Mustaqil O’zbekiston davlatining rivojlanishi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	14500UZS
Hajmi	144.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	31 Mart 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

eldor

Ro'yxatga olish sanasi 31 Mart 2025

1 Sotish

Mustaqil O’zbekiston davlatining rivojlanishi

Sotib olish

MUSTAQIL O'ZBEKISTON DAVLATINING RIVOJLANISHI
MUNDARIJA:
KIRISH………………………………………………………..…………………...2
I BOB O’ZBEK DAVLATCHILIGINING SHAKLLANISHI VA
DASTLABKI TARAQQIYOT BOSQICHLARI
1.1 Mustaqil O’zbekiston davlatining rivojlanishi istiqbollari ………………….4
1.2 O’zbek davlatchiligining tarixiy bosqichlari…………………………………11
II BOB MUSTAQIL O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING TASHKIL
TOPISHI VA UNING TARIXIY AHAMIYATI
2.1 Mustaqillik arafasida respublikadagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy ahvol
O‘zlikni anglashga intilishning kuchayishi tarixiy shart sharoitlar ………………15
2.2 Mustaqil O‘zbekiston davlatining yuzaga kelishi va mustahkamlanishida Islom
Karimovning tarixiy xizmatlari… ………………………………………………...22
XULOSA…………………………………………………………...…………….29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..30
1

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi : Davlat boshqaruvining paydo bo'lishi insoniyat
tarixida muhim uvaffaqiyat va sifatiy yangi bosqich bo'ldi. Davlat — insoniyat
sivilizasiyasi rivojlanishining mahsuli, elatlar, xalqlar va millatlar hayotining
ma’lum huquq va qonunga asoslanib tashkil etishning siyosiy shaklidir. U o’z
mohiyatiga ko’ra kishilarning talablari va ehtiyojlarini amalga oshirish huquqlarini
himoya qilish, amaliyotda barqarorlikni o’rnatish va saqlashga mo’ljallangan,
muayyan aholi jamoalari tomonidan tashkil etilgan maxsus vakolatli va qonun-
qoida asosida faoliyat ko’rsatadigan vakillar guruhlari majmuasidir.
Davlat siyosiy va ma’muriy tashkilot sifatida xalqni uyg’unlashtiradi. Davlat
tufayli jamiyatning butun tuzilishi (iqtisodiy, huquqiy normalari, turmushi, urf-
odati, texnikasi va bilim darajasi, etikasi, dini, falsafasi, ijtimoiy qarashlari va
boshqalar) to’la kuch bilan namoyon bo’ladi. Boshqacharoq, aytilganda, davlat
boshqaruvida quyidagi ikkita muhim jihatlar hal etilganligini sezish mumkin.
Dunyo tarixidagi qadimgi davlatlarning paydo bo'lishi va takomillashuvida
O'rta Osiyo va unga qo'shni hududlarda yashagan xalqlarning ham hissasi katta
bo'ldi. Dunyo tarixida shaharlar, siyosiy birlashmalar, uyushmalar, keyinroq esa
davlatlarning paydo bo'lishi uzoq davom etgan jarayondir. E.V.Rtveladzening
fikricha, bu jarayon turli xalqlarda turli yo'llar bilan bo'lib o'tgan. Birinchidan,
davlatlar paydo bo'lishining osiyocha ishlab chiqarish usuliga asoslangan «Sharq
yo'li» bo'lib, unda iqtisodiyotning asosini sug'orma dehqonchilik tashkil etgan;
dehqonchilik jamoasi jamiyatning birlamchi yacheykasi edi; aholining katta
qismini safarbar etish zarauriyati printsipial boshqaruvchilarni taqazo etgan. Ishlab
chiqarishning osiyocha usuli mil.avv. IV ming yillikdan milodiy I srgacha yirik
daryolar vodiylarida joylashgan Misr, Bobil, Xitoy, Hindiston, O'rta Osiyo kabi
hududlarda yoyilgan. Davlat tuzilmasining ikkinchi, «Yevropacha yo'li» Yevropa
hududida mil.avv. V asrdan boshlab milodiy III asrgacha qadimgi yunon
polislarida mavjud bo'lgan. Ularda xususiy mulkchilik shakllanishi tufayli kelib
chiqqan jamiyatning ijtimoiy mulkiy tabaqalanish jarayoni (tabaqalar shakllanish
jarayoni) asosiy omil bo'ldi. Ma'lum bir qabila, elat va xalqqa xos hamda muayyan
2

rivojlanish bosqichlari boshqa xalq va hududlardagi davlatchilik jarayonlariga aslo
mos tushmaydi. Shunga qaramay, qadimgi Sharqdagi ilk davlatlarning paydo
bo'lishi va rivojlanishi ko'pgina umumiy jihatlarga ega ekanligini ta'kidlash joizdir.
Aynan mana shuning uchun ham O'rta Osiyoda ilk davlatlarning paydo bo'lishi
qadimgi Sharq davlatchiligi tarixi bilan uzviy bog'liqdir. O'rta Osiyo, umuman
O'zbekiston hududlarida dastlabki davlatchilikning paydo bo'lishi masalalari
tadqiqotchilar orasida hamon bahslar sabab bo'lib kelmoqda. Bu o'rinda ushbu
jarayonga asosiy turtki bo'lib yanada jadallashtirgan omillarni aniqlash nihoyatda
muhimdir.
Kurs ishining maqsadi : O`zbekiston tarixida yangi davr milliy istiqlol davri
boshlandi. O`zbekiston uchun mustaqil ichki va tashqi siyosat yurgizish, xalqimiz
uchun taqdirini o`zi belgilash, o`zlari uchun munosib turmush yaratish imkoniyati
vujudga keldi.
Kurs ishining vazifasi : O zbekistonning mustaqillikka erishishi osonʻ
kechmagan, balki bu jarayon yillar davomida shakllangan tarixiy, siyosiy va
ijtimoiy omillarning natijasi bo ldi. XX asrning oxiri dunyo xaritasida ulkan
ʻ
o zgarishlar davri bo lib, ayniqsa, Sovet Ittifoqining parchalangan yillari
ʻ ʻ
millatlar uchun o z taqdirini belgilash imkonini yaratdi. Shu davrda o zbek
ʻ ʻ
xalqining milliy uyg‘onish ruhiyati kuchayib, istiqlol sari intilish kuchaydi.
3

I BOB O’ZBEK DAVLATCHILIGINING SHAKLLANISHI VA
DASTLABKI TARAQQIYOT BOSQICHLARI
1.1 Mustaqil O’zbekiston davlatining rivojlanishi istiqbollari
O’zbek xalqi davlatchiligi tarixini o’rganishning o’ta muhimligini I.
Karimovning quyidagi so’zlaridan bilish mumkin: «O’zbekiston –kelajagi buyuk
davlatdir. Bu mustaqil, demokratik huquqiy davlatdir. Bu insonparvarlik
qoidalariga asoslangan, millati, dini, ijtimoiy ahvoli, siyosiy e’tiqodlaridan qat’iy
nazar
fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini ta’minlab beradigan davlatdir».
Ushbu masalani yoritishdan oldin davlatchilik tushunchasiga, jahon
tarixidagi eng kadimgi davlatlar yuzaga kelishi tajribasiga qisqa bo’lsa ham e’tibor
qilish o’ta o’rinlidir.
Davlat — insoniyat sivilizasiyasi rivojlanishining mahsuli, elatlar, xalqlar va
millatlar hayotining ma’lum huquq va qonunga asoslanib tashkil etishning siyosiy
shaklidir. U o’z mohiyatiga ko’ra kishilarning talablari va ehtiyojlarini amalga
oshirish huquqlarini himoya qilish, amaliyotda barqarorlikni o’rnatish va saqlashga
mo’ljallangan, muayyan aholi jamoalari tomonidan tashkil etilgan maxsus
vakolatli va qonun-qoida asosida faoliyat ko’rsatadigan vakillar guruhlari
majmuasidir.
Davlat siyosiy va ma’muriy tashkilot sifatida xalqni uyg’unlashtiradi. Davlat
tufayli jamiyatning butun tuzilishi (iqtisodiy, huquqiy normalari, turmushi, urf-
odati, texnikasi va bilim darajasi, etikasi, dini, falsafasi, ijtimoiy qarashlari va
boshqalar) to’la kuch bilan namoyon bo’ladi. Boshqacharoq, aytilganda, davlat
boshqaruvida quyidagi ikkita muhim jihatlar hal etilganligini sezish mumkin.
Birinchidan, davlat paydo bo’lishi bilan amaliyot hayotini tashkil etish va
uni boshqarishning tarixan dolzarb bo’lgan yangi shakllari qaror topdi.
Hokimiyatning vakolatli shakli yuzaga kelib, katta-katta ijtimoiy vazifalarni
bajarish uchun keng xalq ommasini safarbar etishning tashkiliy usullari va
vositalari ishlab chiqilib, doimo takomillashtirilib borildi. Davlat doirasida
4

