Naqd pulsiz hisob-kitoblarning inkasso shakli. - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	256.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

5 Sotish

Naqd pulsiz hisob-kitoblarning inkasso shakli.

Sotib olish

Naqd pulsiz hisob-kitoblarning inkasso shakli.
Mundarija:
Kirish………………………………………………………………………..…..3
I.Bob Naqd pulsiz hisob-kitoblar va ularining tashkil qilinishi…………......4
1.1 Naqd pulsiz hisob-kitoblar va ularining tashkil qilinishi…………..……….. 4
1.2 To’lov topshiriqnomalari bo’yicha hisob-kitoblar ularning hisobi
va rasmiylashtirilishi ………………………………………………………...…..7
II.Bob To’lov talabnomasi bo’yicha hisob-kitoblar, ularning
rasmiylashtirilishi va hisobga olinishi………………………………..……….15
2.1 To’lov talabnomasi bo’yicha hisob-kitoblar, ularning rasmiylashtirilishi va
hisobga olinishi……………………………………………………………..…….15
2.2 To’lov talabnomasi bo’yicha hisob-kitoblar……………………………….…23
Xulosa…………………………………………………………………………….30
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………………31
1

Kirish
Naqd pulsiz aylanish pulli munosabatlar ishtirokchilarining joylashuviga qarab
bir shahar ichidagi va shaharlararo pul aylanishiga bo’linadi. Bir shahar ichidagi
pul aylanishi bir hisob markaziga qarashli banklar o’rtasidagi hisob-kitoblar
majmuini bildiradi. Shaharlararo pul aylanishi esa turli hisob markazlariga qarashli
banklar o’rtasida amalga oshiriladigan hisob-kitoblar yig’indisidir. Lekin
respublikamizda bank tizimining rivojlanishi, «elektron to’lovlar» tizimiga o’tish
asosida hisob-kitoblarning tezligi va sifatining oshishi natijasida hisob-kitoblarda
ishtiroq etuvchi sub’ektlarning joylashuviga karab ikkiga bo’lish maqsadga
muvofiq bo’lmay qoldi. Chunki hisob-kitoblarda katnashuvchi sub’ektlar qaysi
hududda joylashganidan qat’iy nazar, to’lovlar bir necha soatda, xattoki bir necha
daqiqada o’tkaziladi.
Naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil etishda bir qator tamoyillarga asoslaniladi.
Bu tamoyillar kuyidagilardir:
1. Har bir xo’jalik sub’ekti o’z pul mablag’larini banklarda ochilgan depozit
hisobvaraqlarda saqlashlari lozim. Korxona va tashkilotlar o’zaro hisob-kitoblarini
bevosita bankdagi hisobvaraqlar orqali amalga oshirishlari shart. Qaysi bankda
hisobvaraq ochishni mijozlarning o’zlari tanlaydilar.
2. Hisob-kitoblar to’lovchining roziligi bilan yoki uning topshirig’iga asosan
depozit hisobvaraqdagi mablag’i evaziga amalga oshiriladi. Korxona bank
kreditidan foydalanish xuquqiga ega bo’lsa, to’lovlar bank krediti hisobidan ham
amalga oshirilishi mumkin.
3. To’lovlar belgilangan to’lovlar ketma-ketligi asosida bajariladi.
Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar hisob-kitob shakllarini mustaqil tanlashlari va uni
shartnoma orqali mustahkamlab qo’yishlari mumkin.
2

