Naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimini shakllantirish yo’llari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	115.1KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	31 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Madinabonu

Ro'yxatga olish sanasi 27 Aprel 2024

14 Sotish

Naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimini shakllantirish yo’llari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI

SAMARQAND IQTISODIYOT VA SERVIS INSTITUTI
BANK-MOLIYA XIZMATLARI FAKULTETI

60410500 – Ba nk ishi va audit yo‘nalishi
“BANK XAVFSIZLIGINI TAHLIL QILISH VA KREDIT
PORTFELINI BOSHQARISH ” FANIDAN
Kurs ishi
MAVZU: NAQD PULSIZ HISOB-KITOBLAR TIZIMINI
SHAKLLANTIRISH YO‘LLARI.

Bajardi: ___________________________
Tekshirdi: _________________________
Samarqand - 2025

MUNDARIJA
KIRISH
I. BOB. NAQD PULSIZ HISOB-KITOBLAR TIZIMINI
SHAKLLANTIRISHNING ILMIY-NAZARIY ASOSLARI
1.1. Naqd pulsiz hisob-kitoblarning mazmuni va ahamiyati...................................
1.2. Naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimi va ularning elementlari................................
1.3. O‘zbekistonda naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish tartibi.................
II. BOB. NAQD PULSIZ HISOB-KITOBLAR TIZIMINING TAHLILI
2.1. Naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish bo‘yicha ilg‘or xorij tajribasi...
2.2. Mamlakatimizda naqd pulsiz hisob-kitoblar amaliyotining tahlili...................
2.3. O‘zbekistonda plastik kartalar bilan hisob-kitoblarni takomillashtirish
yo‘llari.........................................................................................................................
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
2

KIRISH
Naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimi (elektron to‘lov tizimlari) — bu pul
mablag‘larini naqd shaklda emas, balki elektron vositalar orqali amalga oshirishni
ta’minlaydigan tizimdir. Ushbu tizimning rivojlanishi zamonaviy iqtisodiyotni
yanada samarali va shaffof qilishda muhim ahamiyatga ega. Elektron to‘lov
tizimlari naqd pul aylanishini kamaytirish, iqtisodiy jarayonlarni tezlashtirish,
xarajatlarni optimallashtirish va jismoniy hamda yuridik shaxslar o‘rtasidagi
moliyaviy munosabatlarni soddalashtirishga xizmat qiladi.
Naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimi, ayniqsa, raqamli iqtisodiyot va elektron
tijoratning jadal rivojlanishi fonida ahamiyat kasb etmoqda. Ularning
rivojlanishiga sabab bo‘layotgan omillar orasida internet texnologiyalarining keng
tarqalishi, xavfsizlikni ta’minlovchi innovatsion yechimlarning joriy etilishi va
davlat tomonidan raqamli iqtisodiyotga qo‘llab-quvvatlovchi siyosatning amalga
oshirilishi alohida o‘rin tutadi.
Naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimining asosiy turlari mobil to‘lovlar, bank
kartalari, internet-bank xizmatlari, elektron hamyonlar, va boshqa raqamli
platformalardan iboratdir. Ushbu tizimlar orqali amalga oshiriladigan operatsiyalar
naqd pul aylanmasining qisqarishiga, shuningdek, iqtisodiyotdagi tranzaksiya
xarajatlarining pasayishiga olib keladi. Naqd pulsiz tizimlar o‘zining tez, xavfsiz
va qulay to‘lov jarayonlari bilan nafaqat shaxsiy, balki tijorat va korporativ
foydalanuvchilar uchun ham katta afzalliklarga ega.
Kurs ishida naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimining shakllanishi va rivojlanish
yo‘llari tahlil qilinadi. Tizimlarning texnologik asoslari, ularning xalqaro
miqyosdagi qo‘llanilishi va ularni rivojlantirishda davlat siyosatining roli hamda
mavjud muammolarni bartaraf etish bo‘yicha takliflar ko‘rib chiqiladi. Bu naqd
pulsiz to‘lov tizimlarining samarali va xavfsiz ishlashini ta’minlashda muhim
ahamiyatga ega.
3

I. BOB. NAQD PULSIZ HISOB-KITOBLAR TIZIMINI
SHAKLLANTIRISHNING ILMIY-NAZARIY ASOSLARI
1.1. Naqd pulsiz hisob-kitoblarning mazmuni va ahamiyati
Naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimi iqtisodiyotda naqd puldan tashqari, raqamli
yoki elektron vositalar orqali amalga oshiriladigan barcha to‘lov va moliyaviy
operatsiyalarni o‘z ichiga oladi. Bu tizim orqali pul mablag‘lari naqd pul shaklida
emas, balki mobil telefonlar, bank kartalari, internet-bank, elektron hamyonlar va
boshqa raqamli platformalar orqali amalga oshiriladi. Naqd pulsiz hisob-kitoblar
nafaqat jismoniy shaxslar, balki yuridik shaxslar va davlatlar o‘rtasida ham
mavjud.
Naqd pulsiz hisob-kitoblarning asosiy turlari quyidagilardan iborat:
 Mobil to‘lovlar: Smartfon va mobil ilovalar orqali amalga oshiriladigan
to‘lovlar (masalan, QR kodlar, mobil banking).
 Bank kartalari: Banklar tomonidan berilgan plastik kartalar (debit va kredit
kartalari) orqali to‘lovlar.
 Elektron hamyonlar: PayPal, WebMoney, Yandex Money kabi onlayn
tizimlar orqali to‘lovlar amalga oshiriladi.
 Internet-bank xizmatlari: Bankning onlayn platformalarida turli moliyaviy
operatsiyalarni amalga oshirish.
 Kripto-valyutalar: Bitcoin, Ethereum kabi raqamli valyutalar yordamida
amalga oshirilgan hisob-kitoblar.
Naqd pulsiz hisob-kitoblarning ahamiyati: Naqd pulsiz hisob-kitoblar
tizimi iqtisodiyotda, jamiyatda va individual foydalanuvchilarda bir qator muhim
afzalliklarga ega. Ularning ahamiyatini quyidagicha ajratib ko‘rsatish mumkin:
Iqtisodiy samaradorlik va tezlik: Naqd pulsiz tizimlar orqali amalga
oshirilgan operatsiyalar ancha tez va samarali bo‘lib, pul o‘tkazmalari va to‘lovlar
darhol yoki tez vaqt ichida amalga oshiriladi. Bu o‘z navbatida iqtisodiy
jarayonlarning tezlashishiga olib keladi.
4

Xavfsizlik: Naqd pulsiz to‘lovlar tizimlari odatda yuqori darajada
xavfsizlikni ta’minlaydi. Bank kartalari va elektron hamyonlar zamonaviy
kriptografik usullar orqali himoyalangan bo‘lib, foydalanuvchilarning moliyaviy
ma’lumotlarini saqlashda yuqori darajadagi xavfsizlikni ta’minlaydi.
Moliyaviy shaffoflik va nazorat: Naqd pulsiz to‘lov tizimlarida barcha
tranzaktsiyalar raqamli shaklda ro‘yxatga olinadi. Bu esa ularni nazorat qilishni
osonlashtiradi, shu bilan birga davlat va moliya organlariga soliqlar va boshqa
majburiyatlar bo‘yicha to‘lovlarni monitoring qilish imkonini beradi.
Kirish imkoniyatining kengayishi: Raqamli to‘lov tizimlari orqali barcha
turdagi foydalanuvchilar, jumladan, chekka hududlarda yashovchilar ham iqtisodiy
faoliyatda ishtirok etish imkoniga ega bo‘ladi. Elektron to‘lov tizimlari odamlarni
bank xizmatlaridan foydalanishga jalb etadi, bu esa banklashuv darajasini oshiradi.
Global tranzaktsiyalarni osonlashtirish: Naqd pulsiz tizimlar orqali
xalqaro to‘lovlar va savdolarni amalga oshirish ancha osonlashadi. Bu esa global
miqyosda biznesni kengaytirish, mamlakatlar o‘rtasidagi savdoni qo‘llab-
quvvatlash va iqtisodiy integratsiyani kuchaytirishga imkon beradi.
Naqd pulning kamayishi: Naqd pulsiz tizimlar naqd pulning aylanmasini
kamaytirish imkonini beradi. Bu esa naqd pulga ehtiyojni kamaytirib, pulni qayta
ishlab chiqarish va saqlash xarajatlarini kamaytiradi.
Ijtimoiy va iqtisodiy inklyuzivlik: Elektron to‘lovlar tizimlari, ayniqsa kam
ta’minlangan guruhlarga (masalan, qishloq joylarida yashovchilar, kichik
tadbirkorlar) yangi iqtisodiy imkoniyatlarni yaratadi. Bu tizimlar orqali savdo,
xizmatlar va to‘lovlar osonroq amalga oshiriladi.
Tijorat va biznes imkoniyatlarining kengayishi: Korxonalar va
tadbirkorlar uchun naqd pulsiz to‘lov tizimlari yanada oson va tezroq savdo qilish
imkonini beradi. Raqamli to‘lov tizimlarining keng tarqalishi, e-tijoratning
rivojlanishini va global bozorga kirish imkoniyatlarini kengaytiradi.
Naqd pulsiz hisob-kitoblarning rivojlanishi: Naqd pulsiz hisob-kitoblar
tizimi, zamonaviy texnologiyalar va moliya sanoatidagi innovatsiyalar bilan uzviy
5

bog‘liq bo‘lib, doimiy rivojlanishni talab qiladi. Uning samarali ishlashi uchun
quyidagi omillar muhim rol o‘ynaydi:
Texnologik rivojlanish: Blockchain, sun’iy intellekt, kriptografiya va
boshqazamonaviy texnologiyalar naqd pulsiz to‘lov tizimlarining xavfsizligini,
samaradorligini va qulayligini oshiradi.
Davlat regulyatsiyasi: Davlatlar naqd pulsiz to‘lovlar tizimlarini
regulyatsiya qilish orqali ularning ishlashini yaxshilash va foydalanuvchilarning
himoyasini ta’minlash uchun zarur choralar ko‘rishlari kerak.
Xavfsizlik va himoya: To‘lov tizimlarining rivojlanishi bilan birga, ularning
xavfsizligi va foydalanuvchilarning ma’lumotlarining himoyasi ham ahamiyat kasb
etadi. Yangi texnologiyalar xavfsizlikni ta’minlash uchun yordam beradi.
6Naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimi iqtisodiy, ijtimoiy va texnologik
jihatdan katta ahamiyatga ega bo‘lib, turli olimlar va mutaxassislar tomonidan
keng muhokama qilinmoqda. Quyida naqd pulsiz hisob-kitoblarning mazmuni
va ahamiyatiga oid ba’zi olimlarning fikrlarini ko‘rib o‘tishimiz mumkin:
Muhammad Yunus, Nobel
tinchlik mukofoti sovrindori va mikro-
kreditning asoschisi, naqd pulsiz hisob-
kitoblar tizimlarini ijtimoiy
inklyuzivlikni ta’minlash vositasi
sifatida ko‘radi. Yunusning fikricha,
naqd pulsiz tizimlar ayniqsa chekka
hududlarda yashovchi aholi uchun
iqtisodiy imkoniyatlar yaratadi. “U naqd
pulsiz tizimlarning mikro-bizneslar,
kichik tadbirkorlar va qishloq
hududlarida yashovchilarga osonroq
kredit olish va moliyaviy xizmatlardan
foydalanish imkonini berishini
ta’kidlagan. Yunus naqd pulsiz
tizimlarning jamiyatdagi iqtisodiy
muvozanatni yaxshilashga yordam
berishini va ularning rivojlanishi butun
dunyoda moliyaviy inklyuzivlikni
ta’minlashga xizmat qilishini” ta’kidladi. Satoshi Nakamoto , Bitcoin
kriptovalyutasining yaratuvchisi, naqd
pulsiz hisob-kitoblarning yangi
shakllarini yaratishdagi asosiy shaxs
hisoblanadi. Nakamoto naqd pulsiz
tizimlarning imkoniyatlarini yangi
iqtisodiy tuzilma sifatida ko‘rgan va
naqd pulni almashtiruvchi raqamli
valyutalarni yaratishga qaratilgan yangi
tizimlarni ishlab chiqqan. “Uning
fikricha, Bitcoin va boshqa kripto-
valyutalar naqd pulsiz hisob-kitoblarning
yangi paradigmasini yaratadi, bu esa
davlat nazoratidan mustaqil, xavfsiz va
shaffof tranzaksiyalarni amalga
oshirishga imkon beradi. Nakamoto naqd
pulsiz tizimlarining iqtisodiy erkinlik va
markazlashtirilmagan boshqaruvni
ta’minlashi mumkinligini” ta’kidlagan.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiyotini rivojlantirishning eng muhim
omillaridan biri - pul aylanishini to‘g‘ri va aniq tashkil qilishdan iborat, chunki
bozor iqtisodiyoti tovar-pul munosabatlarining holati va taraqqiyoti bilan
chambarchas bog‘liqdir. Korxona va tashkilotlar o‘zlarining xo‘jalik faoliyatlari
jarayonida doimo bir-birlari bilan aloqada bo‘ladilar. Ular o‘rtasida tovar
ayirboshlash jarayoni naqd pul va naqd pulsiz hisob-kitoblar yordamida amalga
oshiriladi. Tovar ayirboshlashning o‘zi esa pul aylanishining moddiy asosi bo‘lib
hisoblanadi, uning asosida boshqa pulli munosabatlar vujudga keladi. (soliq
organlari, pensiya fondi, bank muassasalari va boshqalar).
Naqd pulsiz hisob-kitoblar deganda, korxona va tashkilotlarning tovar
ayirboshlash, xizmat ko‘rsatish va tovarsiz operatsiyalar bo‘yicha bir-biriga
bo‘lgan talab va majburiyatlarni naqd pul ishlatmasdan pul mablag‘larini bir
hisobvaraqdan ikkinchi hisobvaraqga o‘tkazish orqali amalga oshirilishi
tushuniladi. Naqd pulsiz pul aylanishi yalpi ijtimoiy mahsulotni ishlab chiqarish
jarayonida sodir bo‘ladigan munosabatlarni o‘zida aks ettirishiga ko‘ra ikki qismga
bo‘linadi.
Naqd pul ishtirokisiz, mablag‘larni bir shotdan ikkinchi shotga o‘tkazish yo‘li
bilan amalga oshiriladigan hisoblar naqd pulsiz hisob-kitoblar deyiladi.
Bu qoida O‘zbekiston Respublikasi “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi 1
,
“O‘zbekiston Respublikasida korxonalar to‘g‘risida”gi 2
qonunlar va O‘zbekiston
Respublikasi Markaziy bankining boshqa normativ hujjatlariga asosan ishlab
chiqilgan №11/22 qoidaga asosan, naqd pulsiz hisob-kitoblarni olib borishda oldin
mavjud bo‘lgan ba’zi bir cheklanishlar olib tashlandi va korxonalarga ular qaysi
mulk shakliga asoslanishidan qat’iy nazar hisob-kitob shakllarini tanlash va olib
borishda erkinliklari berilgan.
Naqd pulsiz hisob-kitoblar o‘zining iqtisodiy mohiyatiga qarab tovarlarni
sotish jarayoni bilan bog‘liq hisob-kitoblar va notovar xarakterdagi hisob-
kitoblarga bo‘linadi. Tovarlarni sotish jarayonidagi hisoblar moddiy boyliklarga
1
O‘zbekiston Respublikasining Qonuni, 05.11.2019 yildagi O‘RQ-580-son.
2
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Vazirlar Mahkamasining qarori , 26.02.2019 yildagi 85-son.
7