aholining ijtimoiy jihatdan farqlanadigan tarkibiy tuzilishi yuz berdiki, natijada
urug’, qabilachilik aloqalaridan etnik va sinfiy umumiylikka o’tish ta’minlandi.
Shuningdek, davlat mavjudligi tufayli ijtimoiy manfaatni shaxsiy manfaatdan
ajratib, uning ahamiyatliligi ta’minlandi. Ijtimoiy intizom qaror topib, insonning
shaxs sifatida ijtimoiy qiyofasi birinchi o’ringa chiqdi. Demak, davlatning kelib
chiqishi nafaqat tarixiy zaruriyat, balki ijtimoiy taraqqiyot omili ham bo’ldi;
Ikkinchidan, davlat ibtidoiy jamiyatda mavjud bo’lgan boshqaruvdagi
tamoyillarga barham berdi. Oqibatda, butun jamoaning jamiyat hayotida bevosita
ishtiroki, boshqaruvda jismoniy zo’ravonligi emas, balki jamoa fikri va obro’si
kuchining tan olinishi, iqtisodiy majburlashning yo’qligi va boshqa ko’pgina
tomoyillar yo’qolib ketdi. 1
Jahonda eng qadimgi davlatlar miloddan avvalgi 4-ming yillik oxiri 3-ming
yillik boshida Mesopotamiya va Misrda, birmuncha keyinroq Gang daryosi
vodiysida va Old Osiyoda, Egey dengizi havzasida va Xuanxe daryo vohasida
vujudga kelgan va rivoj topgan.
Qadimgi Sharqda davlatlarning yuzaga kelishi jarayoni juda murakkab
kechdi va bir necha yuz yilliklarni o’z ichiga olgan uzoq davrga cho’zildi. Chunki,
bu yerda urug’chilik tuzumi qoldiqlari va uning organlari tezda o’z o’rnini yangi
jamiyatga bo’shatib bermadi.
O’rta Yer dengizi havzasidagi qadimgi Gretsiya va Rimda shahar
davlatlaripolislarning yuzaga kelishi va rivojlanishlari uchun butunlay boshqacha
qulay sharoit bo’lgan. Bu yerda polislar demokratik (qadimgi Afinada) yoki
aristokratik (qadimgi Rimda) xarakterga ega bo’lishganlar va o’zlarida mulkning
shaklini aks ettirganlar. Lekin, antik dunyodagi xo’jalikni rivojlantirish ehtiyoji,
iqtisodiy aloqalar takomillashuvi asta-sekinlik bilan davlatlarning yiriklashuvini
taqozo etgan. Bu hududda Etoliy, Axey va boshqa shahar — davlatlari ittifoqi
bilan birga yirik Ptolemeylar Misri va Salavkiy davlatlarining yuzaga kelishi,
nihoyat O’rta Yer dengizi havzasida yagona Rim imperiyasining paydo bo’lishi
yuqoridagi fikrimizning isbotidir. Ellin davlatlarida sharqiy harbiy-ma’muriy
1
Karimov I.A. Y u ksak ma’naviyat – engilmas kuch. T.: “Ma’naviyat”, 2008.
5

despotik imperiyalar belgilari o’z-o’zini boshqaruvchi shahar-davlatlari sistemasi
bilan qo’shilib ketgan deyish mumkin.
Davlatchilik munosabatlari rivojlanishi va shakllarining ortishi natijasida
davlat apparati ham murakkablashib bordi. Soliq tizimi yuzaga keldi, kemasozlik
barpo bo’ldi, doimiy armiya tashkil etildi va b. Endi ilgarigi shahar-davlatlari
apparatiga xos senat, magistratura, komisiya va boshqalar o’rnida Rim
respublikadan imperiya tartibotiga o’tdi.
Oliy hukmdor monarx bo’lib qoldi va uning atrofiga asta-sekinlik bilan yirik
yer egalari, shaharning boy kishilari to’plana bordi. Demak, jamiyat
takomilllashmoqda edi. Davlatning yiriklashib, hayotda muammolar ko’payib
borishi bilan boshqaruvni takomillashtirish ehtiyoji kelib chiqqan. Mukammal,
doimo harakatda bo’lgan hujjatlar ishlab chiqish davr talabi bo’lib qolgan. Bu
hujjatlar davlat qonunlari darajasiga ko’tarilgan. qonun esa huquq ma’nosida
davlat hokimiyati oliy organining tartibga solingan qarorlari bo’lib, bularni barcha
fuqarolar, tashkilotlar, uyushmalar va idoralar bajarishga majbur bo’lganlar.
Bobilda miloddan avvalgi 1760 yilda podshoh Xammurapi qonunlar
majmuasini qabul qilgan edi. U tarixda Xammurapi qonunlari deb ataladi. Qadimgi
Rimda XP qonunlar kodeksi, Arab xalifaligida islom dini shariat qonunlari qabul
qilingan. Hattoki, Chingizxon tomonidan tuzilgan deyarlik ko’chmanchilar
davlatida ham «Yaso» nomi bilan qonunlar majmuasi bo’lgan. «Temur tuzuklari»
dagi «qonun hukmron bo’lgan joyda erkinlik bo’ladi», «Kuch adolatdadir» degan
qoidalarni alohida eslashimiz zarur.
Shimoliy Amerika mustaqilikka erishgach 1776 yilda «Mustaqillik
deklarasiyasini»ni, Fransiya esa 1789 yilda «Inson va fuqoro huquqlari
Deklarasiyasi»ni qabul qilgan edi. O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashning
1990 yil 20 iyunida bo’lgan ikkinchi sessiyasida qabul qilingan «Mustaqillik
Deklarasiyasi», 1991 yil 28-31 avgustdagi O’zbekiston Respublikasi Oliy
Kengashining navbatdan tashqari sessiyasida qabul qilingan «O’zbekiston
Respublikasining Davlat mustaqilligi asoslari» to’g’risidagi qonun, 1992 yil 8
6

dekabrdan hayotimizga joriy etilgan O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi
(Asosiy qonuni) davlatimizning asosiy poydevori bo’lib qoldi.
Ishonchli tadqiqotlarda bizning qadimgi davlatlarimizning Xitoy, Hindiston,
Eron davlatlari bilan tengdosh bo’lganligi e’tirof etilmoqda. Bu fikrimizni
olimlarimizning o’sha davr ijtimoiy-iqtisodiy ahvolini, ya’ni yirik sug’orish
inshootlari qurilishini, o’troq joylashuvi o’lkalari bo’lgan viloyatlarning yuzaga
kelishini, Markaziy Osiyoning janubida mustahkam devorlar bilan o’ralgan, ichida
hokimlarning qarorgohlari, mudofaa burjalari mavjud bo’lgan qal’alar, ko’hna
shaharlar va uy-qo’rg’onlar barpo etilishini, chorvachilik va hunarmandchilikning
dehqonchilikdan ajralib chiqishidan iborat bo’lgan mehnatning dastlabki
taqsimotlarini, pul muomalasining yuzaga kela boshlanganligini tahlil qilishliklari,
rimlik, yunonlik, xitoylik, eronlik va boshqa mualliflar qoldirgan ma’naviy
ma’lumotlar, mahalliy yozma manbalar («Avesto» kitobi, Beruniyning «qadimgi
xalqlardan qolgan yodgorliklar» asari va b.) to’laligicha tasdiqlaydi.
Shaharlarning paydo bo’lishi dastlabi davlatchilik shakllanishida asosiy
omil, bu ikkala jarayon uzviy bog’liq holda kechgan. Shaharlarning paydo bo’lishi
dastlabki davlatchilik shakllanishida asosiy omil bo’lib, bu ikkala jarayon uzviy
bog’liq holda kechgan. Ilk shaharlar O’zbekistonda bronza davrida, ya’ni millodan
avvalgi 2-ming yillik boshidan paydo bo’lgan bo’lib, buni Sherobod tumanidagi
Jarqo’ton yodgorligidan bilish mumkin. Bu yodgorlikda qal’a ark, shahar qismi va
qabristondan iborat bo’lib, unda shohlar saroyi, olov ibodatxona, kulollar
mahallasi, turar joy manzilgohlari, qal’a devolari va ikki mingdan ortiq qabrlar
mavjud edi. Jarqo’tonda yashagan aholini quyidagi ijtimoiy guruhlarga bo’lish
mumkin: shahar-davlat amaldorlari, dindorlar va oqsoqollar, harbiylar,
savdogarlar, chorvadorlar va dehqonlar. Ularning barchasi saroyda yashagan
amaldorlar va dindorlar tomonidan boshqarilgan. Jarqo’ton aholisi o’rtasida
antagonistik qarama-qarshiliklar bo’lmagan, ko’proq urug’chilik an’anasi
saqlangan. Ushbu shahar-davlatning hududi shahar qismdan, dehqonchilik
qilinadigan Sherobod daryosi uzanidan va chorvachilik uchun zarur bo’lgan
Ko’hitong tog’ yonbag’ri yaylovlaridan iborat bo’lgan. Bu yodgorlikni
7

davlatchilikning birinchi bosqichi bo’lgan qadimgi Sharq shahar – davlatlarining
nusxasi deyish mumkin. Demak, Jarqo’ton yodgorligi O’zbekiston hududidagi eng
qadimgi shahar-davlatdir yoki “Avesto” tilidagi “noma” davlatdir. Milodgacha IX-
VII asrlar jamiyatining ijtimoiy tarkibi to’g’risida ma’lumot beruvchi zardushtiylik
dinining muqaddas kitobi «Avesto»da ko’rsatilishicha, Markaziy Osiyo va Sharkiy
Erondagi jamiyatning asosini katta patriarxal oila tashkil etgan. Bu “imana” deb
atalgan. Shunday oilalarning bir nechtasi urug’ jamoasini – “vis”ni tashkil etgan.
Hududiy qo’shnichilik jamoasi «varzana» deb atalgan. Bunday jamoalar birlashib
qabilani — «zantu» ni tashkil qilgan. qabilalar o’rtasida turli sabablarga ko’ra
kelishmovchiliklar ham bo’lgan. O’z hududlarini himoya qilish maqsadida bir
necha qabilalar yagona ittifoqqa «dax’yu»ga birlashganlar. Ularning boshqaruv
tizimi ham bo’lgan: Oqsoqollar kengashi-xalq yig’ini qabilalar boshliqlari.
Vujudga kelayotgan davlat tuzilishiga aholining urug’-qabilaviy emas, hududiy
belgilar bo’yicha bo’linishi asos bo’lgan. Bu uyushma dastavval harbiy-siyosiy
birlashma sifatida paydo bo’lgan, o’zi yashagan hududni mudofaa qilgan, xo’jalik
sohasida esa yerni ishlash, ekinlarni sug’orish ishlarini uyushtirgan. Miloddan
avvalgi 1-ming yillik boshlarida ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning jadal
rivojlanishi natijasida jamiyatda dehqonchilik, xonaki chorvachilik,
hunarmandchilik va sug’orish ishlarida mashg’ul ishlab chiqaruchilar hamda ishlab
chiqarish bilan shug’ulanmaydigan oqsoqollar va harbiy boshliqlar ajralib chiqa
boshlaydi. O’zbekiston hududida milodgacha 1-ming yillikning X-VIII asrlaridagi
jamiyatning bunday tuzilishi davlatchilikning ikkinchi bosqichida shohlik
boshqaruviga asoslangan hududiy va milliy kichik davlat birlashmalari
mavjudligidan dalolat beradi. 1
«Baqtriya podsholigi» haqidagi ma’lumotlarni Yunonistonlik tabib Ktesiy va
solnomachi Diodordan ham olish mumkin. Diodor Ossuriya hukmdori Ninning
1910 ming (ma’lumot bo’rtirilgan) piyoda va otliq harbiy qo’shin bilan Baqtriyaga
qarshi hujum uyushtirganligini, mahalliy podshoh Oksiartning esa 400 ming
1
O‘zbekiston tarixining muhim sanalari (eng qadimgi davrlardan bugungi kungacha) / Q. Rajabov va boshq. mas’ul
muharrir: R. Abdullaev.- To‘ldirilgan va qayta ishlangan beshinchi nashri. –T.: “ O‘zbekiston”, 2012.
8

