Mustafo Abdulloh (Katip Chelebi) - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	55.0KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	11 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Dehqonov

Ro'yxatga olish sanasi 02 Aprel 2024

180 Sotish

Mustafo Abdulloh (Katip Chelebi)

Sotib olish

«MARKAZIY OSIYO ALLOMALARI ILMIY MEROSINI O‘RGANISHDA
MUSTAFO ABDULLOH (1609–1657)NING «KASHF AZ-ZUNUN ‘AN
ASOMI ‘AL KUTUB VA-L-FUNUN» ASARINI AHAMIYATI»
MUNDARIJA :
Kirish ...........................................................................................................…………..…………..……………. 2-4
I Bob. Mustafo Abdulloh ( Katip Chelebiy)ning hayoti va ijodi , uning
asarlarini o‘rganishning ahamiyati …………..…………..…………..…………..…………..
……………….... 5-15
1.1. Mustafo Abdulloh ( Katip Chelebiy)ning hayoti va ijodi , uning asarlari ……… 5-9
1.2. Mustafo Abdulloh (Katip Chelebiy) fanda Sharq va G‘arbni birlashtirgan
daho …………..…………..…………..…………..…………..…………..…………..………….………….... 10-15
II Bob. Mustafo Abdulloh (Katip Chelebiy)ning «Kashf az-zunun ‘an asomi
‘al kutub va-l-funun» bibliografik asarini ahamiyati …………..…………..
……………. 15-24
2.1. Mustafo Abdulloh (Katip Chelebiy)ning geografik tadqiqotlari ……………... 15-17
2.2. Mustafo Abdulloh (Katip Chelebiy)ning bibliografik asarining tarixi ….…. 18-24
Xulosa ...................................................................................................................….………..…………..……… 25
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati …………..…………..…………..…………..………………. 26
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi : Tariximiz bizning milliy g uruʻ rimiz, shonli
sharafimizdir. O zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimov
ʻ
о zining «Yuksak ma’naviyat - y
ʻ е ngilmas kuch kitobida» «o z tarixini ʻ
bilmaydigan, kechagi kunini unitgan millatning kelajagi yo q»
ʻ 1
, - deb ta’kidlashi
bilan birga har qanday inson jahon tarixini, umumbashariy taraqqiyot yo lini
ʻ
chuqur idrok etishi zararligini ham uqtirganlar. Darhaqiqat, mustaqillik sharofati
bilan biz jahon tarixini haqqoniy о rganish imkoniyatiga ega bo ldik.
ʻ ʻ
O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek:
ʻ
«Milliy tarixni milliy ruh bilan yaratish kerak. Biz yoshlarimizni tarixdan saboq
olish, xulosa chiqarishga o rgatishimiz, ularni tarixiy tafakkur bilan
ʻ
qurollantirishimiz zarur. Tarix insititutini bu fanni rivojlantirish bo yicha tayanch
ʻ
muassasa etib belgilash kerak». O zbekistonning eng yangi tarixi va biz erishgan
ʻ
olamshumul yutuqlar mard va matonatli xalqimiz, har qanday to siq va sinovlarni
ʻ
o z kuchi va irodasi bilan еngib o tishga qodir deb baralla aytishga to la asos
ʻ ʻ ʻ
beradi 2
.
Mustaqillik sharoitida jamiyatdagi yangi o‘zgarishlarni amalga oshirish
jarayonida erkin demokratik tafakkurga ega bo‘lgan va mustahkam milliy g‘oya kuchi
bilan birlashgan jamiyat a’zolarini tarbiyalash vazifalarini bajarishda tarix fanining
o‘rni jiddiy ravishda ortmoqda. Ushbu mavzuning dolzarbligi esa quyidagilardan
iboratdir:
Katip Chalabiyning bu asarini tanlash sabablari: Asar, ayniqsa, bibliografik
tadqiq va aniqlash bosqichida Usmonlilar imperiyasi chegaralaridagi yozma
adabiyot bo yicha tadqiqotlarning asosiy manbalaridan biri bo lib, o sha davrdagi
ʻ ʻ ʻ
Usmonli kutubxonalaridagi kitoblar soni ko pi bilan uch-yilda besh mingga
ʻ
yetgan. Ulardan, Katip Chalabiyning «Kashf az-zunun ‘an asomi ‘al kutub va-l-
funun» muqaddimasi 14.500 kitobni o‘z ichiga oladi. Tadqiqot, Katip
Chalabiyning «Kashf az-zunun ‘an asomi ‘al kutub va-l-funun»dagi tasnifida o‘z
ichiga olgan Islom va Usmonli imperiyasi madaniyatiga qaratilgan.
1
Karimov I.A.Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. –Toshkent: Ma’naviyat, 2008. – b. 176 .
2
Sh.M.Mirziyoyevning “Erkin va farovon demokratik O zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz”- T.:2016,-B.5
ʻ
2

Kurs ishining maqsad va vazifalari. Ushbu ishning maqsadi Katip
Chelebiyning «Kashf az-zunun ‘an asomi ‘al kutub va-l-funun» bibliografik
asarini o‘rganish bo‘yicha hozirgacha amalga oshirilgan tadqiqotlarda bildirlgan
ilmiy-nazariy mulohazalar, tarixiy faktlarni o‘rganish va umumlashtirish asosida
Mustafo Abdulloh ( Katip Chelebiy) ning hayoti va ijodi shuningdek, yaratgan
asarlarini tarixiy manba sifatidagi talqini xususidagi nazariy ma’lumotlarni
jamlash hamda ularni tarixiy jarayonlar bilan solishtirib o‘rganish belgilandi.
Mazkur maqsadlarni amalga oshirish uchun quyidagilar bo‘yicha tahlil
qilish vazifasi belgilandi:
 Mustafo Abdullohning hayot va ijod yo‘lini haqqoniy tarix tamoyillari
asosida yaratilgan asar va manbalar orqali tadqiq etish;
 mavjud manbalarda aks ettirilgan ijtimoy va siyosiy hayotdagi
o‘zgarishlarga nisbatan Mustafo Abdulloh ijodidagi o‘zgarishlarni tarixiyligi
xususida mulohaza bildirish;
 «Kashf az-zunun ‘an asomi ‘al kutub va-l-funun» asarining eng muhim
belgilari, tushunchalari va ularning ilmiy talqini, maqomiga doir nazariy
ma’lumotlarni jamlash va tahlil qilish;
Kurs ishi ning obekti va predmeti. Kurs ishining asosiy materiali sifatida
XVII asr Usmonli davlatida ro‘y bergan ijtimoiy va siyosiy jarayonlarni aks
ettirgan Mustafo Abdullohning ijodida o‘z aksini topgan tarixiy va nazariy
ma’lumotlar tashkil qiladi.
Davriy (xronologik) chegaralanishi. Kurs ishining xronologik
chegaralanishi XVII asr Usmonli davlatida ro‘y bergan ijtimoiy va siyosiy
jarayonlardir.
Kurs ishining ilmiy va amaliy ahamiyati . Kurs ishining ilmiy ahamiyati
ishda janrlar xususida mavjud manbalarda bildirilgan fikr va mulohazalarni
umumlashtirgan holda, ularning mazkur tizimda tutgan o‘rni, ahamiyati bilan
bog‘liq masalalar haqida mulohazalar yuritildi. Mavzuni o‘rganish va yoritish
jarayonida to‘plangan ushbu nazariy va amaliy qiymatga ega bo‘lgan dalillardan
3

manbashunoslik Turkiya tarixi, turk adabiyoti tarixi kabi nazariy fanlarni chuqur
o‘zlashtirishda nomoyon bo‘ladi.
Kurs ishining tarkibiy tuzulishi. Kirish, ikki bob, to‘rt bo‘lim, xulosa
hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
4