aylanishi bilan bog‘liq bo‘lib, ular asosan korxona, tashkilotlar o‘rtasida olib
boriladi.
Banklarda bajariladigan barcha operatsiyalar ma’lum bir me’yoriy hujjatlar
asosida olib boriladi. Naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qilishda asosiy me’yoriy
hujjat bu – “Naqd pulsiz hisob-kitoblar to‘g‘risida”gi 3
Nizomdir. Lekin bu nizom
doimiy emas, vaqt o‘tishi bilan o‘zgarib boradi. Iqtisodiy o‘zgarishlar, shuningdek,
bank tizimidagi o‘zgarishlar barcha qonun-qoidalarning shunga mos ravishda
o‘zgartirilishiga sabab bo‘ladi. Masalan, Respublikamiz mustaqillikka erishgandan
so‘ng, kredit, hisob-kitob va boshqa operatsiyalarni olib borish tartib qoidalari bir
necha marotaba o‘zgartirildi. Jumladan, naqd pulsiz hisob-kitoblar bo‘yicha 1993,
1995 va nihoyat 1998-yillarda qonun-qoidalar ishlab chiqilgan bo‘lib, bir-biridan
ma’lum moddalari bilan farq qiladi. Masalan 1993-yilda Markaziy bank tomonidan
ishlab chiqilgan “Naqd pulsiz hisob-kitoblar to‘g‘risida”gi Nizomda to‘lov
topshiriqnomasi, to‘lov talabnomasi, to‘lov talabnoma-topshiriqnomasi,
akkreditivlar, limitlashtirilgan va limit-lashtirilmagan chek daftarchalarining
cheklari va inkasso topshiriqnomasi bo‘yicha hisob-kitoblar ko‘zda tutilgan edi. Bu
Nizomning yangiligi shundan iborat ediki, unda to‘lov talabnoma-topshiriqnomasi
shakli yangilik qilib kiritilgan edi. Naqd pulsiz hisob-kitoblarning ushbu shaklining
mazmuni shundan iborat ediki, mol sotuvchi korxona sherigiga mol jo‘natish bilan
birga tovar transport hujjatlari ham mol sotib oluvchini korxonaga jo‘natar edi.
Bunda bank chetlab o‘tilar edi. To‘lov talabnomasini olgan mol sotuvchi korxona
talabnoma-topshiriqnomani talabnoma qismida ko‘rsatilgan rekvizitlarni ko‘rib
chiqib, olgan tovari bilan solishtirib, agar shartnoma shartlari bajarilgan bo‘lsa,
hujjatning topshiriqnoma qismini to‘ldirib uni bankka topshirishi lozim edi.
“O‘zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish
to‘g‘risida”gi 4
Nizom fuqorolik kodeksi, “Markaziy bank to‘g‘risida”gi, “Banklar
va bank faoliyati to‘g‘risida” gi, O‘zbekiston Respublikasi qonunlari va Markaziy
bankning O‘zbekiston hududida naqd pulsiz hisob-kitoblarni tartibga soluvchi
3
www.cbu.uz (O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy veb sayti).
4
Bu turdagi hujjatlarni O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi yoki O‘zbekiston Respublikasi Markaziy
banki ning rasmiy saytlarida topish mumkin.
8

boshqa me’yoriy hujjatlariga muvofiq ishlab chiqilgan. Nizomning bir maromda
qo‘llanilishi respublikaning butun iqtisodida hisob-kitoblarning uzluksizligini
ta’minlaydi.
1.2. Naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimi va ularning elementlari
Iqtisodiyotda yuzaga keladigan pulli munosabatlarda pul shakllaridan
foydalanish xususiyatlari va to‘lov usullariga ko‘ra pul aylanishi naqd pulsiz
aylanishga va naqd pulli aylanishga bo‘linadi. Chakana savdo va aholiga pullik
xizmat ko‘rsatish, asosan naqd pulda amalga oshiriladi. Bundan tashqari, naqd
pulli aylanishga kommunal xizmatlar uchun to‘lovlar, ishchi-xizmatchilarga ish
haqi va shunga tenglashtirilgan to‘lovlarni to‘lash, sug‘urta tashkilotlariga badallar
to‘lash, uy-joy qurilishi va boshqa maqsadlar uchun aholi tomonidan olingan
kreditni naqd pul ko‘rinishida qaytarish bilan bog‘liq to‘lovlarning to‘lanishi
kiradi.
Iqtisodiyotda bo‘ladigan pul aylanishining 80-90 foizini naqdsiz pul aylanishi
tashkil etadi. Naqd pul aylanishi naqd pulsiz hisob-kitob shakllari asosida olib
boriladi. Naqd pulsiz hisob kitoblarning keng ishlatilishiga ko‘p tarmoqli bank
tizimining rivojlanishi, davlat tomonidan makroiqtisodiy jarayonlarni o‘rganish va
uni tartibga solish nuqtai-nazaridan davlatning qiziqishi, mulkchilik shakllarining
ko‘payishi va turli mulkchilik munosabatlarining kengayib borishi asos bo‘ladi.
Naqd pulsiz hisob-kitoblar deganda, turli mulkchilik shaklidagi korxona va
tashkilotlarning tovar ayriboshlash, xizmat ko‘rsatish va tovarsiz operatsiyalar
bo‘yicha bir-biriga bo‘lgan talab va majburiyatlarni naqd pul ishlatmasdan pul
mablag‘larini bir hisobvarag‘dan ikkinchi hisobvarag‘ga o‘tkazish orqali amalga
oshirilishi tushuniladi.
Iqtisodiyotda naqd pulsiz hisob-kitoblar ma’lum tizim asosida olib boriladi.
Naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimi o‘z ichiga hisob-kitoblarni tashkil qilish
tamoyillari, shakllari, usullari hamda naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qilish
oldiga qo‘yilgan talablarni oladi.
Naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimining elementlarining har birini alohida ko‘rib
chiqamiz.
9

1930-1932-yillarda o‘tkazilgan kredit reformasi davrida kiritilgan va sobiq
ittifoq davrida mavjud bo‘lgan naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimi iqtisodiyotni
boshqarishning ma’muriy-buyruqbozlik usullariga asoslangan edi. Naqd pulsiz
hisob-kitoblar tizimi birinchi navbatda ishlab chiqarish va realizatsiya qilish
rejalarini bajarish nuqtai nazaridan mahsulot sotuvchi korxona qiziqishlariga
xizmat qilar edi. Naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qilish tamoyillari
korxonalarning shartnoma majburiyatlarini bajarish uchun iqtisodiy qiziqishlar va
javobgarligi chegaralangan, qat’iy qilib belgilangan edi. Bu tamoyillar quyidagicha
belgilangan:
Naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qilish tamoyillari to‘lovchining to‘lovga
va kreditga layoqatlilik qobiliyatini hisobga olmas edi.
Hozirgi kunda naqd pulsiz hisob-kitoblarning birinchi tamoyili mulkchilik
shaklidan qat’iy nazar, xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘z mablag‘larini bankdagi
hisob varaqlarida saqlashlari va barcha operatsiyalarni bank orqali o‘tkazishlari
lozimligini bildiradi. Bozor munosabatlari sharoitida hisob-kitoblarning bank
102. To‘lov vaqti qat’iy belgilangan, ya’ni barcha to‘lovlar tovar
jo‘natilgandan yoki xizmat bajarilgandan so‘ng o‘tkazilardi,
avans to‘lovlari, tijorat kreditiga ruxsat etilmas edi;1. Bank naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qiladi va ularning
bajarilishi ustidan nazorat qiladi;
3. To‘lovchining roziligi – to‘lov o‘tkazilishining asosi sifatida
tan olinardi;
4. Qaysi sohada, qaysi hollarda naqd pulsiz hisob-kitob
shakllarini ishlatilishi oldindan belgilab qo‘yilgan, bank u
yoki bu hisob-kitob shakllarini tanlashga aralashar edi.