kishilik armiya bilan uning hujumini qaytarishga harakat qilganligini, natijada
baribir Baqtriya poytaxti Balx egallanib, uning boyligi talanganligini yozadi. Biroz
vaqt o’tgach Ossursiya va Midiya davlatlari o’rtasida urush kelib chiqadi. Unda
Baqtriya dastlab Ossursiya tomonida, keyinchalik Midiya aslzodalari Baqtriya
qo’shinlari boshlig’ini o’z tomoniga ag’darib olganidan keyin Midiya bilan
birgalikda Ossursiyaga qarshi harbiy harakatlarni olib borgan. Tarixchi Gerodot
ham podshoh Kirning Midiya davlati ustidan harbiy g’alabaga erishganidan keyin
navbatdagi urushning Vaviloniya va Baqtriya xalqlariga, saklar va misrliklarga
qarshi davom etishligi to’g’risida xabarni bergan. «Baqtriya podsholigi» harbiy-
demokratik tipdagi konfederasiyadan iborat bo’lgan. Baqtriya davlati hozirgi
Surxondaryo, qisman Qashqadaryo viloyatlari, Janubiy Tojikiston va Shimoliy
Afg’oniston hududlarida joylashgan. Sug’diyona va Marg’iyona ham uning
tarkibida bo’lgan. Baqtriya Misr va Bobil davlatlari qatorida edi. U qudrati
jihatidan ham qo’shni davlatlardan qolishmagan. Uning tabiiy boyliklari Old
Osiyoga mashhur bo’lgan. Xususan, Badaxshon Lojuvardi (lazuriti) juda
qadrlangan.
Shu davrda yana bir qadimiy davlat «Katta Xorazm» tashkil topgan. U
Amudaryo quyi oqimidagi shimoliy yerlarda Marv va Xirot atrofida joylashgan
ulkan davlat bo’lgan. Uning markazlaridan biri Ko’zaliqir shahri edi. Shahar qalin
va mustahkam mudofaa devorlari bilan o’ralgan. Uning dehqonchilik bilan
shug’ullangan aholisi turli xil o’y-qo’rg’onlarga va qishloqlarda yashagan. «Katta
Xorazm» da hunarmandchilik, binokorlik va savdo sotiq sezilarli darajada
rivojlangan. Uning inqirozga uchragan vaqti to’g’risida aniq ma’lumotlar
bo’lmasa-da, lekin milodgacha IX-VII asrlardagi Midiya davlati hukmronligi
davrida «Katta Xorazm»ning Janubiy qismi ajralib ketgan, uning yana bir qismini
esa Eron ahmoniylari bosib olganligi ma’lum. Natijada «Katta Xorazm»ning
Amudaryo quyi qismida milodgacha IV asrda «qadimgi Xorazm» davlati paydo
bo’lgan. Uning podshosi Farasman makedoniyaliklar Baqtriya va Sug’diyonani
zabt etgan paytda katta qo’shin va sovg’a-salomlar bilan Iskandar Zulqarnayn
huzuriga tashrif buyurib, unga agar sohibqiron Markaziy Osiyoning shimol
9

qismiga harbiy yurish qilsa, unga yordam berajagini izhor etgan. Shu bois
makedoniyalik hukmdor Xorazmga harbiy yurish qilmadi va u o’zining davlat
mustaqilligini saqlab qoldi.
Qisqasi, milodgacha IX-VII asrlarda O’zbekiston hududida ilk temir asriga
o’tish boshlangan. Milodgacha VII-VI asrlarda bu yerda qadimgi yirik davlatlar
faoliyat ko’rsatgan. Bu davlatlar harbiy-demokratik tipdagi qabilalar ittifoqidan
o’sib chiqqan, bu davrdagi davlatchilik taraqqiyoti mahalliy aholining yuqori
darajada rivojlangan ziroatchiligiga asoslangan edi.
Biroq, keyingi davrdagi arxeologik ma’lumotlar Markaziy Osiyodagi
Murg’ob vohasi va qadimgi Baqtriya yodgorliklari orasida milodgacha 2-ming
yillikning o’rtalariga oid yozuvlar borligidan dalolat bermoqda. Ammo, hali ular
mutaxassislar tomonidan o’qilmagan. Demak, hududimizda 3,5 ming yil ilgari ham
davlat bo’lgan degan mantiqiy xulosani e’tibordan chetda qoldirmasligimiz zarur.
Milodgacha 545- 540 yillarda Eron ahmoniylari shohi Kir II harbiy qismlari
Markaziy Osiyoga kirib keladi. Natijada Xorazm, Parfiya, Baqtriya, Marg’iyona va
Sug’diyona xalqlari 200 yildan ko’proq Ahmoniylar imperiyasi tarkibida
mustamlakachilik zulmini o’z boshidan o’tkazdi.
Bu davrda Markaziy Osiyo uchta satrapliklarga bo’lindi, ularning boshliqlari
(satraplari) etib fors amaldorlari tayinlandi. Satraplar harbiy-ma’muriy
viloyatlarning hukmdorlari sifatida o’z hududida qo’shinlar lashkarboshisi bo’lgan,
mahalliy aholini turli soliqlar to’lashga majbur etganlar. Soliqlar sifatida
qimmatbaho toshlar, chorvachilik va dehqonchilik mahsulotlari berib turilgan.
Lekin, ular bosib olingan hududlarda mahalliy xalqning urf-odatlarini, dini, qonun-
qoidalari, og’irlik va uzunlik o’lchovlari, yozuvi va tilini saqlab qolganlar. Eron
ahamoniylarining zulmiga qarshi O’rta Osiyoda juda ko’plab qo’zg’olonlar
ko’tarilgan. Masalan Kir II ning bosqinchilik siyosatiga qarshi massagetlar
malikasi To’maris va uning o’g’li Sparangiz kurash olib borgan bo’lsa, Doro I ga
qarshi sak cho’pon yigiti Shiroq va mil.avv. 522 yilda Marg’iyonada Frada
boshchiligida qo’zg’olonlar ko’tarildi. Ular shavqatsizlik bilan bostirildi.
10

1.2 O’zbek davlatchiligining tarixiy bosqichlari
Bu davrda ko’plab yangi shaharlar qurilganligini, hunarmandchilikning
kengayishini,»shoh yo’li» nomi bilan xalqaro aloqa yo’li barpo etilganligini,
savdo-sotiq, san’at va musiqa ishlarining ancha jonlantirilganligini, Markaziy
Osiyo xalqlarining birinchi marta zarb etilgan tanga pullar bilan muomala
qilinganliklarini ham qayd etish o’rinlidir. Umuman ahmoniylar davri madaniyati
va san’atini tahlil qilar ekanmiz, unda Yunoniston, Ossuriya, Misr va boshqa chet
el xalqlari o’zaro ta’sirini sezish qiyin emas. Bu o’zgarishlar, shubhasiz, mavjud
davlatchilikka ta’sir o’tkazmasdan qolmasdi.
Milodgacha IV asrga kelib ahmoniylarning markaziy hokimiyati o’zining
ilgarigi mavqeini yo’qota boshlagach ayrim o’lkalar o’z mustaqilligini qo’lga kirita
boshladilar. Jumladan, Xorazm milodgacha IV asrdayoq ahmoniylar tassarrufidan
chiqqan edi. Baqtriya satrapligi boshqaruvi ham mahalliy aristrokratiya vakillari
qo’liga berilgandi. Lekin, bu yerda ahmoniylarga tobelik yunon – makedoniyalik
bosqinchilar kirib kelguncha saqlanib qolgandi.
Milodgacha 329 yilning bahoridan boshlangan Yunon-Makedon istilochilari
zulmidan qutulish uchun Sug’diyona xalqlariga 150 yil, Baqtriya xalqlariga esa
180 yil kerak bo’ldi. Iskandarning Markaziy Osiyoni boshqaruv siyosati haqida
yunon olimlari Gerodot, Kvint Kursiy Ruf, Arrian, Plutarx, Diodor, Strabon
kabilar ko’plab ma’lumot berganlar. Ularning ko’rsatishicha, Iskandar mamlakatni
boshqarishda ahmoniylar joriy qilgan satrapliklar tizimini qoldirsada, ularning pul
zarb etish va o’z ixtiyorlarida yollanma qo’shin saqlash huquqini bekor qildi.
Satrapliklarda makedoniyaliklar nazorati episkoplar roli kuchaytirildi. Satrapliklar
devonidagi episkop ayni vaqtda lashkarboshi ham hisoblanardi. Moliya boshqaruvi
uchun esa alohida lavozim tayin qilindi. Eroniy satraplar o’rniga makedoniyaliklar
quyildi. Ko’rinadiki, mamlakatni boshqarishda Iskandar deyarli katta o’zgarishlar
kiritmadi.
Yevtidemning o’g’li Demetriy davrida (milodgacha 199-167 y.) Yunon-
Baqtriya davlati Hindistonning bir qismni bosib olish hisobiga kengayadi,
hukmdor nomi bilan tanga pullar zarb qilinadi, davlatni boshqa
11

