Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	13000UZS
Размер	36.8KB
Покупки	0
Дата загрузки	30 Апрель 2025
Расширение	docx
Категория	Машиностроение

Nam materiallami quritish uchun quritgich (barabanli, mavhum qaynash qatlamli, pnevmatik, lentali, shaxtali, purkovchi va hokazojqurilmalami hisoblash va loyihalash

11. Rahimov D.R. “Quritgichlar: nazariyasi va loyihalash asoslari”, Andijon,
2021.
12. Raxmonov I. “Sanoat ventilyatsiyasi va quritish tizimlari”, Toshkent,
2016.
13. Sodiqov N. “Mexanik va issiqlik jarayonlari nazariyasi”, Toshkent,
2020.
14. Usmonov R. “Mashinasozlik texnologiyasi asoslari”, Farg‘ona, 2018.
15. Yusupov H. “Kimyoviy texnologik jarayonlar va qurilmalar”, Toshkent,
2021.
Qo shimcha adabiyotlar:ʻ
Krichko A.N. “Teoriya i raschyot apparatov dlya sushki”, Moskva: Mashgiz,
1982.
Perry R.H., Green D. “Perry’s Chemical Engineers’ Handbook”, 8th ed.,
McGraw-Hill, 2007.
Geankoplis C.J. “Transport Processes and Unit Operations”, Prentice Hall,
2003.
Internet manbalari:
1. www.sciencedirect.com – ilmiy maqolalar va texnik izlanmalar.
45

olib chiqadi. Lentali quritgichlarning afzalliklari ularning tezligi va
samaradorligida ko‘rinadi. Bu uskunalar yuqori sifatli quritishni ta’minlaydi va
materiallarning sifatini saqlaydi. Ular energiya sarfini kamaytirish uchun
moslashtirilgan bo‘lishi mumkin. Lentali quritgichlar katta hajmdagi materiallar
bilan ishlashda qiyinchiliklarga olib kelishi mumkin. Shuningdek, ushbu
qurilmalar ba’zan yuqori narxga ega bo‘lib, ularni operatsiya qilish va texnik
xizmat ko‘rsatish talab qilishi mumkin.
Shaxtali quritgichlar odatda mineral materiallar va qishloq xo‘jaligi
mahsulotlarini quritishda ishlatiladi. Ular yuqori samaradorlikka ega va
materiallarni tez va bir xil quritish imkonini beradi. Shaxtali quritgichlar materialni
issiqlik uzatish va havo oqimi orqali quritadi. Bular materiallarni gorizontal
yo‘nalishda bir xil qatlamda quritishga yordam beradi. Ularning ishlash printsipi va
dizayni materialning xususiyatlariga mos ravishda ishlab chiqilgan bo‘lishi kerak.
Shaxtali quritgichlar materialni bir xil darajada quritishga yordam beradi va katta
miqdordagi materiallarni tezda quritish imkonini beradi. Ular samarali va ko‘plab
materiallar bilan ishlashga mos keladi.
Biroq, shaxtali quritgichlar ba’zan kichik miqdordagi materiallarni
quritishda samarali bo‘lmasligi mumkin. Shu bilan birga, bu qurilmalar ba’zan
yuqori ish faoliyatini talab qiladi va operatsiya qilishda ba’zi murakkabliklar
yuzaga kelishi mumkin.
Nam materiallarni quritish uchun qurilmaning turini tanlashda uning
samaradorligi, energiya tejash imkoniyatlari, ishlash qulayligi va texnologik
talablar inobatga olinadi. Turli qurilmalarning o‘ziga xos afzalliklari va
21

Pnevmatik quritgichlar turli xil konstruktsiya va ishlash printsiplari bilan
farqlanadi. Ular asosan materiallarning turi va xususiyatlariga mos ravishda
tanlanadi. Pnevmatik quritgichlarning ba'zi turlari quyidagilar:
1. Shaftali pnevmatik quritgichlar: Shaftali pnevmatik quritgichlar
materiallarni shafta orqali yuqori tezlikdagi havo oqimi bilan quritadi. Bu turdagi
quritish tizimida materiallar shafta ichida harakatlanadi, va shu orqali havo oqimi
ular orasidan o‘tadi. Shaftali pnevmatik quritgichlar asosan katta hajmdagi
materiallarni tezda quritish uchun ishlatiladi, masalan, qishloq xo‘jaligi
mahsulotlari yoki xom ashyolarni quritishda samarali bo‘ladi.
2. Pnevmatik xujayra quritgichlar: Bu turdagi quritgichlar materiallarni
maxsus xujayralarda quritadi. Har bir xujayra havo oqimi va materialning o‘zaro
aloqasini ta'minlaydi, bu esa quritish jarayonini samarali qiladi. Pnevmatik xujayra
quritgichlar kichik hajmdagi materiallar uchun qulay bo‘lib, asosan laboratoriya va
kichik ishlab chiqarish jarayonlarida qo‘llaniladi.
3. Pnevmatik ekranli quritgichlar: Pnevmatik ekranli quritgichlar
materiallarni maxsus ekranlar orqali quritadi. Ekranli quritgichlar, asosan, nozik
materiallar uchun samarali hisoblanadi. Ekran orqali materiallar havo oqimi bilan
birga yuqori tezlikda quritiladi. Ushbu turdagi qurilmalarda materiallarning hajmi
va turli xususiyatlari hisobga olinadi, chunki ekranli quritish tizimlarida materiallar
faqat yuzaki quritiladi.
Pnevmatik quritgichlarning loyihalash jarayoni
28

Quritish jarayonining texnologik samaradorligini oshirish uchun bir qancha
usullar mavjud. Ulardan asosiylari quyidagilar:
1. Quritish parametrlarini optimallashtirish – harorat, havo harakati tezligi,
bosim va namlik darajasining optimal kombinatsiyasini aniqlash orqali quritish
jarayonini texnologik jihatdan mukammallashtirish mumkin.
2. Ko‘p bosqichli quritish tizimlari – material avval past haroratda oldindan
quritiladi, keyin yuqori haroratda yakuniy quritish amalga oshiriladi. Bu usul
materialning sifati va energiya samaradorligini birgalikda ta’minlaydi.
3. Materialning quritishga tayyorlanishi – quritiladigan mahsulotni oldindan
ezish, mayinlashtirish, aralashtirish, suyuqlikdan ajratish kabi tayyorlov
bosqichlari quritish tezligini oshiradi va sifatni yaxshilaydi.
4. Quritgichning konstruksiyasini takomillashtirish – har bir material uchun
mos bo‘lgan quritgichning shakli, o‘lchami, ichki havo aylanish tizimi, issiqlik
manbai tanlansa, texnologik samaradorlik ancha oshadi. Masalan, nozik dispersli
materiallar uchun purkovchi quritgichlar samaraliroq bo‘lishi mumkin, yirik
zarrachali materiallar uchun esa barabanli yoki lentali quritgichlar maqsadga
muvofiq.
5. Avtomatik boshqaruv tizimlari joriy etish – quritish jarayonini real vaqtda
kuzatish va boshqarish, harorat, namlik va havo oqimini doimiy nazorat qilish
quritgich samaradorligini doimiy ravishda yuqori darajada ushlab turadi.
39

Purkovchi quritgichlar, asosan, suyuqlik shaklida bo‘lgan materiallarni
quritish uchun ishlatiladi. Ushbu qurilma materialni havoning issiqlik ta'siri ostida
yengil va samarali quritishni ta'minlaydi. Purkovchi quritgichlarning ishlash
prinsipi, havo yoki boshqa gazlarning purkash orqali materialni quritishga
asoslanadi.
Purkovchi quritgichlar asosan farmatsevtika sanoati, kimyo sanoati, oziq-
ovqat sanoatida ishlatiladi. Ularning afzalligi shundaki, ular materialning sifatiga
minimal ta'sir ko‘rsatadi va energiya samaradorligini oshiradi. Biroq, ular asosan
suyuqlik holatidagi materiallarni quritishda qo‘llaniladi va qattiq materiallar uchun
unchalik samarali emas.
Lentali quritgichlar
Lentali quritgichlar juda keng tarqalgan quritish uskunalari hisoblanadi. Ular
materiallarni lentali (lenta) tizimi yordamida quritadi. Lentali quritgichlarning
ishlash printsipi, materiallar lentaga joylashtirilgan holda issiqlik va havo oqimi
yordamida quritiladi. Bu usulda, materiallarning har biri bir-biridan ajratilgan
bo‘lib, ular bir-biriga tegmaydi va shu tariqa har bir materialning quritilishi
samarali ta'minlanadi.
Lentali quritgichlar asosan to‘qimachilik, qog‘oz sanoati, o‘simliklar va
boshqa materiallarni quritishda qo‘llaniladi. Ularning samaradorligi yuqori bo‘lib,
ular materialning sifatiga zarar yetkazmasdan tez quritishni ta'minlaydi.
12