I BOB. MUSTAFO ABDULLOH ( KATIP CHELEBIY)NING HAYOTI VA
IJODI , UNING ASARLARINI O‘RGANISHNING AHAMIYATI
1.1. Mustafo Abdulloh ( Katip Chelebiy)ning hayoti va ijodi , uning asarlari.
Katip Chelebiy yoki Hoji Halife 3
1609-yil fevral oyida Istanbulda tug‘ilgan va
1657-yil 6-oktyabrda vafot etgan.
Tarix, geografiya, bibliografiya va biografiya bo‘yicha tadqiqotlar olib borgan
turk-usmonli olim va ziyoli. Jahon ilmiy adabiyotidagi eng mashhur va mashhur
asar; 15 mingga yaqin kitob va 10 000 ga yaqin mualliflar, jumladan Islom
olamining eng qimmatli asarlari, alifbo indeksi tizimiga ko ra, mashhur geografiyaʻ
ensiklopediyasi «Kashf az-zunun ‘an asomi ‘al kutub va-l-funun» asari ni tanitgan.
Katip Chelebiy XVII asrdagi sanoqli Usmonli nasriy yozuvchilardan biridir.
Hayoti haqida
U 1609-yilda Istanbulda tug‘ilgan. Otasining ismi Abdulloh edi. Uning otasi
Usmonli davlat va siyosat arboblari tarbiyalangan Enderun muassasasida tahsil
olgan askardir. Katip Chelebiy ning asl ismi Mustafo bin Abdulloh. U lashkarboshi
sifatida xizmat qilgani uchun ulamolar va xalq orasida Katip Chelebiy nomi bilan
mashhur edi. Uning boshqa taxallusi Xoji Halife. U haj ziyoratiga borgani va
davlat xizmatchisi (xalifa) bo‘lganligi uchun ham shu taxallus bilan mashhur
bo‘lgan 4
.
Ta’limi
Olti yoshida otasi tomonidan tayinlangan Imom Iso xalifa al-Kirimiydan
tajvid qoidalaridan biri bo‘lgan Muqaddime-i Cezeriyya va namoz shartlarini
o‘qishni o‘rgangan. Demak, u boshlang‘ich ta’limni shu yerda oladi 5
. O‘sha davr
odatiga ko‘ra, Masih Posho Dar ul-kurrasida o‘rganganlarini yoddan aytib bergan.
Zekeriyya Ali Ibrohim afandi va Nefes-zodadan saboq olib, xuddi shu Dar ul-
kurrada Qur onning yarmini yod olgan holda tahsil oldi. Tasrif (bir tushunchani
ʼ
3
Britannica Ansiklopedisi, Katip Çelebi maddesi 13 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi
4
Bayatlı, Altay (1 Ocak 2022). "Osmanlı ve Kutup Stratejisinin Haritacılık Tarihi ve Coğrafi Keşifler
Perspektifinden İncelenmesi / Examining of The Ottoman and Polar Strategy from The Perspective of The History
of Cartopital and Geographical Discoveries" . Kalite ve Strateji Yönetimi Dergisi: 39-91. 3 Şubat 2022 tarihinde
kaynağından arşivlendi . Erişim tarihi: 3 Şubat 2022 .
5
"Orhan Şaik Gökyay; Kâtip Çelebi, Hayatı-Şahsiyeti-Eserleri" , Katip Çelebi - Hayatı ve Eserleri Hakkında
İncelemeler", Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1991
5

turli yo‘llar bilan qayta izohlash) va avomil (arabcha so‘z oxirlari va shu nomdagi
kitobni o‘qishni o‘rgatuvchi fan sohasi)ni Ilyos Xo‘jadan o‘rgangan.
U xattot Bog‘ru Ahmet Chalabiydan yozuv saboq olgan. O n to rt yoshgaʻ ʻ
to lganda, otasining maoshidan 14 dirham cho ntak puli berilgan va otasi (1622-
ʻ ʻ
1623) bilan birga Anadolu hisob idorasida shogird sifatida davlat xizmatini
boshlagan. U hisob-kitob tizimini, «Erkam» nomli yozishmalar qoidalarini,
davrning davlat hujjatlarida qo‘llanilgan siyakat yozuvini qalamdagi xaliflardan
(mutaxassis davlat xizmatchilari) biridan o‘rgangan.
Davlat xizmati yillarida
1624-yilda u otasi bilan birga Tercan ekspeditsiyasida qatnashib, Abaza
Mehmed Posho qo zg olonini bostirish uchun tayyorlangan qo shin kitoblarini
ʻ ʻ ʻ
saqlaydigan bo linmada (qo shin polki) qatnashadi. Qaysar yaqinida Abaza
ʻ ʻ
Mehmed Posho qo shinlari bilan bo lgan jangni ko rgan (1624-yil 7-sentyabr). Bu
ʻ ʻ ʻ
ekspeditsiya tafsilotlari va xotiralarini u o zining «Fezleke» asarida bayon qiladi.
ʻ
Ular qo‘shin bilan Mosulga kelganlarida (1626 yil avgust-sentyabr) otasi vafot
etib, Camii Kebir qabristoniga dafn etilgan. Otasining o‘limidan bir oy o‘tgach,
ular bilan bir xil ekspeditsiya safida xizmat qilgan amakisi ham Nusaybin-Cerahlu
hududida vafot etdi. Shundan so‘ng, Katip Chelebiy armiyada xizmat qilgan
boshqa qarindoshi bilan Diyarbakirga keldi. U Diyarbakirda qolayotganida
otasining do stlaridan Mehmed Halife ismli oliy mansabdor shaxs tomonidan
ʻ
Otliqlar javobiga tayinlanadi va Istanbulga qaytib keladi (1627-1628). Bu yerda u
Qodizodaning darslarini kuzatishni boshladi. Shu yili Erzurum qamalida
qatnashgan. Erzurumdan Tokatga qaytayotganda qo‘shin bilan qish faslining kirib
kelishi sababli katta qiyinchiliklarga duch keldi.
Katip Chelebiy Husrov Poshoning safida bo lib, 1630-yilda Hamedon va
ʻ
Bag dod ekspeditsiyalarida qatnashgan. Bu ekspeditsiya haqida o‘zi tashrif
ʻ
buyurgan shahar va viloyatlar, Cihannuma va Fezlekeda qo‘shin tomonidan bosib
olingan shaharlar, qal'alar va poligonlar haqida ma’lumot beradi. U Bag‘dod
qamalida qo‘shinning daftarini saqlagan. Ekspeditsiyadan so‘ng Istanbulga qaytib,
Kadizodaning ma’ruzalarida qatnashdi. Bu davrda Qodizodadan «Tafsir», «Ihyo-i
6

Ulum», «Sherh-i Mevakif», «Durer» va «Tarikat»ni (Tarikat-i Muhammediyye)
o qidi. 1633-1635 yillarda Halab ekspeditsiyasi chog‘ida hajga borish imkonigaʻ
ega bo‘ldi.
Hech qanday to‘qnashuv yoki kampaniya bo‘lmaganida, u o‘zining bo‘lajak
buyuk asari «Kashf az-zunun ‘an asomi ‘alkutub va-l-funun»ni o‘rganish uchun
Halabdagi kitob do‘konlari va kutubxonalariga tashrif buyurdi biografik va
bibliografik asosni tashkil etadigan eslatmalar boshlandi. Halab yurishi yillarida u
ikkinchi qo l kitob sotuvchilarida kitob yig ish va qo lga kiritgan xazinani o qish
ʻ ʻ ʻ ʻ
orqali o zini takomillashtirdi. Qaytgandan keyin bir qish Diyarbakirda qolib, u
ʻ
yerda olimlar va ziyolilar bilan uchrashdi. 1635-yilda Murod IV bilan Revan
ekspeditsiyasida qatnashgan. O‘n yilga yaqin turli urushlarda qatnashib, Istanbulga
qaytib keladi va turli sohalardagi ilm-fanga qiziqadi.
Mustafo Afandi, Ayasofya o‘qituvchisi (ma’ruzachi) Abdulla Afandi va
Sulaymoniya o‘qituvchisi Mehmed Afandidan saboq oldi. Mustafo afandini
xo‘jayin qilib oldi. O‘zi o‘rganar ekan, ko‘plab shogirdlarga ham saboq berdi.
1645-yilda Krit ekspeditsiyasidagi ishtiroki tufayli u xaritalar qanday
yaratilganligini tekshirish va ushbu mavzudagi ishlarda chizilgan xaritalarni
ko‘rish imkoniyatiga ega bo‘ldi. Bu orada u ishni tashlab, uch yil davlatda
ishlamadi. Shu uch yil davomida u bir qancha shogirdlariga turli fanlardan
ma’ruzalar o‘qidi. Bu vaqt ichida u tez-tez kasal bo‘lganligi sababli, u turli xil
tibbiy kitoblarni o‘qidi. U o‘zining ko‘plab asarlarini shu yillarda yozgan.
O‘limi haqida
Katip Chelebiy 1657-yilda vafot etdi. Uning qabri Vefadan Unkapanidagi
Unkapani ko‘prigiga olib boruvchi katta ko‘chaning o‘ng tomonida joylashgan.
Katip Chelebiy mehnatkash, yaxshi xulqli, kam gapiradigan, ko‘p yozadigan
obro‘li shaxs sifatida tanilgan. U arab va fors tillarini, lotin tillarini ham bilardi. U
Usmonlilar imperiyasida G‘arb ilmlariga juda qiziqqan va bu ilmlarni Sharq ilmlari
bilan qiyoslagan va sintez qilgan birinchi turk olimlaridandir. 2009-yil YuNESKO
7

