Mustaqil O'zbekistonda arxiv ishi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	47.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	10 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

66 Sotish

Mustaqil O'zbekistonda arxiv ishi

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH ....................................................................................................................2
I BOB. MUSTAQIL O'ZBEKISTONDA ARXIV ISHI......................................5
1.1 O’zbekiston Respublikasida arxiv ishi bo’yicha qonun va me’yoriy
hujjatlarning qabul qilinishi.......................................................................................5
1.2 O'zbekiston Respublikasi Markaziy davlat arxivi.....................................11
II BOB. O‘ZBEKISTAN RESPUBLIKASI ARXIV ASHKILOTLARIDA ISH
YURITISHNI TASHKIL QILISH......................................................................17
2.1 Arxiv hujjatlarining tavsifi........................................................................17
2.2 Arxiv tashkilotlarida ish yuritishni tashkil qilish......................................23
XULOSA ...............................................................................................................28
ADABIYOTLAR RO'YXATI .............................................................................29
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov o‘zining
“Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch” asarida yosh avlod qalbida yuksak
ma’naviyatni shakllantirishda ta’lim-tarbiya tizimining o‘rni yuksakligiga alohida
e’tibor qaratib “... farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega
bo‘lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga etkazish – ta’lim-tarbiya
sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo‘lishi lozim, deb qabul qilishimiz kerak” 1
,
- deb ta’kidlab o‘tadi.
Ma’lumki, axborot va bilimlar doirasi tez sur’atlar bilan kengayib borayotgan
hozirgi sharoitda barcha ma’lumotlarni faqat dars mashg‘ulotlari paytida
talabalarga etkazish vaqt nuqtai nazaridan amalga oshirish mushkul vazifa
hisoblanadi.
Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, talaba mustaqil ravishda shug‘ullansa va o‘z
ustida tinimsiz ishlasagina bilimlarni chuqur o‘zlashtirishi mumkin. Talabalarning
asosiy bilim, ko‘nikma va malakalari mustaqil ta’lim jarayonidagina shakllanadi,
mustaqil faoliyat ko‘rsatish qobiliyati rivojlanadi va ularda ijodiy ishlashga
qiziqish paydo bo‘ladi.
Shuning uchun talabalarning mustaqil ta’lim olishlarini rejalashtirish, tashkil
qilish va buning uchun barcha zaruriy shart-sharoitlarni yaratish, dars
mashg‘ulotlarida talabalarni o‘qitish bilan bir qatorda ularni ko‘proq o‘z ustida
mustaqil ta’lim olish uchun yo‘llanma berish oliy ta’lim tizimida faoliyat olib
borayotgan professor-o‘qituvchilarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
Talabaning mustaqil ishi – muayyan fandan o‘quv dasturida belgilangan
bilim, ko‘nikma va malakaning ma’lum bir qismini talaba tomonidan fan
o‘qituvchisi maslahati va tavsiyalari asosida auditoriya va auditoriyadan tashqarida
o‘zlashtirilishiga yo‘naltirilgan tizimli faoliyatdir.
1
O'zbekiston respublikasi birinchi prezidenti I.A.Karimov
2

Boshlang’ich sinf matematik darslarida ilg’or pedagogik texnologiyadan
foydalanib dars o’tilsa, o’qitish jarayoni takomillashadi. Kurs ishi dolzarbligi ana
shu bilan asoslanadi.
Arxeologlar qazishma usuli bilan ish ko`radilar. Ayniqsa yozuvlar paydo
bo`lmasdan burungi davr tarixini arxeologiya qazishmalarida topilgan buyumlar
to`ldiradi, arxeologiya qazishmasining natijalari matbuotda keng yoritib boriladi.
Katta qurilishlardao`tkaziladigan er qazish ishlarida arxeologiya buyumlariga
ehtiyot bo`lish yuzasidan ilmiy tushuntirishlar o`tkaziladi. Arxeologiya fani hali
boshqa fanlarga qaraganda yosh bo`lishiga karamasdan, dunyoda katta e`tibor
qozongan va hammani qiziqtirgan fandir. Tarixchilikning katta yutuqlaridan biri
arxeologiyaga katta e`tibor berganligi bilan belgilanadi. Jamiyat tarixi ishlab
chiqaruvchi kuchlarning rivoji va shu asosda ishlab chiqarish munosabatlarining
turli davrda o`zgarib borishidan iborat ekanligi fanda e`tirof etilgach, tarixni
ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlarga ajratib davrlash masalasi kun tartibiga qo`yildi.
Tarixchilikda butun insonyyat tarixi quyidagi davrlarga bo`lib o`rganiladi: 1.
Ibtidoiy jamoa tuzumi davri. 2. quldorlik davri. 3. Feodalizm davri. 4. Kapitalizm
davri. Hozirgi fanning aniqlashiga ko`ra, kishilik jamiya-ti tarixi bir million yilga
yaqinlasha boradi. SHu uzoq davrning oxirg`i ming yillaridangina sinfiy jamiyat,
ya`ni quldorlik jamiyati vujudga kelgan bo`lib, unga qadar o`tgan davrlar ibtidoiy
jamoa davrini, ya`ni sinf paydo bo`lgunga qadar o`tgan davrni o`z ichiga oladi.
O`zbekistonda tarix fani rivoj topgunga qadar, birinchidan, tarixni ishlab chiqarish
usullariga qarab davrlashtirish yo`q edi. O`zbekistonda, umuman O`rta Osiyoda
ibtidoiy jamoa davri bo`lganligiga shubha bilan qaralgan edi. Ikkinchidan, O`rta
Osiyoga aholi eron va Shimoliy Hindiston tomondan ko`chib kelgan, deb taxmin
qilinar edi. quldorlik davri ham go`yo bo`lmagan, eng qadimgi zamonlardan tortib,
so`nggi Buxoro amirlari yamonigacha O`rta Osiyo xalqlarining hayotida o`zgarish
bo`lmagan, deb uqtirilar edi. Bundan tashqari jamoat o`lkashunosligiga mustaqil
ravishda tanga pullarni o`rganuvchi mutaxassislar — numizmatlar, muhrlarni
o`rganuvchilar sfragistlar, tamg`a (gerb)larni o`rganuvchilar — geraldistlar, tosh,
3

metall, sopol va yog`ochdagi yozuvlarni o`rganadigan olimlar-epigrafistlar, eski
asbob-uskunalar va qurol-aslaha hamda shu kabi narsalarni to`plovchilar ham
uyushadi. Maktab o`lkashunosligi esa maktablarda tarih inson va jamiyat fani
o`qituvchilarining bevosita rahbarligida tashkil qilinadi. Maktab
o`lkashunosligining a`zolari V-X (XI) sinflarning eng intizomli va a`lochi
o`quvchilaridan tuzilib, ular o`lka materiallarini to`rt guruhga bo`lingan holda
to`playdilar. To`plangan arxeologik, etnografik, toponimik va arxiv hujjatlari
maktab o`lkashunoslik va tarix muzeylarida namoyish qilinadi. Maktab
o`lkashunosligi ta`lim-tarbiyani turmush, ishlab chiqarish, yangi jamiyat qurish
tajribasi bilan uzviy bog`liq holda o`rganadi. O`qitish jarayonida o`lka
materiallaridan o`rinli foydalanish o`quvchilarning o`z o`lkasi tarixini bilib olishga,
chuqur bilim olishga, mustaqil ijod qilishga bo`lgan qiziqishini orttiradi va kelgusi
hayot yo`lini tanlab olishga yordam beradi.
Kurs ishi maqsadi: Mustaqil o'zbekistonda arxiv ishi .
Kurs ishi predmeti: Mustaqil o'zbekistonda arxiv ishidan foydalanish.
Kurs ishi tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
4

I BOB. MUSTAQIL O'ZBEKISTONDA ARXIV ISHI
1.1 O’zbekiston Respublikasida arxiv ishi bo’yicha qonun va me’yoriy
hujjatlarning qabul qilinishi.
O’zbekiston Respublikasida arxiv ishi bo’yicha qonun va me’yoriy
hujjatlarning qabul qilinishi. Bugun ko’p millatli xalqimiz mustaqil vatanimizning
25 yillik qutlug’ to’yini baland ruh va katta xursandchilik bilan nishonlamoqda.
Mustaqillikka erishganimizdan so’ng jamiyatimizning barcha
sohalarida, jumladan , arxivshunoslik fanlarini rivojlantirish sohalarida ham
ko’plab o’zgarishlar sodir bo’lishiga olib kelmoqda. Biz bugun o’tgan yillar
mobaynida bosib o’tgan taraqqiyot yo’limizni xolisona baholar ekanmiz, eski
mafkuraviy tizim va g’oyalardan butunlay voz kechib, yangi hayot barpo etish
yo’lida qo’lga kiritgan, dunyo ahli tan olayotgan yuksak marra va yutuqlarimiz
barchamizga g’urur va iftixor bag’ishlashi tabiiydir. Mustaqillik sharoitida
“O’zarxiv” agentligi tomonidan arxiv ishining asosiy yo’nalishlarini
takomillashtirish hamda rivojlantirishning kompleks dasturlari ishlab chiqildi va
amalga oshirildi. Bu dasturlar besh yilga mo’ljallangan va quyidagi yo’nalishlar
bo’yicha tuzilgan: hujjatlarni idoraviy saqlovini ta’minlash, ularning davlat hisobi
va ilmiy-ma’lumot apparatini takomillashtirish , arxiv hujjatlaridan foydalanishni
jadallashtirish. 1996 yilda “O’zarxiv” agentligi O’zbekiston Respublikasida arxiv
ishini 2000 yilgacha rivojlantirish Konsepsiyasini ishlab chiqdi. Bu konsepsiya
davlat arxiv xizmati faoliyatining metodologik harakat dasturi edi. U jamiyatni va
davlatni axborot bilan ta’minlashdagi imkoniyatlarini kengaytirish, jamiyatning
hujjatli yodgorliklarini saqlashdagi rolini oshrishga qaratilgan edi. SHu maqsadda
O’zbekiston Respublikasi hukumati arxiv ishi va jamiyatning hujjatli
yodgorliklarini saqlash bo’yicha qonun va me yoriy hujjatlar ishlab chiqdi.‟
Masalan, “Arxivlar to’g’risida” (O’zR Oliy Majlisi axborotnomasi, 1999 y. №5
(1277), 120-bet) va “Madaniy meros ob ektlarini qo’riqlash va ulardan foydalanish
‟
to’g’risida” (O’R Oliy Majlis axborotnomasi, 2001 y. № 940 (1305-1306)gi
Qonunlari hamda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 30
5