I.Bob Naqd pulsiz hisob-kitoblar va ularining tashkil qilinishi
1.1 Naqd pulsiz hisob-kitoblar va ularining tashkil qilinishi
Bozor iqtisodiyoti sharoitida xalq xo’jaligini rivojlantirishning eng muxim
omillaridan biri - pul aylanishini to’g’ri va aniq tashkil qilishdan iborat, chunki
bozor iqtisodiyoti tovar-pul munosabatlarining holati va taraqqiyoti bilan
chambarchas bog’liqdir. Korxona va tashkilotlar o’zlarining xo’jalik faoliyatlari
jarayonida doimo bir-birlari bilan aloqada bo’ladilar. Ular o’rtasida tovar
ayirboshlash jarayoni pul va pulli hisob-kitoblar yordamida amalga oshiriladi.
Tovar ayirboshlashning o’zi esa pul aylanishining moddiy asosi bo’lib
hisoblanadi, uning asosida boshqa pulli munosabatlar vujudga keladi. (soliq
organlari, pensiya fondi, bank muassasalari va boshqalar). Pulli munosabatlarda
pul shakllaridan foydalanish xususiyatlari va to’lov usullariga ko’ra pul aylanishi
naqd pulli va naqd pulsiz pul aylanishiga bo’linadi.
Chakana savdo va aholiga pullik hizmat ko’rsatish asosan naqd pulda amalga
oshiriladi. Bundan tashqari, naqd pulli aylanishga kommunal xizmatlar uchun
to’lovlar, maishiy hizmatlar uchun to’lovlar, ishchi va xizmatchilarga ish xaqi va
va unga tenglashtirilgan to’lovlarni to’lash, sug’urta tashkilotlariga badallar
to’lash, uy-joy qurilishi va boshqa maqsadlar uchun olingan kreditlarni qaytarish
va boshqa to’lovlar kiradi. Naqd pul aylanishi umumiy pul oborotining taxminan
10 foizini tashkil etadi.
Xalq xo’jaligida bo’ladigan pul aylanishining 80-90 foizini naqd pul
ishlatmasdan, naqd pulsiz hisob-kitob shakllari asosida olib boriladi. Naqd pulsiz
hisob-kitoblar deganda, korxona va tashkilotlarning tovar ayirboshlash, xizmat
ko’rsatish va tovarsiz operatsiyalar bo’yicha bir-biriga bo’lgan talab va
majburiyatlarni naqd pul ishlatmasdan pul mablag’larini bir hisobvaraqdan
ikkinchi hisobvaraqqa o’tkazish orqali amalga oshirilishi tushuniladi. Naqd pulsiz
pul aylanishi yalpi ijtimoiy mahsulotni ishlab chiqarish jarayonida sodir
bo’ladigan munosabatlarini o’zida aks ettirishiga ko’ra ikki kismga bo’linadi:
1. Tovar operatsiyalari bo’yicha pul aylanishi.
3

2. Moliyaviy majburiyatlar bo’yicha pul aylanishi.
Birinchi guruhga tovarlarni sotish, xizmatlar ko’rsatish va kapital qurilish
jarayonidagi hisob-kitoblarni aks ettiruvchi pul aylanishi kiradi. Ikkinchi,
moliyaviy majburiyatlar, guruhiga esa byudjetga to’lovlar, ya’ni foydadan
to’lanadigan soliq, qo’shilgan qiymat solig’i va boshqa majburiy to’lovlar hamda
byudjetdan tashqari fondlar, bank ssudalarini qaytarilishi, kredit uchun foizlarning
to’lanishi, sug’urta kompaniyalari bilan hisob-kitoblar kiradi.
Naqd pulsiz aylanish pulli munosabatlar ishtirokchilarining joylashuviga qarab
bir shahar ichidagi va shaharlararo pul aylanishiga bo’linadi. Bir shahar ichidagi
pul aylanishi bir hisob markaziga qarashli banklar o’rtasidagi hisob-kitoblar
majmuini bildiradi. Shaharlararo pul aylanishi esa turli hisob markazlariga qarashli
banklar o’rtasida amalga oshiriladigan hisob-kitoblar yig’indisidir. Lekin
respublikamizda bank tizimining rivojlanishi, «elektron to’lovlar» tizimiga o’tish
asosida hisob-kitoblarning tezligi va sifatining oshishi natijasida hisob-kitoblarda
ishtiroq etuvchi sub’ektlarning joylashuviga karab ikkiga bo’lish maqsadga
muvofiq bo’lmay qoldi. Chunki hisob-kitoblarda katnashuvchi sub’ektlar qaysi
hududda joylashganidan qat’iy nazar, to’lovlar bir necha soatda, xattoki bir necha
daqiqada o’tkaziladi.
Naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil etishda bir qator tamoyillarga asoslaniladi.
Bu tamoyillar kuyidagilardir:
4. Har bir xo’jalik sub’ekti o’z pul mablag’larini banklarda ochilgan depozit
hisobvaraqlarda saqlashlari lozim. Korxona va tashkilotlar o’zaro hisob-kitoblarini
bevosita bankdagi hisobvaraqlar orqali amalga oshirishlari shart. Qaysi bankda
hisobvaraq ochishni mijozlarning o’zlari tanlaydilar.
5. Hisob-kitoblar to’lovchining roziligi bilan yoki uning topshirig’iga asosan
depozit hisobvaraqdagi mablag’i evaziga amalga oshiriladi. Korxona bank
kreditidan foydalanish xuquqiga ega bo’lsa, to’lovlar bank krediti hisobidan ham
amalga oshirilishi mumkin.
6. To’lovlar belgilangan to’lovlar ketma-ketligi asosida bajariladi.
4

7. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar hisob-kitob shakllarini mustaqil tanlashlari va
uni shartnoma orqali mustahkamlab qo’yishlari mumkin.
8. Tovar etkazib beruvchi korxona hisobvarag’iga pul mablag’lari mazkur
mablag’larining mol sotib oluvchi korxona hisobvarag’idan o’chirilgandan so’ng
o’tkazib beriladi.
9. To’lovni kafolatlash maqsadida, etkazib berilishi lozim bo’lgan tovar yoki
ko’rsatilishi lozim bo’lgan xizmat qiymatining 15 foizi oldindan to’langandan
so’nggina tovarlar jo’natiladi yoki xizmatlar ko’rsatiladi.
Hisob-kitoblarni amalga oshirishda yuqorida sanab o’tilgan tamoyillarga amal
qilinmas ekan, bu hisob-kitob munosabatlarida qatnashuvchi tomonlarning
moliyaviy holatiga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Hozirgi kunda O’zbekiston Respublikasi hududida naqd pulsiz hisob-kitoblar
«O’zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish
to’g’risida» 2002 yil 12 yanvar O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki
tomonidan tasdiqlangan Nizom asosida olib boriladi. «O’zbekiston Respublikasida
naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish to’g’risida»gi Nizom Fuqarolik
kodeksi, «Markaziy bank to’g’risida»gi, «Banklar va bank faoliyati to’g’risida»gi,
«O’zbekiston Respublikasi korxonalari to’g’risida»gi Konunlari va Markaziy
bankning O’zbekiston hududida naqd pulsiz hisob-kitoblarni tartibga soluvchi
boshqa me’yoriy hujjatlarga muvofiq ishlab chiqilgan.
Mulkchlik shakllarining xilma-xilligi sharoitida xo’jalik yurituvchi
sub’ektlarning faoliyati tovar-pul munosabatlari rivojlanish sharoitlarida naqd
pulsiz hisob-kitob qoidalari xo’jalik organlari tomonidan hisob-kitob shakllarini
erkin tanlash printsiplaridan kelib chiqadi va ular shartnomalarda
mustahkamlanadi. Xo’jalik organlarining shartnomaviy munosabatlariga bank
aralashmaydi.
Nizomga asosan naqd pulsiz hisob-kitoblar qonunda ko’zda tutilgan va
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan qabul qilingan quyidagi
shakllar orqali amalga oshiriladi:
5