orqali o‘tkazilishi bozor ishtirokchilarining iqtisodiy mustaqilligi bilan qo‘shib olib
borilishi kerak.
Naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qilishning ikkinchi tamoyili shundan
iboratki, mijozlarning hisobvaraqlaridan pul mablag‘larini ko‘chirish, ularning
topshirig‘i, yoki roziligiga asosan hisobvaraqdagi mablag‘lar chegarasida
bajariladi.
O‘zbekiston Respublikasi fuqarolik kodeksining ishlab chiqilishi va joriy
etilishi munosabati bilan Markaziy bank tomonidan mijozlarning hisobraqamlari
bo‘yicha operatsiyalar o‘tkazish tartibi belgilangan. Hisobvaraqlardan mablag‘larni
o‘tkazish, hisobvaraq egasining topshirig‘i asosida bajariladi, mijozlarning
buyrug‘isiz hisobvaraqlardagi pul mablag‘lari faqat sud qaroriga binoan, qonunda
belgilangan tartibda bank va mijoz o‘rtasidagi shartnomaga asosan ko‘chirilishi
mumkin.
O‘zbekiston Respublikasi fuqorolik kodeksiga asosan mijozlarning
hisobvaraqlarida barcha talablarni bajarishga pul mablag‘lari yetarli bo‘lgan
hollarda pul ko‘chirilishi bo‘yicha mijozning topshirig‘i va boshqa hujjatlarning
kelib tushishi tartibida pullar to‘lanishi lozim. Mijoz hisobvarag‘ida barcha
talablarni to‘lashga mablag‘lar yetarli bo‘lmagan taqdirda hujjatlarning to‘lanishi
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 2019-yil 22-yanvardagi “Xo‘jalik
subyektlarining bankdagi hisobvaraqlaridan pul mablag‘larni ko‘chirish
to‘g‘risida”gi 5
104-V sonli qarori bilan tasdiqlangan yo‘riqnomaga asosan olib
boriladi. Agar mijoz bilan bank o‘rtasidagi kredit shartnomasi tuzilgan bo‘lsa
to‘lovlar bank krediti hisobidan amalga oshirilishi mumkin.
Naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qilishning uchinchi tamoyili shundan
iboratki, mablag‘lar to‘lovchining hisobvarag‘idan o‘chirilgandan so‘ng
oluvchining hisobvarag‘iga o‘tkaziladi. Tijorat banklarining hisob cheklari
bo‘yicha pul o‘tkazish bundan mustasno.
Hisob-kitoblar bo‘yicha xo‘jalik yurituvchi subyektlar orasidagi o‘zaro
e’tirozlar, belgilangan tartibda bank ishtirokisiz ko‘rib chiqilishi hisob- kitoblarni
5
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvi, O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, O‘zbekiston
Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasining qarori, 22.01.2019 yilda ro‘yxatdan o‘tgan, ro‘yxat raqami 2342
11

tashkil qilishning to‘rtinchi tamoyilidir. Banklar o‘z vaqtida to‘lanmagan hujjatlar
bo‘yicha penyalarni hisoblash va undirishga javobgar emas. To‘lovchi yuklab
jo‘natilgan mahsulotlar uchun o‘z vaqtida to‘lanmagan summaga hisoblangan
penyani to‘lovchi va mahsulot yetkazib beruvchi o‘rtasidagi tuzilgan xo‘jalik
shartnomasida ko‘zda tutilgan tartibda to‘laydi. Agar bank bilan mijoz o‘rtasidagi
penya hisoblashi va undirish ko‘zda tutilgan bo‘lsa, bu holda bank o‘z vaqtida
to‘lanmagan hujjatlar bo‘yicha penya hisoblash va mahsulot sotuvchi korxona
foydasiga undirib berishi mumkin.
Naqd pulsiz hisob-kitoblarni olib borishning beshinchi tamoyili hisob-kitob
shakllarini tanlash bilan bog‘liq. Mulkchilik shakllarining xilma-xilligi hamda
tovar pul munosabatlari rivojlanishi sharoitida xo‘jalik yurutuvchi subyektlarning
faoliyati naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qilish xo‘jalik idoralari tomonidan
hisob-kitob shakllarini erkin tanlash tamoyilidan kelib chiqadi va ular xo‘jalik
shartnomasida mustahkamlanadi. Xo‘jalik organlarining shartnomaviy
munosabatlariga bank aralashmaydi. Bu tamoyil hisob-kitob ishtirokchilarining
o‘zaro munosabatlarining ijobiy natijalari uchun moddiy javobgarligini oshirishga,
hisob-kitob va shartnomaviy munosabatlarni tashkil qilishda, iqtisodiy
mustaqillikni mustahkamlashga xizmat qiladi.
Naqd pulsiz hisob-kitoblarning oltinchi tamoyili to‘lovning muddatliligidir.
Bu tamoyil katta amaliy ahamiyatga egadir. Xo‘jalik yurituvchi subyektlar
to‘lovning qanday muddatda kelib tushishi to‘g‘risidagi axborotga ega bo‘lgan
holda, o‘z mablag‘larining aylanishini ratsional tashkil qilish, qarz mablag‘lariga
bo‘lgan zaruratni hisoblab ko‘rishi, shu bilan birga o‘z balansining likvidligini
boshqarib borishi mumkin bo‘ladi. Mahsulot sotuvchi va oluvchi tomonlar
kelishuviga ko‘ra to‘lovlar muddatli, muddatdan oldin hamda muddati
kechiktirilgan bo‘lishi mumkin.
Muddatli to‘lovlar quyidagi hollarda amalga oshiriladi:
- Tovar jo‘natilmasdan, yoki xizmatlar bajarilmasdan oldin, bunday to‘lovlar
avans to‘lovlari, yoki oldindan to‘lov ko‘rinishida amalga oshiriladi.
Tovar jo‘natilgandan keyin, ya’ni tovarni bevosita aksept qilish yo‘li bilan.
12

Yirik summaga tuzilgan shartnomalarda ko‘rsatilgan summalarni bo‘lib-
bo‘lib to‘lash yo‘li bilan amalga oshiriladi.
Muddati uzaytirilgan to‘lovlar belgilangan muddatda to‘lovni amalga
oshirolmay qolgan hollarda, to‘lov muddatini qandaydir muddatga cho‘zish, ya’ni
yangi to‘lov muddatini belgilashni bildiradi. Muddati uzaytirilgan to‘lovlar
tomonlarning moliyaviy ahvoliga zarar yetkazmagan holda shartnomaviy
munosabatlar doirasida bo‘lishi lozim.
Muddati kechiktirilgan to‘lovlar to‘lovchi korxonaning hisobvarag‘idan
hujjatda ko‘rsatilgan summani to‘lash uchun pul mablag‘lari bo‘lmagan holatda
yuzaga keladi. Agar korxona bankdan kredit olish huquqiga ega bo‘lmasa, hujjat
korxona hisobvarag‘iga pul kelib tushgandan so‘nggina belgilangan tartibda
to‘lanadi.
Banklarda mijozlarga bir qator hisobvaraqlar ochiladi. Bular talab qilinguncha
saqlanadigan depozitlar bo‘yicha hisobvaraqlar, jamg‘armali depozitlar va
muddatli depozitlar bo‘yicha hisobvaraqlardir. Talab qilungungacha saqlanadigan
depozitlar bo‘yicha hisobvaraqlar ilgarigi hisob-kitob hisobvaraqlarga
tenglashtirilgan bo‘lib, xo‘jaliklarning barcha operatsiyalari aynan mana shu
hisobvaraqlardan o‘tkaziladi. Jamg‘armali va muddatli depozitlar bo‘yicha
hisobvaraqlar xo‘jaliklar tomonidan qo‘shimcha daromad olish, yoki pul
mablag‘larini asta-sekin ko‘paytirib borish maqsadida ochiladi.
Naqd pulsiz hisob-kitoblar bir necha shakllarda olib boriladi va bu shakllar
vaqt o‘tishi bilan o‘zgarib borishi mumkin. Hozirgi kunda respublikada naqd
pulsiz hisob-kitoblar O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki belgilagan va
xalqaro amaliyotda qabul qilingan shakllarda tashkil etiladi. Hisob-kitob shakllari
deyilganda, huquqiy me’yorlarda ko‘zda tutilgan, pul mablag‘larining mahsulot
yetkazib beruvchi, yoki xizmat ko‘rsatuvchi korxona va tashkilotlarning
hisobvarag‘iga yozish usuli, hisob-kitob hujjatining turi va hujjatlar aylanishi
tartibi bilan farq qiluvchi hisob-kitob turlari tushuniladi.
13

Korxonalar, o‘zlariga qulay bo‘lgan hisob-kitob shaklini erkin tanlaydilar va
uni o‘zaro shartnomada mustahkamlab qo‘yadilar. Naqd pulsiz hisob-kitoblar
hozirgi kunda quyidagi shakllar orqali amalga oshiriladi:
- To‘lov topshiriqnomasi;
- To‘lov talabnomasi;
- Akkreditiv;
- Inkasso topshiriqnomasi;
- Hisob-kitob cheki;
- Memorial order;
- Plastik kartochkalar .
Hisob-kitob shakllarining har birini keyingi paragraflarda batafsil ko‘rib
chiqamiz.
Naqd pulsiz hisob-kitoblar oldiga bir qator talablar qo‘yiladi. Hisob-
kitoblarni amalga oshirish jarayonlarida ularga amal qilish talab qilinadi. Bu
talablar quyidagilar:
Birinchidan, aylanma mablag‘larning aylanishining uzluksizligini
ta’minlash lozim, ya’ni xo‘jalikda ishlab chiqarishning rivojlanishiga to‘siq
bo‘lmasligi kerak. Xo‘jalik yurituvchi subyektlarga tegishli bo‘lgan mablag‘lar
doimiy harakatda bo‘lishi kerak. Ularning doimiy ravishda doiraviy aylanishda
bo‘lishi naqd pulsiz hisob-kitoblarning ijobiy ta’siri natijasida bo‘ladi.
Ikkinchidan, naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirishning muddatliligi
deb qarash mumkin. Bu talabning mohiyati shundan iboratki, naqd pulsiz hisob-
kitoblarni amalga oshirish vaqt jihatidan ularning ma’lum bir davrda, yoki ma’lum
bir muddatda amalga oshirilishini taqoza qiladi. Ularni amalga oshirish vaqti
qanchalik kam bo‘ladigan bo‘lsa, naqd pulsiz hisob-kitoblar shunchalik tez amalga
oshirilsa, xo‘jalik yurituvchi subyektlar bo‘lgan mol yetkazib beruvchilar, xizmat
ko‘rsatuvchilar va iste’molchilar o‘rtasida molni yetkazib berish va ularning pulini
undirib olish shunchalik qisqa va tez muddatlarda amalga oshirilsa, naqd pulsiz
hisob-kitoblarning samaradorligi shuncha yuqori bo‘ladi.
14

Uchinchidan, to‘lovlarni amalga oshirishdagi javobgarlik masalasi
hisoblanadi. Naqd pulsiz hisob-kitoblarning amalga oshirishning oldiga qo‘yilgan
bu talab ham, naqd pulsiz hisob-kitoblarning mohiyatini ochib berishga xizmat
qiladi. Bu talabning mavjud bo‘lishi yuqoridagi ikki talabning bajarilishida
o‘zining ijobiy ta’sirini ko‘rsatadi. Naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirishda
javobgarlikning bo‘lishi, pul mablag‘larining doiraviy aylanishiga ijobiy ta’sir
ko‘rsatadi. Javobgarlikning bo‘lmasligi aksincha, mablag‘larning kunlarda
aylanishini sekinlashtiradi. Mablag‘lardan yetarli darajada samarali foydalanmaslik
oqibatida noto‘lovlarning haddan tashqari oshib ketishiga, pirovardida mamlakat
iqtisodiyotining izdan chiqishiga olib keladi.
To‘rtinchidan, majburiyatlarning bajarilishi ustidan nazoratni amalga
oshirish. Bu talab naqd pulsiz hisob-kitoblarning amalga oshirilishida majburiyat
shartining, ya’ni shartnoma shartlarining bajarilishi ustidan nazoratni amalga
oshirish imkoniyatining mavjud ekanligidir.
Shu narsani ta’kidlab o‘tish joizki, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy
banki to‘lovlarni o‘z vaqtida o‘tkazilishi va tijorat banklari vakillik varaqalari
holati bo‘yicha nazorat o‘rnatgan. Bank vakillik varaqalarida mablag‘ning yetarli
bo‘lmasligi, yoki boshqa sabablarga ko‘ra o‘z mijozlari talabini bajara olmasa,
tijorat banklariga nisbatan qonunchilikda belgilangan tartibda chora ko‘riladi.
Bizning mamlakatimizda naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish
tartibini Markaziy bank belgilaydi va ushbu tartibning bajarilishi bo‘yicha nazorat
olib boradi. Amaliyotda bunday tartibning joriy etilishi butun respublika
miqiyosida hisob-kitoblarning uzluksizligini ta’minlash imkoniyatini yaratadi.
1.3. O‘zbekistonda naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish
tartibi
O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2013-yil 3-iyunda
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Banki Boshqaruvining “O‘zbekiston
Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar to‘g‘risida”gi 6
nizomni tasdiqlash
haqidagi Qarorini ro‘yxatdan o‘tkazdi.
6
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining Nizomi, 03.06.2013-yilda ro‘yxatdan o‘tgan, ro‘yxat
raqami 496
15