Nam havo chiqishini optimallashtirish: Quritgichdan chiqariladigan nam
havo miqdorini nazorat qilish energiya samaradorligini oshirishda katta
ahamiyatga ega.
Dunyo tajribasida quritgichlar samaradorligini oshirish borasida Germaniya,
Yaponiya, Janubiy Koreya kabi davlatlar ilg‘or hisoblanadi. Ular sanoat
quritgichlariga sun’iy intellekt tizimlari, real vaqtda monitoring va prediktiv
texnologiyalarni joriy qilgan holda energiya sarfini 20-30% gacha kamaytirishga
erishgan.
Shuningdek, O‘zbekistonda ham issiqlik energiyasi sarfini kamaytirishga
qaratilgan texnologik modernizatsiya loyihalari amalga oshirilmoqda. Jumladan,
yengil sanoat korxonalarida yangi avlod quritgichlar joriy etilib, ularning energiya
samaradorlik ko‘rsatkichi 45-60% dan 70-80% gacha ko‘tarilgan.
Shu tarzda, quritgichlarning energiya samaradorligini tahlil qilish — faqat
texnik yoki iqtisodiy masala bo‘lib qolmay, balki atrof-muhit muhofazasi, barqaror
rivojlanish, resurslarni tejash kabi global maqsadlar bilan bevosita bog‘liq. Bu
yo‘nalishda chuqur tahlil, ilmiy yondashuv va zamonaviy texnologiyalar asosida
har bir quritgich turiga mos yechim ishlab chiqish katta ijobiy natijalarni beradi.
37

3.3. Quritgichlarning texnologik samaradorligini baholash va yaxshilash
Nam materiallarni quritishda ishlatiladigan quritgichlar texnologik jihatdan
samarali bo‘lishi uchun ular mahsulot sifatini saqlab qolgan holda quritish
jarayonini iloji boricha qisqa vaqt ichida, kam energiya sarfi bilan va optimal
sharoitlarda amalga oshirishi kerak. Texnologik samaradorlik deganda,
quritgichning berilgan texnik vazifani qanday darajada va qanchalik tejamkorlik
bilan bajarayotganligi tushuniladi. Ushbu samaradorlik ko‘plab omillar – quritgich
turi, quritish prinsipi, ishlatilayotgan energiya manbasi, issiqlik uzatish mexanizmi,
materialning fizik-kimyoviy xossalari va boshqalar orqali belgilanadi.
Quritish jarayonining samaradorligini baholash uchun quyidagi asosiy
texnologik ko‘rsatkichlar muhim rol o‘ynaydi:
Quritish davomiyligi (t) – qancha vaqt ichida material kerakli namlikgacha
quritiladi. Qisqaroq vaqt – yuqori samaradorlik belgisidir.
Quritilgan material sifati (Q) – materialning tashqi ko‘rinishi, fizik va
kimyoviy xossalari, yaroqlilik muddati quritishdan keyin saqlanib qolganmi.
Namlik ajratish darajasi (W) – qancha miqdordagi namlik materialdan
chiqarib yuborilgan, bu ko‘rsatkich yuqori bo‘lsa, texnologik samaradorlik ham
yuqori hisoblanadi.
Issiqlik va massa almashinuvi intensivligi (α) – quritgich ichida issiqlik va
bug‘ almashinuvining darajasi yuqori bo‘lsa, material tez va sifatli quritiladi.
38

Pnevmatik quritgichlarni loyihalash jarayoni juda ehtiyotkorlik bilan amalga
oshiriladi, chunki qurilmaning samaradorligi, energiya sarfi, materiallar bilan
aloqasi va turli omillarga bog‘liq. Pnevmatik quritgichni loyihalashda quyidagi
omillarni hisobga olish zarur:
1. Havo oqimi va haroratni boshqarish: Quritish samaradorligini oshirish
uchun havo oqimi va uning haroratini to‘g‘ri boshqarish zarur. Havo tezligi
materialni quritishda muhim ahamiyatga ega, chunki yuqori tezlikdagi havo oqimi
materiallarning yuzasiga tezda ta'sir etadi va namlikni tezda chiqaradi. Havo oqimi
tezligi juda past bo‘lgan taqdirda, quritish jarayoni sekinlashadi va samaradorlik
pasayadi.
2. Materiallarning xususiyatlarini inobatga olish: Quritish jarayonini optimal
qilish uchun materialning turi, o‘lchami, namlik darajasi va boshqa xususiyatlari
hisobga olinishi kerak. Masalan, yuqori namlikka ega materiallar uchun yuqori
harorat va havo tezligi zarur bo‘ladi, ammo juda nozik va o‘zgaruvchan materiallar
uchun past haroratlar va sekinroq havo oqimi kerak bo‘lishi mumkin.
3. Energiya samaradorligini oshirish: Quritgichlarning energiya
samaradorligini oshirish uchun energiya tejash texnologiyalaridan foydalanish
zarur. Bunga issiqlikni qayta ishlash tizimlari yoki energiya qayta tiklash tizimlari
kiradi. Bunday texnologiyalar orqali, quritgichning umumiy energiya sarfi
kamayadi, bu esa ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytiradi.
Pnevmatik quritgichlarning afzalliklari va kamchiliklari
29

1. IoT va aqlli monitoring tizimlari. Quritish jarayonlarini masofadan turib
boshqarish va monitoring qilish imkonini beradigan tizimlar samaradorlikni
oshirishda muhim rol o‘ynaydi. Bunday texnologiyalar yordamida ishlamayotgan
davrlar aniqlanadi, energetik va texnik nosozliklar vaqtida bartaraf etiladi.
2. Sun’iy intellekt va mashinali o‘rganish algoritmlarini qo‘llash. Quritish
jarayonida to‘plangan katta hajmdagi ma’lumotlar tahlil qilinib, optimal boshqaruv
strategiyasi ishlab chiqiladi. Bu usullar bilan issiqlik yo‘qotishlarini kamaytirish,
quritish sikllarini avtomatik optimallashtirish mumkin bo‘ladi.
Quritgichlarning samaradorligini oshirish ko‘p jihatli yondashuvni talab
qiladi. Har bir element — texnologik parametrlar, qurilmaning konstruktiv
xususiyatlari, avtomatlashtirish darajasi — yakuniy samaradorlikka bevosita ta’sir
ko‘rsatadi. Bugungi kunda sanoat korxonalari energiya va resurslarni tejash
maqsadida yuqoridagi usullarni keng qo‘llab, iqtisodiy samaradorlik va ekologik
barqarorlikka erishmoqda. Quritgichlarni modernizatsiya qilish, yangilash va ilg‘or
texnologiyalarni joriy qilish esa ishlab chiqarish sifatini tubdan oshirish imkonini
beradi.
3.2. Quritgichlarning energiya samaradorligini tahlil qilish
Zamonaviy sanoat korxonalarida energiya resurslaridan oqilona va samarali
foydalanish ustuvor masalalardan biri hisoblanadi. Ayniqsa, quritish jarayonlari
energiya jihatidan eng talabi yuqori texnologik bosqichlardan biri sanaladi. Shu
34

kompyuter texnologiyalari, avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlari va
simulyatsion modellardan keng foydalanilmoqda.
Mazkur kurs ishida nam materiallarni quritish texnologiyasining nazariy
asoslari, quritgichlarning turlari va ularning ishlash prinsiplari, hisoblash va
loyihalash usullari chuqur o‘rganilib, amaliyotda samarali foydalanish
imkoniyatlari ko‘rib chiqiladi. Bu ilmiy-texnikaviy yondashuv sanoat
tarmoqlarining innovatsion rivojlanishida, mahsulot sifatini oshirishda va
resurslardan oqilona foydalanishda muhim rol o‘ynaydi.
4

I BOB. NAM MATERIALLARNI QURITISH USKUNALARI VA
ULARNI LOYIHALASH
1.1. Nam materiallarni quritish jarayonlari va ularning ahamiyati
Nam materiallarni quritish, ishlab chiqarish va saqlash jarayonida muhim
ahamiyatga ega bo‘lib, har xil sanoat tarmoqlarida, jumladan qishloq xo‘jaligi,
oziq-ovqat sanoati, kimyo sanoati, farmatsevtika va boshqa sohalarda keng
qo‘llaniladi. Quritish jarayoni, asosan, materiallardagi suv miqdorini kamaytirish
va ularni saqlash uchun ideal holatga keltirish uchun amalga oshiriladi.
Quritishning asosiy maqsadi – materiallarning saqlanish muddatini uzaytirish,
tashish va saqlash jarayonlarida ularni muhofaza qilish va mahsulotning sifatini
yaxshilashdir.
Materiallarni quritishning zaruriyati, asosan, ularning kimyoviy tarkibi,
fizika-kimyoviy xususiyatlari va ular saqlanadigan sharoitlarga bog‘liq. Quritish
jarayonining samaradorligi va qo‘llaniladigan uskunalar bir nechta omillarga
bog‘liq bo‘ladi: materialning xususiyatlari, kerakli quritish tezligi, harorat, havo
oqimi, bosim va boshqa texnik parametrlar. Quritishning to‘g‘ri amalga oshirilishi
– bu ishlab chiqarish jarayonlarida mahsulotning sifatini saqlash va undan
maksimal darajada foyda olish uchun muhim omildir.
Quritish jarayonining o‘ziga xos jihati shundaki, u, odatda, fizikaviy va
kimyoviy jarayonlarning uyg‘unlashuvini ta'minlashni talab qiladi. Quritish orqali
materialdagi suv miqdori kamayadi, ammo bu jarayon materialning sifatiga ta'sir
5