• To’lov topshiriqnomalari;
• To’lov talabnomalari;
• Akkreditivlar;
• Inkasso topshiriqnomalari;
• Tijorat banklarining hisob-kitob cheklari;
• Plastik kartochkalar bo’yicha hisob-kitoblar.
To’lovchi va mablag’ oluvchi orasidagi hisob-kitoblar shakli shartnoma asosida
belgilanadi. Hisob-kitob shakllari deyilganda, xuquqiy me’yorlarda ko’zda
tutilgan, hisob-kitob hujjatining turi, hujjatlar aylanish tartibi, mablag’larni mol
sotuvchi korxona hisobvarag’iga o’tkazish va yozish usuli bilan bir-biridan farq
qiluvchi hisob-kitob turlari tushuniladi. Hisob-kitoblarning alohida shakllarining
mazmuni, ular bo’yicha hujjatlar aylanishini va operatsiyalar hisobi hamda
rasmiylashtirilishini alohida paragraflarda ko’rib chiqamiz.
1.2 To’lov topshiriqnomalari bo’yicha hisob-kitoblar ularning hisobi va
rasmiylashtirilishi
Naqd pulsiz aylanish pulli munosabatlar ishtirokchilarining joylashuviga qarab
bir shahar ichidagi va shaharlararo pul aylanishiga bo’linadi. Bir shahar ichidagi
pul aylanishi bir hisob markaziga qarashli banklar o’rtasidagi hisob-kitoblar
majmuini bildiradi. Shaharlararo pul aylanishi esa turli hisob markazlariga qarashli
banklar o’rtasida amalga oshiriladigan hisob-kitoblar yig’indisidir. Lekin
respublikamizda bank tizimining rivojlanishi, «elektron to’lovlar» tizimiga o’tish
asosida hisob-kitoblarning tezligi va sifatining oshishi natijasida hisob-kitoblarda
ishtiroq etuvchi sub’ektlarning joylashuviga karab ikkiga bo’lish maqsadga
muvofiq bo’lmay qoldi. Chunki hisob-kitoblarda katnashuvchi sub’ektlar qaysi
hududda joylashganidan qat’iy nazar, to’lovlar bir necha soatda, xattoki bir necha
daqiqada o’tkaziladi.
Naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil etishda bir qator tamoyillarga asoslaniladi.
Bu tamoyillar kuyidagilardir:
6

10. Har bir xo’jalik sub’ekti o’z pul mablag’larini banklarda ochilgan depozit
hisobvaraqlarda saqlashlari lozim. Korxona va tashkilotlar o’zaro hisob-kitoblarini
bevosita bankdagi hisobvaraqlar orqali amalga oshirishlari shart. Qaysi bankda
hisobvaraq ochishni mijozlarning o’zlari tanlaydilar.
11. Hisob-kitoblar to’lovchining roziligi bilan yoki uning topshirig’iga asosan
depozit hisobvaraqdagi mablag’i evaziga amalga oshiriladi. Korxona bank
kreditidan foydalanish xuquqiga ega bo’lsa, to’lovlar bank krediti hisobidan ham
amalga oshirilishi mumkin.
12. To’lovlar belgilangan to’lovlar ketma-ketligi asosida bajariladi.
Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar hisob-kitob shakllarini mustaqil tanlashlari va uni
shartnoma orqali mustahkamlab qo’yishlari mumkin. To’lov topshiriqnomasi bu
to’lovchi korxonaning uning bankdagi depozit hisobvarag’idan pul
mablag’larining ma’lum bir summasini boshqa mijozning hisobvarag’iga o’tkazish
xaqida o’ziga xizmat ko’rsatuvchi bankka bergan topshirig’idir. To’lov
topshiriqnomasi 0505411002 shakldagi standart blankada to’lovchi tomonidan
rasmiylashtirilib bankka topshiriladi. To’lov topshiriqnomalari orqali kuyidagi
to’lovlar amalga oshiriladi:
• tovarlar va xizmatlar uchun hisob-kitoblar;
• notovar operatsiyalar bo’yicha hisob-kitoblar;
• Markaziy bankning me’yoriy hujjatlarida ko’zda tutilgan bo’lsa, bank
ssudalari va unga ko’shilgan foizlarni qoplash uchun mablag’ o’tkazish;
• Hukumat qarorlari va bank qoidalarida belgilangan hollardagi bank to’lovlari.
Ilgari to’lov topshiriqnomalari rasmiylashtirilgan kundan boshlab 10 kun ichida
bankka topshirilishi mumkin bo’lib, shu davr ichida u haqiqiy bo’lib hisoblanar
edi. «Naqd pulsiz hisobkitoblarni amalga oshirish to’g’risida»gi yangi Nizomga
asosan to’lov topshiriqnomasi rasmiylashtirilgan kun bankka taqdim etilishi lozim,
ya’ni topshiriqnomaning sanasi uni bankka taqdim etilgan kun bilan bir xil bo’lishi
kerak, ular mos kelmagan holda to’lov topshiriqnomasi ijro uchun qabul
7