Lekin, milodgacha 174 yildan Yunon-Baqtriyada separatistik harakatlar
kuchayadi. Bundan foydalangan Parfiya hukmdori Mitradat I Margiyonani bosib
oladi. Sug’diyona ham Yunon-Baqtriya tarkibidan chiqadi. Ana shunday og’ir
damlarda Yunon-Baqtriya davlati uchun shimoli-sharqiy tomondan
ko’chmanchilar xavfi ham kuchaydi. U paytda shak qavmlarining bir qismi
bo’lgan yuechjilar sharqiy Turkistonda yashaganlar. Ular o’zlarining shimoli-
sharqdagi qo’shnisi bo’lgan xunnlar siquvida O’rta Osiyoga quvilishga majbur
bo’lgan edilar. Ular dastlab Farg’ona vodiysidagi shak qavmlarini mag’lubiyatga
uchratdilar, keyinchalik milodgacha 140-130 yillar orasida Yunon-Baqtriya
davlatini bosib oladilar. U yerda yashagan toxar qabilalari Yunon-Baqtriya davlati
tugatilgandan keyin Tohariston deb atashgan. Unga Amudaryo chap qirg’og’idagi
yerlardan Hisor tog’ tizmalarigacha bo’lgan joylar, ya’ni hozirgi Surxondaryo
viloyati va Janubiy Tojikiston kirgan. Toharlar qisman ko’chmanchi bo’lib, yagona
davlatga ega bo’lishmaganlar, har bir shahar o’z hukmdoriga ega bo’lishgan.
Yunon-Baqtriya davlati 120 yil yashagan. U markazlashgan davlat bo’lib,
hokimiyatni podsho boshqargan. Davlat bir necha viloyatlarga bo’lingan bo’lib,
viloyat hokimlari podshoga bo’ysinishgan. Bu davrda Markaziy Osiyoda qishloq
xo’jaligi, madaniy hayot, hunarmandchilik va shaharlar rivojlanishini ko’rish
mumkin. Bu davrga oid mis tangalar tovar-pul munosabatlari mavjudligidan
dalolat beradi. Dalila daryosi bo’yi – Salavkiyadan Baqtriyagacha karvon yo’lining
ishga tushirilishi bilan xalqaro savdo va madaniy aloqa jonlandi. Baqtriya orqali
Xitoydan Hindistonga boradigan karvon yo’li va Buyuk Ipak yo’li tarmoqlarga
bo’lingan.
Taxminan miloddan avvalgi III asrdan milodning II asrlarigacha o’lkamizda
Dovon-Farg’ona deb nomlangan davlat ham bo’lgan. Xitoy tarixchilarining
milodning I-II asrlariga doir ma’lumotlarida qayd etilishicha, Dovon davlati
hududlari Toshkentgacha borgan. Uning poytaxti Ershi shahri edi (hozirgi Andijon
viloyatining Marhamat tumani yonida). U bug’doyi, bedasi, arpasi, uzumlari,
anorlari va armug’oni, kulolchiligi bilan mashhur bo’lib, hunarmandchilik ham
12

rivoj topgan edi. Aholisi 300 ming kishidan iborat bo’lib, shaharlari soni 70 gacha
yetgan.
Xitoy hukmdorlari milodgacha 104-101 yillarda 2 marta bu davlatni bosib
olmoqchi bo’lganlar-da, lekin mahalliy aholining tazyiqi ostida tovon evaziga
uning hududini tashlab chiqishga majbur bo’lganlar. Dovon podsholigi tepasida
mahalliy aholining aslzodalaridan chiqqan hukmdor turgan. Hukmdor yonida eng
yaqin qarindoshlaridan 2 ta yordamchi bo’lgan. Hukmdor davlat ishlarini olib
borishda oqsoqollar kengashiga tayangan. Kengash davlat ahamiyatiga molik
ijtimoiy, siyosiy va diniy masalalarni hal qilishdan tashqari hukmdor faoliyatini
ham nazorat qilgan. Demak, hukmdor huquqi kengash oldida cheklangan edi. Oliy
kengash hukmdorni hokimiyatga qo’yishi yoki undan chetlatishi mumkin edi.
Dovon davlatini asragan bir sulola vakillari uzluksiz boshqarib kelgan. O’zbek
xalqi davlatchiligi jarayonini Kushon podsholigisiz tasavvur etish qiyin. U
davlatchiligimiz poydevorlaridan biri sifatida o’rganishga va faxrlanishga arzigulik
meros qoldirgan. Uning katta hududida turli tildagi va dindagi xalqlarni
birlashtirishga, Sharq va G’arbning barcha shaharlari bilan keng miqyosdagi
siyosiy, iqtisodiy va madaniy aloqalar olib borishga qaratilgan faoliyatini o’rganish
katta ahamiyatga ega. 1
Markaziy Osiyodagi turli xalqlarning qadimgi davrlardagi diniy qarashlari
va e’tiqodlari, payg’ambarlari va ular ta’limotlarining yoyilishi ko’pgina olimlar
orasida ilmiy munozalarga sabab bo’layotgan masaladir. Ahmoniylar davri
Markaziy Osiyo xalqlari orasida keng yoyilgan va asosiy din zardushtiylik edi. Bu
ta’limotning asoschisi Zaratushtra va uning faoliyati, bu dinning muqaddas kitobi
«Avesto» va u paydo bo’lgan hudud haqidagi masalalar ham hozirgi kunda
ko’pchilik tadqiqotchilarning diqqat markazida turibdi.
Juda ko’pchilik tadqiqotchilarning fikricha Zaratushtra afsonaviy
bo’lmasdan tarixiy shaxs hisoblanadi. U Yunon manbalarida Zoroastr nomi bilan
eslatiladi. Zaratushtra nomi qadimgi Eron «Zara-ushtra» so’zidan kelib chiqqan.
«Zar» — oltin, «ushtra» — tuya, yoki uch xil ma’noda – «Oltin tuyali», «Oltin
1
Karimov I.A. Y u ksak ma’naviyat – engilmas kuch. T.: “Ma’naviyat”, 2008.
13

tuya egasi», «Oltin tuya yetaklagan odam» deb tarjima qilinadi. U Spitama
avlodidan (so’g’diycha Spitaman degan ism ham shundan kelib chiqqan) bo’lib,
otasini Porrushasp, onasini Dugdova deb atashgan. Zaratushtraning otasi kohinlar
tabaqasiga mansub bo’lib, u tug’ilgan mamlakat bizga noma’lum. Bularning
barchasi Zaratushtra hayoti tarixi, ayniqsa uning tug’ilgan joyi va sanasi haqida
to’la ma’lumot berolmaydi. Bunga yanada aniqliklar kiritish maqsadida
zaradushtiylarning muqaddas diniy kitobi hisoblangan va eng eski qismlari
Zaratushtra tomonidan bitilgan «Avesto» kitobiga murojaat etishimiz lozim.
Avestoning maxsus boblari Zaratushtrani tarixiy shaxs sifatida yoritiladi.
Al-Beruniy Zaratushtraning tug’ilgan yilini makedoniyalik Iskandardan 258
yil oldin edi, deb belgilaydi. Ba’zi tadqiqotlar bu sanani to’g’ri desa, ba’zilari
noto’g’ri deb hisoblaydilar. Mil. Avv. 330 yilda Ahmoniylarning so’nggi vakili
bo’lgan Doro III vafot etadi. Hokimiyat makedoniyalik Iskandarning qo’liga
o’tadi. Agar Beruniy ma’lumotlaridan xulosa chiqaradigan bo’lsak
(330+258=588), Zaratushtra mil. Avv.588 yilda tug’ilgan. V.I. Abayev va I.M.
Dyakonov xulosalariga ko’ra Zarashtura yashab o’tgan vaqt – bu mil. Avv. VII-VI
asrlardir. Olimlar fikriga ko’ra, Zaratushtra mil. Avv. 553-541 yillar atrofida 77
yoshida vafot etgan. Bu sana hisobidan Zaratushtra 630-553 y. yoki 618-541 yillar
davomida yashagan bo’lishi mumkin. 1
Zaratushtraning tug’ilgan joyi haqida hozirgacha ham bahslar davom
etayotgan bo’lishiga qaramasdan, bu muammoga aniqliklar kiritilmagan. U haqda
turli fikrlar mavjud. Bir guruh olimlar Zarashtrani hozirgi Ozarbayjon hududida
tug’ilgan deb hisoblaydilar. Bu guruh olimlar «Avestoda» keltirilgan Ar’yonam
Vayjo (forscha «Eron yoj» — aynan tarjimasi, «eron tekisligi» degani, bu viloyat –
Zaratushtra ta’limoti dastlabki tarqalgan viloyat hisoblanadi) viloyatini o’zlariga
asos qilib oladilar.
1
O‘zbekiston tarixining muhim sanalari (eng qadimgi davrlardan bugungi kungacha) / Q. Rajabov va boshq. mas’ul
muharrir: R. Abdullaev.- To‘ldirilgan va qayta ishlangan beshinchi nashri. –T.: “ O‘zbekiston”, 2012.
14

II BOB MUSTAQIL O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING
TASHKIL TOPISHI VA UNING TARIXIY AHAMIYATI
2.1 Mustaqillik arafasida respublikadagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy
ahvol. O‘zlikni anglashga intilishning kuchayishi tarixiy shart sharoitlar
O‘zlikni anglashga intilishning kuchaydi. 80-yillarning boshlarida sovet
siyosiy tizimi, xo‘jalik yuritish usuli o‘zining rivojlanish imkoniyatlarini batamom
tugatdi. Ma'muriy-siyosiy biqiqlik kuchaydi, jamiyat a'zolari mehnat intizomi
pasaydi, loqaydlik, befarqlik kuchaydi. 80-yillar o‘rtalarida sovet jamiyatida
«qayta qurish» boshlandi. Qayta qurish haqida M. S. Gorbachev KPSS MK ning
aprel (1985 yil) plenumida taklif kiritdi. Unda Mahsulot ishlab chiqarish uchun 2
marta ko‘p tabiiy resurslar, energiya, inson mehnati sarf etilishi, temir, po‘lat,
stanoklar ishlab chiqarish bo‘yicha dunyoda 1-o‘rinni egallashiga qaramasdan
mamlakatda raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishning yo‘lga
qo‘yilmaganligi qayd etildi. 1
80-yillarning o‘rtalarida SSSRning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ma'naviy
hayotida inqirozli vaziyatning yanada keskinlashuvi ro‘y bera boshladi. Qayta
qurish konsepsiyasi cheklangan bo‘lib, u SSSRni taraqqiyotini ta'minlay olmas edi.
Qayta qurish yillarida O‘zbekistonda ijtimoiy-siyosiy hayot yomonlashdi.
Respublikada milliy urf-odatlar, an'analar, qadriyatlar toptaldi, buning oqibatida
xalq orasida loqaydlik, ishonchsizlik va norozilik kuchaydi. Farg‘ona fojeasi yuz
berdi. Milliy o‘zlikni anglash boshlandi. O‘zbek tiliga davlat tili maqomini
berilishi, paxta yakkahokimligini tugatilishi, ekologik holatni sog‘lomlashtirilishi
O‘zbekistonda dolzarb masala sifatida ko‘tarildi.
Jamiyating barcha jabhalarini kompleks tarzda isloh qilishga xarakatlar
buldi. Asosiy maksad sovet jamiyatini to‘liq demokratlashtirish deb aytildi.
SSSRda saylov tizimini o‘zgartirshi to‘g‘risidagi Qonun (1988 yil dekabri) qabul
qilindi. Markaz o‘z ta'sirini kuchaytirish maqsadida O‘zbekistonda "O‘zbek ishi»,
«Paxta ishi» kabi uydirmalarni o‘ylab topdi. 1984-1990 yillarda 30-50-yillarida
1
Mustaqillik: Izohli ilmiy-ommabop lug‘at // R.Ro‘ziev va Q.Xonazarov umumiy tahririda. To‘ldirilgan uchinchi
nashri. –T.: “S h arq”, 2006.
15