Quritgichlarning samarali ishlashi bir qancha omillarga — quritilayotgan
materialning fizik-kimyoviy xossalari, quritgichning ishlash rejimi, issiqlik uzatish
mexanizmlari, quritgich ichidagi havo harakati va qurilma konstruksiyasining
optimal tanlanishiga bog‘liq. Hisoblash jarayonida namlik miqdori, quritish tezligi,
issiqlik sarfi, quritgichning o‘lchamlari, havo sarfi kabi texnik ko‘rsatkichlar
aniqlanib, qurilmaning texnologik va energiya samaradorligi baholandi.
Bugungi kunda energiya tejovchi va avtomatlashtirilgan quritgichlarga
bo‘lgan talab ortib bormoqda. Bu esa, loyihalashda zamonaviy yechimlarni
qo‘llash, jarayonni optimallashtirish, quritgichlarni real vaqtda boshqarish va
nazorat qilish zaruratini yuzaga keltiradi. Shu bilan birga, texnologik
samaradorlikni oshirish, ekologik xavfsizlikni ta'minlash va mahsulot sifati
buzilmasligini saqlab qolish maqsadida ilg‘or texnologiyalar joriy etilishi zarur.
Quritish qurilmalarini to‘g‘ri hisoblash va loyiha asosida ishlab chiqish,
nafaqat ishlab chiqarish jarayonining unumdorligini oshiradi, balki iqtisodiy
jihatdan tejamli bo‘lishi, resurslarni samarali ishlatish, chiqindilarni kamaytirish va
mahsulot sifatini yuqori darajada ushlab turishda ham muhim omil hisoblanadi.
Shu sababli, har bir quritgich turi uchun aniq texnologik yechimlar ishlab chiqish
va amaliyotda qo‘llash sanoat rivoji uchun zarurdir.
42

MUNDARIJA
KIRISH .............................................................................................................................................. 3
I BOB. NAM MATERIALLARNI QURITISH USKUNALARI VA ULARNI LOYIHALASH ............................. 5
1.1. Nam materiallarni quritish jarayonlari va ularning ahamiyati .................................................. 5
1.2. Nam materiallarni quritish uskunalarining turlari va ularning ishlash prinsiplari ..................... 9
1.3. Nam materiallarni quritish jarayonining texnologik xususiyatlari va samaradorlikni oshirish
yo‘llari ........................................................................................................................................................ 13
II BOB. NAM MATERIALLARNI QURITISH USKUNALARINI TANLASH VA LOYIHALASH .................... 18
2.1.Nam materiallarni quritish uchun uskunalarning turlari va ularning ishlash printsipi ............. 18
2.2. Mavhum qaynash qatlamli quritgichlarning hisoblash va loyihalash usullari ......................... 22
2.3. Pnevmatik quritgichlar: ishlash printsipi va loyihalash ........................................................... 26
III BOB. QURITGICHLARNING SAMARADORLIGINI OSHIRISH VA ULARNI TAHLIL QILISH ............... 32
3.1. Quritgichlarning samaradorligini oshirish usullari .................................................................. 32
3.2. Quritgichlarning energiya samaradorligini tahlil qilish ........................................................... 34
3.3. Quritgichlarning texnologik samaradorligini baholash va yaxshilash ..................................... 38
XULOSA ......................................................................................................................................... 41
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI ................................................................................... 44
2

Nam materiallarni quritish uskunalari turli xil texnologiyalarni qo‘llaydi, har
bir qurilma o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, ishlab chiqarish jarayonlarida
samarali ishlashini ta'minlashga qaratilgan. Quritish jarayoni, ayniqsa, sanoat
sohalarida muhim ahamiyatga ega bo‘lib, u mahsulotning sifatini yaxshilash,
saqlanish muddatini uzaytirish va energiya tejashga yordam beradi. Har bir qurilma
o‘zining texnik xususiyatlariga qarab tanlanadi va bu jarayonlar energiya
samaradorligini oshirish va materiallarning sifatini saqlashga qaratilgan.
1.3. Nam materiallarni quritish jarayonining texnologik xususiyatlari va
samaradorlikni oshirish yo‘llari
Nam materiallarni quritish jarayoni sanoat ishlab chiqarishining muhim
bosqichlaridan biri hisoblanadi. Bu jarayon materiallarning sifatiga, ishlab
chiqarish samaradorligiga va energiya tejamkorligiga bevosita ta’sir qiladi.
Quritish jarayoni samaradorligini oshirish uchun turli texnologiyalar va uskunalar
qo‘llaniladi. Quyida nam materiallarni quritish jarayonining texnologik
xususiyatlari va samaradorlikni oshirish yo‘llari haqida batafsil tushuntiriladi.
1.3.1. Quritish jarayonining asosiy xususiyatlari
Nam materiallarni quritish jarayoni materiallarning namligini qisqartirish va
ularni quritib, ulardan suyuqlikni ajratib olish uchun amalga oshiriladi. Bu
jarayonning samaradorligi materialning xususiyatlariga, quritish uskunasining turi
va ishlab chiqarish sharoitlariga bog‘liq bo‘ladi. Quritish jarayonida materialni
13

afzalliklari va kamchiliklari mavjud bo‘lib, ular materialning turiga qarab
ishlatiladi.
Quritish texnologiyalari va ularning kelajakdagi rivojlanishi
Kelajakda quritish texnologiyalarining yanada takomillashtirilishi va yangi
energiya tejovchi tizimlar yaratish yo‘nalishida izlanishlar davom etmoqda. Shu
bilan birga, ekologik toza va energiya samarali texnologiyalarni ishlab chiqish va
amalga oshirishga alohida e'tibor qaratilmoqda. Quritish texnologiyalari uchun
yangi materiallar, energiya manbalarini tejash usullari, va ekologik jihatdan toza
texnikalar ishlab chiqish juda muhim hisoblanadi.
Quritish jarayoni faqat sanoatning muhim bir qismi bo‘lib qolmasdan,
ekologik va iqtisodiy jihatdan ham muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Buning
natijasida, zamonaviy quritish texnologiyalarining ta'minlanishi va samarali
ishlashi sanoatdagi umumiy ishlab chiqarish jarayonining samaradorligini
oshirishga yordam beradi.
Shu tariqa, nam materiallarni quritish jarayonining samaradorligini
ta'minlash uchun doimiy ravishda yangi texnologiyalar ishlab chiqilishi va ular
ishlab chiqarish jarayonida qo‘llanilishi zarur. Keyingi bo‘limlarda, nam
materiallarni quritish uchun ishlatiladigan asosiy qurilmalar, ularning ishlash
prinsiplari va imkoniyatlari haqida batafsil ma'lumot beramiz.
8

XULOSA
So‘nggi yillarda xalqaro tajribada sun’iy intellekt va raqamli texnologiyalar
yordamida quritgichlar samaradorligini baholash va boshqarish bo‘yicha ilg‘or
tizimlar joriy etilmoqda. Jumladan, sensorlar orqali har bir material qatlamining
namligini real vaqt rejimida o‘lchash, haroratni avtomatik nazorat qilish, bulutli
texnologiyalar orqali jarayonni masofadan tahlil qilish – bularning barchasi
texnologik samaradorlikni oshirish imkonini bermoqda.
O‘zbekistonda ham oziq-ovqat, farmatsevtika, yengil sanoat kabi sohalarda
samarali quritgichlardan foydalanish tajribalari kengaymoqda. Ayniqsa, meva-
sabzavotlarni quritish uchun energiya tejamkor va yuqori texnologik
ko‘rsatkichlarga ega purkovchi va vakuumli quritgichlar ishlab chiqilmoqda va
joriy etilmoqda. Bu esa nafaqat mahsulot sifati va daromadni oshiradi, balki
ekologik xavfsizlik va resurslardan oqilona foydalanish nuqtayi nazaridan ham
muhim ahamiyatga ega
Nam materiallarni quritish texnologiyasi sanoatning ko‘plab tarmoqlarida —
oziq-ovqat, kimyo, farmatsevtika, qurilish materiallari va boshqa sohalarda
mahsulot sifati va ishlab chiqarish samaradorligini belgilovchi muhim bosqich
hisoblanadi. Ushbu kurs ishida quritgichlarning asosiy turlari, ularning ishlash
prinsiplari, hisoblash va loyihalash metodlari chuqur o‘rganildi. Barabanli,
mavhum qaynash qatlamli, pnevmatik, purkovchi, lentali, shaxtali kabi
quritgichlarning har biri o‘zining konstruktiv xususiyatlari, energiya sarfi,
texnologik samaradorligi bilan ajralib turadi.
41