Mazkur qaror bilan O‘zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar
to‘g‘risidagi nizom ilovaga muvofiq tasdiqlandi.
O‘zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar to‘g‘risidagi nizom
O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi va ‘‘O‘zbekiston
Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida”gi, 7
‘‘Banklar va bank faoliyati
to‘g‘risida”gi, 8
‘‘Xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining shartnomaviy-
huquqiy bazasi to‘g‘risida”gi, 9
‘‘Sud hujjatlari va boshqa organlar hujjatlarini ijro
etish to‘g‘risida’’gi 10
qonunlariga muvofiq, O‘zbekiston Respublikasida naqd
pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish tartibini belgilaydi.
Mazkur nizom O‘zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblarni
amalga oshiruvchi yuridik va jismoniy shaxslarga nisbatan tatbiq etiladi.
O‘zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar quyidagi shakllarda
amalga oshiriladi: to‘lov topshiriqnomalari bilan hisob-kitoblar; akkreditiv
bo‘yicha hisob-kitoblar; inkasso bo‘yicha hisob-kitoblar; cheklar bilan hisob-
kitoblar.
Naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirishda quyidagi hisob-kitob
hujjatlaridan foydalaniladi: memorial order, to‘lov topshiriqnomasi; to‘lov
talabnomasi; inkasso topshiriqnomasi; akkreditivga ariza; tijorat bankining hisob-
kitob cheki (bundan buyon matnda chek deb yuritiladi).
Naqd pulsiz hisob-kitoblar bank plastik kartalaridan (bundan buyon matnda
BPK deb yuritiladi) foydalangan holda ham amalga oshirilishi mumkin.
Naqd pulsiz hisob-kitoblar shakli va hisob-kitob hujjatlarining turi
mablag‘larni to‘lovchi va mablag‘larni oluvchi o‘rtasida tuziladigan shartnomaga
(bitimga) muvofiq belgilanadi, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollar bundan
mustasno.
Bank hisobvarag‘i shartnomasida boshqa muddatlar belgilab qo‘yilgan
bo‘lmasa, bank tegishli to‘lov hujjati bankka kelib tushgan kunda mablag‘larni
7
O‘zbekiston Respublikasining Qonuni, 11.11.2019 yildagi O‘RQ-582-son
8
O‘zbekiston Respublikasining Qonuni, 05.11.2019 yildagi O‘RQ-580-son
9
O‘zbekiston Respublikasi Qonuni, 29.08.1998 yildagi 670-I-son
10
O‘zbekiston Respublikasining Qonuni, 29.08.2021 yildagi 258-II-son
16

mijozning hisobvarag‘iga kirim qilishi yoki mablag‘larni uning hisobvarag‘idan
hisobdan chiqarishi shart.
Banklar mijozning topshirig‘iga binoan elektron to‘lovni tegishli to‘lov
hujjati tushgan kunda, agar u bankning amaliyot kuni mobaynida tushgan bo‘lsa,
amalga oshirishi shart, qonunda nazarda tutilgan hollar bundan mustasno. Agar
to‘lov hujjati amaliyot kuni tugaganidan keyin tushsa, banklar elektron to‘lovni
keyingi ish kunidan kechiktirmay amalga oshirishi shart, qonunda nazarda tutilgan
hollar bundan mustasno.
Banklar “Jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirishga va
terrorizmni moliyalashtirishga qarshi kurashish to‘g‘risida”gi 11
O‘zbekiston
Respublikasining Qonuniga muvofiq, hisobvaraqlar bo‘yicha operatsiyalarni
to‘xtatib turishga yoki ularni amalga oshirishni rad etishga haqli.
Mablag‘larni oluvchilarning roziligi mavjudligidan qat’iy nazar,
to‘lovlarning uchinchi shaxslar hisobidan undirilishiga yo‘l qo‘yilmaydi, qonun
hujjatlarida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno.
Mablag‘lar, mablag‘larni to‘lovchining hisobvarag‘idan hisobdan chiqa-
rilgandan so‘ng, mablag‘larni oluvchining hisobvarag‘iga o‘tkaziladi, cheklar va
BPKlar bo‘yicha hisob-kitob qilish bundan mustasno.
Mablag‘larni to‘lovchi va mablag‘larni oluvchi tomonidan tuzilgan
shartnoma bo‘yicha majburiyatlarning bajarilmaganligi yoki lozim darajada
bajarilmaganligi uchun to‘lanishi zarur bo‘lgan penyani hisoblash va undirish
bo‘yicha banklar javobgar bo‘lmaydi.
Mijoz amalga oshirilgan hisob-kitob operatsiyalari bo‘yicha yuzaga kelgan
barcha masalalar bo‘yicha unga xizmat ko‘rsatuvchi bankka murojaat qiladi. Bank
va mijoz o‘rtasidagi nizolar ular o‘rtasida tuzilgan bank hisobvarag‘i
shartnomasiga muvofiq hal etiladi. O‘zaro kelishuvga erishilmagan taqdirda sud
orqali hal etiladi.
11
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori, 29.06.2021 yildagi 402-son
17

Banklar o‘rtasidagi o‘zaro hisob-kitoblar Markaziy bankning Hisob-kitoblar
markazida ochilgan vakillik hisobvaraqlaridan Markaziy bankning banklararo
to‘lov tizimi orqali milliy valyutada amalga oshiriladi.
Markaziy bankning banklararo to‘lov tizimi orqali elektron to‘lovlar
Markaziy bankning banklararo to‘lov tizimi orqali elektron to‘lovlarni amalga
oshirish tartibi to‘g‘risida nizomga muvofiq amalga oshiriladi.
Bundan tashqari, Nizomda hisob-kitob hujjatlarini rasmiylashtirish va ularni
ijro qilish, memorial orderlar bilan hisob-kitoblar, to‘lov topshiriqnomalari bilan
hisob-kitoblar, to‘lov talabnomalari bilan hisob-kitoblar, inkasso topshiriqnomalari
bilan hisob-kitoblar, akkreditivlar bo‘yicha hisob-kitoblar, cheklar bilan hisob-
kitoblar, BPK – bank tomonidan emissiya qilingan, personalizatsiyalangan, to‘lov
vositasi sifatida ishlatiladigan va o‘z saqlovchisiga bank hisobvarag‘idagi
mablag‘lari doirasida operatsiyalarni, jumladan, hisobvaraq orqali naqd pulsiz
hisob-kitoblar, yuridik shaxsni qayta tashkil etish va tugatish vaqtida mablag‘larni
hisobdan chiqarish qoidalari haqida batafsil yoritilgan.

Naqd pulsiz pul aylanishi — banklarda pul mablag‘larini to‘lovchilar va
oluvchilarning hisobvarag‘lari bo‘yicha yozuvlar yordamida yoki o‘zaro talablarni
18To‘lov tizimi turlari
Xalqaro to‘lov tizimlari Milliy to‘lov tizimlari
SWIFT
CHIPS
CHAPS Elektron to‘lov tizimi; Bank-
Mijoz to’lov tizimi; Tijorat
banklarining to‘lov tizimlari.

hisobga olish yo‘li bilan amalga oshiriladigan pul aylanishidir. Shunday qilib, naqd
pulsiz pul aylanishi bevosita pul belgisining bo‘lmasligini nazarda tutadi va naqd
pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirishga, mos ravishda, naqd pulsiz aylanishni
shakllantirishga imkon beradigan rivojlangan bank tizimi amal qilmay turib bunga
erishib bo‘lmaydi. Naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish imkoniyati
iqtisodiyotda naqd pulsiz pul aylanishi amal qilishining zaruriy sharti hisoblanadi.
Naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish tamoyillari:
1) ular mijozlarga mablag‘larni saqlash va o‘tkazish uchun ochiladigan bank
hisobvarag‘lari bo‘yicha amalga oshiriladi;
2) hisobvarag‘lardan to‘lovlar banklar tomonidan hisobvaraqlar egalarining
farmoyishi bo‘yicha to‘lovlarning ular belgilagan navbatliligi tartibida va
hisobvaraqdagi mablag‘larning qoldig‘i doirasida amalga oshirilishi lozim;
3) banklar mijozlarning shartnomali munosabatlariga aralashmaydi;
4) tomonlarning shartnomalarda, Moliya vazirligi yo‘riqnomalarida nazarda
tutilgan muddatlar asosidagi muddatliligi;
5) tamoyillarning ta’minlanganligi, to‘lovchida (yoki uning kafilida) pullarni
oluvchi oididagi majburiyatlarni uzish uchun qoplanilishi mumkin likvidli
mablag‘larning mavjudligi. Shunday qilib, naqd pulsiz aylanish to‘lovning ushbu
tamoyillari va shartlarining bajarilishini nazarda tutadi. Iste’molchilar bilan
sotuvchilar o‘rtasida naqd pulsiz hisob-kitobning amal qilishiga ehtiyojning oshib
borayotganligini qayd qilish kerak. Bu tovar aylanishi jarayonida tobora ko‘proq
qoilanilayotgan naqd pulsiz hisob-kitob shakllarining qulayligitii nisbatan
xavfsizligi bilan bog‘liqdir. Yana shunga ham e’tiborni qaratish kerakki, naqd
pulsiz aylanishning o‘zida ham ayrim o‘zgarishlar yuz berdi va hozirgi vaqtda u
nafaqat bank mijozlarining hisobvaraqlari bo‘yicha yozuvlardan, shu bilan birga
bankning kompyuterdagi ma’lumotlar bazasida u yoki boshqa hisob-varaqdagi
holatga tegishli yozuvlardan ham iborat. Bunday evolutsiya naqd pulsiz aylanish
shakli sifatidagi elektron pul vositalarining keng qo‘llanilishi bilan bog‘liq.
Bunday holda pullar aynan malumotlar bazasidan iborat bolib, unga faqat texnik
vositalar yordamida kirib olishi mumkin. Naqd pulsiz aylanish hozirgi vaqtda
19

nafaqat korxonalar, shu bilan birga uy xo‘jaliklari va davlatlarni ham qamrab
olgan. Shunday qilib, avtish mumkinki, naqd pulsiz aylanish iqtisodiy
munosabatlarning har qanday subyektining pul aylanishiga nisbatan yetakchi
pozitsiyani egallaydi. Naqd pulsiz aylanishning to‘laroq faoliyat yuritishi va
rivojlanishi uchun quyidagi shartlarga rioya etish zarur:
1) ushbu operatsiyaning legitimliligi xususidagi qonuniy kafolatlar- ning
mavjudligi;
2) pul mablaglarini tez va xavfsiz o‘tkazishga zaruriyatning bolishi (ya’ni,
tovar munosabatlarning yetarli rivojlanganligi);
3) rivojlangan bank tizimining mavjud bolishi (banklar filiallari, bolimlari va
ular o‘rtasidagi vakillik munosabatlarining mavjudligi);
4) xo‘jalik subyektlarining o‘z qarorlarini erkin qabul qilishi imkoniyati.
Shunday qilib, naqd pulsiz pul aylanishi iqtisodiyotning muayyan rivojlanish
darajasiga erishganligidan dalolat beradi va yanada ravnaq topish uchun
qo‘shimcha imkoniyatlarni taqdim etadi.
Davlatning pul aylanishiga ko‘plab omillar ta’sir ko‘rsatadi. Pul aylanishi
tuzilmasi turli belgilar bo‘yicha belgilanadi:
1) unda pullarning faoliyat yuritishi shakliga qarab. Ushbu belgiga qarab
naqd pulsiz va naqd pullik pul aylanishini ajratish mumkin, chunki barcha pul
belgilari u yoki boshqa shaklga ega bo‘ladi;
2) ushbu pul aylanishi xizmat ko‘rsatadigan munosabatlar tusiga qarab. Bu
yerda pul-hisob-kitob aylanishi, pul-kredit aylanishi, pul- moliya aylanishi ajratib
ko‘rsatiladi;
3) pul mablag‘larining harakati yuz beradigan subyektlarga qarab. Ushbu
tasnif bo‘yicha quyidagilar ajratib ko‘rsatiladi: pul mablag‘larining yuridik
shaxslar o‘rtasida banklararo, banklarda aylanishi, yuridik va jismoniy shaxslar
o‘rtasidagi aylanish va, nihoyat, pul mablag‘larining faqat jismoniy shaxslar
o‘rtasidagi aylanishi. Shunga mos ravishda, iqtisodiyotda qo‘llaniladigan pul
aylanishi hajmiga ta’sir qiladigan omillarning muayyan guruhini ham ajratish
mumkin. Barcha omillarni siyosiy, iqtisodiy va texnik omillarga ajratish mumkin.
20