sodir bo‘lgan qatag‘onlardan kam bo‘lmagan bedodliklar yuz berdi. Qayta qurish
siyosati ham SSSR davlatini muqarrar inqirozdan qutqarib qola olmadi. Davlatda
inqiroz boshlandi. Ittifoqdosh respublikalarda milliy o‘zlikni anglash va
mustaqillik sari dadil qadamlar qo‘yildi.
XX asrning 80-yillari oxirida “O`zbekistonning ijtimoiy-siyosiy hayotida
o`zgarish boshlandi. Odamlar xilma xil fikrlar bildirish, dillaridagini oshkora ayta
olish imkoniga ega bo`la boshladilar. o`zbek xalqining dilidagi g’oya-mustaqillik
g’oyasi edi, xalq mana shu g’oyani ko`tarib chiqdi Mustaqillik uchun harakatda
yangi to`lqin boshlandi. Tarix taqozosi bilan elim, yurtim deb yonib yashayotgan
Islom Karimovdek fidoyi insonning O`zbekistonning birinchi rahbari lavozimiga
1989 yilda saylanishi bu sohadagi adolatsizliklarga barham berishiga olib keldi,
adolat tiklandi. 1
I.Karimov xalq xoxish-irodasini bajarib, o`zbek tiliga davlat tili maqomini
berish ishiga boshchilik qildi. 1989 yil 21 oktabrda Respublika Oliy Kengashi
O`zbekistonning davlat tili haqida qonun qabul qildi. Siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy
va madaniy xayotning barcha sohalarida o`zbek tili to`la amal qilishi
qonunlashtirildi. Bu qonunning qabul qilinishi mamlakatimizning mustaqillik sari
tashlagan birinchi qadami bo`ldi.
90-yillarning boshlariga kelib O`zbekistonda xalqning mustaqillika
erishishidan iborat azaliy orzusini amalga oshirish kun tartibidagi bosh masala
bo`lib qoldi Mamlakatda shunday vaziyat vujudga keldiki, bir tomondan,
“Zo`rovonlikka asoslangan, ma‘muriy-buyruq bozlikka xos bo`lgan
markazlashgan davlat saqlanib qoladi mi yoki demokratik jarayonlar
chuqurlashishi evaziga ittifoqdagi respublikalar suvereniteti ta‘minlanadimi degan
masala dolzarb bo`lib qoldi Ikkinchi tomondan, o`shadavrdagi markaziy davlat
rahbariyati mamlakat ichkarisidagi vaziyatni to`g’ri baholay olmadi, milliy
respublikalarda mustaqillikka erishish tabora kuchayib borayotganining oldini
ololmay qoldi.
1
Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. –T.: “O‘zbekiston”, 2011. .
16

1990 yil boshida O`zbekistonda boshqaruvning Prezidentlik shakli masalasi
ko`tarildi. Respublikada boshqaruvning shunday shaklining joriy etilishi, avvalo,
siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, millatlar aro va boshqa sohalardagi muammolarni hal
qilish jarayonini tezlashtirishga ko`maklashish vositasi sifatida joriy qilindi. Eng
muhimi, Prezident muassasining joriy etilishi respublika uchun suverenitet va
davlatchilikda mohiyat jihatidan yangi bosqichga o`tishni bildirar edi.
Alohida shuni ta‘kidlash kerakki, o`sha kezlari keng miqyosda tartib va
intizomni, eng avvalo, boshqaruvning barcha darajalarida va jabhalarda ijro
mexanizmini qayta qurishni tezlashtirish vazifalarini vaqtida hal etish, fuqarolar
huquqlarini ximoya qiluvchi barcha muassasalarini nazorat qilish masalalari ham
katta ahamiyat kasb etmoqda edi. Shu ob‘ektiv holatni xisobga olib, 1990 yil 24
martda O`zbekiston Oliy Sovetining birinchi sessiyasi O`zbekiston tarixida
birinchi marta Prezidentlik lavozimini ta‘sis etish to`g’risida qaror qabul qilindi.
Sessiya yakdillik bilan Islom Abdug’anievich Karimovni O`zbekistonning
Prezidenti etib saylash to`g’risida qaror qabul qildi O`zbekistonda Prezident
lavozimining ta‘sis etilishi respublikaning siyosiy va iqtisodiy mustaqilligi uchun
kurash borasida qo`yilgan dadil kadamlaridan ikkinchisi edi.
O`zbekistonning mustaqillika erishishda qo`yilgan navbatdagi muhim
qadam 1990 yil 20 iyunda O`zbekiston Respublikasi Oliy Sovetining ikkinchi
sessiyasida qo`yildi. Sessiyada O`zbekistonning “Mustaqillik Deklaratsiyasi”
qabul qilindi va uning kirish qismida qo`yidagicha yozib qo`yildi:
“O`zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi Oliy Kengashi o`zbek
xalqining davlat qurilishidagi tarixiy tajribasi va tarkib topgan boy an‘analari, har
bir millatning taqdirini o`zi belgilash huquqini ta‘minlashdan iborat oliy maqsad
haqi, O`zbekistonning kelajagi uchun tarixiy mas‘uliyatni chuqur xis etgan holda
xalqaro huquq qoidalariga, umumbashariy qadriyatlarga va demokratiya
printsiplariga asoslanib, O`zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasining davlat
mustaqilligini e‘lon qiladi,”. Sessiya qabul qilgan bu “Mustaqillik Deklaratsiyasi”
xalqimiz tomonidan katta mamnuniyat bilan kutib olindi.
17

Shu kundan boshlab respublikada O`zbekistonning iqtisodiy va siyosiy
hayotiga doir masalalar mustaqil tarzda hal qilina bordi. O`zbekiston rahbariyati
va xalqi mustaqillik sari dadil qadam quyaverdi.
1991 yil 17 martda umumxalq referendumi o`tkazildi. Referendumda
O`zbekiston xalqining mutloq ko`pchiligi O`zbekistonni mustaqil respublika
sifatida qo`rish xoxishi borligi namoyon bo`ldi. O`zbekistonda respublikaning
davlat mustaqilligiga doir mutlaqo yangi davlat ramzlari tayyorlash va qabul qilish
ishlari ham dadil boshlab yuborildi. Xususan, 1991 yil 15 fevralida O`zbekiston
Oliy Kengashi “O`zbekistonning davlat ramzlari to`g’risida” maxsus qaror qabul
qildi.
O`zbekistonning suvereniteti uchun kurash, avvalo, respublikada qabul
qilingan har bir qonunning mazmuni va mohiyati jihatidan sobiq Ittifoq
qonunlaridan tubdan farq qilinishida, bundan tashqari, har bir qonun avvalgidek
Ittifoq qonuniga moslashtirib emas, balki respublika manfaatini ifoda etishi bilan
ajralib tura boshladi. Jumladan, 1991 yil 22 iyulida O`zbekiston Oliy Kengashi
Prezidiumining “O`zbekiston hududida joylashgan Ittifoqqa buysunuvchi davlat
korxonalari, muassasalari va tashkilotlarni O`zbekistonning huquqiy tobeligiga
o`tkazish” to`g’risidagi qarori, O`zbekistonning milliy suvurenititeti uchun
tashlangan qadamlar dalilidir.
80-yillarning ikkinchi yarmiga kelib sobiq SSSR ning ijtimoiy-siyosiy
holatida inqirozli holat tobora kuchaydi. Bu holat ayniqsa,
ko`pchilikrespublikalarning ittifoq tarkibidan chiqish, o`z-o`zini belgilash,
huquqini berish, Markazning siyosiy-iqtisodiy, harbiy va tashqi siyosiy sohalardagi
rolini qayta ko`rish kabi talablarning xaqli ravishda qo`yilishida aksini topdi.
lekin, markaziy rahbariyat xalqlar va ittifoqchi respublikalar siyosiy
rahbariyatining chinakam mustaqillikka intilishi bilan hisoblashmadi. Bu
munosabatni Markazning Boltiqbo`yi respublikalarning ittifoq tarkibidan chiqib
ketish, O`zbekistonda, keyinchalik esa boshqa respublikalarda ham prezidentlik
boshqaruvining joriy etilishi va bu respublikalar tomonidan suverenitet
18

to`g’risidagi Deklaratsiyalarning qabul qiliniishiga tish-tirnog’i bilan qarshilik
ko`rsatganligida ham ko`rish mumkin.
Lekin, ba‘ribir harakatga kelgan inqiroziy holatni endi to`xtatib bo`lmas edi.
Shu sababdan ham, davlat yemirilishidan jiddiy xavotirga tushgan partiya-davlati
rahbariyati 1990 yilning kuzida ittifoq markazi va respublikalar o`rtasidagi
munosabatlarni yangi holatga o`tkazish maqsadida mo`zokara jarayonini
boshlashga majbur bo`ldi. Chunki, SSSR Oliy Soveti ham, SSSR Prezidenti va
hukumati ham inqiroziy holatdan chiqishning yo`lini topa olmay qolgan edi.
o`shayillar ittifoq bo`yicha prezidentlik lavozimini egallab turgan M.Gorbachev
mamlakatni tanazuldan olib chiqish yo`lidaboshini qaysi eshiklarga urmadi. Ghx
jadallashtirish kontseptsiyasini uylab topdi, goh fan-texnika taraqqiyoti deb butun
mamlakatni alg’ov-dalg’ob qildi Undan natija chiqmagach, agrosanoat
kompleksining qayta qurish rejalarini ishlab chiqdi. Shundan so`ng kadrlar
siyosati masalasini ko`tardi. U o`zini qayokka urmasin, harakatlari samarasiz
bo`laverdi. Bora-bora, eng muhimi-inson omili ekanligini tushundi, Biroq endi
kech bo`lib qolgan, g’isht qolipdan ko`chgan edi.
1990 yil oxirlariga kelib Boltiqbo`yi mamlakatlari mustaqillik to`g’risidagi
talabalrni SSSR Oliy Kengashi majlisi va xalq deputatlari quriltoyiga kundalang
qilib qo`yganlaridan so`ng Prezident M. Gorbachev bir guruhi deputatlar va
rahbarlar bilan vaziyatni urganish, aniqrog’i, tazyiq qilish, ta‘sirini o`tkazish
maqsadida Boltiqbo`yiga bordi. Guruhi tarkibida O`zbekiston Prezidenti
I.Karimov ham bor edi. U yerda I.Karimov xaqiqatni bilan yuzma-yuz keldi va
shunda juda katta qat‘iyat va favqulodda jur‘at bilan munosabatini bildirdi:
Komissiya ishini yakunlamasdanoq Gorbachevni ham, uning manfaatlarini qo`llab-
quvvatlovchi guruhni ham tashlab, tezda orqaga qaytdi. Bu bilan u Boltiqbo`yi
xalqlarinining talablari qonuniy ekanligi, mustaqillik SSSR tarkibidan chiqish-
tarixiy xaqiqat, inson haq-huquqlarinining tanttanasi ekanligini oshkora namoyon
qildi Xaqiqatdan ham, ittifoq tarkibida turib hech qanday milliy ravnaq, ma‘naviy
taraqqiyot to`g’risida gap bo`lishi ham mumkin emas edi.
19