materialning sifatini pasaytirishi yoki energiya sarfini orttirishi mumkin. Quritish
vaqti materialning mos va tez qurishini ta'minlash uchun to‘g‘ri hisoblanishi lozim.
Havo oqimi tezligi (v): Havo oqimi tezligi materialning yuzasiga yetarlicha
energiya yetkazib berishini va namlikni samarali olib tashlashini ta'minlash uchun
muhim parametrdir. Juda past tezlik quritish jarayonini sekinlashtirishi mumkin,
yuqori tezlik esa materialning ichki qatlamlariga yetib bormasligi mumkin. Shu
sababli, optimal tezlikni tanlash kerak.
Quritgichni loyihalash jarayoni
Quritish tizimining loyihalash jarayonida turli xil fizik va mexanik hisob-
kitoblarni amalga oshirish zarur. Bu hisob-kitoblar quyidagi jarayonlarni o‘z ichiga
oladi:
1. Issiqlik va massa balansini hisoblash: Quritish tizimining samaradorligini
baholashda eng birinchi o‘rinda issiqlik va massa almashinuvi hisob-kitoblari
amalga oshiriladi. Bu, quritish jarayonining samarali ishlashini ta'minlaydi,
ayniqsa, materialning sifatini va quritish vaqtini minimallashtirishni imkonini
beradi.
2. Qurilmaning geometrik parametrlarini aniqlash: Quritgichning
o‘lchamlari va geometrik xususiyatlari (masalan, barabanning diametri, uzunligi va
hokazo) materialning samarali quritilishi uchun optimallashtirilishi kerak. Bu
24

Pnevmatik quritgichlarning bir qator ijobiy tomonlari mavjud:
Tez va samarali quritish: Pnevmatik quritgichlar materiallarni tezda quritish
imkonini beradi, bu esa ishlab chiqarish jarayonining samaradorligini oshiradi.
Energiyani tejash: Pnevmatik quritgichlar havo oqimini samarali boshqarish
orqali energiya sarfini minimallashtiradi, bu esa iqtisodiy jihatdan foydalidir.
Turli materiallar bilan ishlashga moslashuvchanlik: Pnevmatik quritgichlar
turli materiallar bilan ishlash uchun moslashtirilgan bo‘lib, ular keng turdagi
materiallarni samarali quritishga yordam beradi.
Biroq, ularning ayrim kamchiliklari ham mavjud:
Narxi: Pnevmatik quritgichlar nisbatan yuqori narxga ega bo‘lishi mumkin,
chunki ular texnologik jihatdan murakkab qurilmalardir.
Qurilmaning kattaligi: Ba'zi pnevmatik quritgichlar juda katta o‘lchamlarga
ega bo‘lib, bu ularni kichik ishlab chiqarish joylari uchun mos kelmasligi mumkin.
Materialning o‘zgaruvchan xususiyatlari: Materiallarning turli o‘zgaruvchan
xususiyatlari (masalan, namlik darajasi yoki hajmi) quritish jarayonini
qiyinlashtirishi mumkin, bu esa qurilmaning samaradorligini kamaytirishi mumkin.
Pnevmatik quritgichlar samarali quritish tizimlari bo‘lib, ular materiallarni
tez va samarali quritishda yuqori natijalarga erishishga yordam beradi. Biroq, bu
qurilmalarning samaradorligini oshirish uchun to‘g‘ri parametrlarni tanlash,
materialning xususiyatlariga moslashtirish va energiya samaradorligini
30

Mavhum qaynash qatlamli quritgichlarning samarali ishlashini ta'minlash
uchun bir qator hisob-kitoblar va optimallashtirishlar talab etiladi. Quritgichning
har bir parametrini to‘g‘ri hisoblash va sozlash, uning samaradorligini oshiradi,
energiya sarfini kamaytiradi va material sifatini yaxshilaydi. Quritish tizimini
loyihalashda issiqlik almashinuvi, havo oqimi tezligi va materialning namlik
darajasini nazorat qilish muhim omillardir. Quritish jarayonini avtomatlashtirish va
optimallashtirish orqali, ishlab chiqarish samaradorligini va energiya
samaradorligini oshirish mumkin.
2.3. Pnevmatik quritgichlar: ishlash printsipi va loyihalash
Pnevmatik quritgichlar — bu materiallarni quritish uchun ishlatiladigan
maxsus qurilmalardir, ular materiallarni havo yoki boshqa gazlar orqali quritishni
ta'minlaydi. Pnevmatik quritgichlar, asosan, materiallarni juda tez quritish va
samarali natijalarga erishish uchun mo‘ljallangan bo‘lib, ular ko‘pincha sanoatdagi
turli materiallarni, xususan, zarrachalari kichik va o‘zgaruvchan xususiyatlarga ega
materiallarni quritishda ishlatiladi. Ular havo oqimining yuqori tezlikda materiallar
bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqa qilishini ta'minlaydi, bu esa jarayonni samarali va
tezkor qiladi.
Pnevmatik quritgichlarning ishlash printsipi
26

sababli quritgichlarning energiya samaradorligini tahlil qilish, ularni
modernizatsiya qilish va optimallashtirish muhim ilmiy-amaliy yo‘nalishlardan
biridir.
Quritgichlarning energiya samaradorligi deganda, sarflangan issiqlik
energiyasining quritish mahsulotiga bevosita ta’sir qilgan foydali qismi bilan
umumiy sarflangan energiya miqdori o‘rtasidagi nisbati tushuniladi. Bu ko‘rsatkich
odatda quyidagi formula orqali ifodalanadi:
η = (Qf / Qt) × 100%
Bu yerda:
η – energiya samaradorligi foizda,
Qf – foydali (ishlatuvchi) issiqlik miqdori,
Qt – umumiy sarflangan issiqlik miqdori.
Quritgichlarning energiya samaradorligi ko‘plab omillarga bog‘liq:
quritilayotgan material turi, quritgich turi (barabanli, pnevmatik, purkovchi va
boshqalar), quritish harorati, quritish usuli (doimiy yoki bosqichli), issiqlik uzatish
mexanizmi (kontaktli yoki konvektiv), havo aylanish tizimi va qurilmaning issiqlik
izolyatsiyasi sifati.
Masalan, barabanli quritgichlarda issiqlik yo‘qotishlari yuqori bo‘lishi
mumkin, chunki ular ko‘pincha katta o‘lchamli ochiq tizimlarga ega bo‘ladi.
Bunda chiqarilayotgan issiq havo bilan birga katta hajmdagi energiya yo‘qotiladi.
35

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
1. Abdullayev A., Mavlonov B. “Issiqlik almashinuvi asoslari”, Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2018.
2. Ahmedov M.A. “Texnologik jarayonlar nazariyasi va hisoblash asoslari”,
Toshkent: “O‘qituvchi”, 2020.
3. Beknazarov T.T. “Quritish qurilmalari va ularning ishlash prinsipi”,
Samarqand, 2019.
4. Gulyamov A.S. “Kimyo sanoati jarayonlarida quritish”, Toshkent: “Fan”,
2016.
5. Jo‘rayev A., Salimov D. “Sanoat qurilmalari va ularning
konstruksiyalari”, Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2021.
6. Karimov O. “Issiqlik texnikasi asoslari”, Toshkent, 2015.
7. Komilov Sh.S. “Texnologik mashinalar va uskunalar”, Buxoro, 2020.
8. Latipov M. “Quritish jarayonlari nazariyasi”, Toshkent, 2017.
9. Matyoqubov B. “Issiqlik almashinuvi jarayonlari”, Toshkent, 2022.
10. Murodov Q. “Qattiq va suyuq moddalarning issiqlik almashinuvi”,
Qarshi, 2019.
44

salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin, masalan, yuqori haroratda quritish materialni
yonishi yoki sifatini yo‘qotishiga olib keladi.
Bundan tashqari, quritish jarayonida materialning ichki strukturasining
o‘zgarishi mumkin, bu esa mahsulotning sifatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Shu sababli, yuqori sifatli quritish jarayonini ta’minlash uchun har bir materialga
mos quritish sharoitlarini tanlash muhimdir.
Nam materiallarni quritish jarayoni, quritish uskunasining tanlovi va ishlash
sharoitlari ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda muhim rol o‘ynaydi.
Samarali quritish jarayoni nafaqat energiya samaradorligini oshiradi, balki
mahsulotning sifatini saqlash va ishlab chiqarish vaqtini qisqartirishga yordam
beradi. Shu bois, quritish texnologiyalarining takomillashuvi va samaradorligini
oshirishga doir yondashuvlar ishlab chiqilishi kerak.
17