tomonidan uning tavalludining 400 yilligi munosabati bilan Katip Chelebiy yili
deb e’lon qilindi 6
.
Geografiyaga oid asarlari:
- Levamiu’n-Nur fi Zulmeti Atlas Minur
- Müntehab-i Bahriye (Kitob-i Bahriye)
- Cihannuma
Tarix bo‘yicha yaratgan asarlari
1. Fezleket Akval'l-Ahyar fi ilmi't-tariyh ve’l-ahbar: muqaddima, uch usul va
keyingi so‘zdan iborat arabcha fezleke. Bu asar bizda mavjud bo‘lmagan 1300 ta
qo‘lyozma manbalardan foydalangan holda yozilgan; U borliqlarning ibtidosi,
payg‘ambarlar va hukmdorlar tarixi sifatida umumlashtirish mumkin bo‘lgan tarix
kitobidir.
2. Turkcha Fezleke
3. Tuhfet al-Kibar fi Esfari al-Bihor (Tuhfetu'l-Kibar fi Esfari'l-Bihor)
4. «Takvîmü’t-tevarih»: 1648 yilgacha bo‘lgan voqealarning xronologik
izohini o‘z ichiga oladi. Asar arab va fors tillarida nashr etilgan; U italyan, lotin va
frantsuz tillariga tarjima qilingan.
5. «Tarih-i Frengi» tarjimasi
6. «Revnaku’s-Saltana» (Târih-i Kostantiniyye va Kayâsire) tarjimasi.
7. Dusturü'l-Amel li Islohi'l-halil
8. «Irshadü’l-Hiyafa ilo Tarihi’l-Yunon ve’r-Rum ve’n Nasaro» (Yunon,
Yunon va Xristian tarixi haqidagi haqiqatni ko‘rsatish) risolasi.
Bibliografiya bo‘yicha yaratgan asarlari
1. Keshf el-Zunun an Asami el-Kutub ve el-Fununun: Bu arab tilida yozilgan
15 000 ga yaqin kitob va 10 000 ga yaqin mualliflarni tanishtirgan yirik
bibliografiya ensiklopediyasi. Misr, Germaniya va Istanbulda nashr etilgan. Lotin
va frantsuz tillariga tarjima qilingan. Bu kitoblar (kutub) va ilmiy fanlarni
(fununun) o‘z ichiga olgan, fanlarni sanash va taqsimlashni o‘z ichiga olgan keng
6
Katip Çelebi Kimdir? Hayatı, Eserleri" . www.turkedebiyati.org. 17 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
Erişim tarihi: 14 Nisan 2022.
8

mazmunli asardir. Keyinchalik muallif tomonidan «Keshfü'z-Zunun an Esamu'l-
Kütübi ve’l-Fununun» deb nomlangan 7
.
2. Sullemü'l-Vusul ilo Tabakati'l-Fuhul.
3. Câmi el-Mütun Min Cüll el-Fununun
Din bo‘yicha yaratgan asarlari
1. Mizanu'l-Hak fi İhtiyâri'l-Ehakk
2. Ilhom al-Mukaddes Min al-Feyz al-Akdes (el-Ilhamu'l-Mukaddes Mine’l-
Feyzi'l-Akdes) risolasi.
Ijtimoiy, madaniy va folklor
1. Tuhfetü el-Ahyâr fi el-Hikem ve el-Esh'âr (Tuhfetü'l-Ahyâr fi'l-Hikem ve’l-
Emsal ve’l-Esh'âr)
2. Dürer-i Müntesire ve’l Gurer-i Müntesire (Sochilgan marvaridlar va tarqoq
yulduzlar)
3. Recmü'r-Racim Bi's-Sîn ve’l-Cim
4. Bayzoviy tafsirining sharhi
5. Muhammadiyya sharhi
6. Qonunlar kodeksi
7. Tamaki risolasi
7
"Kâtip Çelebi, Ke f-el-Zunun (Osmanlica .doc formatli)"ș . 23 Şubat 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi.
9

1.2. Mustafo Abdulloh (Katip Chelebiy) fanda Sharq va G‘arbni
birlashtirgan daho
Turk-Islom tafakkurining muhim namoyandalaridan Katip Chelebiy (1609-
1657) haqidagi akademik tadqiqotlar soni keyingi yillarda ortib bormoqda. Ulardan
biri prof. Dr. Nurettin Gemiji tomonidan yozilgan «Katip Kelebi: Ilm-fanda Sharq
va G‘arbni birlashtirgan daho» nomli asar 1609-yilda Istanbulda tug‘ilgan va qisqa
umriga ko‘plab asarlarni sig‘dirgan Katip Chelebiyning asl ismi Mustafodir.
Otasining ismi Abdulloh, XVII asrda iz qoldirgan muhim nomlardan biri, ayniqsa
tarix, tarjimai hol, geografiya, astronomiya va matematika bo yicha ko plab asarlarʻ ʻ
yozgan nodir Usmonli yozuvchilardandir. Tafakkurining eng muhim xususiyati
o zi yashagan jamiyat va davlatning ahamiyati bo lib, o z davrida yoki undan oldin
ʻ ʻ ʻ
Usmonli davlati va ijtimoiy tuzumini bezovta qilgan muammolar bilan
shug ullangan va bu muammolarga yechim topishga harakat qilgan. .Shu sababli u
ʻ
yozgan deyarli har bir mavzu o‘sha davrda yuz berayotgan bir masalaga javob
berish maqsadida yozilgan va bu ma’noda Katip Chelebiy ham o‘zi yashagan
davrning guvohi bo‘lgan mulohazali mutafakkir. Ushbu mavzu bo‘yicha asosiy
manbalardan foydalangan holda boy akademik adabiyotlar bilan tayyorlangan
tadqiqot; Mavzular ixcham tarzda muhokama qilinib, Katip Chelebiyning hayoti,
ilmiy shaxsiyati, tafakkur olami va ijodi turli jihatlardan akademik nuqtai nazardan
ko‘rib chiqildi.
Usmonlilar imperiyasi tarixidagi muhim shaxslardan biri bo‘lgan Katip
Chelebiyning hayoti haqida ko‘p narsa aytish mumkin. U nafaqat islom olamida,
balki G‘arb olamida ham o‘z asarlari bilan tanilgan. Unga G‘arbda bunday
e’tirofga sazovor bo‘lgan narsa uning nafaqat Sharqqa asoslangan, balki G‘arb
uchun ham ufq ochuvchi biografik va bibliografik asarlaridir. Katip Chelebiy faqat
diniy ilmlar sohasida yozilgan asarlar va mualliflar haqida emas, balki ilmning turli
sohalarida yozilgan kitoblar haqida ham bibliografik ma’lumotlar bilan tanishtirdi.
Shuningdek, islom ilmlari bilan bir qatorda aqliy ilmlarni ham o‘rganish
kerakligini ta’kidlab, islom ilmlarini to‘g‘ri tushunish va bu ilmlarga amal qilish
uchun aqliy ilmlar vojib ekanligini ta’kidladi.
10