oktyabrdagi “Arxiv ishiga oid me yoriy hujjatlarni tasdiqlash haqida” 482-sonli‟
Qaroriga asosan hamda Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 3 fevraldagi 49-sonli
Qaroriga (O’R VM SP, 2004 yil mart, 474-475-betlar) binoan ishlab chiqilgan.
Ushbu hujjatlarda O’zbekiston Respublikasi Milliy arxiv fondi (O’R MAF)
tarkibining tasnifi, shuningdek, hujjatlar saqlanishi tartibi va muddatlari
ko’rsatilgan, “O’zarxiv” agentligi tizimiga kiradigan muassasalar tarkibi aniqlab
berilgan. Mustaqillik yillari davlat arxiv muassasalari idoraviy arxivlar hujjatlari
saqlovini ta’minlash, ish yuritishni tashkil qilish borasida samarali ishlarni amalga
oshirdi. Ular o’z faoliyatini 1990 yil 28 iyunda “O’zbosharxiv” Qarori bilan
tasdiqlangan “DAF hujjatlari idoraviy saqlovining ta’minlanishini asosiy
yo’nalishlari (1990-1995 yillar)ning amalga oshirishni tashkiliy-metodik tadbirlari
rejasi” asosida amalga oshirdilar. Unda arxiv tashkilotlari Respublika vazirliklari
va idoralari bilan birgalikda DAF hujjatlari idoraviy saqlovini takomillashtirish ,
ular tarkibini yaxshilash, moddiy texnika bazasini yaxshilash, ularni kadrlar bilan
ta’minlash, idoraviy arxivlar bilan ishlash bo’yicha me yoriy-metodik
‟
qo’llanmalar tayyorlash va boshqa tadbirlarni amalga oshirish nazarda tutilgan edi.
Bu tadbirlarning bajarilishi muassasa, tashkilot va korxonalar idoraviy arxiv
hujjatlari saqlovini yanada yaxshilashga imkon berdi. SHahar va tuman
hokimiyatlari qoshidagi shaxsiy tarkib bo’yicha idoralararo arxivlar tarmog’i
birmuncha kengaydi. 1995 yilda 1990 yilga nisbatan bunday arxivlar soni 13 taga
ko’paydi va 1995 yilda ularning soni 91 tani tashkil qildi. Bu arxivlar shaxsiy
tarkib bo’yicha hujjatlar saqlovini va fuqarolarga ijtimoiy–huquqiy ma’lumotnoma
berishni yaxshiladi. 1990-1995 yillarda davlat arxivlari idoraviy arxivlarda 115 ta
kompleks, 1378 ta mavzu bo’yicha, 1705 ta nazorat qilish maqsadida tekshirish
o’tkazdi. SHu bilan birga, arxiv tashkilotlari Respublika ayrim idoralari
tarmoqlarida kompleks tekshiruvlar o’tkazdilar. Masalan, 1991-1995 yillarda
quyidagi idoralar tarmoqlari kompleks tekshirildi: O’zbekiston Respublikasi
Markaziy statistika qo’mitasi (1991 y.), Mahalliy sanoat vazirligi (1992 y.),
“O’zsanoatfuqaroqurilish” korporatsiyasi (1993 y.), Oliy va O’rta maxsus ta’lim
6

vazirligi (1994 y.), Sog’liqni saqlash vazirligi (1995 y.) va hokazolar. O’zbekiston
davlat sanoat va fuqarolar qurilishi korporatsiyasining kompleks tekshirilishi
natijasida 31 ta arxiv tashkiloti nazoratidagi muassasalarning 26 tasi binolar bilan
ta’minlanganligi, ulardan 20 tasi stelajlar bilan jihozlanganligi aniqlandi. 31 ta
tashkilotdan 17 tasining ish yuritish bo’yicha yo’riqnomasi, 58% muassasalarda
yig’majildlar nomenklaturasi bo’lgan. SHu bilan birga, ushbu korporatsiya
tizimidagi idoraviy arxivlarda hujjatlar saqlovini ta’minlash va ish yuritishni
tashkil qilishda ayrim kamchiliklar borligi aniqlandi. Ish yuritish bo’yicha
yo’riqnomalar va yig’majildilar nomenklaturasi barcha muassasa va korxonalarda
bo’lgan va joriy qilingan. Faqat 3 ta muassasa shtatida arxiv xodimi bo’lib, 5 ta
muassasada arxivga mas ul shaxs buyruq bilan tayinlanmagan edi.ʻ Hujjatlarni
tartibga solish , ularni davlat saqloviga tayyorlash va topshirish etarli darajada
uyushtirilgan emas edi. Korporatsiya tizimi bo’yicha doimiy saqlanadigan 5,1
ming ta yig’majild, shaxsiy tarkib bo’yicha 9,3 ming ta yig’majild tartibga
solinmagan va 3,2 ming ta muddati o’tgan yig’majildlar saqlanmoqda edi.
Ko’pchilik muassasalarda doimiy ishlaydigan ekspert komissiyasi tashkil
qilinmagan va u to’g’risida nizomlar ishlab chiqilmagan edi. Boshqa kompleks
tekshirilgan idoralar tizimida ham idoraviy arxivlarda hujjatlar saqlovi va ish
yuritishni tashkil qilinishida yuqorida bayon etilgan tizimdagiga o’xshash holatlar
uchradi. Arxiv tashkilotlari nazoratidagi muassasalarga ish yurtish bo’yicha
yo’riqnoma, yig’majildlar nomenklaturasi, ekspertiza komissiyasi, idoraviy arxiv
to’g’risidagi nizomlar ishlab chiqishga metodik va amaliy yordam ko’rsatdilar.
1996 yilda O’zbekiston Qishloq xo’jaligi vazirligi tizimi muassasalarida arxiv
hujjatlarining idoraviy saqlovi va ish yuritishda tashkil etilishi ahvoli o’rganildi.
Ish yuritishda asosiy me yoriy hujjat hisoblangan ish yuritish bo’yicha yo’riqnoma
‟
vazirlik tizimida mavjud bo’lgan 1763 ta tashkilotning 585 tasida (33%) ishlab
chiqilgan. Buning ustiga bir qator idoralarda ish yuritish bo’yicha tuzilgan
yo’riqnomalarga qo’shimcha aniqlik kiritilishi va arxiv muassasalari bilan
kelishish talab qilinardi. Vazirlik tizimi tashkilotlarining yig’majildlar
nomenklaturasi bilan ta’minlanishi 65% ni tashkil qilgan. Holbuki, hujjatlarni
7

qidirish, indekslashni o’tkazish, yig’majildda ijro etilgan hujjatlarni to’plashda
yig’majildlar nomenklaturasi odatdagi ish yuritishda asosiy hujjat hisoblanadi.
Idoraviy arxivlar to’g’risidagi nizomlar ushbu tizimning 585 ta tashkilotida mavjud
edi. Bu 31%ni tashkil qilardi. Tekshirilgan davrda tizimning davlat arxivlari
nazoratidagi 1763 ta tashkilotdagina 750 nafar ish yurituvchi xodim va 107 nafar
arxiv xodimi xizmat qilgan. Vazirlik tizimidagi 1333 ta (75%) muassasa va
tashkilotlar arxiv uchun ajratilgan xonalarga ega bo’lgan, qolgan 25% idorada esa
arxiv hujjatlari duch kelgan joylarda yotgan. Tizim bo’yicha arxiv muassasalari
nazoratidagi 1763 ta muassasaning 838 tasida ekspert komissiyasi tuzilgan,
shulardan 554 tasigina o’zining nizomiga ega bo’lgan. Tizim muassasalarida
tegishli davlat arxivlariga topshirilishi lozim bo’lgan 78-164 ta yig’majilddan
iborat hujjatlar belgilangan muddatdan ortiq saqlanayotgan edi. Qishloq xo’jaligi
muassasalarining idoraviy arxivlarida doimiy saqlanishi lozim bo’lgan 157610 ta
yig’majild saqlanayotgan bo’lib, qariyb 38 mingtasi tartibga keltirilmagan. Arxiv
tashkilotlarining harakati tufayli 1995 yilda respublika bo’yicha 61,5% idoraviy
arxivlar hujjatlar saqlaydigan joylar bilan, 67,7% davlat arxivlari nazorat qiladigan
muassasalar yig’majildlar nomenklaturasi bilan ta’minlanganligi ma’lum bo’ldi.
Davlat arxivlarida saqlanishi lozim bo’lgan hujjatlar saqlovini ta’minlashning
ishonchli garovi bu - idoraviy arxivlarda saqlanayotgan hujjatli materiallarni
tartibga solish va ularni davlat arxivlariga qabul qilish hisoblanadi. Lekin 1996 yil
1yanvar holatiga ko’ra idoraviy arxivlarda 1 milliondan ortiq doimiy muddatda
saqlanadigan va 0,5 millionga yaqin idoraviy arxivda saqlash muddati tugagan,
ya ni davlat arxiviga qabul qilinadigan hujjatlar saqlanar edi. Davlat arxivlaridaʻ
bo’sh joy bo’lmaganligi uchun idoraviy arxivlardagi hujjatlarni qabul qilish
imkoniyati bo’lmagan. Davlat arxiv fondi hujjatlari saqlovini ta’minlashning jiddiy
muammosi davlat va idoraviy arxivlarda hujjatlar saqlaydigan joylarning
etishmasligi edi. 1996 yil 1yanvarda Respublikamizda faqat 9 ta davlat arxivi
uchun qurilgan bino mavjud bo’lgan. 68 ta davlat arxivining binolari hujjatlar
saqlash uchun moslashtirilgan binolar bo’lib, ularning ko’pchiligi hujjatlar bilan
to’lgan va idoraviy arxivlardan davlat saqlovi uchun hujjatlar qabul qila olmas edi.
8