Bu yo‘qotishlar odatda 30-40% ni tashkil qilishi mumkin. Shu boisdan barabanli
quritgichlarda rekuperatsiya tizimlarini joriy etish orqali chiqayotgan havo
issiqligidan qayta foydalanish samaradorlikni oshiradi.
Pnevmatik quritgichlarda esa havo oqimi tezligi juda yuqori bo‘lganligi
sababli, issiqlik material bilan to‘liq aloqa qilmasdan yo‘qotilishi ehtimoli mavjud.
Bunday hollarda quritgichning geometriyasi, havo taqsimoti va issiqlik
almashinuvi yuzasini optimallashtirish energiya tejamkorligini oshirishga xizmat
qiladi.
Quritish tizimlarining energiya samaradorligini oshirishda quyidagi texnik
yechimlar muhim hisoblanadi:
Issiqlikni qayta ishlatish tizimlari (rekuperatorlar): Quritgichdan chiqayotgan
yuqori haroratli havo issiqligini qayta ishlatish orqali sarflanayotgan energiyani 15-
25% gacha kamaytirish mumkin.
Avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlari: Quritish haroratini, havo tezligini
va namlik darajasini aniq nazorat qilish orqali ortiqcha energiya sarfini bartaraf
etish imkonini beradi.
Materialni oldindan isitish: Quritishdan avval materialni quyosh energiyasi
yoki issiqlik qoldiqlari yordamida isitganda energiya sarfi kamayadi.
Yuqori samarali issiqlik izolyatsiyasi: Quritish kameralarida issiqlik
izolyatsiyasini kuchaytirish natijasida issiqlik yo‘qotilishi keskin kamayadi.
36

haroratga ta’sir qilib, suyuqlikning bug‘lanishini ta’minlash kerak. Bunday
jarayonlar issiqlik almashinuvi, havo oqimi va vaqtning optimal kombinatsiyasi
orqali amalga oshiriladi.
Quritish jarayonining texnologik xususiyatlari quyidagilardan iborat:
Issiqlik almashinuvi: Quritish jarayonida issiqlik materialga uzatiladi, shu
bilan birga materialdagi namlik bug‘lanadi va gaz fazasiga o‘tadi. Quritish tizimida
issiqlik manbai sifatida gaz yoki havo ishlatiladi, ularning harorati va namligi
optimal darajada bo‘lishi kerak.
Vaqt: Quritish jarayonida materialning quruqligi va suyuqlikni chiqarish
darajasi vaqtga bog‘liq. Optimal vaqtni topish jarayonni samarali va iqtisodiy
jihatdan foydali qiladi.
Materialning xususiyatlari: Materialning o‘lchamlari, struktura va kimyoviy
tarkibi quritish jarayoniga ta’sir qiladi. Masalan, poroza materiallar (masalan,
paxta) tez quriydi, lekin og‘ir yoki yopishqoq materiallar (masalan, don) ko‘proq
vaqt talab qiladi.
Suyuqlik chiqarish mexanizmi: Quritish jarayonida materialning yuzasida
suyuqlikning bug‘lanishi amalga oshadi. Agar materialda suyuqlik juda ko‘p
bo‘lsa, bug‘lanish jarayoni uzoq vaqt davom etadi va energiya sarfi yuqori bo‘ladi.
1.3.2. Samaradorlikni oshirish yo‘llari
14

III BOB. QURITGICHLARNING SAMARADORLIGINI OSHIRISH
VA ULARNI TAHLIL QILISH
3.1. Quritgichlarning samaradorligini oshirish usullari
Zamonaviy sanoatda quritish texnologiyasi ishlab chiqarish jarayonlarining
ajralmas qismi hisoblanadi. Quritgichlarning samaradorligini oshirish — energiya
tejash, mahsulot sifatini yaxshilash, ishlab chiqarish quvvatini ko‘paytirish va
ekologik ta’sirni kamaytirish maqsadida olib boriladigan muhim yo‘nalishlardan
biridir. Quritgichlarning samaradorligini oshirishning bir nechta usullari mavjud
bo‘lib, ular texnologik, konstruktiv va avtomatlashtirish orqali amalga oshiriladi.
Texnologik usullar orqali samaradorlikni oshirish:
1. Quritish jarayonining optimal parametrlarini tanlash. Har bir
quritilayotgan materialning o‘ziga xos fizik-kimyoviy xususiyatlari bo‘lganligi
sababli, ularni quritishda harorat, bosim, havo oqimining tezligi kabi parametrlar
to‘g‘ri tanlanishi zarur. Masalan, sezgir materiallar past haroratda, barqaror
materiallar esa yuqori haroratda quritilishi kerak. Shuningdek, quritish vaqti va
materialning qatlam qalinligi ham jarayon samaradorligiga bevosita ta’sir qiladi.
2. Ko‘p bosqichli quritish texnologiyasini qo‘llash. Bunda quritish ikki yoki
undan ortiq bosqichda amalga oshiriladi: dastlab yuqori haroratda namlikning
asosiy qismi chiqariladi, keyin esa pastroq haroratda qolgan namlik chiqariladi. Bu
yondashuv mahsulot sifatini saqlab qolish bilan birga energiya sarfini
kamaytirishga xizmat qiladi.
32

parametrlar, o‘z navbatida, havo oqimining tezligi va issiqlik almashinuvi
samaradorligiga ta’sir qiladi.
3. Energiya samaradorligini hisoblash: Quritish jarayonida energiya
samaradorligini oshirish uchun qurilmaning ishlash jarayoni optimallashtiriladi.
Bu, masalan, issiqlikni qayta ishlash tizimini o‘rnatish, energiya manbalaridan
foydalanishni yaxshilash va havo oqimining haroratini optimallashtirish kabi
yondoshuvlar orqali amalga oshiriladi.
Quritgichning energiya samaradorligini oshirish
Mavhum qaynash qatlamli quritgichlarning energiya samaradorligini
oshirish uchun bir necha strategiyalar mavjud:
Issiqlikni qayta ishlash tizimlari: Quritish jarayonida energiya tejash va
samaradorlikni oshirish uchun issiqlikni qayta ishlash tizimlari ishlatiladi. Bu
tizimlar yordamida isrof bo‘lgan issiqlikni qayta ishlash va quritish jarayoniga
qaytarish mumkin.
Havo oqimi va haroratni optimallashtirish: Quritish jarayonida havo
oqimining tezligi va harorati materialning samarali qurishiga ta’sir qiladi. Shu
sababli, haroratni boshqarish va havo oqimi tezligini optimallashtirish kerak.
Materiallarning xususiyatlariga moslashtirilgan tizimlar: Quritgichni
materialning turiga qarab optimallashtirish kerak. Masalan, og‘ir materiallar uchun
alohida tizimlar yoki tez quritiladigan materiallar uchun boshqacha strategiyalar
ishlatiladi.
25

6. Ishlab chiqarish oqimini optimallashtirish – quritgichdan keyingi
jarayonlar (sovitish, qadoqlash) bilan muvofiqlashtirilgan holatda quritish
jarayonini tashkil qilish mahsulot yo‘qotishlarini kamaytiradi va ishlab chiqarish
samaradorligini oshiradi.
40

Quritish jarayonining samaradorligini oshirish uchun bir nechta texnologik
yondashuvlar va usullar mavjud. Ular quyidagilardan iborat:
Energiya samaradorligini oshirish
Nam materiallarni quritishda eng katta masalalardan biri energiya
samaradorligi hisoblanadi. Ko‘plab quritish uskunalari, ayniqsa barabanli
quritgichlar va barqaror havo oqimiga asoslangan qurilmalarda yuqori energiya
sarfi mavjud. Shuning uchun quritish jarayonining energiya samaradorligini
oshirish uchun bir qator usullarni qo‘llash mumkin.
Issiqlik qayta ishlash tizimlari: Quritish jarayonida hosil bo‘lgan issiqlikni
qayta ishlash va uni qayta foydalanish imkoniyatlarini izlash muhim. Masalan,
ba’zi qurilmalar isitgichlar yordamida chiqindilarni qayta ishlaydi va ular
yordamida yangi materiallar quritilishi mumkin.
Energiya tejamkor uskunalar: Yangi texnologiyalar, masalan, yuqori
samarali issiqlik almashtirgichlar va qayta ishlash tizimlari, energiya sarfini
kamaytiradi va quritish jarayonining samaradorligini oshiradi.
Quritish jarayonining intensivligini oshirish
Quritish jarayonining tezligini oshirish uchun haroratni yuqori darajada
saqlash, materialning yuzasini optimallashtirish va havo oqimining tezligini
oshirish mumkin. Yuqori tezlikda amalga oshirilgan quritish jarayonlari samarali
va vaqtni qisqartirishga yordam beradi. Bu quyidagi usullar orqali amalga
oshiriladi:
15

