
tarixshunoslikda o‘zining muhim o‘rni bilan ajralib turadi. Ushbu asar, o‘z
davrining siyosiy, ijtimoiy va madaniy jarayonlarini chuqur tahlil qilgan bo‘lib,
tarixni ilmiy va metodologik jihatdan yoritishda beqiyos manba hisoblanadi. To‘ra,
asarida tarixiy voqealarni xronologik tartibda va ob’ektiv yondashuv asosida
taqdim etgan. Bu esa, tarixiy faktlar va ularning oqibatlarini tushunishga, siyosiy,
ijtimoiy va madaniy kontekstda ularni to‘g‘ri baholashga imkon beradi.
Asar, tarixiy manbalarni tanqidiy tahlil qilish va tarixiy voqealarni o‘zaro
bog‘liq tarzda ko‘rsatish orqali zamonaviy tarixshunoslarga, siyosatchilarga va
ilmiy tadqiqotchilarga foydali vosita bo‘lib xizmat qiladi. To‘raning yondashuvi,
tarixni faqat faktlar yig‘indisi sifatida emas, balki voqealar orasidagi sabab-
o‘zgartirishlar va ta’sirlarni o‘rganish orqali chuqurroq tushunishga yordam beradi.
«Muntahab at-tavorix» asari nafaqat tarixiy ilm-fan uchun, balki ijtimoiy va
siyosiy tadqiqotlar uchun ham qimmatli ahamiyatga ega. Tarixni o‘rganish, xalq va
millatning tarixiy xotirasini shakllantirishda, shuningdek, hozirgi va kelajakdagi
siyosiy qarorlarni qabul qilishda amaliy yondashuvlarni ishlab chiqishda katta
yordam beradi.
Xulosa qilib aytganda, To‘raning «Muntahab at-tavorix» asari
tarixshunoslik, siyosat, madaniyat va jamiyatni anglashda o‘zining muhim o‘rnini
saqlab qoladi. U nafaqat tarixni o‘rganish uchun, balki zamonaviy jamiyatni
rivojlantirishda ham muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi.
27

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
I. Rasmiy adabiyotlar:
1. Каримов И. А. Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид,
барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. –Тошкент:
Ўзбекистон, 1997. — 326 б.
2. Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. –Тошкент:
Ўзбекистон, 1998. — 32 б.
3. Каримов И. А. Ўзбек халқи ҳеч қачон, ҳеч кимга қарам бўлмайди. –
Тошкент: Ўзбекистон, 2005. — 445 б.
II. Umumiy adabiyotlar:
4. Muhammadhakimxon To‘ra. Muntaxab at- tavorix.- Fors- tojik tilidan
tarjima, muqaddima, izohlar muallifi Sh. Vohidov. Toshkent: Yangi asr avlodi,
2010. 716 bet.
5. https://namdu.uz/media/Books/pdf/2024/12/24/NamDU-ARM-14887-
QOQON_XONLIGI_TARIXI.pdf?ysclid=m6gwsxindj612698297
6. https://www.researchgate.net/publication/
369977912_Temur_Va_Temuriylar_davri_manbalaridan_-
Temurnoma_asari_haqida
7. https://zenodo.org/records/5896132
8. http://portal.guldu.uz/download-edfiles-15040.pdf
9. https://t-science.org/arxivDOI/2021/12-104/PDF/12-104-41.pdf
10. https://www.tadqiqot.uz/index.php/geography/article/download/
6322/5981/12579
11. https://cyberleninka.ru/article/n/qo-qon-tarixining-o-rganilishi?
ysclid=m6gwvb6fac735786564
28

MUHAMMAD HAKIMXON TO‘RANING «MUNTAHAB AT-TAVORIX» ASARI

Sotib olish