Arxivlarning rejali butlashni ta’minlash uchun respublika bo’yicha 1,5 milliondan
ortiq yig’majildlar saqlanadigan joylar qurib , foydalanishga topshirilishi lozim edi.
Respublika davlat arxivlarni hujjatli axborotlar bilan ta’minlash uchun O’zR Milliy
arxiv fondi (MAF) tarkibi va mazmuni to’g’risida ma’lumot apparati (IMA) barpo
qilindi. Davlat arxivlarining IMA tarkibiga quyidagi ma’lumotnomalar kiradi: 1)
arxiv ro’yxati (opis); 2) arxiv bo’yicha ko’rsatkich (putevoditel); 3) viloyat arxivi
bo’yicha qisqacha ma’lumotnoma; 4) fondlar katalogi; 5) Tizimli, ismli, mavzuli
kataloglar; 6) fondlar va mavzular bo’yicha sharhlar. Viloyat Davlat arxivlari
filiallarida fondlar katalogi va ro’yxatlar, Viloyat Davlat arxivlarida, bundan
tashqari, arxiv fondlari bo’yicha qisqacha ma’lumotnoma va tizimli katalog.
Markaziy Davlat arxivlarida IMA ning barcha turlari, albatta, bo’lishi kerak.
Ayrim arxivlar doirasidagi IMA dan tashqari, respublika va viloyat doirasida ham
IMA bo’ladi. “O’z arxiv” agentligida respublika fondlar katalogi , arxiv ishi
hududiy boshqarmalarida fondlar katalogimavjud. Bu barcha ma’lumotnomalar
tarixchilar, tadqiqotchilar uchun ochiqdir. Ular tadqiqotchilarga O’zR MAF tarkibi
va mazmuni haqida zarur bo’lgan ma’lumotlarni beradi. Mustaqil O’zbekiston
sharoitida arxiv tashkilotlari IMAni takomillashtirish bo’yicha kompleks dasturni
amalga oshirdilar. “1989 – 1995 yillarda DAF hujjatlarining davlat hisobi va IMA
ni rivojlantirish va takomillashtirish bo’yicha O’zbekiston Respublikasi arxiv
muassasalarining tashkiliy- metodik rejasi” ni bajara borib, arxiv tashkilotlari arxiv
hujjatlari IMA ni takomillashtirishda ma’lum darajada yutuqlarga erishdi. 1989 -
1995 yillarda 404368 ta yig’majilddan iborat arxiv ro’xatlari takomillashtirildi va
qayta ishlandi. Ularni takomillashtirish jarayonida yig’majildlar sarlavhalari tahrir
qilindi, ro’yxatlarga mundarija, kirish so’z va ko’rsatkichlar tuzildi. 152 ming ta
boshqaruv hujjatlari yig’majildlari, 6 ming ta ilmiy-texnik hujjatlar yig’majildlari,
227 ta kino hujjatlar saqlov birligi, 49 ming ta foto hujjatlar va 4,1 ming ta
fotofono hujjatlar saqlov birligi kataloglashtirildi. Mavzular bo’yicha kataloglar
uchun 375 ming ta kartochka tuzildi va kataloglarga qo’shildi. Davlat arxivlari
fondlar tarkibi va mazmuni haqida 5 ta ma’lumotnoma chop etdilar, jumladan,
“O’zbekiston Respublikasi kino-foto-fono hujjatlari markaziy davlat arxivining
9

ko’rsatkichi”, “O’zbekiston Respublikasi ilmiy- texnikaviy va tibbiyot hujjatlari
markaziy davlat arxivining ko’rsatkichi”. Mustaqillik tufayli respublikamiz,
xalqimiz tarixiga qiziqish keskin ortdi. SHu munosabat bilan davlat arxivlarining
xalqning arxiv hujjatlariga bo’lgan talabini qondirishga qaratilgan axborot
faoliyatining ahamiyati ham o’smoqda. O’zbekiston arxiv tashkilotlari
faoliyatining asosiy yo’nalishlaridan yana biri tarixiy hujjatlarni e lon qilish‟
hisoblanadi. Biroq, bozor munosabatlari sharoitida arxiv tashkilotlari nashriyot
bazasi, qog’oz va mablag’ yo’qligi tufayli hujjatlar to’plamlari chop etish
imkoniyati bo’lmadi. Tarix ixtisosligidagi manfaatdor tashkilotlar, shuningdek,
homiylarni qidirish borasidagi urinishlar muvaffaqiyatsiz bilan tugallandi. Arxiv
tashkilotining ilmiy-tadqiqot ishlari ana shunday ahvolda qoldi. Bozor
munosabatlariga o’tish davrida arxiv ishini tashkil qilish. Bozor munosabatlariga
o’tish sharoitida iqtisodiy islohotlar jarayonida arxiv tashkilotlarida xo’jalik
yuritishning iqtisodiy usullarini joriy qilish va rivojlantirish yuz bermoqda.
Respublika arxiv ishini rivojlantirish fondining asosiy qismini bundan keyin ham
davlat byudjeti mablag’lari tashkil etadi. SHu bilan birga, yangicha xo’jalik
yuritish usuliga o’tish arxivlarga tashkilot va korxonalar, jamiyat va kooperativ ,
ijodiy muassasalar hamda aholiga shartnoma asosida pullik xizmat ko’rsatishni
kengaytirish hisobiga byudjetdan tashqari moliyalashtirish manbalarini topish
imkoniyatini berdi. Davlat arxivlarining shartnoma asosida bajaradigan pullik
xizmat turlari quyidagilar:
1. Vazirlik, idora va boshqalarga yig’majildlar nomenklaturasini ishlab chiqish
hamda ish yuritishni tashkil qilishda metodik va amaliy yordam ko’rsatish.
2. Hujjatlarni tanlab olish va tartibga solish, jumladan shaxsiy arxivlarda ham
shunday ishlar amalga oshirilishi mumkin.
3. Mavzuli so’rovlarni, shuningdek, mulkdorlik huquqi to’g’risida, sulolalar
xususidagi so’rovlarni bajarish.
10

4. Tashkilotlarni axborot bilan ta’minlash.
5. O’quv yurtlari, ijodiy muassasalar va boshqa tashkilotlar buyurtmasi bilan
hujjatlar to’plamlari, hujjatlar ko’rgazmalari, ekskursiyalar tayyorlash.
Davlat arxivlari rahbarlari ish haqi fondidan iqtisod qilingan, pullik xizmat
va shartnoma asosida topilgan qo’shimcha daromadlar asosida xizmatchilarni
iqtisodiy rag’batlantirish (oylikka qo’shimcha haq qo’shib berish, mukofotlash)
huquqiga ega bo’ldilar. 1999 yilda respublika arxiv tashkilotlari pullik xizmat
hisobiga 47,5 million so’m daromad qildilar. Arxiv tashkilotlari pulli xizmatdan
olingan daromaddan xizmatchilarni mukofotlash, ularga qimmatli sovg’alar taqdim
etish va sog’lomlashtirish tadbirlarini amalga oshirdilar. Mustaqillik sharoitida
arxiv ishining boshqaruv davlat organi O’zbekiston Vazirlar Mahkamasi
huzuridagi “O’zarxiv” agentligi hisoblanadi. Uning tizimiga
Qoraqalpog’iston Respublikasi , viloyatlar va Toshkent shahri hududiy
boshqarmalari, ularning qaramog’idagi davlat arxivlari (ularning filiallari) hamda
markaziy davlat arxivlari kiradi. Yuqorida qayd etilgan tashkilotlarga arxivlarni
butlash, O’zbekiston Respublikasi Milliy arxiv fondi hisoblangan respublika
xalqlarining o’tmish tarixi to’g’risidagi hujjatli yodgorliklarni jamiyat va fuqarolar
manfaati uchun saqlash va foydalanish kabi davlat majburiyatlari yuklangan.
Hozirgi kunda O’zbekiston Respublikasida 80 dan ortiq davlat arxivlari bo’lib,
ularda 6 mln. yig’majildlardan ziyod hujjatlar asrab- avaylab saqlanmoqda. Ushbu
hujjatlardan tarixchilar, tadqiqotchilar, talabalar va boshqa mutaxassislar ilmiy,
madaniy- ma’rifiy ishlarda keng foydalanmoqdalar. Bugungi kunda
respublikamizning barcha Davlat arxivlari “O’zbekiston Respublikasi davlat
arxivlarining asosiy ish qoidalari” ga amal qilishlari shart. Ilmiy-texnikaviy, kino,
foto va fono hamda boshqa maxsus hujjatlarni saqlaydigan davlat arxivlari
mazkur Qoidalardan rejalashtirish , ilmiy-tadqiqot va uslubiy ishlarni tashkil etish,
hujjatlardan foydalanish, idoraviy arxivlarni nazorat qilish masalalari bo’yicha
foydalanishlari mumkin. Boshqa masalalarda ular uchun ishlab chiqilgan maxsus
qoidalarga amal qiladilar.
11

1.2 O'zbekiston Respublikasi Markaziy davlat arxivi.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy Davlat Arxivi tarixi va uning asosiy
jamg’armalari. O’zbekiston Respublikasi Markaziy Davlat arxivi (O’zR MDA)
respublika ahamiyatidagi tashkilot hisoblanadi va O’zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasi huzuridagi "O’zarxiv" agentligiga bo’ysunadi. Arxiv
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tashkil etiladi va
tugatiladi. O’zR MDA o’z faoliyatida O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga,
O’zbekiston Respublikasi qonunlariga, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining
qarorlariga, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari va
farmoyishlariga, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi
"O’zarxiv" agentligi yo’riqnomalari, qoidalari va ko’rsatmalariga amal kiladi.
O’zR MDA o’z faoliyatini arxiv direktsiyasi ishining va arxiv rivojlantirish rejalari
asosida amalga oshiradi.
Arxivning asosiy vazifalari:
- arxiv yo’nalishi bo’yicha hujjatlar bilan jamlash;
- arxivning hisobga olish tizimi va ilmiy-ma’lumot apparatini
rivojlantirish va takomillashtirish;
- arxivda saqlanayotgan O’zbekiston Respublikasi Milliy arxiv
jamg’armasi hujjatlari saqlovini ta ь minlash;
- arxivning axborot bazasini kengaytirish;
- hujjatlardan har tomonlama foydalanish va ularni nashr
qilishni tashkil etish;
- arxivshunoslik, xujjatshunoslik, arxeografiya sohalarida
12