Katip Chelebiy ruhoniylar tabaqasiga mansub mansabdor shaxs bo lsa-da,ʻ
Usmonli ilm-fan va madaniy hayotida iz qoldirgan; U tarix, geografiya, biografiya,
astronomiya, matematika, bibliografiya, falsafa va hokazo sohalarda turli asarlar
yaratdi. Katip Chelebiy islom madaniyatini olib yurgan buyuk shaxsdir. O z
ʻ
davrida yozilgan asarlarni yetarli emas deb topgan va Yevropa asarlaridan
bahramand bo lib, Sharq va G arb madaniyati o rtasida ko prik vazifasini o tagan
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
holda ko plab yangiliklar kiritgan Katip Elebi Usmonli ilm-fan hayotida uyg onish
ʻ ʻ
davrini olib keldi.
Katip Chelebiyni alohida ajratib turadigan narsa; Ilm o‘rganish, o‘rgatish va
bu bilimlarni keyingi avlodlarga yetkazishda ko‘rsatgan mehnatsevarligi, o‘zi
boshlagan ishini oxirigacha olib borishga intilishidir, buni biz g‘ayrat va g‘oyaga
amal qilish deb ataymiz. Ular Katip Chelebiydek mashhur bo‘lmasalar ham, davr
olimlari orasida mashhur bo‘lgan ko‘plab olimlar hech bir yozma asar qoldirmay
hayotlarini yakunladilar. Afsuski, tadqiqot sohalariga o‘z hissasini qo‘shadigan
olimlar, san'atkorlar, shoirlar, yozuvchilar va ma’murlar ko‘p; Ilm, fikr va ilmlarini
o‘zlari bilan qabrga olib ketishdi. Katip Chelebiy 49 yillik hayoti davomida nafaqat
ko plab shogirdlar tayyorlab, bilimlarini ularga o tkazdi, balki o zidan keyin
ʻ ʻ ʻ
kelgan mahalliy va xorijiy olimlar uchun ham ilhom manbai bo ldi.
ʻ
O‘z davrining umumiy ta’lim yondashuvidan farqli o‘laroq, jiddiy madrasa
ta’limi olmadi; Keyingi yillarda u o‘zini autodidaktik usul bilan tarbiyaladi. Bu
davrda u keksa yoshiga qadar xususiy muallimlardan shaxsiy saboq olib, ta’limini
davom ettirdi. O‘qib yurgan kezlarida dars berib, ko‘plab shogirdlarni
tarbiyalagan.
Biz ko‘rib chiqadigan ish; U kirish, besh bob, xulosa va ilovadan iborat.
Kirish qismida (13-14-betlar); Asar mavzusi, maqsadi, yozilish maqsadi
kabi masalalar aytiladi.
Birinchi bobda (15-61-betlar); Katip Chelebiyning hayotligi davridagi
Usmonli imperiyasining ahvoli, «Katip Chelebiy, Chalabilar davrining quyoshi»
unvoni bilan; Katip Chelebiyning hayoti, ta’limi, ilmiy shaxsi va shaxsiyati haqida
ma’lumotlar berilgan.
11

Shu o‘rinda uning ilmiy shaxsiga o‘zining ahamiyati tufayli to‘xtalib
o‘tmoqchimiz:
Oldin Usmonli qo shinida askar bo lib xizmat qilgan Katip Chelebiy, IV.ʻ ʻ
Murodning Revan ekspeditsiyasidan (1634) so ng u o zini butunlay ilm-fanga
ʻ ʻ
bag ishladi. Bu qaror bilan, kampaniyadan Istanbulga qaytganidan so‘ng Halabda
ʻ
bo‘lganida, u yerdagi ikkinchi qo‘l kitob sotuvchilardagi kitoblarni ko‘zdan
kechira boshladi va bu kitoblar haqida qaydlar tuta boshladi. Istanbulga qaytgach,
qarindoshi vafotidan keyin meros qolgan merosning salmoqli qismi bilan
kutubxona tashkil qildi va bu kitoblarni o‘qib chiqdi. Uning qiziqishi tarix,
geografiya, o‘lim va qatlam sohalarida yozilgan kitoblarga ko‘proq bo‘lib, bu
mavzularda yozgan ko‘plab muhim asarlar ham buning tabiiy natijasidir.
Atrofidagi ustozlardan ilm o‘rgangan Katip Chalebi bu davrda juda ko‘p kitob
o‘qigan va endi o‘zi ham ma’ruza qila olgan.
Ikkinchi bob (62-68-betlar); U «Katip Chelebiy va uning atrofidagi dunyo»
deb nomlangan. Katip Chelebiy o z davrida davlat idoralari faoliyatining, xususan
ʻ
Usmonli imperiyasining ma muriy tuzilmasidagi pasayish va kadrlar sifatining
ʼ
pastligini davlat xizmatida shaxsan o zi boshdan kechirgan holda kuzatgan. Katip
ʻ
Chelebiy Usmonlilar saltanatining ulug‘vor kunlari ortda qolganini ko‘rib,
davlatning avvalgi kuch va qudratiga qaytishi uchun nima qilish kerakligi haqida
o‘yladi va bu yo‘nalishda asarlar yaratdi.
Ufuncu bobida (69-80-betlar); «Katip Chelebiyning ustozlari» unvoni ostida
A’rec Mustafo Afandi, Kadizade Mehmed Afandi, Vaiz Veli Afandi, Kefi
Mehmed Afandi, Abdulloh Afandi, Ermenek Molla Veliyuddin muftiysi, Katip
Chelebiy ta’lim hayoti davomida ulardan saboq olgan Mehmed Ixlasiy kabi
ustozlari haqida ma’lumot berilgan. Ustozlaridan Kadizoda Mehmed afandi Katip
Chelebiyning yaxshi ta’lim olishini ta’minlab, ilm-fanda ma’lum darajaga
yetishiga yordam bergan 8
.
Mehmed Ixlasi afandi ismli ustozi Katip Chelebiyga G arbdagi asarlarni
ʻ
ko rib chiqishda yordam bergan. Ayniqsa, geografik asarlarni tayyorlashda Katip
ʻ
8
Gemici, Nurettin. Kâtip Çelebi: Doğu’yu ve Batı’yı İlimde Birleştiren Bir Dehâ, İlke Yayınları, İstanbul, 2021, 120
sayfa, ISBN: 9786257286060
12

Chelebiyning xizmatlari katta bo‘lgan.
To‘rtinchi bobda (81-102-betlar); Tarix, tarjimai hol, astronomiya,
bibliografiya, falsafa, geografiya kabi sohalarda «Katip Chelebiyning g‘oyalari va
asarlari» nomi ostida o‘nlab asarlar yozgan Katip Chelebiyning asosiy asarlari,
ularni yozish sabablari, qaysi mavzularda ushbu asarlar ko‘rib chiqilgan.
Shu o‘rinda uning «Jihannuma» va «Kashf az-zunun ‘an asomi ‘al kutub va-
l-funun» asarlari ahamiyatidan kelib chiqib ma’lumot bermoqchimiz.
Cihannuma: Katip Elebining geografiyaga oid asari. Usmonli davlatlarining
birinchi sistematik geografiya kitobi bo‘lgan Cihannuma turli fan sohalari bilan
qiziqqan Katip Chelebiyning eng muhim asarlaridan biridir. Cihannuma Usmonli
geografiyasida yangi iz ochdi. Katip Chelebiy tomonidan ko‘plab G‘arb geografiya
kitoblaridan foydalangan holda tayyorlangan va Usmonlilarning klassik geografiya
tushunchasini o‘zgartirgan «Jihannuma» Usmonlilarning dunyoga qarashlariga
ta’sir qildi 9
.
«Kashf az-zunun ‘an asomi ‘al kutub va-l-funun» : Bu Katip Chelebiyning
eng mashhur asaridir. Asar arab tilida yozilgan bo‘lib, keng qamrovli bibliografiya
va fanlar ensiklopediyasi xarakteridadir. Asarda 15 mingga yaqin kitob va
risolalarning nomlari va mualliflik ma lumotlari keltirilgan. ʼ «Kashf az-zunun ‘an
asomi ‘al kutub va-l-funun» G‘arbdagi islom manbalari bo‘yicha tadqiqot olib
boradiganlar uchun asosiy ma’lumotnoma bo‘lib, islom ensiklopediyasi
g‘oyasining paydo bo‘lishida ham ta’sir ko‘rsatdi. Usmonli ilm tarixida birinchi
marta Katip Chelebiy bir kitobda 15 mingga yaqin asarni taqdim eta oldi. Arab
tilida yozilgan juda keng qamrovli tarjimai hol kitobi bo‘lgan bu asarda avval
asarning nomi, so‘ngra muallifning ismi va vafot etgan sanasi, so‘ngra asarning
mualliflik huquqi sanasi haqida ma’lumot beriladi. asar qaysi tilda yozilgan va
uning mavzusi ko‘rsatilgan. Ish prof. Dr. Sharafeddin Yaltkaya va Kilisli Rifat
Bilge tomonidan tayyorlangan Arapfa matni turli sanalarda nashr etilgan (1-2-jild,
MEB nashrlari, Istanbul 1941-1943; jild 1-2, MEB nashrlari, Istanbul 1971-72;
jild. 1-2 , TTK nashrlari, Anqara 2014). Yana bu asar Rüştu Balji tomonidan 5
9
Gemici, Nurettin. Kâtip Çelebi: Doğu’yu ve Batı’yı İlimde Birleştiren Bir Dehâ, İlke Yayınları, İstanbul, 2021, 120
sayfa, ISBN: 9786257286060
13