Tabiiyki, pul aylanishi tuzilmasini shakllantirishning iqtisodiy omillari asosiy
ahamiyatga va bevosita ta’sir kuchiga ega bo‘ladi.
Bunday omillarga iqtisodiyotda ishlatiladigan pullar turlari, pul muomalasi
tezligi, tovar aylanishi miqdori va shu kabilar kiradi. Binobarin, mavjud pul
aylanishi miqdorlarini vujudga keladigan ehtiyojlarga muvofiq o‘zgartirishga yoki
pul aylanishining mavjud hajmlarini tovar aylanishining real ehtiyojlariga
muvofiqlashtirishga faqat iqtisodiy uslublar vositasida pul aylanishi hajmiga ta’sir
ko‘rsa- tadigan ushbu omillar orqali ta’sir qilish mumkin. Iqtisodiyotda faoliyat
yuritadigan, faqat hukumatning ehtiyojlari bilan bog‘liq bo‘lgan va iqtisodiyotning
ehtiyojlaridan mustaqil pul mablag‘lari miqdoridagi o‘zgarishlar siyosiy omillar
hisoblanadi.
Texnik omillar pul aylanishi tuzilishi va hajmiga faqat bilvosita ta’sir
ko‘rsatadi, lekin shunga qaramasdan, ularni hisobga olish zarur. Bunday omillarga
u yoki boshqa hisob-kitobni o‘tkazish uchun talab etiladigan vaqtni kamaytirish
yoki hisob-kitobning o‘zini amalga oshirishga imkon beradigan hisob-kitoblarning
texnik vositalari kiradi.
Masalan, bank plastik kartalariga xizmat ko‘rsatuvchi texnik vosita- larning
keng ommalashganligi aholi o‘rtasida ushbu to‘lov vosita- sining ommalashuviga
va, binobarin, naqd pulsiz pul mablag‘larining qo‘llanilishining oshishiga olib
keladi. Naqd pulsiz pul mablag‘lari qo‘llanilishi chastotasining ko‘payishi pul
muomalasining umumiy tarkibida naqd pullaring kamayishiga va davlatning pul
aylanishini tartibga solish asosiy uslublarining o‘zgarishiga olib keladi.
21

II. BOB. NAQD PULSIZ HISOB-KITOBLAR TIZIMINING
TAHLILI
2.1. Naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish bo‘yicha ilg‘or xorij
tajribasi
Naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish bo‘yicha ilg‘or xorij tajribasi
turli davlatlarda, asosan rivojlangan mamlakatlarda keng tarqalgan. Bu tajriba
raqamli to‘lov tizimlarining rivojlanishi va innovatsion texnologiyalarni qo‘llash
bilan chambarchas bog‘liq. Quyida ba'zi ilg‘or xorij tajribalari ko‘rib chiqamiz:
1. Shvetsiya; Shvetsiya dunyo bo‘yicha naqd puldan eng kam
foydalanadigan davlatlardan biri hisoblanadi. Ushbu mamlakatda naqd pulni
ishlatish tobora kamayib bormoqda, chunki ko‘plab savdo nuqtalari faqat kartalar
va mobil to‘lov tizimlarini qabul qiladi. Shvetsiyada Swish deb ataladigan mobil
to‘lov tizimi juda mashhur bo‘lib, bu tizim orqali bank hisobvaraqlaridan oson va
tez to‘lovlar amalga oshiriladi. U 2012 yilda boshlang'ich sifatida paydo bo‘ldi va
hozirda mamlakatning asosiy to‘lov tizimiga aylandi.
2. Estoniya; Estoniya raqamli to‘lovlar sohasida ilg‘or tajriba to‘plagan. Bu
mamlakatda raqamli identifikatsiya tizimlari (masalan, ID-kartalar yoki mobiil-
ID ) orqali fuqarolar nafaqat davlat xizmatlaridan foydalanish, balki kundalik
hayotdagi xaridlarni amalga oshirish ham mumkin. Estoniyada to‘lovlar naqd
puldan ko‘ra elektron shaklda ko‘proq amalga oshiriladi va elektron to‘lov
tizimlari integratsiyalashgan.
3. Xitoyd; Xitoyda WeChat Pay va Alipay kabi mobil to‘lov tizimlari
dunyoning eng keng tarqalgan raqamli to‘lov platformalaridan biridir. Bu tizimlar
orqali foydalanuvchilar osonlik bilan to‘lovlarni amalga oshirish, do‘konlar va
xizmatlardan foydalanishlari mumkin. Xitoyda mobil to‘lovlar naqd puldan ancha
oldinroqqa chiqqan bo‘lib, ko‘plab savdo va xizmat tarmoqlari faqat mobil
22

to‘lovlarni qabul qiladi.
4. Singapur; Singapurda raqamli to‘lovlar va naqd pulsiz hisob-kitoblar
yaxshi rivojlangan. PayNow tizimi orqali foydalanuvchilar bank hisobvaraqlari
orqali tez va oson pul o‘tkazmalari amalga oshirishlari mumkin. Singapur
hukumati naqd puldan foydalanishni kamaytirish uchun ko‘plab rag‘batlantirish
dasturlarini ishlab chiqdi va shahar ichidagi ko‘plab savdo nuqtalarini raqamli
to‘lovlar tizimiga uladi.
5. Janubiy Kareya; Janubiy Koreyada naqd pulsiz to‘lovlar keng tarqalgan
va mobil to‘lovlar tizimi rivojlangan. Samsung Pay va KakaoPay kabi
platformalar naqd pulni almashtirib, xarid qilish va to‘lovlarni amalga oshirishni
osonlashtiradi. Bu tizimlar yuqori xavfsizlik va qulaylikni ta'minlash orqali
foydalanuvchilarning ko‘plab ehtiyojlarini qondiradi.
6. Norvegiya; Norvegiya, Shvetsiya kabi, naqd puldan foydalanishni
kamaytirishni davom ettirmoqda. Mobil to‘lovlar va kartalar orqali hisob-kitoblar
amalga oshiriladi. Norvegiyada Vipps mobil ilovasi keng tarqalgan bo‘lib, bu
tizim orqali fuqarolar bank hisobvaraqlaridan foydalanib, naqd pulsiz to‘lovlarni
amalga oshirishi mumkin.
7. AQSh; AQShda naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish bo‘yicha
ko‘plab imkoniyatlar mavjud. Kredit va debet kartalari, shuningdek, Apple Pay ,
Google Pay , va Venmo kabi mobil to‘lov tizimlari juda mashhur. AQShda naqd
puldan foydalanish kamayib bormoqda va ko‘plab savdo nuqtalari, ayniqsa onlayn
do‘konlar va xizmatlar, raqamli to‘lovlarni afzal ko‘rmoqda.
8. Yaponiya; Yaponiyada raqamli to‘lovlar rivojlanmoqda, ammo ba'zi
joylarda naqd puldan foydalanish hali ham keng tarqalgan. Biroq, Yaponiyada
QR-kod asosidagi to‘lov tizimlari (masalan, PayPay , LINE Pay )
ommalashmoqda. Yaponiyada shuningdek, Suica va Pasmo kabi elektron to‘lov
kartalari mavjud bo‘lib, ular nafaqat transport tizimlarida, balki savdo nuqtalarida
ham ishlatiladi.
Yaponiyada naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirishdagi asosiy omil –
bu texnologiyalarga bo‘lgan yuqori ishonch va xavfsizlik. Yaponlar raqamli to‘lov
23

tizimlarining xavfsizligiga katta e'tibor berishadi, shuning uchun tizimlar juda
qat'iy xavfsizlik choralari bilan ta'minlangan.
9. Buyuk Britaniya; Buyuk Britaniyada naqd pulsiz to‘lovlar o‘zgacha
tezlikda rivojlanmoqda. Contactless to‘lov texnologiyasi (kredit yoki debet
kartalaridagi shunchaki kontaktsiz chiplar) keng tarqalgan va foydalanuvchilar
nafaqat onlayn, balki o‘zlarining mobil telefonlari orqali ham to‘lovlarni amalga
oshiradilar. Bu tizim orqali o‘zgaruvchan va kichik miqdordagi to‘lovlar juda
qulay va xavfsiz amalga oshiriladi.
Shuningdek, Buyuk Britaniya aholisi tomonidan Apple Pay , Google Pay va
Samsung Pay kabi mobil ilovalar ham keng qo‘llaniladi. Bu mamlakatda naqd
pulsiz tizimlarning rivojlanishi va keng tarqalishi uchun ko‘plab tadbirkorlar va
yirik korxonalar rag‘batlantirilgan.
10. Germaniya; Germaniyada naqd pul hali ham juda keng tarqalgan, ammo
raqamli to‘lovlar tizimi ham tez rivojlanmoqda. Germaniyada naqd pulsiz to‘lovlar
uchun PayPal kabi tizimlar ommalashgan. Ko‘plab savdo nuqtalari, xususan
onlayn do‘konlar, faqat raqamli to‘lovlarni qabul qilishadi. Germaniya
hukumatining naqd pulsiz to‘lovlarni rivojlantirishga bo‘lgan qiziqishi va siyosati
davlat va xususiy sektor tomonidan keng qo‘llab-quvvatlanmoqda.
Xorij tajribalari shuni ko‘rsatadiki, naqd pulsiz hisob-kitoblar amalga
oshirishda muvaffaqiyatli tizimlarning rivojlanishi uchun quyidagi omillar muhim
hisoblanadi:
Texnologiyalar : Innovatsion to‘lov tizimlari (mobil ilovalar, QR-kodlar,
kontaktless kartalar).
Xavfsizlik : To‘lov tizimlarining yuqori darajada xavfsizligi, masalan,
shifrlash va ikki bosqichli autentifikatsiya.
Rag‘batlantirish va qo‘llab-quvvatlash : Hukumati tomonidan raqamli
to‘lov tizimlariga qaratilgan yuksak rag‘batlar va siyosat.
Ko‘llaniladigan tizimlar : Mobil va onlayn to‘lov tizimlarining osonligi va
keng tarqalganligi.
24

O‘zbekiston uchun bu tajribalar asosida naqd pulsiz iqtisodiyotni
rivojlantirish uchun texnologik infratuzilmani yaxshilash, yuridik asoslarni
takomillashtirish va aholiga raqamli to‘lov tizimlari haqida ma'rifatli
kampaniyalarni tashkil etish zarur. O‘zbekiston uchun bunday tajribalarni o‘rganib,
raqamli to‘lov tizimlarini rivojlantirish va naqd puldan foydalanishni kamaytirish
maqsadida samarali chora-tadbirlar ishlab chiqilishi mumkin.
2.2 Mamlakatimizda naqd pulsiz hisob-kitoblar amaliyotining tahlili
Naqd pulsiz hisob-kitoblarning har birida alohida shakldagi hujjatlar
ishlatiladi. Hisob-kitob nomi hujjat nomi bilan belgilanadi. Har bir hisob-kitob
hujjatlari belgilangan me’yorlarga javob berishi lozim. Bu hujjatlarning har biri o‘z
ichiga qo‘yidagi rekvizitlarni olishi lozim:
- hisob-kitob hujjatining nomeri;
- hujjat yozib berilgan sana;
- to‘lovchining nomi;
- hisobvaraq nomeri;
- soliq to‘lovchining identifikatsiya kodi (chek va akkreditivlarda
ko‘rsatilmaydi);
- to‘lovchi bankning nomi;
- to‘lovchi bankning kodi;
- mablag‘larni oluvchining nomi;
- mablag‘larni oluvchining hisobvaraq nomeri;
- mablag‘ oluvchi bankning nomi;
- mablag‘ oluvchi bankning kodi;
- to‘lovning summasi raqam va yozuvda ko‘rsatilishi lozim;
- to‘lovning maqsadi (cheklarda ko‘rsatilmaydi);
Tijorat banklarining hisob-kitob cheklarida qo‘shimcha ravishda quyidagilar
yoziladi:
- hisob-kitob chekining seriya va nomeri;
- jismoniy shaxs pasportining seriyasi va nomeri;
- chekning amal qilish muddati;
25

Akkreditiv ochish uchun taqdim etilgan ariza qo‘shimcha ravishda
quyidagilarni o‘z ichiga olishi lozim :
- akkreditivning amal qilish muddati (akkreditiv yopilayetgan sana va oy)
- akkreditiv ochilayotgan shartnoma nomeri;
- buyurtma raqami;
- buyurtma sanasi;
- akkreditiv qaysi mahsulotlarni yuklab jo‘natish va xizmat ko‘rsatish uchun
ochilganligi;
- akkreditivning turi (u haqida kerakli ma’lumotlarni ko‘rsatish bilan);
- qo‘shimcha majburiyatlar ;
Banklar va mijozlarning ishiga halal bermaydigan tarzda to‘lovchi va
mablag‘larni oluvchining nomini ratsional darajada qisqartirish mumkin.
Xo‘jalik subyektlariga sotilgan mahsulot va ko‘rsatilgan xizmatlar uchun
qo‘shimcha qiymat solig‘i hisoblansa, hisob-kitob hujjatlarini rasmiylashtirishda
qo‘shimcha qiymat solig‘i summasi alohida qatorda ko‘rsatiladi. Qo‘shilgan
qiymat solig‘idan ozod qilingan tovarlar, ko‘rsatilgan ish va xizmatlar uchun
hisoblashishda rasmiylashtirilgan to‘lov hujjatlarida qo‘shilgan qiymat solig‘isiz
(bez NDS) so‘zi yoziladi yoki shu yozuv yozilgan shtapm qo‘yiladi.
To‘lov topshiriqnomalari texnik vositalardan foydalangan holda, bir
martaning o‘zida nusxa ko‘chirish, yoki birinchi nusxani hisob-kitobda
qatnashuvchi barcha tomonlar va bank uchun yetarli bo‘lgan nusxalar sonida
ko‘paytirish yo‘li bilan yozib beriladi. Cheklar siyoh va sharikli ruchkalarda
qo‘lda, yoki texnik vositalardan foydalangan holda yozib beriladi.
Hisob-kitob hujjatlariga qo‘lda o‘zgartirish kiritish, bo‘yash va tozalashga
yo‘l qo‘yilmaydi.
Hisob-kitob hujjatlari bank tomonidan hisob-kitob, pul operatsiyalarini
bajarish uchun qabul qilinadi:
1. Yuridik shaxslar birinchi nusxada hisob-kitob hujjati tayyorlanishi
shartidan qat’iy nazar imzo qo‘yish huquqiga ega bo‘lgan mansabdor shasxlarning
imzosi va korxona muhrining izi mavjud bo‘lishi;
26

2. Yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lmay, faoliyat ko‘rsatayotgan oilaviy va
yakka tartibdagi ijarachilar va tadbirkorlar tomonidan bajariladigan operatsiyalar
bo‘yicha hisob-kitob hujjatlari ularda imzo mavjud bo‘lgan holda bajarish uchun
qabul qilinadi.
Hisob-kitoblar hujjatini yozib berayotgan korxona muhrining izi va imzolar
hujjatning asl nusxasiga qo‘yiladi.
Korxonalardan hujjatlarni qabul qilish, shartnomada boshqasi ko‘zda
tutilmagan bo‘lsa, butun kun davomida bankning mijoz bilan ishlash vaqtidan kelib
chiqqan holda bajarish uchun qabul qilinadi.
To‘lovchining hisobvarag‘idagi mablag‘larni initsiator-bankda hisobdan
chiqarish faqat hisob-kitob hujjatlarining birinchi nusxasi yoki Bank-Mijoz
tizimidan foydalanuvchilar tomonidan elektron to‘lov hujjatlari asosida amalga
oshiriladi.
Mijozlarning hisobvaraqlariga kirim qilinayotgan mablag‘lar banklarda
dasturiy yo‘l bilan elektron to‘lov hujjatlari va hisob-kitob chekining asl nusxasi
asosida amalga oshiriladi. Bank-Mijoz tizimidan foydalanuvchi banklar,
rasmiylashtirilgan elektron to‘lov hujjatlarini mijozning hisobvarag‘iga mablag‘lar
qo‘shib yozilgandan, yoki o‘chirilgandan keyin tegishli pochta qutisiga
joylashtiriladi .
Mamlakatda naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimining kengayishi va rivojlanishi
2017-yildan boshlab jadallashti. O'zbekistonda bank tizimlarining
raqamlashtirilishi va mobil to'lovlarning o'sishi orqali naqd pulsiz to'lovlar hajmi
sezilarli darajada ortdi.
Bank kartalari va mobil to'lovlar : 2023-yil oxiriga kelib, mamlakatda jami
bank kartalari soni 30 milliondan oshdi. Shuningdek, mobil to'lov ilovalarini
foydalanuvchilar soni 10 millionga yaqinlashdi.
Elektron tijorat : O'zbekiston elektron tijorat bozorining 2022-yilda o'sishi
35%ni tashkil etdi. Bu ko'rsatkichlar to'lov tizimlarining o'sishi bilan bevosita
bog'liq.
27

Naqd pulsiz to'lovlar amaliyoti: iqtisodiy samaradorlik;
Naqd pulsiz to'lovlar iqtisodiy jihatdan juda ko'p afzalliklarga ega:
Iqtisodiy inkluzivlik : Naqd pulsiz to'lovlarni amalga oshirish, ayniqsa
chekka hududlarda yashovchilar uchun imkoniyatlarni kengaytiradi. Masalan,
2023-yilga kelib, 50% dan ortiq aholi mobil to'lovlardan foydalanmoqda.
Soliqlarni oshirish : Raqamli to'lov tizimlari orqali amalga oshirilgan
to'lovlar va tranzaksiyalar davlatga soliq to'lashni yanada shaffoflashtiradi. Bu
naqd pulsiz to'lovlarning yirik iqtisodiy foydasini ta'minlaydi.
Davr Tranzaksiyalar
soni summasi
1 2 3
2020 -yil 66,609,751 24,915.0
Yanvar 7,146,572 2,492.0
Fevral 6,966,542 2,493.4
Mart 5,855,053 1,750.3
А prel 1,886,233 720.6
Ма y 4,776,061 1,652.1
Iyun 5,884,090 1,731.8
Iyul 4,213,154 1,351.1
А vgust 4,459,689 1,501.5
Sentyabr 5,765,706 1,962.1
О ktyabr 6,780,306 3,327.8
Noyabr 5,986,944 3,024.5
Dekabr 6,889,401 2,907.9
2021 -yil 76,139,721 36,037.9
Yanvar 5,736,177 2,529.1
Fevral 5,884,756 2,061.7
М art 6,413,419 2,829.9
Aprel 6,444,335 2,766.2
М ay 5,772,364 2,798.0
Iyun 6,230,436 2,996.2
Iyul 5,824,271 2,611.8
Аvgust 6,463,566 2,732.8
Sentyabr 6,584,254 2,996.0
О ktyabr 7,508,451 3,744.2
Noyabr 6,589,503 4,178.4
Dekabr 6,688,189 3,793.6
2022 -yil 86,705,972 58,688.6
28

Yanvar 6,272,462 2,397.6
Fevral 7,255,041 2,832.6
М art 7,118,982 4,632.2
Aprel 7,633,216 4,469.0
М ay 7,151,950 4,431.5
Iyun 7,491,354 4,767.0
Iyul 6,869,039 4,273.2
Аvgust 7,518,994 5,563.5
Sentyabr 7,065,489 5,763.8
О ktyabr 8,038,239 5,958.6
Noyabr 7,276,448 7,904.3
Dekabr 7,014,758 5,695.2
2023 -yil 102,423,794 78,005.6
Yanvar 6,126,179 3,899.4
Fevral 7,533,920 4,910.5
М art 8,003,148 4,803.4
Aprel 7,893,148 4,960.7
М ay 8,720,217 5,944.6
Iyun 7,777,509 5,193.0
Iyul 8,425,372 5,452.3
Аvgust 8,863,761 8,966.5
Sentyabr 8,950,251 8,167.0
О ktyabr 10,372,783 6,417.1
Noyabr 9,944,141 9,057.9
Dekabr 9,813,365 10,233.3
2024 -yil 112,333,008 90,771.7
Yanvar 8,966,456 8,595.5
Fevral 8,943,155 5,316.8
М art 8,934,675 5,256.0
Aprel 10,978,437 6,915.2
М ay 10,455,545 8,569.5
Iyun 9,159,752 6,842.1
Iyul 10,485,596 8,095.4
Аvgust 10,635,082 9,510.7
Sentyabr 10,595,081 10,990.8
О ktyabr 12,241,940 9,774.0
Noyabr 10,937,289 10,905.6
mlrd, so‘m
Ushbu jadvalda Markaziy bankning hisob-kitob kliring tizimi orqali amalga
oshirilgan tranzaksiyalar soni va ularning jami summasi yillar bo‘yicha
ko‘rsatilgan. Quyida qisqacha tahlil qilib o‘tamiz :
29

1. 2020-yil :
o Tranzaksiyalar soni: 66,609,751
o Jami summa: 24,915.0 ming so‘m
o 2020-yilda tranzaksiyalar soni va jami summasi nisbatan past bo‘lgan.
Bu yil davomida oylik tranzaksiyalar soni 1.8 milliondan 7.1
milliongacha o‘zgarib, jami summa 720.6 ming so‘mdan 3,327.8
ming so‘mgacha o‘zgarib turdi.
2. 2021-yil :
o Tranzaksiyalar soni: 76,139,721
o Jami summa: 36,037.9 ming so‘m
o 2021-yilda tranzaksiyalar soni va jami summasi ortgan. Oylik
tranzaksiyalar soni 5.7 milliondan 7.5 milliongacha o‘zgardi, jami
summa esa 2,061.7 ming so‘mdan 4,178.4 ming so‘mgacha o‘sdi. Bu
yil elektron to‘lovlar va tranzaksiyalar faollashganini ko‘rsatadi.
3. 2022-yil :
o Tranzaksiyalar soni: 86,705,972
o Jami summa: 58,688.6 ming so‘m
o 2022-yilda tranzaksiyalar soni va jami summasi yana ortdi.
Tranzaksiyalar soni 7.1 milliondan 8.0 milliongacha o‘sdi, jami
summa esa 4,469.0 ming so‘mdan 7,904.3 ming so‘mgacha
yuqorilandi. Bu yil naqd pulsiz to‘lovlar yanada ommalashganini
ko‘rsatadi.
4. 2023-yil :
o Tranzaksiyalar soni: 102,423,794
o Jami summa: 78,005.6 ming so‘m
o 2023-yilda tranzaksiyalar soni va jami summasi yuqori
ko‘rsatkichlarga erishdi. Tranzaksiyalar soni 6.1 milliondan 10.3
30

milliongacha o‘zgardi, jami summa esa 3,899.4 ming so‘mdan
10,233.3 ming so‘mgacha o‘sdi.
5. 2024-yil (noyabr oygacha) :
o Tranzaksiyalar soni: 112,333,008
o Jami summa: 90,771.7 ming so‘m
o 2024-yilning noyabr oygacha tranzaksiyalar soni va jami summasi
yanada ortdi. Tranzaksiyalar soni 8.9 milliondan 12.2 milliongacha
ko‘paydi, jami summa esa 5,316.8 ming so‘mdan 10,905.6 ming
so‘mgacha yuqoriladi. Umumiy tahlil;
 Tranzaksiyalar soni va jami summa yillar davomida doimiy ravishda o‘sib
borgan. Bu, birinchi navbatda, naqd pulsiz to‘lov tizimlarining va elektron
hisob-kitoblar tizimining rivojlanishini ko‘rsatadi.
 2020-yildan 2024-yilgacha tranzaksiyalar soni va summasi ancha ortdi, bu
iqtisodiy faoliyatning raqamlashtirilganligini va to‘lov tizimlarining samarali
ishlashini anglatadi.
 2024-yilda tranzaksiyalar soni va summasi eng yuqori ko‘rsatkichga erishdi,
bu iqtisodiy o‘sish va naqd pulsiz to‘lovlarga bo‘lgan talabning yuqoriligini
ko‘rsatadi.
Bu tahlil Markaziy bankning hisob-kitob kliring tizimi orqali amalga
oshirilgan tranzaksiyalar sonining va summasining ortib borishini tasdiqlaydi, bu
esa mamlakat iqtisodiyotidagi raqamli to‘lovlarning keng tarqalganligini va ularga
bo‘lgan talabni ifodalaydi.
Mamlakatda naqd pulsiz to'lovlar amaliyoti 2021-2023 yillarda yanada
mustahkamlandi. O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki va moliya vazirligi
naqd pulsiz to'lovlarni rivojlantirishga qaratilgan bir qator yangi normativ hujjatlar
ishlab chiqdi:
Raqamli to'lovlar haqidagi qonunlar : 2021 yilda qabul qilingan “To'lov
tizimlari to'g'risida”gi qonun yangi to'lov texnologiyalarini qo'llashni yuridik
jihatdan mustahkamladi.
31