Pnevmatik quritgichlarning ishlash prinsipi havo oqimi yordamida materialni
quritishga asoslanadi. Materiallar havo oqimi yordamida yuqori tezlikda qarshilik
ko‘rsatadigan quritish kameralariga yuboriladi va u yerda havoning issiqlik ta'siri
ostida quritiladi.
Pnevmatik quritgichlarning afzalligi, ular juda samarali energiya sarfini
ta'minlaydi va tez quritish jarayonini amalga oshiradi. Biroq, ular asosan kichik
hajmdagi materiallarni quritishda ishlatiladi, chunki ular katta hajmdagi
materiallarni ishlashga qodir emas.
Shaxtali quritgichlar
Shaxtali quritgichlar materiallarni quritish jarayonida issiqlik va havo
oqimidan foydalanadi. Ular asosan paxta, meva, sabzavotlar, donli mahsulotlar
kabi qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini quritishda qo‘llaniladi. Shaxtali quritgichlar
turli xil dizaynlarda mavjud bo‘lib, ular materiallarni uzoq muddat davomida
quritishga imkon beradi. Shaxtali quritgichlar juda samarali bo‘lib, energiya sarfini
minimallashtirish va quritish jarayonini samarali o‘tkazish uchun ishlatiladi.
Shaxtali quritgichlarda quritish jarayoni juda sekin amalga oshiriladi, lekin
bu jarayon materialning sifatiga zarar yetkazmaslik uchun zarurdir. Shaxtali
quritgichlarning ishlash prinsipi oddiy: material yuqori haroratli havo oqimlari
yordamida quritiladi, va shu tariqa materialning namligi chiqariladi.
Purkovchi quritgichlar
11

Haroratni oshirish: Quritish jarayonida haroratni optimal darajaga ko‘tarish
materialning tez qurishiga yordam beradi. Biroq, haroratni haddan tashqari oshirish
materialning sifatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin, shuning uchun bu
parametrni ehtiyotkorlik bilan tanlash kerak.
Havo oqimining intensivligi: Havo oqimining tezligi va intensivligi ham
quritish jarayonining samaradorligini oshiradi. Boshqa so‘z bilan aytganda,
havoning yuqori tezligi materialni tezroq quritishga yordam beradi.
Materialning xususiyatlariga moslashuv
Materialning quritish jarayonida samaradorligini oshirish uchun uning
xususiyatlarini inobatga olish zarur. Materialning o‘lchamlari, shakli va tarkibi
quritish jarayoniga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, granula yoki kukunli
materiallarni quritish boshqa materiallarga nisbatan osonroq, chunki ularning
yuzasi katta va ular tez quriydi. Bunday materiallarni quritishda havo oqimi tezligi
va haroratni yuqori darajada saqlash samarali bo‘ladi.
Sifatli materiallar: Materialning sifatini va tuzilishini yaxshilash ham
quritish jarayoniga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, materialning poroz tuzilishini
va o‘tkazuvchanligini yaxshilash uni tezroq quritishga yordam beradi.
1.3.3. Quritish jarayonining mahsulot sifatiga ta’siri
Quritish jarayoni materialning sifatiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Quritish
jarayonining optimal boshqarilishi mahsulotning sifatini yaxshilashga yordam
beradi. Agar quritish jarayoni noto‘g‘ri amalga oshirilsa, materialning sifatiga
16

Pnevmatik quritgichlar materiallarni quritishda eng ko‘p ishlatiladigan
uskunalardan biridir, ayniqsa yirik sanoat korxonalarida. Bu qurilmalar nam
materiallarni presslash, ajratish yoki bug‘lantirishda samarali hisoblanadi.
Pnevmatik quritgichlar havoning yuqori tezligi bilan materialni quritadi. Material
havo oqimida harakatlanadi, shu bilan birga havoning o‘zida suyuqlikni olish va
materialni quritishda qo‘llaniladigan issiqlik uzatish ishlari amalga oshiriladi. Bu
jarayon materialning yuzasida bug‘lanishni tezlashtiradi, bu esa uni qisqa va
samarali vaqt ichida quritish imkonini beradi. Pnevmatik quritgichlar samarali,
yuqori tezlikda ishlaydi va materiallarni bir xil darajada quritishga yordam beradi.
Ularning ishlash printsipi ko‘pincha materialning yuqori sifatini saqlaydi va kam
energiya sarfi bilan yuqori natijalar beradi.
Pnevmatik quritgichlarning ba’zi kamchiliklari mavjud. Ularning quritish
samaradorligi ba’zan past bo‘lishi mumkin, chunki havoning yuqori tezligi
materialning notekis qurishiga olib kelishi mumkin. Shuningdek, ular ko‘plab
materiallar bilan ishlashda samarali bo‘lsa-da, ayrim materiallar uchun ularning
ishlash printsipi noaniq bo‘lishi mumkin.
Lentali quritgichlar asosan yirik sanoat korxonalarida va mineral, qishloq
xo‘jaligi mahsulotlarini quritishda keng qo‘llaniladi. Ular materialni bir xil
qatlamda quritishga yordam beradi, bu esa texnologik jarayonning samaradorligini
oshiradi. Lentali quritgichlar, materialni yuqori tezlikda harakatlantirish orqali
quritish uchun ishlatiladi. Ular materialni lentali usulda quritadi, bu jarayonda
material yuqori tezlikda havo oqimi orqali harakat qiladi. Lentali quritgichlar
materialning qurishini tezlashtiradi va ularning yuzasida namlikni bir xil darajada
20

KIRISH
Nam materiallarni quritish sanoat jarayonlarining ajralmas qismi
hisoblanadi. Bu jarayon deyarli barcha ishlab chiqarish sohalarida – oziq-ovqat,
kimyo, farmatsevtika, to‘qimachilik, qurilish materiallari va boshqa ko‘plab
tarmoqlarda mahsulot sifatini ta’minlash, transportirovka va saqlash qulayligini
oshirish, mahsulotning mikrobiologik barqarorligini mustahkamlash maqsadida
qo‘llaniladi. Quritish jarayoni mahsulotdagi namlikni ma’lum darajagacha
kamaytirishdan iborat bo‘lib, bu jarayon muayyan issiqlik va massa almashinuv
hodisalari asosida olib boriladi.
Quritish jarayoni nafaqat texnologik, balki iqtisodiy va ekologik jihatdan
ham muhim ahamiyatga ega. Quritgich qurilmalarining konstruktiv tuzilishi,
ularning ishlash printsipi va texnologik rejimi, mahsulot turi va uning fizik-
kimyoviy xususiyatlariga mos holda tanlanishi lozim. Zamonaviy sanoat
tarmoqlarida foydalanilayotgan quritgichlar orasida barabanli, mavhum qaynash
qatlamli, pnevmatik, purkovchi, lentali, shaxtali kabi ko‘plab turdagi qurilmalar
mavjud. Har bir quritish usuli o‘zining ustunliklari va kamchiliklariga ega bo‘lib,
ularning samaradorligi materialning holati, quritish jarayonining davomiyligi,
energiya sarfi kabi ko‘rsatkichlarga bog‘liq bo‘ladi.
Bugungi kunda energiya resurslarini tejash, ishlab chiqarish tannarxini
pasaytirish, ekologik xavfsizlikni ta’minlash kabi omillar quritish
texnologiyalariga nisbatan yuqori talablarni qo‘yadi. Shu sababli, quritgichlarni
hisoblash va loyihalashda nafaqat klassik yondashuvlar, balki zamonaviy
3

Barabanli quritgichlar asosan to‘qimachilik sanoatida, paxta, tolali
materiallar, qog‘oz va boshqa materiallarni quritishda ishlatiladi. Ular o‘zining
ishlash samaradorligi va tezligi bilan ajralib turadi, ammo ba'zida mahsulotning
sifatiga salbiy ta'sir ko‘rsatishi mumkin, chunki yuqori harorat materiallarni zararli
ta'sirlardan himoya qilmasligi mumkin.
Mavhum qaynash qatlamli quritgichlar
Mavhum qaynash qatlamli quritgichlar – bu yuqori samarali quritish
uskunalari bo‘lib, ular materiallarni suyuqlik yoki gazning yuqori haroratli oqimi
bilan quritadi. Ushbu qurilmalarning ishlash prinsipi, materialning namligining tez
va samarali chiqarilishini ta'minlashga asoslanadi. Mavhum qaynash qatlamli
quritgichda, material suyuqlik yoki gazning issiqlik ta'sirida tezda quriydi.
Bu qurilma ayniqsa mikroelementlar, farmatsevtika mahsulotlari, ozuqaviy
qo‘shimchalar va boshqa nozik materiallarni quritish uchun ideal hisoblanadi.
Mavhum qaynash qatlamli quritgichlar samarali energiya sarfi bilan ajralib turadi
va quritish jarayonining tezligini oshiradi. Biroq, bu qurilma o‘zining murakkab
dizayni va narxi bilan ajralib turadi, bu esa kichik korxonalar uchun uni ishlatishni
qiyinlashtiradi.
Pnevmatik quritgichlar
Pnevmatik quritgichlar, asosan, materiallarni havoning yuqori tezlikdagi
oqimi bilan quritish uchun ishlatiladi. Bu qurilmalar nam materiallar, ayniqsa,
granula yoki kukun shaklidagi materiallar uchun juda samarali hisoblanadi.
10