1991 yil avgust oyiga kelib butun mamlakatda voqealar shu darajada
chuvalashib ketdiki, uning yechimini topish o`ta mushkul bo`lib qoldi Shu
vaziyatdan foydalanib 19-21 avgust kunlari Moskvada davlat tuntarishi qilishga
o`rinib ko`rildi. Favqullodda holat davlat qo`mitasi tuzilib, SSSR Prezidenti M.
Gorbachev zo`ravonlik bilan vazifasidan chetlashtirildi.
Ana shunday og’ir, sarosimali tahdid va taxminlar paytida O`zbekiston
rahbariyati korxona va xo`jaliklarning rahbarlari, xalq noiblari, barcha sofdil
kishilar, xalqni matonat va osoyishtalikka da‘vat qildilar. Ayniqsa, Prezident Islom
Karimovning bo`layotgan voqealarga munosabati barchani qanoatlantirdi, uning
halqqa suyanganligi u bilan dardlashganligi, xalq bilan hukumat o`rtasida sog’lom
munosabatning vujudga kelishiga olib keldi.
Hindiston safaridan qaytgan O`zbekiston Prezidenti I.Karimov, 19 avgust
kuni kechqurun Toshket shahrining faollari bilan bo`lgan uchrashuvda qat‘iyatlik
bilan O`zbekiston nuqtai nazarini ma‘lum qildi va Markazdan bildirilgan qonunga
xilof bo`lgan har qanday ko`rsatmalarni respublika rahbariyati tomonidan
bajarilishni man etdi. 20 avgustda O`zbekiston SSSR Oliy Kengashi Rayosati va
O`zbekiston SSR Prezidenti xo`zuridagi Vazirlar Mahkamasining respublika
rahbarlari ishtirokida qo`shma majlisi bo`ldi Unda fitna munosabati bilan vujudga
kelgan vaziyat muxokama qilinib, O`zbekistonning mustaqillikka erishish yo`li
o`zgarmasligi haqida Bayonot qabul qilindi. Unda O`zbekiston Mustaqillik
Deklaratsiyasi qoidalarini amalga oshirish yo`lidaboraveradi, deb ko`rsatildi.
o`shakuni O`zbekiston Prezidenti I.Karimov respublika aholisiga murojaat bilan
chiqib, O`zbekistonning mustaqilligiga erishish yo`li qat‘iy ekaniligini yana bir
bor alohida o`qtirdi.
Shunday og’ir sharoitda, tarixiy vaziyatni to`g’ri baholay bilish qobiliyatiga
ega bo`lgan O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov Oliy Kengash
sessiyasini chaqirish va unda O`zbekiston Mustaqilligi haqida Qonun qabul
qilishni talab qildi Respublika Oliy Kengashi 1991 yil 26 avgust kuni O`zbekiston
davlat mustaqilligi to`g’risida qonun loyixasini tayyorlash hamda 31 avgustda Oliy
Kengash sessiyasini chaqirishga qoror qildi .
20

1991 yilning 31 avgustida O`zbekiston zamonaviy tarixining yangi davri
boshlandi. Shu kuni Oliy Kengashning navbatdagi tashqari oltinchi sessiyasi
“O`zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligini e‘lon qilish to`g’risida” qaror
qabul qildi, tegishli Bayonot bilan chiqdi va “O`zbekiston Respublikasi davlat
mustaqilligining asoslari to`g’risida”gi Qonunni tasdiqladi. Mamlakat taqdiri hal
bo`lgan bu xujjatlarda xalqning asriy orzulari mujassamlandi:u o`ztakdirini o`zi
hal qiladigan bo`ldi;
o`zeridagi barcha tabiiy boyliklarning, ota-bobolari mehnati bilan yaratilgan
butun ishlab chiqarish va ilmiy-texnik kuch qudratning to`la huquqli egasiga
aylandi;
buyuk tarixi va madaniyatining munosib vorisi, buyuk ajdodlarning urf-
odatlari va insonparvar an‘analarning davomchisi, porloq kelajagining mustaqil
ijodkori bo`ldi;
“ O`zbekiston Respublikasining Davlat Mustaqilligini e‘lon qilish
to`g’risida”gi qarorda “1 sentabr‘ O`zbekiston Respublikasining Mustaqillik kuni
deb belgilansin va 1991 yildan boshlab bu kun bayram va dam olish kuni deb e‘lon
qilinsin”, - deb qat‘iy belgilab qo`yildi.
Shunday qilib, xalqimizning asriy orzusi, umidlari o`shaldi, ruyobga chiqdi
uzoq yillar davom etgan kurash natijasida mamlakatimiz, xalqimiz siyosiy
mutelikdan, asoratdan qutildi. Dunyo haritasida yana bitta mustaqil davlat -
O`zbekiston Respublikasi paydo bo`ldi O`zbekiston tarixida yangi davr milliy
istiqlol davri boshlandi. O`zbekiston uchun mustaqil ichki va tashqi siyosat
yurgizish, xalqimiz uchun taqdirini o`zi belgilash, o`zlari uchun munosib turmush
yaratish imkoniyati vujudga keldi.
O`zbekiston musttaqilligi mamlakat xalqi tomonidan zo`r quvonch va
mamnuniyat bilan kutib olindi. Bu holatni 1991 yil 29 dekabrda o`tkazilgan
O`zbekiston Respublikasining referendumi yakunlaridan ham yaqqol ko`rib olish
mumkin. Umumxalq referendumida 9 million 898 ming 707 kishi yoki saylov
ro`yxatiga kiritilganlarning 94,1 foizi qatnashdi.
21

2.2 Mustaqil O‘zbekiston davlatining yuzaga kelishi va
mustahkamlanishida Islom Karimovning tarixiy xizmatlari.
O`zbekiston Prezidenti saylovi O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining
VIII sesiyasida qabul qilingang O`zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi
to`g’risida”gi qonun asosida o`tkazildi. Bu saylovning muhimtomoni shuki, u
birinchi marta muqobillik asosida o`tdi, ya‘ni Oliy lavozimga ikki nomzod-
O`zbekiston XDP va O`zbekiston kasaba uyushmalari federatsiya nomzodi
I.A.Karimov va “ Erk “ Demokratik partiyasi vakili Saloy Madaminov
( Muhammad Solix ) nomzodi qo`yildi.
Saylovlar yakuniga ko`ra 8 million 514 ming 136 kishi yoki ovoz berishda
qatnashganlarning 86 foizi I.Karimov nomzodini 1million 220 ming saylovchi
( 12,3 %) Saloy Madaminov nomzodini yoqlab ovoz berdi. Markaziy saylov
komissiyasi O`zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to`g’risidagi qonunning
35-moddasiga asoslanib Islom Abdug’anievich Karimovni 1991 yil 29 dekabrdan
O`zbekiston Respublikasi Preziidenti lavozimiga saylangan deb hisoblashga qaror
qildi vazifasini bajarishga kirishar ekan, I.Karimov O`zbekiston Kengashining
1992 yil 4 yanvarda bo`lgan navbatdan tashqari IX sessiyasida qasamyod qildi
1995 yil 26 martda umumxalq ovozi (referendumi) bilan I.Karimovning
Prezidentlik vakolati 1997 yildan 2000 yilgacha o`zaytirildi. O`zbekiston
Respublikasining oliy Majlisi tarixan qisqa vaqt ichida jamiyatda tubdan
o`zgarishlar, huquqiy demokratik davlatni vujudga keltirish, turmushda demokratik
jarayonlarni chuqurlashtirish borasida katta ishlar amalga oshirilganligi va ana shu
keng miqyosli islohotlarni o`zluksiz davom ettirish maqsadida Prezident
I.A.Karimov vakolatini o`zaytirish yuzasidan umumxalq referendumini
o`tkazishga qaror qilgan edi. o`tkazilgan referendum mamlakat hayotida katta
siyosiy - ijtimoiy ahamiyat kasb etdi.
2000 yil 9 yanvarda mamlakatimiz ijtimoiy-siyosiy hayotida yana bir
unitilmas tarixiy voqea bo`lib o`tdi. 11 yanvarda O`zbekiston Respublikasi
Markaziy saylov komissiyasining navbatdagi majlisi 2000 yil 9 yanvar kuni bo`lib
o`tgan O`zbekiston Prezidenti saylovi natijalariga bagishlandi.
22