ilmiy-tadqiqot ishlar olib borish;
- o’z yo’nalish bo’yicha xujjatlar bilan ishlashda ilmiy-uslubiy va
amaliy yordam ko’rsatish. Arxiv 1958 yili O’zSSR Markaziy davlat tarix arxivi
hamda O’zSSR oktyabr inqilobi va sotsialistik qurilish Markaziy Davlat
Arxivining (1931 yilda tashkil topgan) qo’shilishi natijasida tashkil topdi. 1991
yildan esa O’zbekiston Respublikasi Markaziy Davlat Arxivi deb nomlanadi.
Arxivda milliy bo’linishga qadar Turkmaniston, Tojikiston, Qirg’iziston,
Qozog’iston va O’zbekistonning bir qism kirgan Turkiston tarixiga oid hamda
O’zbekiston tarixini aks ettiruvchi hujjatlar saqlanadi. Harbiy gubernator va
Turkiston viloyati qo’shinlar qo’mondoni hamda markaziy viloyat mahalliy
aholisini boshqaruvchisining Turkiston general-gubernatorligi shakllanishidan
avvalgi davrga taalluqli bo’lgan davrga qarashli (1865-1868 yillar)
jamg’armalarida ma’muriy tuzilma va aholini boshqarish, Turkiston viloyati
haqida ma’lumotlar bor. Turkiston general-gubernatori devonxonasi, Turkiston
general gubernatoriga qarashli diplomatik amaldori , Buxorodagi Rossiya siyosiy
agentligi jamg’armalarida Roosiyaning G’arbiy Xitoy, Afg’oniston, Buxoro, Xiva,
Eron bilan bo’lgan diplomatik va iqtisodiy aloqalari haqidagi materiallari
to’plangan. Turkiston general-gubernatorining O’rta Osiyo hokimiyatlari bilan
tuzilgan shartnomalari, O’rta Osiyoning Rossiyaga biriktirilishi tarixi to’g’risida,
Rus qo’shinlari G’o’lja tumanini egallashi (1871 yil) va uni Xitoyga (1881 yil)
qaytarilishi, Pomir tumanini Rossiyaga biriktirilishi (1895 yil), Turkistonga
ko’shni bo’lgan davlatlarning siyosiy va iqtisodiy hayotiga oid hujjatlar mavjud.
Xujjatlar Turkiston O’lkasining ma’muriy tuzilishi, uning alohida mintaqalarini
ta’iflaydi, shaxarlar tuzilishi va shahar nizomini kiritilishi, madrasa va
masjidlarning holata va soni haqida guvohlik beradi. Turkiston general-gubernatori
devonxonasi, Turkiston tuman qo’riqlash bo’limi, viloyat boshqaruvi, uezd
boshliqlari, mahkama organlari hujjatlari va boshqa jamg’armalarda O’rta Osiyo
xalqlarining milliy-ozodlik kurashlari aks ettirilgan. Hujjatlarda Farg’onadagi
kuzgalon (1885 yil), Buxorodagi g’alayon (1910 yil), Turkiston o’lkasidagi
13

qo’zg’olonlar to’g’risidagi ma’lumotlar bor. Turkiston o’lkasi moliyaviy-iqtisodiy
rivojlanishi, iqtisodiy-xo’jalik muassasalari, tashkilotlari va korxonalari, Turkiston
general-gubernatori devonxonasi jamg’armalari hujjatlarida aks ettirilgan. Tog’-
kon qazib olish, paxta qayta ishlash sanoati, sanoat korxonalarini, temir yo’llarini
barpo etish, rivojlanishi haqidagi ma’lumotlar, paxtani qayta ishlash, harid qilish
va sotish, savdo-sanoat va Turkiston o’lkasi davlat mulki va dehqonchilik
boshqarmasi hujjatlarida mavjud. Hujjatlar dehqonchilik, yerdan foydalanish
masalalari, vaqf masalalarini hal etish, paxta va boshqa texnik o’simliklarni
yetishtirish,bog’dorchilikni, pillachilik, uzumchilik, tamakichilikni
rivojlantirishmasalalarini yoritadi, ekin va turli boshoqli ekinlar hosildorligi,
xalqarova Rossiya ko’rgazmalarida namoyish etish haqida m’lumotlarga ega.
Sug’orish inshootlarini barpo etish va ularni o’zgartirish, ya ь ni yerlarga suv
chiqarish , o’rmonzorlar yaratish va qum to’sish ishlari haqida, zakot, mirabon va
boshqa soliqlar haqida ma’lumotlar Turkiston general-gubernatori devonxonasi,
dehqonchilik va davlat mulki boshqaruvi jamg’armalari hujjatlarida aks topgan.
Turkistonning madaniy hayoti o’quv va madaniy-yoritish ilmiy ekpeditsiya va
tadqiqotchilar haqidagi hisobotlar va yozishmalar, Rossiya jo’g’rofiya jamiyatining
Turkiston bo’limi, muzeylar arxeolog, izlanish va tarixiy yodgorliklarni saklash
ishlari haqida, shuningdek ilmiy jamiyatlar kengashlarida so’zlangan
ma ь ruzalarning qo’lyozmalari, olimlari xatlari saqlangan. Viloyat boshqaruvi
jamg’armalarida vabo, o’lat, chechak kasalligi epidemiyalariga qarshi kurash
xaqidagi ma’lumotlar mavjud. Xiva xonligining devonxonasi (1874-1917yil) va
Buxoro amirining Qushbegi Arxivi jamg’armalari Buxoro va Xiva xonliklarining
siyosiy va iktisodiy xolatini, maxalliy aholining tarkibi va mulkchiligini, beklar va
musulmon dini peshvolarni, O’rta Osiyo xalqining madaniyati, urf va odatlarini
ta ь riflaydi, 1917 yil fevraldan oktyabrgacha bo’lgan davrdagi Vaktli siyosatani
ta’riflovchi hujjatlar Turkiston kumitasi Vaktli xukumat, ishchi va soldat
deputatlarining O’lka soveti jamgarmalarida
14

mujassamlashgan. Markaziy ijroiya kumitasi (MIK), Xalq Komissarlari soveti
(XKS) va Turkiston ASSR xalq komissariyatlari jamg’armalaridagi hujjatlarida
Sovet hukumatining o’rnatilishi va uning xo’jalik va madaniy qurilishdagi
faoliyatdan aks ettiruvchi voqealar yoritib berilgan. Shuningdek, Turkiston
Respublikasi deb e’lon qilinishi, ishlab chiqarish korxonalarini, maxalliy
boylarning yerlarini milliylashtirish, ishlab chiqarishga ishchilar nazoratini joriy
etish, frontlardagi ahvol haqida tezkor ma’lumotlar, milliy ozodlik harakatlariga
qarshi qilingan operatsiyalar xakidagi hujjatlar ham bor. 1924 yilda O’rta Osiyoda
milliy-hududiy chegaralanish ishlarini o’tkazishga tayyorgarlik O’zbekiston va
Turkmaniston SSR, Tojikiston ASSR, Qirg’iziston avtonom viloyatini tashkil
topish va sovet O’zbekiston tarixining keyingi davriga oid voqealar haqidagi
xujjatlar Turkiston Markaziy ijroiya kumitasi (TurMIK), UZSSR Markaziy ijroiya
qo’mitasi va xalq komissarlari Soveti (MIQ va XKS O’zSSR) jamg’armalarida
mavjud. SHuningdek, O’zbekiston Markaziy ijroiya qo’mitasining birinchi raisi Y.
Oxunboboevning faoliyati hakidagi xujjatlar ham bor. Arxivda Buxoro va Xorazm
Xalq Respublikalarining markaziy va mahalliy tashkilotlarining hujjatlari
saqlanadi (1920-1924 yillar). O’rta Osiyo, shu jumladan O’zbekiston xalq
xo’jaligining rivojlanishi masalalari haqidagi xujjatlar xalq xo’jaligi markaziy
kengashi, iqtisodiy kengashi, Davlat rejasi , Turkiston ASSR xalq xo’jaligi
idoralari, O’zSSR Davlat rejasi, O’rta Osiyo iqtisod kengashi va O’rta Osiyo
davlat rejasi jamg’armalarida mujassamlangan. Og’ir mashinasozlik, kon qazish,
paxta tozalash, yengil, oziq-ovqat va boshqa sanoat tarmoqlarining shakllanishi va
rivojlanishi, ikkinchi jahon urushi, urushdan keyingi davr haqidagi ma’lumotlar
sanoat va korxonalar jamg’armalarida mavjud. Qishloq xo’jaligini jamoalashtirish
1925-1926 yillardagi yer-suv islohotini o’tkazilishi, Qo’shchi birlashmasini tashkil
topishi, qishloq xo’jaligini qayta tuzilishi, paxtachilik, ipakchilik, o’rmon xo’jaligi,
suv xo’jaligi, chorvachilik, suv inshootlarining rivojlanishi hakidagi ma’lumotlar
yer masalalari bo’yicha xalq qo’mitasi va uning boshqarma va bo’limlari
jamg’armalari hujjatlarida aksini topgan. Qo’riq yerni o’zlashtirish va sug’orish
bosh rejasi ham saqlangan. Hujjatlarda yig’im-terim va paxta tayyorlash mavsumi,
15