Mobil ilovalar va raqamli tizimlar uchun tartib : Banklar va moliyaviy
tashkilotlarga raqamli to'lovlarni yanada rivojlantirish uchun imtiyozlar yaratildi.
O'zbekistonliklar naqd pulsiz to'lovlarga yuqori darajada moslashmoqda.
O'rta va kichik bizneslar naqd puldan voz kechib, to'lovni mobil ilovalar yoki bank
kartalari orqali qabul qilishni afzal ko'rmoqda. Bu jarayon shahar va tumanlar
orasida farqlanishni kamaytirdi.
Yosh avlod (16-30 yosh) raqamli to'lov tizimlaridan faol foydalanmoqda.
2023-yilda, ushbu yosh guruhining 80% dan ortig'i mobil telefon orqali to'lov
amalga oshirishni afzal ko'rdi.
Naqd pulsiz to'lovlar jarayonida blokcheyn texnologiyasi va kripto-
valyutalar keng qo'llanilishi kutilmoqda. Bu, ayniqsa, xalqaro to'lovlar va o'zaro
hisob-kitoblarda ishonchni oshiradi.
O'zbekistonda fintech (moliyaviy texnologiyalar) sektorining rivojlanishi
natijasida naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshiruvchi ilovalar va platformalar
ko'paymoqda.
Hali ham ayrim hududlarda raqamli to'lovlar tizimi to'liq rivojlanmagan, bu
esa naqd pulsiz to'lovlarni amalga oshirishda muammolarni keltirib chiqaradi.
Naqd pulsiz to'lovlar o'z-o'zidan xavfsizlik masalalarini keltirib chiqaradi, shuning
uchun to'lov tizimlarining himoya mexanizmlarini kuchaytirish zarur.
Statistik ma'lumotlar: 2023-yil oxirida mamlakatda naqd pulsiz to'lovlar
hajmi jami to'lovlarning 45%ni tashkil etdi.
Mamlakatda mobil to'lovlar orqali amalga oshirilgan tranzaktsiyalar hajmi
2022 yilda 40 trillion so'mga yetdi.
O'zbekiston bo'yicha naqd pulsiz to'lovlarni amalga oshirishda raqamli
platformalardan foydalangan aholi 2023-yilga kelib, 55%ni tashkil etdi.
2.3. O‘zbekistonda plastik kartalar bilan hisob-kitoblarni
takomillashtirish yo‘llari
Plastik kartochka, tegishli bankda, kartochka egasining hisobvarag‘i
mavjudligini, tasdio‘lovchi va naqd pulsiz tovarlar, ishlar, yoki xizmatlarni sotib
32

olish huo‘uo‘ini beruvchi, shaxsi belgilangan, bank tomonidan chio‘arilgan to‘lov
vositasini o‘zida ifoda etadi.
Plastik kartochkalar, jismoniy shaxslar, yuridik shaxslar, yoki yakka
tartibdagi tadbirkorlar, bir tomondan, hamda mahsulotni sotuvchi, ish bajaruvchi,
yoki xizmat ko‘rsatuvchi yuridik shaxslar, yoki yakka tartibdagi tadbirkorlar
(keyingi matnda - savdo, yoki xizmat ko‘rsatish korxonalari), ikkinchi tomondan,
o‘rtasidagi bo‘ladigan naqd pulsiz hisob-kitoblarda, shuningdek, naqd pul berish
punktlari (NPBP) va bankomatlardan naqd pul olishda qo‘llaniladi.
Vakolatli banklar xalo‘aro plastik kartochkalar chio‘arishi va ular bo‘yicha
xizmat ko‘rsatishi mumkin, bunda ular xalo‘aro to‘lov tizimlari bilan tuzilgan
shartnomalarga va mazkur Nizomga muvofio‘, bajariladigan operatsiyalar
o‘oidalariga amal qilishlari shart.
Plastik kartochkalar bo‘yicha xizmat ko‘rsatish shartnomasi quyidagilarni
o‘z ichiga olishi shart:
a) tomonlarniig nomlari;
b) shartnoma mavzusi;
d) tomonlarning huo‘uo‘ va majburiyatlari;
e) tomonlarning javobgarligi;
f) hisob-kitoblarni o‘tkazish shartlari;
g) shartnomaning amal qilish muddati va uni bekor qilish shartlari;
h) nizolarni hal kilish tartibi;
i) tomonlarning yuridik manzili .
Aloqadorligi bo‘yicha plastik kartochkalar shaxsiy, oilaviy va korporativ
turlarga bo‘linadi
a) Shaxsiy kartochka - bu jismoniy shaxsga berilgan plastik kartochkadir
b) Oilaviy kartochka - bu shaxsiy kartochka egasining ishonchnomasi asosida
foydalanuvchiga berilgan plastik kartochkadir
v) Korporativ kartochka - bu yuridik shaxslarga xizmat ko‘rsatish uchun
mo‘ljallangan plastik kartochkadir. Korporativ kartochkalardan ish hao‘i va
33

ijtimoii ahamiyatga ega bo‘lgan boshqa to‘lovlarni, shuningdek, naqd pul
mablag‘larini to‘lashda foydalanish ta’o‘io‘lanadi
Plastik kartochkalar bajaradigan vazifalari bo‘yicha quyidagi turlarga
bo‘linadi
а ) debet - kartochkasidan foydalanish uning egasiga, emitent bilan mijoz
o‘rtasida tuzilgan shartnoma shartlariga muvofio‘, o‘zining kartochkasidagi pul
mablag‘laridan tovarlar, ishlar, xizmatlar hao‘ini to‘lash va yoki naqd pul
mablag‘larini olishda (korporativ kartochkalardan tashqari) foydalanish imkonini
beradi;
b ) kredit - kartochkasidan foydalanish uning egasiga, emitent bilan tuzilgan
shartnoma shartlariga muvofio‘, emitent tomonidan tovarlar, ishlar, xizmatlar
hao‘ini to‘lash va yoki naqd pul mablag‘larini olish uchun (korporativ
kartochkalardan tashqari) berilgan kredit liniyasi miqdorida operatsiyalarni amalga
oshirish imkonini beradi;
d ) elektron hamyon - jismoniy shaxslarning kartochkasi bo‘lib, undan
foydalanish, uning egasiga plastik kartochkadagi o‘oldio‘ mablag‘lar doirasida
tovarlar, ishlar, xizmatlarga hao‘ to‘lash va yoki naqd pul mablag‘larini olishga
imkon beradi;
Bitga elektron kartochkada bir necha "elektron hamyonlar" joylashgan
bo‘lishi mumkin.
Plastik kartochkada, uni shaxs nomiga biriktirishda, quyidagi rekvizitlar
yozilgan bo‘lishi shart.
а ) identifikatsiya belgilari (kartami rakami, seriyasi va boshqalar);
b) bank-emitent (kartochkalarni chio‘aruvchi bank) ning kodi;
d) hisobvaraq rao‘ami va kartochka egasining familiyasi, ismi, otasining ismi
(tashkilot nomi);
e) kartochkaning amal qilish muddati .
Plastik kartochkada bir necha hamyonlar mavjud bo‘lganda, identifikatsiya
belgilari har bir hamyonni bir xil ma’noli identifikatsiyalashi lozim. Ko‘rsatilgan
34

rekvizitlardan tashqari, kartochkaga operatsiyalarni amalga oshirish va ular
hisobini yuritish uchun zarur bo‘lgan o‘o‘shimcha belgilar kiritilishi mumkin.
Qayta to‘lov vositasi sifatida foydalanishga tayyorlash (personalizatsiya)
uchun o‘aytarilgan plastik kartochkalar hisobi 93609 - "Saqlanayetgan
qimmatliklar" ko‘zda tutilmagan holatlar hisobvarag‘ining alohida shaxsiy
hisobvaraqlarida olib boriladi.
Plastik kartochkalar bilan amalga oshiriladigan operatsiyalar qog‘oz
ko‘rinishida (slip, elektron terminal kvitansiyasi) va/yoki elektron shakldagi
(elektron terminal jurnalidan yoki bankomatdan olingan hujjat) hujjatlarni,
shuningdek, hisob-kitoblar o‘atnashchilari o‘rtasida tuzilgan shartnomalarda
belgilangan boshqa hujjatlarni (bankomat kvitansiyasi va boshqalar) tuzish
lozimligini ko‘zda tutadi.
Hujjatlar hisob-kitoblarda ishtirok etuvchi barcha tomonlar uchun zarur
bo‘lgan nusxalar mio‘dorida tuziladi.
Sana Muomalaga
chiqarilgan
bank plastik
kartalari soni O‘rnatilgan
to‘lov
terminallari
soni O‘rnatilgan
bankomat va
infokiosklar
soni To‘lov terminallari
orqali amalga
oshirilgan to‘lovlar
summasi(mlrd,so‘m
)
1 2 3 4 5
01.01.2020
y. 20,547,366 392,361 9,203 71,020.2
01.02.2020
y. 20,774,173 407,278 9,687 6,211.5
01.03.2020
y. 21,008,149 414,551 10,165 11,651.0
01.04.2020
y. 21,105,406 417,192 10,438 17,945.0
01.05.2020
y. 21,290,666 417,792 10,908 23,115.1
01.06.2020
y. 22,381,886 422,894 10,847 29,641.9
01.07.2020
y. 23,283,414 430,534 11,104 36,924.8
01.08.2020
y. 23,472,964 433,190 11,256 43,336.6
01.09.2020
y. 23,641,082 444,266 11,297 50,028.6
01.10.2020 24,077,115 437,231 11,456 57,399.1
35

y.
01.11.2020
y. 24,480,946 438,386 11,572 65,066.5
01.12.2020
y. 26,087,048 437,163 11,621 72,412.9
01.01.2021
y. 25,775,662 438,410 11,800 81,000.0
01.02.2021
y. 24,830,708 438,669 12,308 7,044.9
01.03.2021
y. 22,278,917 440,356 12,289 14,183.2
01.04.2021
y. 22,606,599 440,132 12,294 22,904.2
01.05.2021
y. 23,006,197 439,012 12,180 31,290.2
01.06.2021
y. 23,807,310 439,008 12,217 39,950.8
01.07.2021
y. 23,725,483 438,909 12,298 49,129.8
01.08.2021
y. 24,459,903 438,230 12,484 58,210.0
01.09.2021
y. 24,765,218 437,713 12,583 67,730.8
01.10.2021
y. 25,207,659 434,971 12,710 76,919.5
01.11.2021
y. 25,307,103 435,432 12,739 87,070.0
01.12.2021
y. 26,544,713 432,842 12,814 99,229.6
01.01.2022
y. 27,105,785 433,384 12,940 111,137.0
01.02.2022
y. 27,207,174 433,870 13,041 10,435.7
01.03.2022
y. 27,839,307 433,986 13,156 20,541.9
01.04.2022
y. 28,333,038 432,933 13,381 32,059.1
01.05.2022
y. 28,752,995 432,246 13,983 44,703.2
01.06.2022
y. 29,368,017 433,178 16,707 58,245.1
01.07.2022
y. 29,941,910 434,395 16,830 73,650.8
01.08.2022
y. 30,293,251 433,178 18,450 88,543.8
01.09.2022
y. 31,200,123 432,649 18,939 105,677.1
01.10.2022
y. 31,820,600 432,269 19,318 122,195.2
01.11.2022
y. 32,397,483 430,450 19,706 140,103.3
36

01.12.2022
y. 33,549,913 429,156 20,291 158,457.9
01.01.2023
y. 34,195,648 434,018 20,379 177,671.0
01.02.2023
y. 34,865,529 433,525 20,390 17,627.9
01.03.2023
y. 35,764,877 428,838 20,596 34,227.7
01.04.2023
y. 36,586,822 428,754 20,617 52,919.1
01.05.2023
y. 37,491,457 428,160 16,281 70,938.1
01.06.2023
y. 38,291,794 427,274 22,554 92,843.4
01.07.2023
y. 38,876,801 428,205 24,205 112,858.5
01.08.2023
y. 39,481,869 428,282 24,102 135,634.0
01.09.2023
y. 40,230,064 429,385 23,995 159,770.9
01.10.2023
y. 41,359,507 429,182 24,036 181,544.9
01.11.2023
y. 42,365,657 427,767 24,107 204,726.4
01.12.2023
y. 45,224,213 428,073 26,576 228,308.7
01.01.2024
y. 46,205,950 429,334 26,655 254,719.1
01.02.2024
y. 46,073,524 429,359 28,795 24,844.4
01.03.2024
y. 47,170,732 430,264 26,917 47,554.4
01.04.2024
y. 48,373,747 430,066 26,986 71,642.0
01.05.2024
y. 48,841,077 429,197 27,119 99,334.3
01.06.2024
y. 49,595,204 426,313 27,227 127,016.0
01.07.2024
y. 50,135,263 424,610 27,551 153,222.4
01.08.2024
y. 50,934,084 423,989 27,844 181,894.4
01.09.2024
y. 52,207,891 423,734 28,033 209,358.8
01.10.2024
y. 53,583,382 424,009 28,433 237,480.7
01.11.2024
y. 54,943,130 425,553 29,228 267,125.4
01.12.2024
y. 56,886,445 426,654 29,736 296,419.0
37