qilmasligi kerak. Quritish jarayonining samarali amalga oshirilishi, odatda,
materialning xarakteriga qarab yuqori samarali texnologiyalarni tanlashni taqozo
etadi. Quritish jarayoni uchun ishlatiladigan qurilmalar, ayniqsa, issiqlik va
energiya sarfi masalalariga juda katta e'tibor qaratadi.
Chet el tajribasi va yurtimizdagi amaliyotda quritish texnologiyalari ko‘plab
o‘zgarishlarga uchragan. Masalan, oziq-ovqat sanoatida, ayniqsa meva va
sabzavotlarni quritishda, energiya samaradorligi va mahsulotlarning saqlanishi
uchun maxsus texnologiyalar ishlab chiqilgan. Ushbu texnologiyalar orqali quritish
jarayoni, faqat quritishning tezligi va samaradorligini oshirish bilan birga,
mahsulotlarning vitamin va minerallarini ham saqlab qolishga qaratilgan.
Shuningdek, quritish jarayoni iqtisodiy jihatdan ham juda muhimdir.
Mahsulotni quritish, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining yarmarka va bozorlarda
xaridorga taqdim etilishi uchun eng muhim jarayonlardan biridir. Masalan,
bug‘doy yoki guruch kabi asosiy qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini quritish, ularning
sifatini yaxshilash va saqlanish muddatini uzaytirish uchun alohida
texnologiyalarni talab qiladi. Quritishning muhim xususiyatlaridan biri ham
energiya samaradorligidir. Quritish jarayonida energiya tejamkorligi asosiy omil
hisoblanadi, chunki katta miqdordagi materiallarni quritish jarayonida energiya
sarfi katta bo‘lishi mumkin. Shu sababli, quritish texnologiyalari doimiy ravishda
optimallashtirilishi va energiya tejovchi tizimlar ishlab chiqilishi kerak.
Quritish jarayonining yana bir muhim jihati – mahsulotning saqlanish
muddatini uzaytirish va uni tashishda qulaylik yaratishdir. Quritish, ayniqsa,
qishloq xo‘jaligi mahsulotlari va oziq-ovqat sanoatida foydali bo‘lib,
6

kamchiliklari bor, shuning uchun har bir holatda mos qurilma tanlash va optimal
quritish sharoitlarini yaratish zarur. Bu jarayonning samarali tashkil etilishi
materiallarning yuqori sifatini saqlash va energiya sarfini kamaytirish
imkoniyatlarini yaratadi.
2.2. Mavhum qaynash qatlamli quritgichlarning hisoblash va loyihalash
usullari
Mavhum qaynash qatlamli quritgichlar materiallarni yuqori samaradorlik
bilan quritish uchun keng qo‘llaniladi. Bu qurilmalar issiqlik va massaning
samarali almashinuvini ta'minlab, materiallarning tez va samarali qurishini
ta'minlaydi. Mavhum qaynash qatlamli quritgichlar, asosan, namlikni olib tashlash
jarayonini optimallashtirish uchun ishlatiladi, bunda materiallar bir necha qatlamda
joylashtirilgan bo‘lib, har bir qatlamda issiqlik va namlikka qarshi jarayon amalga
oshiriladi. Ushbu qurilmalar turli sanoat tarmoqlarida, jumladan, oziq-ovqat,
kimyo va farmatsevtika sanoatlarida keng qo'llaniladi.
Quritish jarayonining umumiy printsipi
Mavhum qaynash qatlamli quritgichlar o‘zining samaradorligi bilan ajralib
turadi, chunki ular, birinchidan, materiallar bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri temir-yog‘och
kabi issiqlikni tezda uzatadigan materiallarni ishlatmaydi. Ikkinchidan, bu
qurilmalar yordamida issiqlik almashinuvi oson va tezda amalga oshadi, bu esa
materialning yuzasida namlikni tezda va samarali olib tashlash imkonini beradi.
Quritish jarayoni o'zida ikkita asosiy jarayonni o'z ichiga oladi: materialni qizdirish
22

mahsulotlarning saqlanish muddatini uzaytirish va saqlash sharoitlarini
yaxshilashga yordam beradi. Bu esa o‘z navbatida mahsulotlarning iqtisodiy
qiymatini oshiradi.
Quritish texnologiyalari jarayonida materiallarning saqlanishini va sifatini
ta'minlash, shuningdek energiya va resurslarni tejash uchun zamonaviy texnikalar,
ya'ni havo oqimi yordamida quritish, vakuumli quritish, issiqlik almashish tizimlari
kabi usullar ishlab chiqilgan. Ushbu texnologiyalar quritish jarayonini samarali
qilish bilan birga, energiya sarfini kamaytirish imkonini beradi.
Quritish texnologiyalarining tarixiy rivojlanishi
Quritish texnologiyasining tarixiy rivojlanishiga qaraganda, avvalgi
davrlarda an'anaviy usullar, masalan, quyosh orqali quritish va odatdagi pechlar
yordamida quritish usullari keng tarqalgan. Ammo bu usullar bilan quritish
jarayoni juda uzoq vaqt olgan va mahsulotning sifati ham xolis bo‘lmagan.
Bugungi kunda esa, zamonaviy texnologiyalar yordamida quritish jarayonlari
ancha tezlashtirilgan va sifatli materiallar ishlab chiqariladi.
Xususan, quritish jarayonida asosan issiqlik va havoning ta'siri ishlatiladi.
Quritish texnologiyalarining asosiy turlari issiqlik va havo bilan ishlaydigan
qurilmalar va texnologiyalarga asoslangan bo‘lib, ular o‘zlarining texnik
xususiyatlari va samaradorlik darajalariga qarab farqlanadi. Bunga misol sifatida
barabanli quritgichlar, shaxtali quritgichlar, vakuumli quritgichlar va havo oqimi
yordamida ishlov berish usullari kiradi. Har bir qurilma turining o‘ziga xos
7

va uning yuzasidan namlikni chiqarish. Quritish jarayoni davomida issiqlik oqimi
materialga uzatiladi, shundan so'ng namlik havoga chiqadi.
Issiqlik almashinuvining samarali boshqarilishi – bu jarayonda asosiy
omillardan biri. Quritishning samaradorligini oshirishda issiqlik almashinuvi
koeffitsientining yuqori bo‘lishi kerak. Bu, materialning yuzasida namlikni tezda
va samarali olib tashlash uchun zarurdir. Samarali issiqlik almashinuvi jarayonida
materiallarning namligi va issiqlik manbasining o‘zaro ta’siri, quritish vaqtining
kamayishiga va energiya sarfining pasayishiga olib keladi.
Mavhum qaynash qatlamli quritgichlarning asosiy hisoblash usullari
Mavhum qaynash qatlamli quritgichlarning samarali ishlashi uchun bir qator
muhim parametrlarni hisoblash zarur. Bu parametrlar qurilmaning umumiy
samaradorligini va energiya sarfini optimallashtirishga yordam beradi. Quyida
ushbu qurilmalarni loyihalashda e’tiborga olinadigan asosiy parametrlar
keltirilgan:
Issiqlik almashinuvi koeffitsienti (U): Issiqlikni materialga uzatish
samaradorligini o‘lchaydigan asosiy ko‘rsatkichdir. Ushbu koeffitsient yuqori
bo‘lsa, quritish jarayoni tezroq va samaraliroq bo‘ladi. Ushbu koeffitsientni
oshirish uchun materialning yuzasi keng bo‘lishi kerak, shuningdek, issiqlik
manbai va havo oqimi tezligi ham muhim o‘rin tutadi.
Quritish vaqti (t): Quritish vaqti materialning xususiyatlariga qarab, uning
namligini hisobga olgan holda aniqlanadi. Vaqtning ortiqcha yoki yetishmasligi
23

optimallashtirish zarur. Pnevmatik quritgichlar ko‘plab sanoat tarmoqlarida
samarali ishlatiladi, lekin ularning ishlash jarayoni va dizayni murakkab bo‘lishi
mumkin, shuning uchun to‘g‘ri loyihalash va boshqaruv muhimdir.
31

3. Rekuperatsiya tizimlaridan foydalanish. Issiqlikni qayta ishlash
texnologiyasi yordamida chiqayotgan issiq havoni yana kirish havosini isitish
uchun ishlatish mumkin. Bu energiya tejamkorligining yuqori darajasini
ta’minlaydi va ishlab chiqarish tannarxini kamaytiradi.
Konstruktiv usullar orqali samaradorlikni oshirish:
1. Quritish kamerasining ichki yuzalarini optimallashtirish. Quritish
kamerasida issiqlikning yo‘qolishini kamaytirish maqsadida issiqlik izolyatsiyasi
mustahkamlanadi. Bu orqali haroratning barqaror saqlanishi va energiya sarfining
kamayishi ta'minlanadi.
2. Havo oqimini samarali tashkil etish. Quritgichlar ichidagi havo oqimi
optimal tarzda tashkil etilishi kerak: teng taqsimlangan, to‘siqsiz harakatlanuvchi,
o‘lik zonalarsiz. Buning uchun aerodinamik jihatdan to‘g‘ri loyihalangan
ventilyatorlar va havo yo‘llari ishlatiladi.
3. Zamonaviy qurilmalar va avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlarining
qo‘llanilishi. Quritgichlar zamonaviy sensorlar, avtomatik nazorat modullari va
dasturlashtirilgan boshqaruv tizimlari bilan jihozlanib, har bir parametr (harorat,
namlik, vaqt va boshqalar) aniq nazorat ostida bo‘ladi. Bu tizimlar jarayonni real
vaqt rejimida kuzatish va o‘zgarishlarga tezkor javob berish imkonini yaratadi.
Avtomatlashtirish va raqamli texnologiyalar:
33