agronomlik tarmoqlarini tashkil qilish, qishloq xo’jalik zararkunandalariga qarshi
kurash, tuproqni o’rganish tadqiqotlari, melioratsiya va gidrotexnika ishlari, jamoa
xo’jaligi faoliyatini tashkil qilish, MTSlar haqida ma’lumotlar bor. O’rta Osiyo
respublikalari hududida davlat va kooperativ savdoni boshqarish haqida, qo’shni
davlatlar bilan savdo-sotiq ishlari, qishloq xo’jalik mahsulotlari va boshqa tovarlar
bilan xalqni ta ь minlash, O’rta Osiyo respublikalarining O’rta Osiyo va butun
ittifoq yarmarkalarida ishtirok etishi, hunarmandchilik va iste ь molchilik
kooperatsiyalari haqidagi hujjatlar, savdo muassasalari, kooperativ tashkilotlar,
aktsionerlik jamiyatlari, to’g’risida ma’lumotlar bojxona jamg’armalarida
mavjud. Madaniy qurilish , ilm-fanni shakllanishi va rivojlanishi, xalq ta’limini
tashkil qilish, ilmiy muassasalar tarmog’i, bolalar turmushini yaxshilash
masalalari, sog’liqni saqlash haqidagi ma’lumotlar Madaniyat Vazirligi, maorif,
sog’likni saqlash va ularning muassasalari jamg’armalarida yoritilgan. Nashriyot
va nashriyot ishlari, adabiyot va san’atning rivojlanishi haqidagi ma’lumotlar
Madaniyat vazirligi, nashriyot tahririyatlari, ijodiy uyushmalar jamg’armalarida
mavjud. O’rta Osiyoda huquq me’yorlarini o’rnatish, musulmon xalq sudlarini
tuzish haqidagi ma’lumotlar sud prokuratura organlari jamg’armalari hujjatlarida
aks ettirilgan. Kasaba uyushmalari va jamoa tashkilotlarining faoliyatlari, mehnatni
muhofaza qilish, mehnatkashlarni sog’lomlashtirish va boshqa masalalar bo’yicha
ma’lumotlar Turkiston byuro VTSSPS, O’zbekiston kasaba uyushmasi, markaziy,
respublika va mahalliy kasaba uyushmasi qo’mitalari, Markaziy ixtiyoriy
jamiyatlar qo’mitalari jamg’armalarida yoritilgan. Arxivda shaxsiy kelib chiqish
jamg’armalari ham mavjud. Ular orasida: P.A.Kobozev (Turkiston Markaziy
ijroiya qo’mitasining raisi) va D.I. Manjura (TurMIQ rais o’rinbosari); fan
arboblaridan: qishloq xo’jalik fanlar doktori, professor A.I. Belov, O’zSSR fanlar
akademiyasi prezidenti H.M. Abdullaev; adabiyot va san’at namoyondalaridan -
yozuzchilar D.M.Abdullaxanov, S.Abduqahhorov, A.V. Almatinskaya, O’zSSR
xalq rassomi L.A.Abdullaev, arxeolog Ya.G.Gulyamov, akademik-etnograf
K.SH.SHoniyozov, akademik-sharqshunos S.A. Azimjonova, tarixchi A.Karimov,
rassom
16

J.Xasanova, texnika fanlari doktori, samolyotsoz XT.Sarimsoqov, yozuvchi-
tarjimon GAJahongirov, selektsioner olim S.N. Alimuhamedov va boshqalarning
shaxsiy jamg’armalari bor. O`quv xonalari ishi. Barcha foydalanuvchilar arxiv
hujjatlaridan foydalanishda teng xuquqlarga ega. O’quv xonalariga qatnaganligi,
arxiv hujjatlaridan foydalanganligi uchun haq olinmadi. Ilmiy-tadqiqot
muassasalarining rejalariga muvofiq ilmiy ish olib borayotgan yoki xizmat
topshirig’ini bajarayotgan foydalanuvchilar o’zlarini yuborgan tashkilotlarning
xatlarini taqdim etadilar. SHaxsiy tashabbusi bilan tadqiqot olib borayotgan
foydalanuvchilar o’quv xonalariga shaxsiy arizalari asosida qo’yiladi. Xatlarda
yoki shaxsiy arizalarda foydalanuvchilarning familiya, ismi, otasining ismi,
lavozimi, ma’lumoti, ilmiy darajasi, unvoni, tadqiqot mavzusi xronologik doirasi ,
maqsadi ko’rsatiladi. O’quv xonada ishlash uchun ruxsat arxivlar rahbariyati
tomonidan foydalanuvchilarga zarur bo’lgan muddatga, odatda rassmiylashtirish
kunidan boshlab 1 yilga beriladi. Zarurat tug’ilgan taqdirda muddatini uzaytirish
masalasi arxiv rahbariyati bilan kelishib olinadi. 16 yoshga yetmagan shaxslar
hujjatlar bilan ishlashga qo’yilmaydi. O’quv xonalariga ruxsatnomalarni
rasmiylashtirish foydalanuvchi shaxsini tasdiqlovchi hujjat taqdim etgan taqdirda
amalga oshiriladi. O’z RMDA tomonidan ko’rsatiladigan xizmatlar va fuqarolarni
qabul qilish. O’z RMDA xujjatlarni nashr qilish va ulardan foydalanish bilan
shug’ullanuvchi barcha tashkilotlar bilan aloqa o’rnatadi, bu tashkilotlarga
respublika davlat arxivi hujjatlaridan ilmiy, amaliy, ijtimoiy-madaniy va boshqa
maqsadlarda foydalanish bo’yicha ma’lumotlar yetkazib beradi. Bundan tashqari
O’zR MDA tashkilotlar va jismoniy shaxslarning davlat arxivi hujjatlari bo’yicha
tematik so’rovlariga javob beradi; davlat arxivida mavjud hujjatlarni tematik
guruhlarga ajratadi; tashkilot va muassasalarning tashabbuslariga ko’ra arxiv
hujjatlari bo’yicha ko’rgazmalar, ekskursiyalar o’tkazadi. O’zR MDA o’rta ta’lim
muassasalariga ham xizmatlar ko’rsatadi, ya’ni arxiv hujjatlaridan foydalangan
holda maktablarda darslar uyushtiradi. O’zR MDA shartnoma asosida arxiv
yo’nalishlari bo’yicha pullik xizmatlarini taklif qiladi. Fuqarolarni qabul qilish
ishini xujjatlardan foydalanish va nashr etish bo’limi tashkil qiladi, u ijtimoiy-
17

xuquqiy so’rovlarni bajaradi va fuqarolarni qabul qiladi. SHuning uchun
foydalanuvchi tomonidan so’rov varaqasi to’ldiriladi, unda ko’rsatiladi: familiyasi,
ismi, otasining ismi, tugilgan sanasi, ish joyi (tashkilotning to’g’ri nomi), u yoki bu
tashkilotda ishlagan vaqti, murojaat qiluvchining manzili va uning telefoni.
Fuqaralarning so’rovlarini bajarish muddati-1 oy. O’zbekistonda kino, surat va
ovozli hujjatlar Markaziy Davlat arxivining tashkil topishi va asosiy
jamg’armalari. 1943 yilda tashkil topgan. 1959 yilda O’zbekiston SSR Markaziy
davlat arxivining kino, surat, ovozli xujjatlar bo’limi etib qayta tashkil etilgan.
1974 yildan O’zbekiston SSR kino,surat, ovozli hujjatlar Markaziy davlat arxivi,
1991 yil sentyabrdan O’zbekiston Respublikasi kino, surat va ovozli hujjatlar
Markaziy Davlat Arxivi deb nomlangan. O’zbekiston Respublikasi kino, surat va
ovozli hujjatlar Markaziy Davlat Arxivi - Urta Osiyodagi eng yirik va
O’zbekistondagi yagona, maxsus xujjatlar saqlovi uchun ixtisoslashgan arxivdir.
O’zR KSOH MDA O’zbekiston Respublikasida o’z soxasiga tegishli bo’lgan
maxsus hujjatlar bilan ishlashda ilmiy-uslubiy markaz hisoblanadi.

18

II BOB. O‘ZBEKISTAN RESPUBLIKASI ARXIV ASHKILOTLARIDA ISH
YURITISHNI TASHKIL QILISH
2.1 Arxiv hujjatlarining tavsifi
Arxivlarda turli idoralar, korxonalar, tashkilotlar, shu-ningdek ayrim
shaxslar faoliyati jarayonida yaratilgan va to’plangan hujjatlar va materiallar
saqlanadi. Arxeologik tadqiqotlarning guvohlik berishicha, arxivlar qadimgi
zamonlarda, yozuv paydo bo’lishi bilan bir vaqtda vujudga kelgan. Mesopotamiya,
Misr va Kichik Osiyoda ibodatxonalar va quldorlar saroylarida dastlabki arxivlar
mavjud bo’lganligi aniqlandi. Bu arxivlarda o’sha davrdagi qonunlar matni , sud
hujjatlari, podsholarning farmoyishlari va boshqa hujjatlar saqlanar edi. Mazkur
hujjatlar sopol lavhlarga, randalangan taxtachalarga, papirus va oshlangan charm
(pergament) ga bitilgan. Qadimgi Yunonistonning Knoss shahri xarobalarida (Krit
oroli) yirik arxivning qoldiqlari topildi. Antik davrda Afina shahridagi arxivlar,
ayniqsa, Metroon ibodatxonasi qoshidagi arxiv dong taratgan edi.
Qadimgi Rimda arxivlar dastlab kohinlar tasarrufida bo’lgan. Rimdagi eng
qadimiy arxiv Senat arxivi bo’lib, bu hujjatgoh Saturn ibodatxonasida joylashgan
edi. Mazkur arxivda senat va respublika mahkamalarining hujjatlari, senzorlarning
aholini ro’yxatga olishi bilan bog’liq materiallar va boshqa muhim hujjatlar
saqlanardi. Rim saltanati davrida esa yozma hujjatlar saqlanadigan arxiv
imperatorlar saroyida joylashtirildi. G’arbiy Rim saltanitining halokatidan so’ng
Rim imperatorlari arxivining davomchisi Vizantiya arxivi bo’ldi. Ilk o’rta asrlarda
G’arbiy Yevropada qirollar, yirik feodallar va monastirlarning arxivlari vujudga
keldi. Ularning orasida eng yirigi V asarda tashkil etilgan Vatikan arxivi
hisoblanadi. Vatikan arxivi hozirgi kunda ham mavjud bo’lib, bu yerda
Yevropaning o’rta asrlar tarixini o’rganish uchun zarur bo’lgan nodir va qimmatli
hujjatlar majmuasi saqlanmoqda. Yevropada markazlashgan davlatlarning tashkil
topishi va rivojlanishi natijasida mayda arxivlarning yiriklashish jarayoni
kuzatiladi. Qirollar arxivlari bo’ysundirilgan feodallarning arxivlari hisobiga
kengayib bordi. Qirollar arxivlari g’oyat maxfiy tarzda saqlanar edi. Yevropada
19