Majlisda qayd etilgandek 2000 yil 9 yanvari mustaqil O`zbekistonimiz
tarixida asrlar tutashgan paytda sodir bo`lgan, davlatimizning XXI asrdagi
hayotiga va taraqqiyotiga jiddiy ta‘sir ko`rsatadigan muhim siyosiy voqea sifatida
muhrlanib qoladi O`zbekiston fuqarolarining aksariyati xozirga davlat
boshlig’ining rahbarligi ostida va tashabbusiga ko`ra amalga oshirilayotgan
siyosiy va ijtimoy-iqtisodiy o`zgarishlar qo`llab-quvvatlangan holda Islom
Karimov nomzodi uchun ovoz berdi. Bo`lib o`tgan saylovning ahamiyati uning
muqobillik va demokratik tamoyillar asosida o`tganligidadir. Saylovchilarga
tanlash imkoniyati berildi va ular xoxish-irodasiga binoan, o`zi tanlagan nomzod
uchun ovoz berdi. Shak-shubhasiz bu hol jamiyatimizda siyosiy fikrlar xilma-
xilligi va qarashlarining turlicha bo`lishi uchun katta turtki berdi, davlatning
ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy hayotining yanada erkinlashtirliishiga zamin
hozirladi. 1
O`zbekiston Respublikasi Markaziy saylov Komissiyasi okrug saylov
komiissiyalaridan kelgan bayonnomalar asosida 9 yanvarda bo`lib o`tgan saylovda
ro`yxatga olingan 12 million 746 ming 903 saylovchidan, 12 million 123 ming 199
saylovchi ishtirok etganligini, bu esa ro`yxatga olingan saylovchilarning umumiy
miqdorining 95,1 foizini tashkil etishini ma‘lum qildi Fidokorlar milliy demokratik
partiyasidan nomzodi ko`rsatilgan I.Karimov uchun 11 million 147 ming 621
saylovchi yoki saylovchilarning 91,9 foizi ovoz berdi. O`zbekiston Xalq
demokratik partiyasidan nomzodi ko`rsatilgan Abdulhafiz Jalolov uchun 505 ming
161 saylovchi yoki 4,17 foiz saylochi ovoz berdi.
O`zbekiston Respublikasining “O`zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi
to`g’risida”gi Qonunining 35-moddasiga muvofiq, O`zbekiston Respublikasi
Markaziy saylov komissiyasi Islom Abdug’anievich Karimovning O`zbekiston
Respublikasi Prezidenti lavozimiga saylanganligi to`g’risida qaror qabul qildi.
O`zbekiston o`zmustaqilligini qo`lga kiritishidan ancha oldin respublikaning
davlat mustaqilligiga doir mutlaqo yangi davlat ramzlarini tayerlash va qabul qilish
1
Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. –T.: “O‘zbekiston”, 2011.
23

ishlari boshlab yuborilgan edi. Xususan, 1991 yil 15 fevralda O`zbekiston Oliy
Kengashi “O`zbekistonning davlat ramzlari to`g’risida” maxsus qaror qabul qildi
O`zbekiston davlat mustaqilligiga erishgach jahon xalqaro talablar va
me‘yorlar doirasida qiyofasini ko`rsatmog’i, buning uchun esa jahon butun
imkoniyatlarini, o`zigaxos jihatlarini ifodalovchi davlat ramzlariga ega bo`lmog’i
lozim edi.
O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1991 yil 18 noyabrda bo`lib
o`tgan VIII sessiyasi ”O`zbekiston Respublikasining davlat bayrog’i to`g’risida”
qonun qabul qildi O`zbekiston Respublikasining davlat bayrg’gi va uning ramzi
bizning mamlakatimiz hududida ilgari mavjud bo`lgan g’oyat qudratli saltanatlar
bayrog’iga xos bo`lgan eng yaxshi an‘analarni davom ettirgan holda
respublikaning tabiatiga xos bo`lgan xususiyatlarni, xalqimiz milliy va madaniy
sohalardagi o`zligini aks ettiradi. Mamlakatimiz Davlat bayrog’i yurtimizning
o`tmishi, bugungi kuni va kelajagining yorqin ramzidir.
1992 yil 2 iyulda O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining X sessiyasida
“O`zbekiston Respublikasining Davlat gerbi to`g’risida” Qonun qabul qilindi.
Davlat gerbidagi har bir belgi chuqur ma‘noga ega.
O`zbekiston Respublikasining Oliy Kengashining 1992 yil dekabrda bo`lib
o`tgan XI sessiyasi tomonidan O`zbekiston birinchi Konstitutsiyasining qabul
qilinishi mamlakat tarixida olamshumul voqea bo`ldi
Shu sessiyada “O`zbekiston Respublikasining Davlat madhiyasi
to`g’risida”gi Qonun ham qabul qilindi. Shoir Abdulla Oripov va bastakor Mutal
Burxonov tomonidan tayyorlangan madhiya varianti tasdiqlandi.
O`zbekiston Prezidentining 1994 yil 16 iyunidagi Farmoniga muvofiq 1994
yilning 1 iyulidan boshlab O`zbekiston Respublikasining milliy valyutasi - so`m
muomalaga kiritildi.
O`zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligining ramzlari to`g’risida
Prezident I.Karimov: - “Milliy valyuta, bayroq, gerb, madhiya, Konstitutsiya kabi
davlat va xalqning ramzi, mustaqillikning muqaddas belgisidir!” - dedi.
24

Har qanday mustaqil davlatlarning huquqiy asosi - bu uning asosiy Qonuni -
Konstitutsiyasidir. Har qanday jamiyat kelajakni ko`zlab yashaydi va uning
poydevorini imkon qadar mustahkamroq ko`rishga harakat qiladi. Shu nuqtai
nazardan qaraganda, davlatimiz, jamiyatimiz erishgan buyuk yuto`q - O`zbekiston
Respublikasining Konstitutsiyasi bo`ldi.
Konstitutsiya har qanday davlatning yuzi, obru-e‘tibori ham hisoblanadi.
Chunki Konstitutsiya davlatni davlat, millatni millat sifatida dunyoga tanitadigan
qomusnomadir. Shu ma‘noda asosiy Qonunimiz xalqimizning irodasini, ruhiyatini,
ijtimoiy ongini va madaniyatini aks ettiradi. Vaholanki, uning ishlab chiqilishi va
muhokama etilishida butun xalq ishtirok etdi.
Asosiy Qonunimizni baholashda AQSh, Buyuk Britaniya, Frantsiya, BMT,
Yevropa Xavfsizlik va hamkorlik kengashi kabi nufuzli davlat va xalqaro
tashkilotlarning olimlari faol qatnashdilar. Natijada O`zbekiston Konstitutsiyasi
eng taraqqiy etgan mamlaktlar - AQSh, Frantsiya, Germaniya, Italiya kabi G’arb
davlatlari, Misr, Turkiya, Hindiston va boshqa Sharq davlatlarining boy
tajribasidan eng demokratik jihatlarini, insonparvarlik g’oyalarini tarannum
etuvchi xalqaro xujjatlarning talablarini o`zida mujassamlashtirdi.
Shu bilan birga Konstitutsiyada o`zbek xalqining tarixiy milliy va islomiy
qadriyatlari mumkin qadar to`laroq aks ettirishga harakat qilingan. Buyuk alloma
Abu Nasr al-Forobiy davlatni boshqaruvchi kishilarning xalq o`rtasida obru-
e‘tiborga ega bo`lishi, xalq tomonidan saylab qo`yilishini talab qilgan bo`lsa, ulug’
bobomiz Sohibqiron Amir Temur to`zuklarida davlatni boshqarishda oliy tabaqaga
oid sayidlardan tortib, xunar axligacha bo`lgan ja‘mi 12 tabaqa kishilariga suyanib
ish ko`rishni davrlarida alohida ta‘kidlab o`tganlar, “Qaerda qonun hukmronlik
qilsa, shu yerda erkinlik bo`ladi” - degan so`zlarni zarhal harflar bilan bittirganlar.
O`zbekistonning yangi Konstitutsiyasini yaratish g’oyasi 1990 yil 20 iyunida
Mustaqillik Dekloratsiyasining qabul qilinishi munosabati bilan o`rtaga qo`yilgan
edi. Oliy Kengashning ikkinchi sessiyasida Mustaqillik Deklaratsiyasining muhim
tamoyillari asosida davlatning yangi Konstitutsiyasi ishlab chiqilishi lozim degan
25

xulosaga kelindi. Sessiya birinchi Prezident I.Karimov raisligida Konstitutsiyaviy
Komissiya to`zish to`g’risida qaror qabul qildi.
Konstitutsiyaviy komissiya ma‘qullagan Konstitutsiya loyihasining birinchi
varianti 1991 yil noyabrida tayyorlab bo`lindi. Ushbu variant muqaddima, olti
bo`lim, 158 moddadan iborat edi. Konstitutsiya loyihasining ikkinchi varianti 1992
yil bahoriga kelib ishlab chiqildi Bu variant 149 moddadan iborat edi. Puxta
ishlovlardan so`ng O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining loyihasi 1992 yil
26 sentabrda Konstitutsiyaviy komissiya qarori bilan umumxalq muxokamasi
uchun matbuotda e‘lon qilindi.
Un ikkinchi chaqiriq O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining XI
sessiyasi 1998 yil 8 dekabrda “O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini qabul
qilish haqida ”gi masalani ko`rdi va shu masala yuzasidan Konstitutsiyaviy
komissiya raisi, Prezident ma‘ro`za qildi ma‘ro`zasida birinchi Prezident
I.Karimov shunday dedi:
“Hur O`zbekistonning tarixida birinchi Konstitutsiyani qabul qilish-
jumhuriyatimizning yangidan tug’ilishidir, huquqiy mustaqilligimizga mustahkam
poydevor qurishdir... Konstitutsiyamiz asosiy qonunimiz sifatida davlatni davlat
qiladigan, millatni millat qiladigan qonunlarga asos bo`lishi muqarrardir”
( I.Karimov. O`zbekiston kelajagi buyuk davlat. T., “ O`zbekiston”, 1992 44-bet)
Sessiya ishtirokchilari yakdillik bilan Konstitutsiyani qabul qildilar. Qabul
qilingan O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi 6 bo`lim, 26 bob, 128
moddadan iborat.
Konstitutsiyaning eng muhim mohiyati shundan iboratki, unda “davlat
organlari va mansabdor shaxslar jamiyat hamda fuqarolar oldida mas‘uldirlar”
deyilgan, ya‘ni fuqarolar manfaatining ustunligi qonuniy ravishda
mustahkamlangan va kafolatlangan. Sobiq totalitar to`zum sharoitida bunday fikrni
hech kim xayoliga ham keltira olmas edi.
Bir so`zbilan aytganda, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining qabul
qilinishi asosiy, huquqiy va xalqaro ahamiyatga ega bo`lgan buyuk voqea bo`ldi.
26