Ushbu jadvalda O‘zbekistonda plastik kartalar bilan hisob-kitoblarni amalga
oshirish bo‘yicha muomilaga chiqarilgan kartalar soni, o‘rnatilgan to‘lov
terminalari va bankomatlar soni, shuningdek, to‘lov terminallari orqali amalga
oshirilgan to‘lovlar summasi yillar davomida o‘zgarishi ko‘rsatilgan. Jadvalni
quyidagicha tahlil qilishimiz mumkin;
Plastik kartalar soni ; 2020 yil 1-yanvarda 20,547,366 ta plastik karta
muomalaga chiqarilgan. Yil davomida bu ko‘rsatkich 2024 yil 1-dekabrga kelib
56,886,445 taga yetgan. Bu, plastik kartalar sonining doimiy o‘sishini va naqd
pulsiz to‘lovlar tizimining ommalashishini anglatadi.
To‘lov terminallari soni : 2020 yilning yanvarida 392,361 ta to‘lov
terminali o‘rnatilgan bo‘lsa, 2024 yil dekabrida bu ko‘rsatkich 426,654 ga yetgan.
Bu, elektron to‘lovlar infratuzilmasining rivojlanishiga va kengayishiga aloqador.
Bancomatlar va infokiosklar soni : 2020 yil boshida 9,203 ta bancomat va
infokiosk o‘rnatilgan bo‘lsa, 2024 yil boshida bu ko‘rsatkich 29,736 ta bo‘lib,
bancomatlarning soni sezilarli darajada oshganini ko‘rsatadi.
To‘lovlar summasi : 2020 yilning yanvarida to‘lov terminallari orqali
amalga oshirilgan to‘lovlar summasi 71,020.2 milliard so‘mni tashkil qilgan. Bu
ko‘rsatkich 2024 yil dekabrida 296,419.0 milliard so‘mgacha o‘sgan. Bu, naqd
pulsiz to‘lovlar hajmining va aholi tomonidan plastik kartalar orqali amalga
oshiriladigan to‘lovlarning sezilarli darajada ortganligini ko‘rsatadi.
Umumiy xulosa qiladigan bo‘lsak; O‘zbekistonda naqd pulsiz to‘lovlar va
plastik kartalar orqali amalga oshiriladigan hisob-kitoblar tizimi sezilarli darajada
rivojlanmoqda.
 Plastik kartalar soni va to‘lov terminali, bancomatlar sonining o‘sishi,
shuningdek, to‘lovlar summasining ortishi, mamlakatda naqd pulsiz
to‘lovlar tizimining keng tarqalishini va aholi tomonidan ushbu tizimga
bo‘lgan talabning ortishini anglatadi.
 Bu jarayonning davom etishi va naqd pulsiz to‘lovlarni ommalashtirish
uchun infratuzilmani yanada kengaytirish, foydalanuvchilarga yanada qulay
sharoitlar yaratish muhim ahamiyatga ega.
38

Kvitansiyalar o‘tkazilgan operatsiyalarni qo‘lda tiklash uchun barcha zarur
ma’lumotlarni o‘z ichiga olishi kerak.
Plastik kartochkalardan foydalangan holda, operatsiyalarni amalga
oshirishda tuzilgan hujjatlar rekvizitlari, plastik kartochkalar rekvizitlari bilan
kartochka egalarining bank hisobvaraqlari, shuningdek, korxona identifikatorlari,
NPBP, bankomatlar va tashkilotlarping bank hisobvaraklari o‘rtasidagi
muvofiqlikni haqqoniy belgilashga imkon beruvchi tomonlar o‘rtasida kelishib
olingan belgilarpi o‘z ichiga olishi kerak.
Elektron hujjatlar bank-ekvayyer (savdo yoki xizmat ko‘rsatish korxonalariga
xizmat ko‘rsatuvchi bank) ga, bank - emitentga yoki kliring markaziga,
shartnomada kelishilgan davriylikda jo‘natiladi.
Bitta bank bo‘limlari o‘rtasida kartochkalar bo‘yicha hisob-kitoblar qilish
texnologiyasi, Bosh bank tomonidan, o‘z imkoniyatlari va foydalanadigan
kartochkalar turlaridan kelib chiqqan holda, mustaqil belgilanadi.
Kartochkalar bo‘yicha banklararo hisob-kitoblar texnologiyasi quyidagi
variantlarni ko‘zda tutadi.
а ) Hisob-kitoblarni amaldagi elektron to‘lovlar tizimi (ETT) orqali yalpi
hisob-kitob asosda o‘tkazish;
b) Hisob-kitoblarni hisob-kitoblar o‘atnashchilari tomonidan tashkil etilgan
protsessing markazlaridan kun davomida o‘tkazilib, yakuniy o‘zaro majburiyatlar
hisoblangan holda, tijorat banklarining vakillik hisobvaraqlaridan yakuniy hisob-
kitoblar summasini o‘tkazish.
ETT orqali plastik kartochkalardan foydalangan holda, amalga oshirilgan
operatsiyalar bo‘yicha yalpi hisob-kitoblar qilish, quyidagi tartibda amalga
oshiriladi:
1) bank-emitent tomonidan avtorlashtirilmagan holda amalga oshirilgan
hisob-kitoblarda:
a) bank-ekvayyer xizmat ko‘rsatilayotgan savdo, yoki xizmat ko‘rsatish
tashkilotidan olingan, kartochkalardan foydalangan holda, tuzilgan elektron
hujjatlarga asosan, mablag‘larni uning hisobvarag‘iga o‘tkazadi, bunda elektron
39

to‘lovlar tizimi orqali bank-emitentga jo‘natiluvchi debetli elektron memorial
orderi avtomatik ravishda shakllantiriladi.
b) bank-emitentda olingan debetli elektron memorial orderga asosan,
mijozning kartochkali hisobvarag‘idan dasturiy ravishda mablag‘lar hisobdan
chio‘ariladi. Debetli elektron memorial order bosmadan chio‘ariladi va kunlik
hujjatlarga tikiladi.
2) bank-emitent tomonidan oldindan shart bo‘lgan tartibda avtorizatsiya
o‘ilinadigan hisob-kitoblarda:
a) bank-ekvayyerda xizmat ko‘rsatilayotgan savdo, yoki xizmat ko‘rsatish
tashkilotidan olingan, kartochkalardan foydalangan holda, tuzilgan elektron
hujjatlarga asosan, ETT orqali avtorizatsiyalash va o‘tkazmani amalga oshirish
uchun bank-emitentga jo‘natiladigan elektron ma’lumot, foydalanilayotgan
texnologiya o‘oidalariga muvofio‘, avtomatik ravishda shakllantiriladi;
b) bank-emitent, olingan elektron ma’lumotlarga asosan, tranzaksiyalar
avtorizatsiyasini o‘tkazadi, mijozning kartochka hisobvarag‘idan mablag‘larni
hisobdan chio‘arish uchun avtomatik ravishda elektron memorial orderni
shakllantiradi, savdo va xizmat ko‘rsatish tashkilotining talab o‘ilib olinguncha
depozit hisobvarag‘iga mablag‘larni o‘tkazish uchun elektron to‘lovlar tizimi
orqali bank-ekvayyerga jo‘natadi.
d) bank-ekvayyerda, bank-emitentdan olingan elektron memorial orderga
asosan, mablag‘lar savdo, yoki xizmat ko‘rsatish tashkilotining talab o‘ilib
olinguncha depozit hisobvarag‘iga o‘tkaziladi. Memorial order bosmadan
chio‘ariladi va bankning kunlik hujjatlariga tikiladi.
Protsessing markazlari orqali hisob-kitoblarni o‘tkazish quyidagi tartibda
amalga oshiriladi:
а ) kun davomida kartochkalar bo‘yicha barcha tranzaksiyalar, hisob-kitoblar
o‘atnashchilari tomonidan tasdiqlangan tartibda, protsessing markazi orqali
o‘tkaziladi va hisob-kitoblarda o‘atnashuvchi har bir bank uchun alohida ochilgan
shaxsiy hisobvaraklarda aks ettiriladi;
40

b) hisob-kitoblar o‘atnashchilari kelishuviga asosan, hisob-kitoblar bo‘yicha
yakuniy summalar (majburiyatlar) tijorat banklarining Markaziy bankning hisob-
kitoblar markazida ochilgan vakillik hisobvaraqlari orqali, shartnomada qayd
etilgan davriylikda o‘tkaziladi;
d) banklar, protsessing markazidan olingan ma’lumotlarga asosan,
kartochkalardan foydalangan holda amalga oshirilgan operatsiyalar bo‘yicha,
mablag‘larni mijozlarning hisobvaraqlariga kiritadilar, yoki chiqaradilar.
O‘zbekistonda plastik kartalar bilan hisob-kitoblarni takomillashtirish uchun
to‘lov infratuzilmasini kengaytirish, raqamli to‘lov tizimlarini rivojlantirish,
xavfsizlikni kuchaytirish, va aholining raqamli savodxonligini oshirish kabi chora-
tadbirlarni amalga oshirish muhim. Bu naqd pulsiz iqtisodiyotga o‘tishni
tezlashtiradi va iqtisodiy faoliyatni modernizatsiya qiladi.
XULOSA
Xulosa qilib aytganda, naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimi zamonaviy
iqtisodiyotning ajralmas qismiga aylanib, uning rivojlanishi iqtisodiy barqarorlik,
xavfsizlik va shaffoflikni ta’minlashda muhim rol o‘ynamoqda. Elektron to‘lov
tizimlari, internet va mobil texnologiyalarining jadal rivojlanishi tufayli keng
tarqaldi va ko‘plab iqtisodiy sektorlarni o‘zgartirishga imkon berdi. Ushbu tizimlar
naqd pul aylanmasini kamaytirish, pul o‘tkazmalarining samaradorligini oshirish
va tranzaksiya xarajatlarini qisqartirishga yordam beradi. Naqd pulsiz hisob-
kitoblar tizimi, nafaqat jismoniy shaxslar, balki yuridik shaxslar va davlatlar uchun
ham muhim imkoniyatlar yaratadi. Ularning samarali ishlashi xavfsizlik, tizimlar
o‘rtasidagi integratsiya va qoidalarga rioya qilishni ta’minlashga bog‘liq. Bunda
elektron to‘lovlarning ishonchliligi, foydalanuvchilar uchun qulayliklar va
texnologik innovatsiyalar muhim omil hisoblanadi. Xalqaro tajribalar va
tadqiqotlar ko‘rsatishicha, naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimini rivojlantirishda
davlatning qo‘llab-quvvatlovi va regulyatorlik siyosati muhim ahamiyatga ega. Bu
tizimlarning kengayishi, o‘z navbatida, iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlash,
biznes jarayonlarini tezlashtirish va moliyaviy resurslarni samarali taqsimlash
imkonini beradi. Biroq, tizimning samarali ishlashiga xalaqit beruvchi ayrim
41

muammolar mavjud. Xususan, texnologik xavfsizlik, foydalanuvchilarning
ma’lumotlarining himoyasi va global to‘lov infratuzilmasining o‘zaro mosligi kabi
masalalar hali ham dolzarbdir. Shu sababli, naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimlarini
yanada rivojlantirish va takomillashtirish uchun xavfsizlik choralarini kuchaytirish,
yangi innovatsion yechimlarni joriy etish va foydalanuvchilarni har tomonlama
qo‘llab-quvvatlash zarur. Kelajakda naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimining yanada
kengayishi va global miqyosda integratsiyalashuvi iqtisodiy jarayonlarni yanada
tezlashtirishi va samaradorligini oshirishi kutilmoqda. Bu, o‘z navbatida, raqamli
iqtisodiyotning rivojlanishini ta’minlash va milliy iqtisodiyotlar o‘rtasida
raqobatbardoshlikni kuchaytirishga yordam beradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: O‘zbekiston, 2018 y.
2. O‘zbekiston Respublikasining “Markaziy bank to‘g‘risida”gi qonuni. 2019
yil 15 - noyabr, №O‘RQ-582.
3. O‘zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi
qonuni. 2019 yil 07 noyabr, №O‘RQ-580.
4. O‘zbekiston Respublikasi “To‘lov va to‘lov tizimlari to‘g‘risida”gi qonuni,
O RQ-578, 2019 yil 1-noyabr. ʻ
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015-yil 6-maydagi “Tijorat
banklarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish va ularni resurs bazasini
rivojlantirish chora-tadbirlari to g risida”gi PQ-2344-sonli qarori.
ʻ ʻ
6. O‘zbekiston Respublikasining «Naqd pulsiz hisob-kitoblar to‘g‘risida» gi
Nizomi.
7. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 1999 yil 22 yanvardagi
“Xo‘jalik subyektlarining bankdagi hisobvaraqlaridan pul mablag‘larni ko‘chirish
to‘g‘risida”gi 104-V sonli qarori bilan tasdiqlangan yo‘riqnomasi.
42

8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015-yil 24-apreldagi PF-4720-
Son “Aksiyadorlik jamiyatlarida zamonaviy korporativ boshqaruv uslublarini
joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni.
9. www.cbu.uz (O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy veb sayti).
10. www.lex.uz (O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari
milliy bazasi rasmiy veb sayti).
11. www.stat.uz (O‘zbekiston Respublikasi Statistika qo‘mitasi).
43

Naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimini shakllantirish yo’llari

Sotib olish