qirolik hokimiyatining kuchayishi va umumdavlat boshqaruv muassasalarining
shakllanib borishi natijasida muassasa arxivlari paydo bo’ldi. Muassasa
arxivlarining faoliyati o’zaro bog’lanmaganligi oqibatida hujjatlar nihoyatda tarqoq
holda saqlanar edi. XVIII-XIX asrlardagi burjua inqiloblari arxiv ishlarida tub
o’zgarishlarga olib keldi. Burjuaziya qator mamlakatlarda arxiv ishlarini
markazlashtirdi. Arxivlarni boshqarish uchun maxsus muassasalar ta’sis etildi.
Masalan, 1794 yilda Fransiyada Konvent maxsus dekret qabul qilib, markaziy
davlat arxivini tashkil etdi. Mazkur arxivga umumdavlat boshqaruv organlarining
hujjatlarini topshirish shart etib qo’yildi. Joylardagi davlat organlari hujjatlari
departamentlar arxivlariga topshirilishi shart edi. Fransiyada arxiv ishi sohasidagi
bu islohot qator boshqa davlatlar uchun namuna bo’ldi. Ular ham Fransiya singari
davlat arxiv tizimini yaratdilar. Lekin Angliya va AQSh singari mamlakatlarda
o’sha vaqtda ham, hozir ham yagona davlat arxiv tizimi barpo qilinmadi. Bu
yerdagi markaziy, viloyat va shahar arxivlarining har biri mustaqil ravishda
faoliyat ko’rsatib kelmoqda. XIX asrda qator Yevropa mamlakatlari va AQShda
arxivlarining eshiklari tadqiqotlar uchun ochildi. Natijada arxiv hujjatlaridan ilmiy
maqsadlarda foydalanish va ularni nashr etish imkoniyati Yangi zamonda
arxivlarda saqlanayotgan hujjatlar sonining keskin oshganligi tufayli ularni saqlash
va foydalanish bilan bog’liq ishlar tobora murakkablashib bordi. Natijada,
hujjatlarni hisobga olish, ularni bir tizimga solish va ro’yxatga olishning yangi-
yangi usullari ishlab chiqildi va amalda qo’llanildi. Shu tariqa arxivshunoslik fani
paydo bo’ldi. Arxivshunoslik – muhim ijtimoiy ahamiyatga hujjat va materiallarni
turkumlash, ularni bir tizimga solish , saqlash, ulardan ilmiy va amaliy maqsadlarda
foydalanish to’g’risidagi fandir. Mazkur ko’makchi tarix fani arxiv ishining
umumiy qonuniyatlarini, hujjat va materiallarni tanlab olish va saqlash, ulardan
foydalanish tamoyillarini ishlab chiqadi. Hozirgi kunda hujjat va materiallarning
umumiy miqdori va turlari nihoyatda ko’pdir. Shuning uchun ham arxivshunoslik
fanini rivojlantirmasdan, hujjatlarni saralash va saqlashning zamonaviy usullarini
egallamasdan turib arxiv ishini to’g’ri yo’lga qo’yish amri maholdir.
20

Arxivshunoslik asoslarini yaxshi bilish bo’lajak tarixchi uchun g’oyat muhimdir.
Arxiv hujjatlari bilan ishlash uslublarini egallash ilmiy-tadqiqotlar uchun yo’l
ochib beradi, bakalavriat va magistraturada tahsil olayotgan talabalarga yuqori
ilmiy saviyadagi bitiruv-malakaviy ishlar va magistrlik dissertasiyasi tayyorlash
imkonini beradi. Mazkur fanni o’rganish arxivshunos kadrlar tayyorlash nuqtai
nazaridan ham zarur. Hozirgi kunda ayrim kasb-hunar kollejlarida
“Hujjatshunoslik, arxivshunoslik” mutaxassisligi bo’yicha o’rta maxsus
ma’lumotli kadrlar tayyorlashga kirishildi. Lekin respublikamizning birorta
universitet yoki institutida oliy ma’lumotli arxivshunoslar tayyorlanmaydi. Shu
boisdan bu fanni tarix fakulpteti talabalariga o’rgatish arxivlarni oliy malakali
kadrlar bilan ta’minlash uchun ham muhimdir. Arxivshunoslik kursini o’rganish
jarayonida biz O’zbekistonda arxiv muassasalarining vujudga kelishi, ularning
rivojlanish bosqichlari, arxivlarning hozirgi ahvoli, faoliyatining asosiy
yo’nalishlari bilan tanishib boramiz. Shu bilan birga arxivlarning maqsad va
vazifalari, arxivlarga topshiriladigan hujjatlarni tanlash va saralash , ularni saqlash
va turkumlash, hisobga olish, ulardan foydalanish usullarini o’rganamiz. Bugungi
kunda ko’pgina tarixchilar va arxivshunoslar orasida Rossiya istilosiga qadar
“O’rta Osiyo davlatlarida hyech qanday arxiv bo’lmagan” degan nuqtai nazar
yashab keladi. Taniqli sharqshunos olim A. A. Semyonov 1922 yilda quyidagilarni
yozgan edi: “Musulmon Sharqida, umuman Turkistonda biz tushunadigan
ma’nodagi arxivlarni tasavvur qilolmaydiar, negaki idoraviy ishlar nihoyatda
boshqacha tarzda olib borilgan”. A. V. Chernov esa o’zining “SSSRda arxiv ishi
va uni tashkillashtirish tarixi” nomli o’quv qo’llanmasida to’ppadan-to’g’ri 1917
yilga qadar “O’rta Osiyo davlatlarida hyech qanday arxiv bo’lmagan” deb yozadi.
Yo’q, to’g’ri emas. O’rta Osiyoda qadimgi zamonlardan buyon arxivlar mavjud
bo’lgan. O’rta Osiyoda qadimgi arxivlarning paydo bo’lishi bu yerda ilk
davlatlarning vujudga kelishi hamda yozuvning tarqalishi bilan bog’liqdir. O’rta
Osiyoda xo’jalikning rivojlanib borishi, davlatchilining shakllanishi natijasi
o’laroq turli xo’jalik, soliq va yuridik hujjatlarning yaratila boshlandi. Ayni paytda
bu hujjatlari ma’lum muddat davomida yoki doimiy ravishda saqlashga ehtiyoj
21

tug’ildi. Natijada hujjatlarni saqlashga mutassadi bo’lgan shaxslar va muassasalar
paydo bo’ladi. Bu muassasalar hozirgi kunda arxivlar deb ataladi. Demak, arxivlar
O’rta Osiyoda qadimgi davrlarda ijtimoiy zarurat yuzasidan vujudga keldi.
Arxivlarda saqlangan hujjatlar zamonlar o’tishi bilan o’z ahamiyatini yo’qotmadi.
Agar dastlab arxiv hujjatlar bevosita xo’jalik va ijtimoiy hayotni yo’lga solish
uchun xizmat vilgan bo’lsa, keyinchalik ular tarixiy jarayonni o’rganish uchun
yozma manbalar sifatida muhim ahamiyat kasb etdi. Afsuski, biz O’rta Osiyodagi
eng qadimgi arxivlar haqida yetarli ma’lumotga ega emasmiz. Bizgacha yetib
kelgan oz sonli yozma manbalarda ular haqida ma’lumot berilmaydi. Shuning
uchun bo’lsa kerak, yuqorida ta’kidlab o’tilganidek ayrim arxivshunoslar O’rta
Osiyoda to Rossiya istilosiga qadar maxsus arxivlar bo’lmagan degan fikrlarni
bildirganlar. Ammo, bu fikrlar haqiqatga to’g’ri kelmaydi. Avvalo shuni qayd etish
kerakki, har qanday davlat hujjatlarsiz faolit ko’rsatishi amri maholdir. Shunday
ekan, Ahmoniylar, Yunon-Baqtriya va Kushon davlatlarida zamonigacha kechgan
davrda ham arxivlar bo’lgan, lekin ular bizgacha yetib kelmagan yoki hozirga
qadar topilmagan. Bundan keyingi arxeologik tadqiqotlar jarayonida O’rta Osiyoda
eng qadimiy arxivlarning topilishi ehtimoldan holi emas. Vatanimiz hududida
qadim zamonlarda arxivlarning mavjud bo’lganligi 1948-1950 yillarda
Xorazmdagi Tuproqqal’a xarobasida S. P. Tolstov boshchiligida olib borilgan
arxeologik qazishmalar paytida isbotlandi. Bu yerda milodiy III-IV asrlarga oid
xorazm tilida yozilgan 100 ga yaqin hujjat topildi. Bu hujjatlar Xorazm podsholari
arxiviga tegishli ekanligi aniqlandi. Ularning 18 tasi yog’ochga, ko’pchiligi
oshlangan charmga yozilgan. Hujjatlarning 8 tasi yaxshi saqlangan. Hozirgi kunga
qadar 100ga yaqin hujjatdan atigi 26 tasini olimlar o’qishga muvaffaq bo’ldilar.
Tuproqqal’a arxiv hujjatalarining 2 guruhga bo’lish mumkin. Birinchi guruhga
soliq hujjatlari kiradi. Ular yog’ochga yozilgan. Ikkinchi guruh (teriga yozilgan)
asosan xo’jalik hujjatlari bo’lib, ularga podsho xazinasiga tushgan jarimalarning
nomi, miqdori hamda qayerdan kelganligi yozib qo’yilgan. Shunday qilib, tarixiy
faktlar O’rta Osiyoda arxivlar qadimgi zamonlardan mavjud bo’lganligini
ko’rsatmoqda.
22