jildga tarjima qilingan va Tarix fondi Yurt nashrlari tomonidan nashr etilgan (1-
nashr, Istanbul 2007; 2-nashr, Istanbul 2017).
Beshinchi bobda (103-107-betlar); «Katip Chelebiy va Evliya Chelebiy»
sarlavhasi bilan Evliya Chelebiy va Katip Chelebiy turli nuqtai nazardan
solishtiriladi. Ularning ikkalasi ham katta hajmli deb hisoblash mumkin bo‘lgan
asarlar yaratgan. Biroq, ikkalasi ham turli sohalarda bo‘lganligi sababli, ular bir-
biridan juda ko‘p afzalliklarga ega. Evliya Chelebiyning afzalligi shundaki, uning
«Sayohatnomasi» erta nashr etilgan.
Xulosa (108-110-betlar) qismida tadqiqotga umumiy baho berildi va
tadqiqot yakunlandi.
Ilovada (111-114-betlar) «Katip Chelebiy asarlaridan saylanmalar»
bo‘limida «Kefuz-zunun» da zikr qilingan ikki kitob kiritilgan.
Xulosa qilib aytganda, ushbu tadqiqot: Mavzular tizimli va yaxlit
muhokama qilingani, juda boy ilmiy adabiyotlardan foydalangan holda
tayyorlanganligi, muallifning mavzuni o‘zlashtirishi, o‘ziga xos mulohazalari va
o‘ziga xosligi kabi sabablarga ko‘ra mavzuga qiziqish uyg‘otadigan kitobdir. uning
baholashlari va bu sohadagi ilmiy tadqiqotlarga jiddiy hissa qo‘shishi akademik va
tadqiqotchilar uchun muhim ma’lumotdir 10
.
10
Gemici, Nurettin. Kâtip Çelebi: Doğu’yu ve Batı’yı İlimde Birleştiren Bir Dehâ, İlke Yayınları, İstanbul, 2021,
120 sayfa, ISBN: 9786257286060
14

II BOB. MUSTAFO ABDULLOH (KATIP CHELEBIY)NING «KASHF
AZ-ZUNUN ‘AN ASOMI ‘AL KUTUB VA-L-FUNUN» BIBLIOGRAFIK
ASARINI AHAMIYATI
2.1. Mustafo Abdulloh (Katip Chelebiy)ning geografik tadqiqotlari
Usmonlilar davrida geografiya fani va uning ta’lim va ta’limiga oid
o‘zgarishlar asosan XVII asr boshidan boshlangan. Ayniqsa, bu ishlanmalarning
bosh me’mori Katip Chelebiy, o‘z yoshini ortda qoldirgan va 1608-1658 yillar
oralig‘ida yashagan olimlardan biri, o‘z davrining eng buyuk geograflaridan biri
bo‘lgan Cihannuma. Usmonli geografiyasida yangi davrni ochdi.
Katip Chelebiyning ko‘plab g‘arb geografiya kitoblaridan foydalangan holda
tayyorlangan va Usmonli klassik geografiya maktabini Islom geografiyasi an'anasi
asosida o‘zgartirgan «Cihannüma» asari Usmonlilarning dunyoga bo‘lgan
qarashlarini o‘zgartirdi.
Katip Chelebiy «Kashf az-zunun ‘an asomi ‘al kutub va-l-funun» asarida
Cihannümaning ikki qismi borligini, birinchi qismi faqat dengizlar, daryolar,
orollar, ikkinchi qismi esa alifbo tartibida yerlar, shaharlar va ettinchi bo‘limdan
iborat ekanligini ta’kidlaydi. U eramizning XV asrdan keyin kashf etilgan
mamlakatlar haqida gapirayotganini yozadi.
Qotib Chalabiy «Jihannuma»ni ikki marta yozgan. U 1648-yilda yozishni
boshlagan birinchi asari mumtoz islom geografiyasiga asoslangan edi. U bu asarini
hali tugatmagan bo lsa-da, Gerardus Merkatorning «Atlasi»ni fransuz dinini qabulʻ
qilgan Mehmed İxlasiy yordamida lotinchadan turkchaga o girib, yangi
ʻ
ma lumotlarga ega bo ldi va 1654-yilda «Jihannuma»ni ikkinchi marta yozishga
ʼ ʻ
harakat qildi.
Yozilishi 1648-yilda boshlangan «Cihannuma»ning muqaddimasida umumiy
geografiya kitobi bo lishi ta kidlangan bo lsa-da, ishning Osiyo qit asidagi
ʻ ʼ ʻ ʼ
Turkiyaning sharqiy chegaralarigacha bo lgan hududlar bilan chegaralanganligi
ʻ
ko rinib turibdi (Shimolda Erzurum viloyati, janubda Iroq-Mesopotamiya),
ʻ
qisqacha kirish bilan.
15

Sharq va G‘arbning har bir tomonini o‘z ichiga olgan geografiya kitobini
tayyorlashni maqsad qilgan Katip Chelebiy, qo‘lidagi mablag‘ yetarli bo‘lmagani
uchun dastlab umidini yo‘qotdi. Shuning uchun Cihannümaning bu birinchi
versiyasi cheklangan hududga tegishli bo‘lib qoldi 11
.
Katip Chelebiy 1654-yilda Lotin tilini biladigan fransuz geografi Shayh
Mehmed Afandi Ixlasiy yordamida boshqa bir geografiya kitobi Levamiü'n-nur fi
Zulmeti Atlas Minorni tayyorladi. Levamiun-nur fi zulmeti Atlasi Minor - Mehmet
Ihlosiy bilan birga qilingan Mercator va Hondios' At minorning izohli va izohli
tarjimasi. Nuruosmaniye kutubxonasi Nu. Bu muallifning 2998-yildagi nusxasi.
Ayni paytda u G arb geograflaridan biri bo lgan Abraham Orteliusningʻ ʻ
Theatrum orbis terrarum va Mercator Atlas asarlarini o rganish imkoniga ega
ʻ
bo lgach, ushbu asar va xaritalardan foydalanib, «Cihannüma»ni qayta yozishga
ʻ
kirishdi. Ushbu yangi Cihannümani tayyorlayotganda, Ph. Shuningdek, u
Kluveriusning «Introductio geographica vetera quam nova» va G. Lorenzoning
«L'univesale fabrica del mondo overo cosmografia» (Venetsiya 1582) asarlaridan
foydalanadi.
Tabiiyki, Katip Chelebiy qadimgi arab, eron va usmonli geograflarning
asarlaridan ham foydalangan. «Ikkinchi dunyo» dunyoning dumaloq ekanligini
isbotlashga harakat qiladigan fizik geografiyaga bag‘ishlangan kirishdan so‘ng,
Kristofer Kolumb va Magellanning ekspeditsiyalari haqida hikoya qiladi. Keyin
Yaponiyadan boshlab Osiyo mamlakatlari bilan tanishtiradi. Bu ularning tarixi,
boshqaruv uslublari, iqtisodiyoti va e’tiqodlari haqida ma’lumot beradi. Shu bilan
birga, u islom geograflarining noto‘g‘ri ma’lumotlarini ko‘rsatadi va bu
xaritalardan foydalanmaslikdan kelib chiqadi deb tushuntiradi. Bu ikkinchi
Cihannümada tasvirlangan oxirgi joy Vandir. Birinchi dunyoda Usmonli Yevropa
va Anadolu, Ispaniya va Shimoliy Afrikani qamrab oladi. Ikkala formatda ham
ko‘plab qo‘shimcha xaritalar mavjud.
«Cihannüma» mohiyatan butun islom va nasroniy geografiyasining asosi
bo lgan Ptolemey (Ptolemey) nazariyasiga asoslangan bo lsa-da, o sha paytgacha
ʻ ʻ ʻ
11
https://yakegm.ktb.gov.tr/TR-12572/katip-celebinin-cografya-calismalari-ve-cihannuma.html
16

deyarli qo llanilmagan G arb manbalarini Usmonli geografiyasiga joriy etishʻ ʻ
nuqtai nazaridan katta ahamiyatga ega, uning ko‘plab nusxalari dunyoning turli
kutubxonalarida keyinchalik geografiyaga ishtiyoqmand bo‘lgan ko‘chiruvchilar
tomonidan nashr etilgan. Ba’zan to‘liq bo‘lmagan nusxalar bo‘lsa-da, ortiqcha
qo‘shimchali nusxalar ham mavjud. Shu darajaga yetdiki, bu asarlar endi Katip
Chelebiyning «Cihannüma»sidan ko‘ra xuddi shu uslubda tayyorlangan yangi
«Cihannüma»ga aylandi. Bu an ana XIX asrgacha, zamonaviy G arb geografiyasi
ʼ ʻ
kirib kelguniga qadar davom etdi va u ta lim muassasalarida o qitila boshlandi.
ʼ ʻ
17