qilinmaydi. Lekin byudjetga va byudjetdan tashqari fondlar bo’yicha to’lovlar
bundan mustasno.
To’lov topshiriqnomalarining bankka topshiradigan nusxalar soni to’lovchi va
mablag’ oluvchilarning qaysi bankda joylashganligiga bog’liq. To’lovchi va
mablag’ oluvchi korxonalar bir bank bo’limi xizmatidan foydalansalar,
topshiriqnomalar bankka uch nusxada taqdim etiladi. Topshiriqnoma
nusxalarining har biri quyidagicha ishlatiladi:
• birinchi nusxa to’lovlar amalga oshirilgandan keyin bank mas’ul ijrochisi
tomonidan imzo, to’lov amalga oshirilgan sana va qabul qilish sanasi ko’rsatilgan,
bankning to’rtburchak muhrining izi tushirilgan holda kunlik hujjatlar yig’masiga
tikiladi;
• ikkinchi nusxasi to’lov oluvchining hisobvarag’iga ilova sifatida mas’ul
ijrochi tomonidan imzo, to’lov amalga oshirilgan sana, bankning to’rtburchak
muhr izi tushirilgan holda to’lovni oluvchi korxona vakiliga beriladi;
• uchinchi nusxa operatsiya bajarilgandan so’ng, bank bo’limining to’rtburchak
shtampi izi tushirilgan, mas’ul ijrochi tomonidan imzo, to’lovni amalga oshirish
va topshiriqnomani qabul qilish sanasi ko’rsatilgan holda, to’lovchi korxona
vakiliga ularning depozit hisobvarag’idan ko’chirma bilan birgalikda beriladi.
Lekin har doim ham bir-biri bilan munosabatda bo’lgan xo’jalik yurituvchi
sub’ektlar bir bank xizmatidan foydalanmaydilar, chunki hisob-kitoblar bir hudud
tashqarisiga chiqishi mumkin. Agar to’lovchi va mablag’ oluvchi korxonalarga bir
hudud ichidagi yoki boshqa hududda joylashgan turli bank bo’limlari tomonidan
xizmat ko’rsatilsa, to’lov topshiriqnomalari bankka ikki nusxada taqdim etiladi:
• birinchi nusxasi to’lovlar amalga oshirilgandan keyin bank mas’ul ijrochisi
tomonidan imzo, to’lov amalga oshirilgan sana, bankning muhr izi tushirilgan va
qabul qilish sanasi ko’rsatilgan holda kunlik hujjatlar yig’masiga tikiladi;
• ikkinchi nusxasi bank bo’limining muxr izi tushirilgan, bank mas’ul
ijrochisining imzosi, to’lov amalga oshirilgan sana va topshiriqnomani qabul
qilish sanasi ko’rsatilgan holda to’lovchi korxona vakiliga beriladi.
8