2.2 Arxiv tashkilotlarida ish yuritishni tashkil qilish
Markaziy Osiyo xalqlari tarixining tarixshunosligi deganda, ushbu
mintaqada yashagan qadimgi xalqlarining eng qadimgi zamonlardan hozirgacha
bo’lgan tarixiga asosiy manba bo’lib xizmat qiluvchi tarixshunoslikka oid asarlar
tushuniladi. O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Tarix institutining yarim
asrlik faoliyati davomida tarixshunoslik sohasi muhim rivojlanish bosqichiga
ko’tarildi. Bu esa O’zbekistonda tarix fani rivojida tarixshunoslikning muhim
o’ringa ekanligining yaqqol tasdig’idir. Aynan tarixshunoslik tarixni (tor ma’noda
emas, balki tarix fanining tarixini yoritish sifatida) chuqur va har tomonlama
o’rganish, ob’ektiv, tarixiy fikrning rivojlanish bosqichini uning muayyan
bosqichlarida bilish, turli oqimlarda tahliliy ravishda ko’rib chiqish, amalga
oshirilgan ishlarni sarhisob qilish, vazifalarni belgilash va keyingi tadqiqot
yo’nalishlarini asosli shaklda tarixchilarga tavsiya qilishga xizmat qiladi.
Shuningdek, tarixchilar tomonidan eng diqqatga sazovor tarixiy asarlar
mualliflarining hayoti, faoliyati va erishgan yutuqlarini aks ettiruvchi , jamoat
muhitini turli bosqichlarda qayta tiklash bo’yicha keyingi tadqiqotlar
yo’nalishlarini aniqlash, yosh olimlar ishini yengilashtirishda, ya’ni muayyan ilmiy
muammo ustida adabiyotlar bilan tanishishga imkon beradi. Ma’lumki,
tarixshunoslik tadqiqotlari tahliliy fikr erkinligi, ta’qiqlangan mavzular va
nomlarning yo’qligi, chuqur bilimlar hamda adabiyot masalalarini tanqidiy idrok
etishda o’zining afzalliklari va kamchiliklari bilan tarixiy olimlarning turli
qarashlari, tushunchalarini hisobga olish, taqqoslash hamda aniqlab olish
qobiliyatlarini talab qiladi. Ular eng muhim va haqqoniy, asosga ega bo’lib,
o’rganilayotgan muammoning to’g’ri yoritilishiga xizmat qiladi. Tarix fan sifatida
qachon va qanday paydo bo’lgan? Ushbu savolga javob olish uchun antik, ya’ni
qadimgi manbalarga murojaat qilinadi. Yozuv vujudga kelgunga qadar epik asarlar
(“epos” – grekcha so’z bo’lib, “doston”, “rivoyat” va “afsona” ma’nolarini
anglatadi) tarixni o’rganish uchun yagona manba hisoblangan (masalan,
Gomerning “Iliada” va “Odisseya”, Markaziy Osiyo xalqlarining “Alpomish”,
23

“Manas” va “Go’ro’g’li” dostonlari bilan birga rus bahodirlari haqidagi Vladimir,
Muromli Ilya, Dobrinya Nikitich, Alyosha Popovich kabi xalq eposlari yoki “Igor
polki jangnomasi”). Yozuv ixtiro qilinganidan so’ng tosh yoki binolardagi bitiklar
va yilnomalar eng qadimgi yozma tarix manbalari hisoblanadi. O’sha davrlardagi
voqealarning guvohlari yoki zamondoshlari yozib qoldirgan manbalar, keyinchalik
xattot va shoirlar tomonidan qayta-qayta ko’chirilgan yoki og’izdan-og’izga
ko’chib, bizgacha yetib kelgan asarlar qadimiy manba hisoblanadi. Chamasi, o’z
yozuviga ega bo’lgan barcha xalqlarda bitiklar va yilnomalar uchraydi. Masalan,
yunon olimi Gerodotning mashhur “Tarix” kitobi bizgacha yetib kelgan eng
qadimgi tarixiy manbadir. Gerodot Kichik Osiyo (hozirgi Turkiya hududi)
sohilidagi Galikarnas shahrida tug’ilgani uchun, unga Sharq ta’siri o’tganligi
tabiiydir. Hatto Sitseron zamondoshlari Gerodotni “tarixning otasi” deb ataganlar.
Aslida, Gerodotning ushbu asari oxiriga yetkazilmagan (miloddan avvalgi 470
yilgacha bo’lgan voqealar bilan tugallanadi) va uni hozirgi ma’noda ilmiy tadqiqot
deb bo’lmaydi. Shunga qaramay, mazkur kitob voqealar va dalillar ko’lami hamda
badiiy qimmati jihatidan o’zidan avvalgi safdoshlaridan anchagina baland turadi.
Masalan, Gerodot o’z asarida Kaspiy dengiziga chegaradosh bo’lgan hududlarda
yashagan xalqlarni tasvirlagan, shundan so’ng Kaspiyortida yastangan vohalar,
ularda yashagan masoxatlar (massagetlar) haqida ma’lumotlar beradi. Gerodot
birinchi bo’lib Kaspiy dengizi Kaspiy xalqlari nomidan olganligini ta’kidlaydi.
Muarrixning buyuk shaxs ekanligini uning quyidagi xolis fikrlaridan ham bilish
mumkin: “Men o’zim eshitgan narsalarni hikoya qilyapman, ammo ularning
hammasiga ishonishim shart emas. Mayli, bu xulosa mening yangi asarimga ham
taalluqli bo’lsin”. Miloddan avvalgi V–IV asrlarda yashagan yunon tarixchisi
Fukididning Pelopenes urushlari haqidagi asarlari dunyodagi birinchi ilmiy tarix
deb e’tirof etiladi. Ushbu asar o’z davri tarixiy voqealarining ishonchli va
haqqoniy tasvirlanganligi bilan ajralib turadi. Gerodotni kitobiga nisbatan
Fukididning asari olg’a tashlangan qadam edi. Ushbu kitobda hayot voqealariga
Olimp xudolarining aralashuvini ko’rmaymiz. Fukididning asarida tarixiy
tahlilning asosiy talablari – voqea guvohlarining fikrlarini taqqoslash va bevosita
24

o’sha voqea qatnashchilarining hikoyalaridan foydalanish kabi usullarni ko’rish
mumkin. To’g’ri, Fukidid ham asotirlar va miflardan foydalanadi va bunda asosiy
e’tiborni tarixiy taraqqiyot hamda iqtisodiy omillarning ta’siriga qaratadi. Tarixiy
dalillarni aniq bayon qilish va haqiqatni aniqlashga intilish Fukidid asarining
asosiy yutug’idir. Tarixiy voqealarni haqiqatga yaqin qilib ilmiy bayon etgan
muarrixlardan yana biri – miloddan avvalgi XI asrda yashagan Polibiydir. U
o’zining “Umumjahon tarixi” asarida miloddan avvalgi 220–146 yilllardagi
voqealarni ellinlar nuqtai nazaridan tasvirlaydi. Bu O’rta yer dengizi atrofidagi
barcha davlatlarning tarixini o’zaro bog’liqlikda tasvirlagan birinchi asardir.
Muarrixning xulosasiga ko’ra, har bir davlat tirik vujud (mavjudot) kabi tabiat
qonuniyatiga asosan o’sadi, rivojlanadi va inqirozga uchraydi. Polibiyda birinchi
marta “pragmatik tarix” degan ibora uchraydi. O’z asarining ikkinchi qismini
muarrix pragmatik usulda quradi: u voqealar nima sababdan, qanday maqsadda yuz
berganligini aniqlaydi, ya’ni muayyan voqealar kelib chiqish sabablarining
davomiyligi va oqibatlarini bayon qiladi. Fukidid va Polibiyning asarlari antik davr
tarixshunosligining cho’qqisini tashkil etadi. Keyingi yunon muarrixlarining
deyarli barchasi ularning izidan bordilar. Tarix fani taraqqiyotining belgilovchi
omillar orasida arxiv materiallari, ayniqsa, diqqatga sazovordir. Shuning uchun
tarixiy jarayonlari yoritishda va o’lkashunoslikni o’rganishda arxiv hujjatlarining
o’rni juda muhim. Arxiy - lotincha «arxivus» - hukumat binosi so’zidan olingan.
Lekin «arxiv» atamasining hozirgi qo’llanish ma’nosi butunlay boshqacha. Arxiv -
bu idoralar, korxonalar va tashkilotlar , shuningdek tarixiy shaxslar faoliyatiga oid
hujjatlar saqlanadigan muassasa.
Markaziy Osiyoda arxiv yozuv bilan bir vaqtda paydo bo’lgan. Arxeologlar
qadimgi Tuproqqal’a harobalaridan Xorazm shohlarga tegishli III-IV asr
boshlariga oid qadimgi hujjatlardan iborat arxiv qoldiqlarini topishdi. 1930 yil
boshlarida qadimgi Sug’diyona davlatining mug’ tog’lari harobalaridan Divashtich
arxivi topildi. Qazishmalar natijasida VIII asrga oid 80dan ortiq qo’lyozma
hujjatlari topildi. Bizga tarixdan ma’lumki, Buxoroda IX-X asrlarda Abu Ali ibn
25

Sino foydalangan arxiv kutubxona bo’lgan. O’rta Osiyoda arxivlar XI-XII asrlarda
Xorazm davlatida keyinchalik Oltin O’rdada, temuriylar ashtarxoniylar davrida
ham mavjud edi. O’zbekiston Respublikasi markaziy davlat arxivi millatimiz,
o’zbek xalqining hujjatli madaniy yodgorliklari saqlanadigan eng katta boy arxiv
xazinasidir. Bu yerda saqlanayotgan eng qadimgi hujjatlar vaqfnomalar bo’lib, ular
XIII-XX asrlarga oiddir. Kadimgi davlatlarning xonliklarining XIX asrgacha
bo’lgan hujjatlar manbalari baxtga qarshi bizgacha saqlanmagan. O’zaro feodal
urushlari vayrongarchiliklar natijasida yo’q bo’lib ketgan. Qo’qon va Xiva xonlari
arxivlari, Buxoro amirligining Qushbegi arxivi saqlanib qolgan. Ularda XIX asrga
oid hujjatlarning bir qismi saqlangan xolos. Markaziy Osiyoning chor Rossiyasi
bosib olgandan keyingi davr arxivlari, ya’ni XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr
hujjatlari to’la saqlangan. Qo’qon va Xiva xonliklari tarixi o’ziga xosdir. Chorizm
bu xonliklarni bosib olganidan keyin ushbu arxiv materiallari 1876 yil Peterburgga
- imperator kutubxonasi olib ketiladi. Bu hujjatlar 30-yilning oxirigacha e’tiboran
chetda qolib, umumiy ishda foydalanilmay keldi. Keyin bu arxivlar topilib ularning
Qo’qon, Xiva arxivlari ekanligi aniqlandi. Shundan so’ng ulardan keng foydalanila
boshlandi. Qo’qon xonlari arxivi haqida tarixchi Troitskaya 1968 yilda «Katalog
arxivi Kokandskix xanov XIX veka» nomli ma’lumotnomasini e’lon qildi. 1982
yilda bu hujjatlar Leningraddan Toshkentdagi Markaziy davlat arxiviga olib
kelingan. Xiva xonlari arxivini birinchi bo’lib 1939 yilda tarixchi olim P.P.Ivanov
o’rganib chiqib, bu arxiv to’g’risida xabar beradi. O’zbekiston Respublikasining
Markaziy davlat arxivida Qo’qon, Xiva xonlari arxivlari, Buxoro amirligining
Qushbegi arxivi, Turkiston general-gubernatorligi, uning barcha tashkilotlari
arxivlari shuningdek, O’zbekistonning oktyabr to’ntarishidan keyingi davr. Sovet
davri tashkilotlarining arxiv materiallari saqlangan. Bu arxivda bir milliondan ortiq
yig’ma nildlar bor. Bu O’rta Osiyodagi eng katta boy arxivdir. Arxiv hujjatlari
yozma va og’zaki shaklda bo’lishi mumkin. Og’zaki tarixiy hujjatlar har xil
texnika vositalari bilan yozib yoki tasvirlab olinadi. Hujjatlar maxsus joylari, ya’ni
arxivlarda sohalarga ajratilgan xronologik sanalarga ajratilgan. Toshkent
O’zbekiston Respublikasi Markaziy davlat arxivi (O’zR. MDA) saqlanayotgan
26