2.2. Mustafo Abdulloh (Katip Chelebiy)ning bibliografik asarining tarixi
Katip Chelebiyning bibliografiyaga oid asarining to liq nomi ʻ «Kashf az-
zunun ‘an asomi ‘al kutub va-l-funun» dir. Asarda uch yuzdan ortiq ilm (ilm)
sohalari o‘z predmeti va foydalari bo‘yicha joriy etilgan bo‘lib, mualliflar, ismlar,
mavzular, boblar, bo‘limlar, bosh gaplar, yozilgan sana, sharh va izohlar berilgan.
bu sohalarda yozilgan kitoblar bayon etilgan. Shunday qilib, kitobxonlar ko‘rib
chiqilayotgan kitoblar haqida ma’lumotga ega bo‘ladilar. Tadqiqotda o n to rt
ʻ ʻ
ming besh yuzga yaqin kitob va risolalar hamda o n mingga yaqin muallif va
ʻ
sharhlovchilarning nomlari tilga olinadi; Bu raqamlar bajarilgan ishning qiyinligi
va hajmini ko‘rsatadi. Shu sababli, «Kashf az-zunun ‘an asomi ‘al kutub va-l-
funun» bir ma’noda XVII asrga to‘g‘ri keladi. Uni XI asrgacha bo lgan Islom
ʻ
olami va demak Usmonli dunyosining «Madaniy atlasi» deb ham ta riflash
ʼ
mumkin 12
. Shu nuqtai nazardan, asar Karl Brokkelmanga tegishliligi (1868-1956)
bilan birgalikda GAL deb qisqartirilgan Geschichte der Arabischen Literatur va
nemis tilida yozilgan va Fuat Sezginning (1924-2018) Geschichte des Arabischen
Schriftums (1924-2018) arab tilida yozilgan adabiyotlar bo‘yicha tadqiqotlarda
yetakchi ma’lumot manbalaridandir 13
.
Ko‘plab kitob va risolalar (risale) mualliflarining hayoti haqida ma’lumot
berishi bilan nafaqat bibliografik, balki biografik deb ham ta’riflash mumkin
bo‘lgan asar arab tilida yozilgan. «Mizanu’l Hakk»dagi izohiga qaraganda, Katip
Chelebiy taxminan yigirma yillik mehnati natijasida «Kashf az-zunun ‘an asomi ‘al
kutub va-l-funun» ni yarata olgan.
U ekspeditsiyadan Istanbulga qaytayotganda, Halabdagi ikkinchi qo‘l kitob
do‘konlaridagi kitoblarni ko‘zdan kechirib, xarajat qilish niyatida kitoblarning
nomlarini «ilhom-i ilahiy» 14
bilan yoza boshladi. 1653-yilga kelib, «Ilohiy ilhom
bilan» to‘plashni boshlagan kitoblari, shu paytgacha ko‘rgan va o‘rgangan tarjimai
holi (tabakat) va tarix kitoblari, shuningdek, barcha kitoblarning nomlarini to‘play
boshladi. u shaxsan yigirma yil davomida ikkinchi qo‘l kitob sotuvchilari va
12
Demir, 2005, - b. 42.
13
Demirayak va Çöğenli, 1995, - b. 230-231, 234-235.
14
Katip Chelebi, 2001, - s. 143.
18

kutubxonalarda ko‘rib chiqdi va zarur tushuntirishlar bilan alifbo tartibida uch
yuzdan ortiq fanlar (fenn) nomlari. Shunday qilib, ilmning barcha sohalari va
kitoblar haqida umumiy ma’lumot berish maqsadida ilgari surgan asariga «Kashf
az-zunun ‘an asomi ‘al kutub va-l-funun» deb nom berdi. Asarning
eskizlarini/dastlabki tadqiqotlarini ko‘rgan olimlar kitobni oqartirishni ya’ni
tozalashni so‘rashgan, shundan so‘ng asarning «hâ» harfigacha bo‘lgan birinchi
jildi oqlanib, o‘sha davr olimlariga taqdim etilgan. asarni chiroyli deb topdi va
yoqdi 15
.
«Kashf az-zunun ‘an asomi ‘al kutub va-l-funun» ga Katip Chelebiydan keyin
yashagan olimlar tomonidan ko‘plab to‘ldiruvchi qo‘shimchalar (qo‘shimchalar)
yozilgan bo‘lib, ular orasida Islom olamida yozilgan bo‘lsa-da, asarda tilga
olinmagan yoki kiritilmagan boshqa kitoblar ham bor 16
. Kitob Leyptsig, Misr va
Istanbulda anshr etildi. Leyptsig nashri 1835-1858 yillarda Gustav Flügel (1802-
1870) tomonidan nashr etilgan bo‘lib, u asarni «musulmonlarning birinchi
ensiklopedik va biografik lug‘ati» va «Sharq (islom) manbalaridan bevosita
foydalanishning eng muhim yo‘li» deb ta’riflagan. U yetti jildda nashr etilgan,
uning yuqori yarmi arabcha matn, pastki yarmi esa xuddi shu sahifaning lotin tiliga
tarjimasi. Misrcha nashri 1857-yilda Buloqda qilingan. Buloq nusxasi asosidagi
birinchi Istanbul nashri 1895-yil, ikkinchisi esa 1902-yilga tegishli. Asar
Respublika davrida Sherefettin Yaltkaya va Kilisli Rifat Bilge tomonidan, Bagdatli
Ismoil Poshoning eslatib o tilgan qo shimchasi bilan birga 1941-1943 yillardaʻ ʻ
Istanbulda Milliy Maorif Vazirligi tomonidan qayta nashr etilgan.
«Kashf az-zunun ‘an asomi ‘al kutub va-l-funun»ning ichki tuzulishi
«Kashf az-zunun ‘an asomi ‘al kutub va-l-funun» «Muqaddima»
(Mukaddime) va asarning bosma shaklida bir necha jildni sig‘diradigan darajada
katta bo‘lgan alifbo tartibida joylashtirilgan asosiy bo‘limdan iborat. «Kirish»
«boblar» deb nomlangan beshta asosiy bo‘limga bo‘lingan. Har bir «bob» turli
sonli bob va boblarni o‘z ichiga oladi.
15
Kâtip Chelebi, 2001, - b. 148.
16
Yurtog lu, 2009, - b. 230-231.
ʻ
19

Har bir bobda beyon (izoh), taksim (bo‘lish), ilom (e’lon qilish), qism
(bo‘lim), ifhom (hikoya), ifsoh (izoh), telvih (hikoya), alomat (ko‘rsatish), tershih
(tarbiya), manzara (hikoya), feth (ochilish) va matlab (so‘rov) kabi kichik
sarlavhalarni o‘z ichiga oladi. «Kirish»ning ahamiyati bu yerda arab tilida
yaratilganligidir.
U fan va falsafaning (ya’ni Islom olamida) qisqa, ammo foydali tarixidir. Bu
jihatdan Katip Chelebiy turklar orasida ilm-fan tarixini umumlashtirishga harakat
qilgan birinchi yozuvchidir 17
. Darhaqiqat, «Muqaddima»ning turli bo‘limlarida ilm
va fan (ilm) ta’rifi, uning tug‘ilishi, tamoyillari, muammolari, bilim va fandagi
uslub, yetti buyuk va qadimgi sivilizatsiyalarda ilmiy qarash kabi juda muhim
mavzular o‘rin olgan. Islom dini, islomda ilm-fanning paydo bo‘lishi, fan ta’limi
va o‘rgatish haqida ma’lumot beriladi, fikrlar bildiriladi.
Bulardan tashqari shuni aytish kerakki, «Muqaddima»ning eng diqqatga
sazovor jihatlaridan biri Katip Chelebiyning Islom olamida barcha ilm va ilmlar
yuzasidan ilgari surilgan beshta tasnifni muhokama qilgan qismidir. Bu yerda
fanlarni turli nuqtai nazardan turlicha tasniflash mumkinligi aytilgandan so‘ng,
ularning predmetlariga ko‘ra qilingan beshta tasnif zikr qilinadi. Bu tasniflar
bo‘lib, ulardan biri al-Allama al-Hofidga tegishli bo‘lib, ulardan ikkitasi «el-
Fevaidü’l-Hakoniyya»da, oxirgi ikkitasi esa «Sifâul-Müte’ellim» va «Miftohu»
nomli asarlarda keltirilgan.
Inson ongi koinotdagi son-sanoqsiz shaxslarni osonlik bilan idrok eta
olmagani uchun, u kishilar orasida topadigan umumiy xususiyatlardan kelib chiqib,
sinflar yaratadi va ularni shu sinflar orqali cheklab, anglay oladi. Tasniflash
klassifikatsiya qilingan jamiyatning intellektual tuzilishi va xususiyatlarini o‘z
ichiga oladi. Tasniflash turli yondashuvlar orqali tasniflangan narsalarni bilish va
tushunishni talab qiladi. Savodsiz jamiyatlarda boshlangan bu yondashuv falsafa
va fan sohalarining ajralmas qismiga aylandi; U bugungi arxivlardagi institutsional
tuzilmalarni va kutubxonalardagi universal ma’lumotlarni tasniflash bo‘yicha
tadqiqotlarga aylandi.
17
Adivar, 2000, - b. 148-149.
20