To’lov topshirig’ida quyidagi rekvizitlar ko’rsatilishi
lozim: a) to’lov topshirig’ining nomi va nomeri.
b) to’lov topshirig’i to’ldirilgan sana, ya’ni kun, oy va yil.
v) to’lovchining nomi, to’lovchi bankining nomi va kodi.
g) to’lovchining hisobvaraq nomeri va identifikatsiya kodi.
d) mablag’larni oluvchi korxona nomi, unga xizmat ko’rsatuvchi bank nomi va
kodi
j) mablag’ oluvchining hisobvaraq nomeri.
z) to’lovlarning summasi raqam va yozuvlarda ko’rsatiladi.
i) to’lovning maqsadi.
To’lov topshirig’ining barcha rekvizitlari to’ldirilgandan so’ng,
topshiriqnomaning alohida ajratilgan pastki qismiga to’lovchi korxona rahbari va
bosh buxgalterining imzosi hamda muhr izi qo’yiladi. Ushbu muhr va imzolar
to’lov topshirig’ining faqat birinchi asl nusxasiga qo’yiladi.
Korxonalardan hujjatlar qabul qilish, shartnomada boshqa narsa ko’zda
tutilmagan bo’lsa, butun kun davomida bankning mijoz bilan ishlash vaqtidan
kelib chiqqan xolda amalga oshiriladi. Bunda operatsion kun davomida bank
tomonidan korxonalardan qabul qilingan hujjatlar shu kunning o’zidayoq ijro
qilinadi. Mas’ul ijrochi mijozlardan to’lov topshirig’ini olgandan so’ng, to’lov
topshirig’idan barcha rekvizitlarning to’liq va to’g’ri rasmiylashtirilganligini
tekshiradi. Bundan tashqari, to’lovchi korxonaning depozit bo’yicha ochilgan
hisobvarag’ida hujjatda ko’rsatilagan summani to’lashga etarli pul mablag’lari
borligini aniqlaydi. Agar to’lov topshirig’i to’g’ri va to’liq rasmiylashtirilib, uni
to’lashga etarli pul mablag’lari bo’lsa, mas’ul ijrochi topshiriqnomadagi barcha
ma’lumotlarni dasturiy yo’l bilan kompyuter orqali bankning elektron to’lovlarini
amalga oshiruvchi hisoblash markaziga o’tkazadi. Ertasi kun ertalabdan
kechikmagan muddatda bank balansi chiqarilgandan keyin hujjatning birinchi
nusxasi bankning kundalik yig’majildiga tikiladi va belgilangan tartibda avval
joriy arxivda saqlanadi, bir yil o’tgandan so’ng umumiy bank arxiviga topshiriladi.
9

To’lov topshiriqnomasining ikkinchi nusxasi esa mijozning hisobvarag’idan
ko’chirma bilan birgalikda operatsiyalar o’tkazilganligini tasdiqlovchi hujjat
sifatida mijozga qaytarib beriladi.
Ushbu bank operatsiyasi bo’yicha quyidagi buxgalteriya yozuvi amalga
oshiriladi:
Debet To’lovchining «Talab qilinguncha saqlanadigan depozit» bo’yicha
ochilgan hisobvaraq nomeri
Kredit Mablag’ oluvchining «Talab qilinguncha saqlanadigan depozit» bo’yicha
ochilgan hisobvaraq nomeri.
Ushbu operatsiyani misolda ko’rib chiqamiz. Davlat korxonasi hususiy
korxonadan mahsulot sotib oldi. Davlat korxonasi sotib olingan mahsulotning
pulini to’lash uchun to’lov topshirig’i rasmiylashtirib o’ziga xizmat ko’rsatuvchi
bankka taqdim etdi. To’lov topshirig’i tegishli nazoratdan o’tkazilgandan so’ng,
pul o’tkazish bo’yicha quyidagi buxgalteriya yozuvi bajarildi:
Debet 20210 «Davlat tasarrufidagi korxonaning talab qilib olinguncha
saqlanadigan depoziti».
Kredit 20208 «Hususiy korxonaning talab qilinguncha saqlanadigan depoziti».
Yuqorida ko’rsatilgan buxgalteriya yozuvlari har ikkala korxonaga bitta bank
xizmat ko’rsatgan holda bajariladi. Agar mablag’larni oluvchi korxona boshqa
bank xizmatidan foydalanadigan bo’lsa, u holda to’lovchi bankidan vakillik
hisobvarag’i orqali o’tkaziladi. Bunday holni quyidagi buxgalteriya yozuvi orqali
ko’rish mumkin:
Debet 20210 «Davlat tassarufidagi korxonaning talab qilib olinguncha
saqlanadigan depoziti».
Kredit 10301 «Tijorat bankining vakillik hisobvarag’i».
Shunday qilib, tijorat bankining hisoblash markazidan dasturiy yo’l orqali
modem usuli bilan elektron to’lov o’tkaziladi, ya’ni «Elektron pochta» deb
nomlangan tizim orqali elektron to’lov topshirig’i Markaziy bank qoshidagi hisob
markaziga o’tkaziladi. Markaziy bank qoshida ochilgan hisob markazi to’lovchi
10