qimmatbaho hujjatlarning soni va mohiyati jihatidan O’rta Osiyo respublikalari
markaziy davlat arxivlari ichida eng kattasidir. Unda XIX asrning ikkinchi
yarmidan boshlab to hozirgi kunimizgacha bo’lgan juda ko’p sonli hujjatlar
saqlanmoqda. Turkiston general-gubernatorligiga qarashli. Hozirgi O’zbekiston,
Turkmaniston, Tojikiston, Qirg’iziston va qisman Qozog’iston respublikalari
hududidagi viloyatlar, uyezdlar, volostlar, muassasa va korxona hamda
tashkilotlarning tarixiy faoliyatiga doir barcha hujjatlar mana shu markaziy arxivda
mujassamlashtirilgan. Bu hujjatlardagi Turkiston chor hukumatining olib borgan
mustamlakamachilik siyosati, rus xalqi bilan O’rta Osiyo shu jumladan o’zbek
xalqining madaniy aloqalari, chor burjua apparati va tashkilotlarning bekor
qilinishi haqidagi xilma-xil va boy materiallar O’rta Osiyo xalqlari tarixini har
tomonlama chuqur o’rganishda bebaho durdona bo’lib xizmat qiladi. O’rta Osiyo
xonliklari, bekliklari, diniy boshqarmalari faoliyatiga doir hujjatlar deyarli yo’q
bo’lib ketgan. Ayrim mavjud materiallar esa o’lkani Rossiyaning bosib olish
jarayonidagi harbiy to’qnashuvlar davrida yo’q qilib yuborilgan. 1917 yilgi
oktyabr vohalariga qadar hujjatlar har bir idora va tashkilotning o’zida saqlangan.
Arxivlar tarqoq holda bo’lib hujjatlar bir joyda yig’ilmagan, markazlashmagan edi.
Oktyabr to’ntarishidan keyin Turkiston RSFSR tarkibida avtonom respublika
sifatida faoliyat ko’rsata boshladi. Rossiya hukumati chiqargan qonunlar Turkiston
uchun ham tegishli edi. Shuni aytish kerakki, RSFSR hukumati 1918 1 iyunda
«Arxiv ishini qayta qurish va markazlashtirish to’g’risida» dekret qabul qilindi. Bu
dekretga asosan barcha tarqoq arxivlar markazlashdi. 1919 yil 15 noyabrda
Turkiston Respublikasi maorif xalq komissarligi qaroriga binoan Arxiv ishlari
Markaziy Bosh boshqarmasi tuzildi va V.N.Kucherboyev boshqarma boshlig’i etib
tayinlandi. Davlat arxiv bo’limi 8ta seksiya va 4 bo’limdan iborat edi. Bo’limlar
quyidagilardan iborat bo’lgan.
1-bo’lim - ma’muriy-diplomatik (yuridik seksiyalarini birlashtiradi).
2-bo’lim - harbiy seksiya.
27

3-bo’lim - maorif va iqtisodiyot.
4-bo’lim - tarixiy-inqilobiy , sharq va matbuot seksiyalari.
Davlat arxiv jamg’armasiga faqat 1917 yildan oldingi tashkilotlar arxiv
hujjatlarigagina emas, balki sovet tashkilotlari arxiv hujjatlari ham aytila boshladi.
Tashkilotlarda hujjatlar 5 yil saqlanishi va keyin Davlat arxiviga topshirishi
belgilari. Bu qoida 1921 yil 30 sentyabrdan kuchga kiradi. Joylarda viloyat arxiv
jamg’armalari tashkil qilindi. Masalan, 1920 yil martda Farg’onada, 1920 yil
iyunda - Samarqandda, shu yil noyabrida - Yettisuvda, 1921 yil martda -
Zakaspiyda ana shunday arxiv jamg’armalari tashkil etildi. Ma’lumki 1924 yilda
O’rta Osiyo respublikalari (Turkiston, Buxoro, Xorazm respublikalari)da milliy
davlati chegaralanishi o’tkaziladi. Natijada RSFSR tarkibida O’zbekiston SSR va
Turkmaniston SSR. Tojikiston ASSR (UzSSR tarkibida), Qozog’iston ASSR va
Qirg’iziston avtonom viloyati tashkil qilindi. Buning natijasida O’zSSRning o’z
arxiv tashkilotlari vujudga keldi. Arxiy hujjatlari yangi tuzilgan respublikalar
o’rtasida quyidagi tartibda bo’linadigan bo’ldi. O’rta Osiyo va ittifoq ahamiyatiga
ega bo’lgan arxiv jamg’armalari O’rta Osiyo Markaziy arxivida - Toshkentda
saqlanadigan bo’ldi. Har bir respublikalarga oid arxiv jamg’armalari shu
respublikalarga beriladigan bo’ldi. Turkiston Respublikasining yagona davlat
arxivi jamg’armasi shu tarzda bo’lindi. 1924 yilda 28 dekabrda maxsus qaror bilan
O’zSSR M.I.K. huzurida arxiv ishlari markaziy boshqarmasi tashkil qilindi.
O’zbekiston hududida tashkil qilingan barcha arxivlar, masalan, Farg’ona,
Toshkent, Samarqand, Buxoro, Xorazm va boshqa viloyatlarida vujudga kelgan
arxiv jamg’armalari O’zSSR arxivi ishlari markaziy boshqarmasiga topshirildi.
Shuningdek O’rta Osiyo ahamiyatiga ega bo’lgan arxiv jamg’armalari ham O’rta
Osiyo markaziy arxivi tuzilmaganligi uchun O’zbekiston arxiv boshqarmasiga
topshirlid. Chunki bu O’rta Osiyo arxiv jamg’armalari Toshkentda vujudga kelgan
edi. Shunday qilib , O’zSSR arxivida faqat respublika tarixiga oid hujjatlargina
emas, balki butun O’rta Osiyo tarixiga doir materiallar saqlana boshladi.
Viloyatlarda ham viloyat arxiv byurolari tashkil etildi. 1925 yilda Farg’ona,
28

XULOSA
Tarixiy o'lkashunoslik fani shakllanishiga doir dastlabki ma'lumotlar va
O `zbekistonning mustaqil rivojlanish yo`liga kirishi uning xalqlari tarixida muhim
inqilobiy ahamiyatga ega bo`ldi va ijtimoiy taraqqiyotda katta burilish yasadi. Shu
munosabat bilan respublikamizning nafaqat iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy hayotida,
ma`naviy hayotida ham keskin yangilanish jarayoni ro`y bermoqda. Bu
yangilanishda ilmiylikka, tariximizga, boy madaniy merosimizga qiziqish, uni
keng, har tomonlama ilmiy va haqqoniy o`rganishga intilishning kuchaya borishi
muhim ahamiyat kasb etadi. Shu jumladan tarixiy o`lkashunoslikni o`rganishning
ahamiyati va unga bo`lgan talab kun sayin o`sib bormoqda. Birinchi prezidentimiz
I.Karimov aytganlaridek, xalqimiz dunyoqarashini milliy istiqlol ruhida isloh
qilishni talab qilmoqda. Har bir inson tug`ilib o`sgan o`lkasi tarixini mukammal
o`rganmog`i shart. “Tarix va madaniyat yodgorliklarini muhofaza qilish va ulardan
foydalanish to`g`risida”gi fikrlar yangi qomusimizda o`z aksini topdi.
Tarixiy o`lkashunoslikning maxsus kurs sifatida oliy o'quv yurtlari tarix
fakultetlariga maxsus kurs sifatida kiritilishi bu fanga e`tiborining kuchayib
borayotganidan dalolat beradi.
Jamiyat kurilishining xozirgi boskichida tarixiy o`lkashunoslikning roli va
axamiyati bekiyos oshib bormokda. O`zbekiston fuqarolarining axloqiy va estetik
tarbiyalash, ularning madaniy saviyasini oshirish uchun ma`naviy boyliklarini
kupaytirish va ulardan keng foydalanish xakida gamxurlik kilish burchiligiga o`lka
tarixi va unga munosabatidan iboratdir.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida xam O`zbekiston fuqarolarining
O`zbekiston xududida joylashgan madaniy yodgorliklarga extiyotkorlik bilan
munosabatda bulish, asrab avaylashlari ta`kidlab o`tilgan. O`lkashunoslik kursi
ko'p millatli O`zbekiston tarixini, uning madaniyat yodgorliklarini o`rganishning
eng muhim vositalaridan biridir.
29

ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Nabiev A. Tarixiy o`lkashunoslik. — T., 1996.
2. Istoricheskoe kraevedenie. - M., 1980.
3. Istoricheskoe kraevedenie: vopros periodizatsii i izucheniya. – Tver,
1992.
4. Alekseev V.P., Askarov A.A., Xodjayov T.K. Istoricheskaya
antropologiya.
Sredney Azii. - T.: 1990.
5. Belenitskiy A.M., Bentovich I.B., Bolshakov O.G. Srednevekovy gorod
Sredney Azii. - L., 1973.
6. Jabborov I. M. O`zbek xalqi etnografiyasi. — T., 1994.
7. Jabborov I. M. Jahon xalqlari etnografiyasi. - T., 1985.
8. Kabirov A., Sagdullaev A.S. O`rta Osiyo arxeologiyasi. - T., 1990.
9. Artsixovskiy A. V. Arxeologik asoslar. — T., 1970.
10. Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning
iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994.
11. Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T.,1988.
12. Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Arxivshunoslik. - T1997.
INTERNET RESURSLAR
1. www.natlib.uz
2. www.ziyonet.uz
3. www.kitob.uz
4. www.tdpu.uz
5. www.referat.arxiv.uz
30

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Sotib olish