Katip Chelebiy asarini tanlash sabablari: Asar, ayniqsa, bibliografik tadqiq va
aniqlash bosqichida Usmonlilar imperiyasi chegaralaridagi yozma adabiyot
bo yicha tadqiqotlarning asosiy manbalaridan biri bo lib, o sha davrdagi Usmonliʻ ʻ ʻ
kutubxonalaridagi kitoblar soni ko pi bilan uch-yilda besh mingga yetgan.
ʻ
Ulardan, Katip Chelebiyning «Kashf az-zunun ‘an asomi ‘al kutub va-l-funun»
muqaddimasi 14.500 kitobni o‘z ichiga oladi. Tadqiqot, Katip Chelebiyning
«Kashf az-zunun ‘an asomi ‘al kutub va-l-funun»dagi tasnifida o‘z ichiga olgan
Islom va Usmonli imperiyasi madaniyatiga qaratilgan.
Ta’sir qilganligi haqidagi gipotezani hujjatli skanerlash va tavsiflash usuli
bilan tasdiqlashga harakat qilindi. Aslini olganda, bu ta’sirni Katip Chelebiyning
bibliografik asarida ham bilim/ilm tasnifi haqidagi qarashlarida, ham asarning
alifbo asosiy tartibida ko‘rish mumkin.
Koinotdagi son-sanoqsiz mavjudotlarni birma-bir idrok eta olish inson
aqlining kuchi va imkoniyatidan tashqaridadir. Shu sababli, inson ongi son-
sanoqsiz shaxslar orasida topishi mumkin bo‘lgan ba’zi umumiy xususiyatlar
asosida sinflarni yaratadi va ularni shu sinflar orqali cheklab, anglay oladi. Shu
tariqa, ko‘p sonli shaxslarni ular orasida uchraydigan umumiy belgilarga qarab
sinflarga bo‘lish va tartibga solish «tasniflash» deyiladi. Tasniflash inson ongining
eng yuqori darajadagi operatsiyalari va qobiliyatlaridan biridir; U kuzatish,
o‘xshatish, taqqoslash va mavhumlashtirish, hatto umumlashtirish kabi boshqa
yuqori darajadagi aqliy jarayonlar bilan birga sodir bo‘ladi. Chunki tasniflash
tasniflanayotgan shaxslarga xos xususiyatlar yoki sifatlarni aniqlashdan, ya’ni
kuzatishdan boshlanadi. So‘ngra bu xususiyatlarning o‘xshash va o‘ziga xos
xususiyatlari ochib beriladi, ya’ni o‘xshashlarini birlashtirib, qiyoslaydi.
O‘xshashlikni ko‘rsatadigan umumiy holatlar va xususiyatlar aniqlanadi va
qayd etiladi va ko‘plab shaxslar uchun umumlashtiriladi. J. D. Bernal (2007 yil,
51-bet) tasniflash va o lchash texnikasi sof kuzatishdan kelib chiqqanligini,
ʻ
tasniflash «yangi hodisalar to plamini tushunish yo lidagi birinchi qadam»
ʻ ʻ
ekanligini va «biror narsa qilishdan oldin ularni tartibga solish zarurligini»
ta kidlaydi. yangi hodisalar bilan». Darhaqiqat, bu barcha aqliy operatsiyalarni
ʼ
21

bajarishda induksiya jarayoni ham qo‘llaniladi. Darhaqiqat, induksiyaning ma’nosi
birlik holatlarni tasniflash va tartiblash orqali umuminsoniy tamoyilga yoki
umumiy qonunga erishishdir.
Ushbu Kurs ishining maqsadi Katip Chelebiyning «Kashf az-zunun ‘an asomi
‘al kutub va-l-funun» bibliografik asaridagi tasnif hodisasini tushuntirishdir. Bu
maqsadni amalga oshirish uchun avvalo tasniflash tarixi tarixdan oldingi davrdan
boshlab, falsafa, ilm-fan, kutubxona va arxiv sohalari, keyin esa Islom olami va
Usmonli tadqiqlari nuqtai nazaridan juda umumiy ma noda aniqlanadi. Imperiyaʼ
aniqlanadi.
Katip Chelebiyning «Kashf az-zunun ‘an asomi ‘al kutub va-l-funun»
bibliografik asaridagi tasnif hodisasi tasniflash ishlari asosida tushuntiriladi.
Aristotel islom ulamolarining tasnifshunoslik ilmining ilg‘orlaridan biri bo‘lib,
islom faylasufi va ulamolari undan o‘rnak olganini aytadi. Islom olamidagi tasnif
hodisasini asoslash va tushunish va bu tadqiqot maqsadini aniq va tushunarli qilish
uchun Aristoteldan oldingi va keyingi faylasuf va olimlarning tasnifga oid
qarashlarini tushuntirish zarur edi. Islom olamidagi tasnifni asoslash va tushunish
uchun shu yo‘ldan borish zarur edi. Tadqiqot gipotezasi shundan iboratki, har bir
tasnif tayyorlanayotgan davrning ta lim, ilm-fan, madaniyat va ijtimoiy
ʼ
tuzilmasiga bog liq bo lganligi sababli, Katip Chelebiyning
ʻ ʻ «Kashf az-zunun ‘an
asomi ‘al kutub va-l-funun» nomli asaridagi tasniflash yondashuvi islom va ilm-
fandagi tasnif tadqiqlarini aks ettiradi. Asar namuna bo‘lgan Usmonli madaniyati.
Katip Chelebiy 1624-1635 yillar oralig‘ida Usmonli imperiyasining Terjan,
Bag‘dod, Erzurum, Hemedan-Bag‘dod va Revan ekspeditsiyalarida taxminan o‘n
yil davomida kengash idoralarida kotib sifatida qatnashgan. Urushlar paytida u
1626-yilda Mosulda bir oy ichida otasi va amakisini yo‘qotdi. Umrining bu
davrining eng muhim voqealaridan biri, har safar urushlardan qaytgan Istanbuldagi
Fotih masjidida va’zlarini tinglay boshlagan davrning mashhur voizi Qodizoda
ta’sirida ilmga yuz tutganligidir. 1628-yildan boshlab u imkoniyatga ega bo‘ldi.
Murat IVning 1635-yildagi Revan yurishi, Katip Chelebiyning zobit sifatida
qatnashgan oxirgi urushi edi. Shundan so‘ng, o‘z ta’biri bilan aytganda, «kichik
22