Markaz jilovni qo‘ldan bermaslik uchun butun imkrniyatlarni ishga
solayotgan bir sharoitda, 1989 yil 23 iyunda bo‘lib o‘tgan O‘zbekiston
Kompartiyasi XIV plenumida, Qashqadaryo oblasti partiya komiteti birinchi
sekretari Islom Abdug‘anievich Karimov O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy
Komiteti birinchi sekretari qilib saylandi.
Respublika partiya tashkiloti rahbari, ya'ni O‘zbekistonning birinchi siyosiy
rahbari qilib Islom Karimov ishga kirishgan kunning ertasigayoq, ya'ni 24 iyun
kuni O‘zbekiston SSR Ministrlar Sovetida Farg‘ona vodiysi oblastlarini ijtimoiy –
iqtisodiy rivojantirishni jadallashtirish masalalariga bag‘ishlangan kengash
o‘tkazdi. Va unda nutq so‘zladi. I.A.Karimov Toshkent va Moskvada bo‘lib o‘tgan
katta anjumanlarda, shuningdek, respublika va markaziy matbuotdagi chiqishlarida
Farg‘ona fojiasi masalasida qat'iy pozisiyada turib, o‘z fikrlarini davom ettiradi.
Masalan, u O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining 1989 yil 19
avgustda bo‘lgan XVI plenumida so‘zlagan nutqida o‘uyidagi fikrlarni alohida
ta'kidlaydi:
“Farg‘ona voqealari to‘g‘risida gapirar ekanman, shu narsani yana bir bor
ta'kidlashni istardimki, ayrim ommaviy axborot vositalari va ba'zi mansabdor
mas'ul rahbarlarning ana shu voqealarga bergan baholari ular fojeaning chuqur
sabablarini bilmasliklaridan dalolat beradi....”
1990 24 mart kuni O‘zbekistonning eng yangi tarixadagi muhim sanalardan
biri hisoblanadi. Aynan o‘sha 24 martda O‘zbekiston SSRning “O‘zbekiston SSR
Prezidenti lavozimini ta'sis hamda O‘zbekiston SSR Konstitusiyasi (Asosiy
Qonuni)ga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida” Qonun qabul qilindi.
Xullas, O‘zbekistonda joriy qilingan prezidentlik boshqaruvi o‘zbek xalqining
mustaqillikka erishishi yo‘lida muhim qadam bo‘ldi.
1990 yil iyun sanasi ham mustaqillikka erishishda yo‘lida muhim o‘rin
tutadi. Aynan 20 iyunda bo‘lgan O‘zbekiston SSR Oliy Soveti o‘n ikkinchi
chaqiriq 2-sessiyasida “Mustaqillik Dekloratsiyasi” qabul qilindi.
1991 yil 17-19 avgust kunlari O‘zbekiston SSR Prezidenti Islom
Karimovning Hindiston Respublikasiga respublika rahbari sifatida ilk mustaqil
27

rasmiy tashrifi bo‘ldi. Tashrif doirasida iqtisodiy, savdo va ilmiy-texnikaviy hamda
madaniy, san'at, ta'lim, fan, turizm, sport va ommaviy axborot vositalari sohasida
hamkorlik qilish to‘g‘risidagi bitimlar imzolandi. Natijada, mamlakatimiz tashqi
siyosatining tamal toshi qo‘yildi.
1991 yil 18 avgustda Moskvada yuz bergan siyosiy to‘ntarish alangasi
co‘nmagan bir sharoitda 1991 yil 31 avgustda XII chaqiriq O‘zbekiston Oliy
Kengashining navbatdan tashqari oltinchi sessiyasi o‘z ishini boshladi. Ana shu
sessiyada Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov O‘zbekiston Respublikasining
Davlat mustaqilligini e'lon qildi. Sessiyada qabul qilingan hujjatda shunday
deyiladi: «O‘zbekiston saboq chiqarib va SSR Ittifoqining siyosiy hamda ijtimoiy
hayotidagi o‘zgarishlarni e'tiborga olib, halqaro huquqiy xujjatlarda qayd etilgan –
o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqiga asoslanib, O‘zbekiston xalqlarining taqdiri
uchun butun mas'uliyatni anglab, shaxsning huquq va erkinliklari mustaqil
davlatlar o‘rtasidagi chegaralarning buzilmasligi to‘g‘risidagi Xel'sinki
shartnomalariga qat'iy sadoqatini bayon etib, millati, diniy e'tiqodi va ijtimoiy
mansubligidan qat'i nazar, respublika xududida yashovchi har bir kishining
munosib hayot kechirishi, sha'ni va qadr-qimmatini ta'minlaydigan insonparvar
demokratik huquqiy davlat barpo etishga intilib, “Mustaqillik Deklaratsiyasi”ni
amalga oshira borib O‘zbekiston SSR Oliy Kengashi O‘zbekistonning Davlat
mustaqilligini va ozod suveren davlat – O‘zbekiston Respublikasi tashkil etilishini
tantanali ravishda e'lon qiladi».
Tarixan qisqa davr bo‘lsada Mustaqil O‘zbekistonimizda asrlarga tatugilik
tub o‘zgarishlar amalga oshirildi. Xususan:
- Istiqlol yillarida O‘zbekiston mustaqil suveren davlat sifatida jahon
hamjamiyatida o‘ziga xos nufuzga ega bo‘ldi. U o‘zining katta ishlab chiqarish
imkoniyatlari, tengsiz tabiiy boyliklari bilan dunyoning eng rivojlangan
mamlakatlari diqqatini tortdi va ular bilan tengma teng turib hamkorlik qilish
qudratiga ega ekanligini ko‘rsata oldi.
28

Xulosa
Asosiy maqsad-sovet davlati hali o’zining hukumronlik kuchini
yo’qotmagan,uning reoressiv siyosati davom etayotgan,”paxta ishi “ degan tuxmat
bilan qanchadan-qancha odamlar noxaq qamalgan,tazyiq va taqiblarga
uchragan,xalq o’rtasida tushkunlik,ertangi kunga ishonsizlik kayfiyati,qo’rquv va
vahima keng tarqalganbir paytda O’zbekiston rahbari sifatida ish boshlagan
Islom Karimovning mustaqillikka erishish masalasini kun tartibga qatiy nqilib
qo’yganini aniq tarixiy xujjatlar orqali ko’rsatish,bu yo’lda qanday ulkan ishlar
amalga oshirgani haqida o’quvchilarga ma’lumot yetqazishdan iborat edi.
O’zbekistoning mustaqillikka erishish jarayoni haqida ma’lumotlarni
o’rganish uchun turli manbalardan foydalanish muhim Mustaqillik davriga
oid qonunlar, prezident farmonlari va deklaratsiyalar tarixiy jarayonning
huquqiy asoslarini o‘rganishda muhimahamiyatga ega. Jumladan, 1991-yil 31-
avgustdagi “O‘zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi to‘g‘risida”gi
qonun O‘zbekiston mustaqillik huquqining rasmiy hujjati hisoblanadi. Bu
hujjatlar orqali siyosiy va iqtisodiy islohotlarning asoslari oydinlashadi. O shaʻ
davrda gazeta va jurnallarda chop etilgan maqolalar, xususan, "Pravda
Vostoka", "Xalq so‘zi", "Yosh leninchi" kabi nashrlar mustaqillik ostonasidagi
real voqealarni aks ettiradi. Ushbu materiallar orqali jamiyatning siyosiy
faolligi va ijtimoiy kayfiyatini bilib olish mumkin. Bu manbalar orqali
mustaqillik uchun kurashning asosiy ishtirokchilari va voqealari haqida
batafsil tasavvur hosil qilish mumkin.Taklif va muhokamalarShu davr
mobaynida o‘lkamizda ro‘y bergan Farg‘ona, Guliston, Bo‘ka, O‘sh,
Namangan voqealari paytida, tarixda “GKCHP” deb nom olgan, SSSR davlatining
so‘nggi kunlarida bir guruh imperiyaparast kuchlar tomonidan amalga oshirilgan
siyosiy to‘ntarish chog‘ida va boshqa shu kabi o‘ta keskin vaziyatlarda Islom
Karimovning yakkayu yagona to‘g‘ri yo‘lni topa olgani, xalqimizning tinchligi va
xavfsizligini ta’minlash uchun kechayu kunduz tinimsiz mashaqqatli faoliyat
olib borganini tasdiqlaydigan tarixiy manbalar ham ushbu kitobda o‘z aksini
topgan.
29

Adabiyotlar ro‘yxati:
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. –T.: “ O‘zbekiston ” , 201 9 .
2. "O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar
strategiyasi to‘g‘risida"gi Prezident Farmoni. PF-4797-son. 07.02.2017 yil.
3. “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun. O‘RQ-637-son. 23.09.2020 yil.
4. Mirziyoev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom
ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz. 1-jild . T.: “O‘zbekiston”, 2017.
5. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajakni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz. T.: “O‘zbekiston”, 2017.
6. Mirziyoev S h .M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz . T.: “O‘zbekiston”, 2016.
7. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash
– yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. T.: “O‘zbekiston”, 2017.
8. Mirziyoev Sh.M. tanqidiy tahlil, qat’iy tartib intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. T.:
“O‘zbekiston”, 2017.
9. Karimov I.A. Y u ksak ma’naviyat – engilmas kuch. T.: “Ma’naviyat”,
2008.
10. Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. –T.:
“O‘zbekiston”, 2011.
11. Karimov I.A. Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo‘lida
xizmat qilish – eng oliy saodatdir. –T., “O‘zbekiston”, 2015.
12. Mustaqillik: Izohli ilmiy-ommabop lug‘at // R.Ro‘ziev va
Q.Xonazarov umumiy tahririda. To‘ldirilgan uchinchi nashri. –T.: “S h arq”, 2006.
13. Shamsutdinov R., Maxmudov X. O‘zbekiston tarixi / Oliy o‘quv
yurtlarining notarix fakultetlari uchun o‘quv qo‘llanma. –T., “Sharq”, 2013.
14. O‘zbekistonning yangi tarixi. Uchinchi kitob. Mustaqil O‘zbekiston
tarixi. –T.: “S h arq”, 2000.
15. O‘zbekiston tarixining muhim sanalari (eng qadimgi davrlardan
bugungi kungacha) / Q. Rajabov va boshq. mas’ul muharrir: R. Abdullaev.-
30

To‘ldirilgan va qayta ishlangan beshinchi nashri. –T.: “ O‘zbekiston”, 2012.
16. http ://www. gov . uz
17. http://www.lex.uz
18. http://www.nrm.uz
19. http://www.press-servise.uz
20. https://president.uz
31

Mustaqil O’zbekiston davlatining rivojlanishi

Sotib olish