II BOB. NAM MATERIALLARNI QURITISH USKUNALARINI
TANLASH VA LOYIHALASH
2.1.Nam materiallarni quritish uchun uskunalarning turlari va ularning
ishlash printsipi
Nam materiallarni quritish uskunalari sanoat ishlab chiqarishida keng
qo‘llaniladigan asbob-uskunalardir. Ularning turlari va ishlash prinsiplari
materialning xususiyatlariga, ishlab chiqarish sharoitlariga va texnologik
jarayonning talablariga mos ravishda tanlanadi. Ushbu bo‘limda nam materiallarni
quritish uchun keng tarqalgan uskunalar, ularning ishlash prinsiplari va tanlashda
e’tiborga olinadigan omillar haqida batafsil bayon etiladi.
Barabanli quritgichlar nam materiallarni quritishda keng qo‘llaniladigan
uskunalardir. Ular asosan texnologik jarayonlarni boshqarish uchun ishlatiladi,
chunki ular samarali va keng qo‘llanilishi bilan mashhur. Ishlash printsipi shundan
iboratki, barabanli quritgichlar vertikal yoki gorizontal pozitsiyada joylashtiriladi.
Quritgichning ichki qismlarida materiallar harakatlanishi uchun spiral yoki
aylanuvchi mexanizmlar mavjud. Baraban ichida issiqlik manbai (ko‘pincha bug‘)
orqali materialga yuqori harorat uzatiladi, bu jarayon davomida materialdan namlik
bug‘lanadi va havoga chiqariladi. Barabanli quritgichlar texnologik jarayonlarning
oddiyligi va ishlash davomida katta miqdorda materialni quritish imkoniyatiga ega
bo‘lganligi sababli sanoatda keng qo‘llaniladi. Ular nisbatan kam quvvat sarf qiladi
va ko‘plab turli materiallar bilan ishlashga mos keladi.
18

Pnevmatik quritgichlarning ishlash printsipi oddiy va samarali. Bunda
materiallarning quritilish jarayoni, asosan, yuqori tezlikdagi havo oqimining ta'siri
ostida amalga oshiriladi. Ushbu jarayonning asosiy bosqichlari quyidagicha:
1. Materiallar kiritilishi va havo oqimi bilan birga ta'siri: Pnevmatik
quritgichlar materiallarni ularning hajmi va xususiyatlariga qarab turli yo‘llar bilan
quritishga qodir. Quritish jarayonida materiallar asosan qurituvchi joyga (mashina
yoki qurilma ichiga) kiradi va havo oqimi bilan ta'sir qiladi. Bu bosqichda
materiallar havo oqimi bilan bog‘liq holda quriydi, ya'ni havo yuqori tezlikda
materialning yuzasiga tushadi, bu esa ularning namligini tezda olib chiqadi.
2. Issiqlik almashinuvi va namlikni chiqarish: Pnevmatik quritgichda issiqlik
materiallarga tezda uzatiladi va shu orqali material ichidagi namlik chiqariladi.
Quritish jarayonida, materialning yuzasidagi issiqlikni nafaqat havo oqimi olishiga,
balki havo bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqa qilish orqali namlikni tezda chiqarishga
yordam beradi. Bu jarayon materiallarning namligini minimal darajaga tushuradi
va quritishning samaradorligini oshiradi.
3. Tezkor quritish: Pnevmatik quritgichlarning asosiy afzalliklaridan biri bu
tezkor quritish jarayonidir. Materiallar yuqori tezlikdagi havo oqimi bilan
to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqa qilgani uchun quritish juda tez amalga oshadi. Bunday
quritish jarayoni, ayniqsa nozik, kichik hajmdagi va o‘zgaruvchan materiallar
uchun juda samarali bo‘ladi.
Pnevmatik quritgichlarning turlari
27

1.2. Nam materiallarni quritish uskunalarining turlari va ularning
ishlash prinsiplari
Nam materiallarni quritish jarayoni uchun ishlatiladigan uskunalar turli
xususiyatlarga ega bo‘lib, ular materialning xususiyatlariga, quritish tezligi,
energiya sarfi va boshqa omillarga qarab tanlanadi. Har bir qurilma o‘ziga xos
ishlash printsipi va samaradorlikka ega. Quyida eng keng tarqalgan nam
materiallarni quritish uskunalari va ularning ishlash prinsiplari haqida batafsil
tushuntirish beramiz.
Barabanli quritgichlar
Barabanli quritgichlar eng keng tarqalgan quritish uskunalari bo‘lib, ular
asosan sanoatning turli sohalarida, jumladan qishloq xo‘jaligi, oziq-ovqat sanoati
va kimyo sanoatida qo‘llaniladi. Ushbu qurilmalar materialni issiqlik bilan
quritadi, va ular ishlab chiqarish jarayonida samarali ishlashini ta'minlash uchun
moslashuvchanlikka ega.
Barabanli quritgichning ishlash printsipi juda oddiy: nam materiallar
barabanning ichiga solinadi va baraban aylanganda materiallar issiqlik manbai
yordamida quritiladi. Barabanli quritgichlarning asosiy afzalligi shundaki, ular
katta hajmdagi materiallarni tezda quritishga qodir va ularni ishga solish juda
oddiy. Biroq, barabanli quritgichlar odatda yuqori energiya sarfini talab qiladi,
shuning uchun energiya samaradorligini oshirish uchun turli xil texnologiyalar
ishlab chiqilgan.
9

Biroq, barabanli quritgichlarning samaradorligi ba’zan past bo‘lishi mumkin,
chunki yuqori harorat va katta namlik miqdori bilan ishlashda ularning ishlash
samaradorligi pasayadi. Shuningdek, barabanli quritgichlar ba’zan materiallarning
notekis qurishi yoki ularni yuqori haroratda quritish natijasida sifatni yo‘qotishiga
olib kelishi mumkin.
Mavhum qaynash qatlamli quritgichlar, ayniqsa osonlik bilan quriydigan
materiallarni quritish uchun ishlatiladi. Bu quritgichlar eng samarali va energiya
tejovchi qurilmalardan biridir. Mavhum qaynash qatlamli quritgichlar materialni
o‘zaro aralashtirish orqali quritadi. Quritgichning ichki qismida issiqlik manbai
yordamida materialning namligi bug‘lanadi. Mavhum qaynash qatlamli quritgichda
materiallar havo oqimi yordamida harakatlantiriladi, bu esa materialning to‘liq va
bir xil qurishiga yordam beradi. Ushbu usulning o‘ziga xos xususiyati shundaki,
materiallar issiqlik manbai orqali bir xil darajada quriydi va yuqori samaradorlikka
erishiladi. Mavhum qaynash qatlamli quritgichlar juda samarali, energiya tejamkor
va materiallarning yuqori sifatini saqlashga imkon beradi. Ushbu qurilma
ko‘pincha yuqori o‘tkazuvchanlikka ega va materialning xususiyatlarini saqlab
quritadi.
Biroq, mavhum qaynash qatlamli quritgichlar ba’zan yuqori narxlari va
murakkab texnik xizmat ko‘rsatish talablari bilan cheklangan. Bu qurilmaning
texnologik dizayni va ishlash tamoyillari kichik miqdorda materiallar bilan
samarali bo‘lishi mumkin, lekin kattaroq ishlab chiqarish o‘lchovida muammolar
yuzaga kelishi mumkin.
19

2. www.springer.com – texnologik jarayonlar bo‘yicha darsliklar.
3. www.researchgate.net – quritish texnologiyalari haqida ilmiy izlanmalar.
4. www.academia.edu – talaba va ilmiy xodimlar uchun maqolalar.
5. www.ziyonet.uz – o‘zbek tilidagi ilmiy resurslar bazasi.
6. www.technoworld.uz – texnika va sanoat yangiliklari.
7. www.elibrary.ru – rus tilidagi ilmiy-texnik maqolalar.
46

Nam materiallami quritish uchun quritgich (barabanli, mavhum qaynash qatlamli, pnevmatik, lentali, shaxtali, purkovchi va hokazojqurilmalami hisoblash va loyihalash

Купить

Информация о документе

Продавец

Nam materiallami quritish uchun quritgich (barabanli, mavhum qaynash qatlamli, pnevmatik, lentali, shaxtali, purkovchi va hokazojqurilmalami hisoblash va loyihalash