jihoddan katta jihodga qaytish», ya’ni qolgan umrini ilm va ilmga sarflashga qaror
qiladi. Shu tariqa uning hayotining uchinchi bosqichi, ya’ni olimlik davri
boshlanadi. Ammo Katip Chelebiy bu davrda davlat xizmatchisi bo lib xizmatʻ
qilishda davom etdi va hatto o zi ishlagan safda ko tarilish (bosh xalifa bo lish)
ʻ ʻ ʻ
uchun, keyin esa o zini butunlay bag ishlash niyatida kurash va to qnashuvga ham
ʻ ʻ ʻ
chiqdi. Faqat maosh uchun yozganini unutmaslik kerak.
Katip Chelebiyning olimlik davrini ikki bosqichda tahlil qilish mumkin.
Birinchi bosqich 1635-1645 yillar oralig‘ida bo‘lib, bu davrda, o‘z ta’biri bilan
aytganda, o‘n yil davomida kechayu kunduz son-sanoqsiz kitoblarni o‘qib, deyarli
barcha ilmlarni o‘rgangan va o‘rgangan. Shu darajadaki, o‘qiyotgan kitobini
tugatmoqchi bo‘lib zerikdi.
U quyosh botishidan to tong chiqquncha sham yorug‘ida tinim bilmay mehnat
qildi. Bu davrda u davrning bir qancha muhim ustozlaridan saboq olsa, ikkinchi
tomondan, bir qancha shogirdlarga saboq bergan. Tarix, hadis va tafsirga oid bir
qancha kitoblar yozishga ham kirishdi.
Ayni paytda bir marta onasidan, bir marta savdogar qarindoshidan ikki marta
meros qolganligi uning olim bo‘lib yetishishini osonlashtiribgina qolmay, shaxsiy
hayotini tartibga solishga ham yordam berdi.
Chunki merosning katta qismiga kitob sotib, qolgani bilan uyini ta’mirlab,
turmushga chiqdi.
Katip Chelebiyning olimlik davrining ikkinchi bosqichi 1646-yilda
boshlanishi mumkin. Umrining oxirigacha davom etgan bu davrning xususiyati
shundan iboratki, zikr etilgan-yilda boshlangan Krit urushi tufayli matematika,
astronomiya, mantiq, matematika, astronomiya, geografiya, kartografiya va h.k.
Uning diqqat markazida falsafa, tibbiyot, hatto ruhiy tabobat va sehr (ulum-i
garibe) kabi sohalarga qaratilgan, ya ni islom terminologiyasidagi «aqliy ilmlar»
ʼ
bilan bir qatorda «din ilmlari»ni ham qamrab olgan holda bilimini kengaytiradi.
Shu darajadaki, ratsional fanlar ruhida ularning yagona mashg‘ulotiga aylangan.
O‘zining so‘nggi asari «Mizanu’l-Hakk»da 1656-yil 13-noyabrga o‘tar
kechasi tushida ko‘rgan Payg‘ambarimiz haqida afsuslanish hissi bilan yozadi.
23

Payg‘ambarimiz unga «Yo Payg‘ambar» nomi bilan ishlashni buyurganlarini
yozgan. Xuddi shu o‘rinda u bu tushni fiqh, tafsir va hadis kabi diniy ilmlar bilan
shug‘ullanar ekan, diniy ilmlarga e’tibor bermay, faqat aql-idrok va riyoziy
ilmlarga e’tibor qaratib, noto‘g‘ri ekanligiga ishora deb ta’bir qilgan va bu
voqeadan keyin: «Uchish uchun ikki qanot kerak» 18
deya yana diniy ilm bilan
shug‘ullanishga qaror qildi. U o zining ilmiy davrining ikkinchi bosqichidaʻ
ba zilarini «o lmas» deb ta riflash mumkin bo lgan ko plab asarlarini yozgan va
ʼ ʻ ʼ ʻ ʻ
ko plab asarlarini tahrir qila boshlagan, shuningdek, ba zi geografiya va tarix
ʻ ʼ
kitoblarini lotin tilidan Usmonli turk tiliga tarjima qilgan. shu davrda yozgan
asarlarida foydalanish. 1657-yil 6-oktabr kuni tongda to‘satdan vafot etdi 19
. O‘z
tarjimai holida «uzoq aql muhlikdir» deya haddan tashqari aql tufayli erta vafot
etgan o‘g‘lini tilga oladi.
18
Kâtip Chelebi, 2001, - s. 150-151.
19
Gökyay, 1991, - b. 9.
24

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, adib tarix yozar ekan, his-tuyg‘ularini bir chetga surib,
betaraflikni qo‘llab-quvvatlagan Katip Chelebiy, Usmonli imperiyasida G‘arb
manbalariga murojaat qilganlarning birinchisi edi. U o‘zi qo‘llagan asarlarni tanqid
qilishdan tortinmadi. Ham hayotiy hikoyasidan, ham o‘z davrining manbalaridan
kitoblarni juda yaxshi ko‘rganligi tushunilgan Katip Chelebiy asosan tarixiy va
biografik asarlar bilan mashg‘ul bo‘lgan va tarixiy bir voqeani tasvirlash uchun
ko‘plab kitoblarni aralashtirib yuborgan.
Katip Chelebiyning «Kashf az-zunun ‘an asomi ‘al kutub va-l-funun»
bibliografik asaridagi tasnif hodisasi tasniflash ishlari asosida tushuntiriladi.
Aristotel islom ulamolarining tasnifshunoslik ilmining ilg‘orlaridan biri bo‘lib,
islom faylasufi va ulamolari undan o‘rnak olganini aytadi. Islom olamidagi tasnif
hodisasini asoslash va tushunish va bu tadqiqot maqsadini aniq va tushunarli qilish
uchun Aristoteldan oldingi va keyingi faylasuf va olimlarning tasnifga oid
qarashlarini tushuntirish zarur edi. Islom olamidagi tasnifni asoslash va tushunish
uchun shu yo‘ldan borish zarur edi. Tadqiqot gipotezasi shundan iboratki, har bir
tasnif tayyorlanayotgan davrning ta lim, ilm-fan, madaniyat va ijtimoiyʼ
tuzilmasiga bog liq bo lganligi sababli, Katip Chelebiyning
ʻ ʻ «Kashf az-zunun ‘an
asomi ‘al kutub va-l-funun» nomli asaridagi tasniflash yondashuvi islom va ilm-
fandagi tasnif tadqiqlarini aks ettiradi. Asar namuna bo‘lgan Usmonli madaniyati.
«Kashf az-zunun ‘an asomi ‘al kutub va-l-funun» ga Katip Chelebiydan keyin
yashagan olimlar tomonidan ko‘plab to‘ldiruvchi qo‘shimchalar (qo‘shimchalar)
yozilgan bo‘lib, ular orasida Islom olamida yozilgan bo‘lsa-da, asarda tilga
olinmagan yoki kiritilmagan boshqa kitoblar ham bor.
Katip Chelebiy «Kashf az-zunun ‘an asomi ‘al kutub va-l-funun» asarida
Cihannümaning ikki qismi borligini, birinchi qismi faqat dengizlar, daryolar,
orollar, ikkinchi qismi esa alifbo tartibida yerlar, shaharlar va ettinchi bo‘limdan
iborat ekanligini ta’kidlaydi. U eramizning XV asrdan keyin kashf etilgan
mamlakatlar haqida gapirayotganini yozadi.
25

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
Rahbariy adabiyotlar:
1. Karimov I.A.Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. -T.: Ma’naviyat, 2008. - B.
176.
2. Sh.M.Mirziyoyevning “Erkin va farovon demokratik O zbekiston davlatiniʻ
birgalikda barpo etamiz”- T.: Ma’naviyat, 2016,-B. 5.
Chet el adabiyotlari:
1. “Kâtip Çelebi, Ke f-el-Zunun (Osmanlica .doc formatli)
ș ” . 23 Şubat 2006
tarihinde kaynağından arşivlendi.
2. “Orhan Şaik Gökyay; Kâtip Çelebi, Hayatı-Şahsiyeti-Eserleri” , “Katip Çelebi -
Hayatı ve Eserleri Hakkında İncelemeler”, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1991
3. Adivar, 2000, - b. 148-149.
4. Bayatlı, Altay (1 Ocak 2022). ”Osmanlı ve Kutup Stratejisinin Haritacılık
Tarihi ve Coğrafi Keşifler Perspektifinden İncelenmesi / Examining of The
Ottoman and Polar Strategy from The Perspective of The History of Cartopital
and Geographical Discoveries ” . Kalite ve Strateji Yönetimi Dergisi: 39-91. 3
Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi . Erişim tarihi: 3 Şubat 2022 .
5. Britannica Ansiklopedisi, Katip Çelebi maddesi 13 Kasım 2012 tarihinde
Wayback Machine sitesinde arşivlendi
6. Demirayak va Çöğenli, 1995, - b. 230-231, 234-235.
7. Gemici, Nurettin. Kâtip Çelebi: Doğu’yu ve Batı’yı İlimde Birleştiren Bir
Dehâ, İlke Yayınları, İstanbul, 2021, 120 sayfa, ISBN: 9786257286060
8. Gökyay, 1991, - b. 9.
9. Kâtip Chelebi, 2001, - s. 143-151.
10. Yurtog lu, 2009, - b. 230-231.
ʻ
Internet sahifalari:
https://yakegm.ktb.gov.tr/TR-12572/katip-celebinin-cografya-calismalari-ve-
cihannuma.html
26

Mustafo Abdulloh (Katip Chelebi)

Sotib olish