korxonaga xizmat qiluvchi tijorat bankidan olingan ma’lumotlar asosida elektron
to’lov topshirig’ini modem orqali mablag’ oluvchi korxonaga xizmat ko’rsatuvchi
tijorat bankiga o’tkazadi.
Elektron to’lovlar tizimi orqali olingan elektron to’lov topshiriqnomalari
mablag’larni oluvchi bankda ikki nusxada qog’ozga chiqariladi.
Topshiriqnomaning birinchi nusxasi bank mas’ul ijrochisining imzosi va bank
muxr izi qo’yilib, kunlik hujjatlar yig’majildiga tikiladi. Ikkinchi nusxasi esa bank
mas’ul ijrochisining imzosi va bank muxri izi qo’yilgan holda mijoz
hisobvarag’iga ilova sifatida mijozga beriladi. Bu bankda quyidagi buxgalteriya
yozuvi amalga oshiriladi:
Debet 10301 «Tijorat bankining vakillik hisobvarag’i».
Kredit 20208 «Xususiy korxonaning talab qilguncha saqlanadigan depozit
hisobvarag’i».
Ushbu buxgalteriya yozuvi yordamida to’lovchi korxona bankidan Markaziy
bank orqali kelib tushgan pul mablag’lari mablag’ oluvchi korxona bankida
mablag’ oluvchining hisobvarag’iga o’tkaziladi.
Ta’minotchilar tomonidan mahsulot etkazib berish va xizmatlar ko’rsatish
transport xizmati bilan birgalikda bir tekisda amalga oshirilsa, o’zaro hisob-
kitoblar doimiy to’lovlar tartibida o’tkazilishi mumkin. Bunday hisob-kitoblar har
bir alohida savdo bitimi ya’ni mahsulot ortish, jo’natish yoki xizmat ko’rsatish
bo’yicha emas, balki tomonlar oldindan kelishib olgan muddatlar va hajmlarda
to’lov topshiriqnomalardan foydalangan holda mablag’larni davriy ravishda
ko’chirish yo’li bilan bajariladi. Tomonlar davriy ravishda, lekin har oyda kamida
bir marta mahsulotning amalda jo’natilishi yoki xizmatlar ko’rsatilishi asosida
o’tgan davri uchun qiyoslashni bajarish va shartnomada belgilangan tartibda qayta
hisob-kitob qilishlari lozim. Aniqlangan farqlar alohida topshiriqnoma bilan
o’tkazilishi yoki navbatdagi to’lovda hisobga olinishi mumkin. O’zaro qarzlar eng
kam miqdorda bo’lishi uchun hisob-kitoblarga oyning oxirida aniqlik kiritish
maqsadga muvofiqdir.
11

Umuman to’lov topshiriqnomalari bilan hisob-kitoblar bo’yicha hujjatlar
aylanishini quyidagi sxema orqali ko’rish mumkin:
2-sxema. To’lov topshiriqnomalari bo’yicha hisob-kitoblardagi hujjatlar
aylanish sxemasi

Hisob-kitob markazi
Mol sotuvchi korxona
1. Shartnoma

Yuqorida keltirilgan sxemaga kuyidagicha tavsif beramiz:
1. Eng avvalo mol jo’natuvchi va mol oluvchi korxonalar o’rtasida xo’jalik
shartnomasi tuziladi.
2. Shartnomaga asosan mol jo’natuvchi korxona mol oluvchi korxonaga
mahsulot jo’natadi.
3. Mol oluvchi korxona olgan mahsulotga pul o’tkazish uchun to’lov topshirig’i
rasmiylashtirib o’ziga xizmat ko’rsatuvchi bankka topshiradi.
4. Bank xodimi tomonidan to’lov topshirig’i asosida mol oluvchi korxona
hisobvarag’idan pul chegiriladi.
5. Hisob markazi orqali elektron to’lov mol sotuvchi korxona bankiga
jo’natiladi.
6. Kelib tushgan elektron to’lov mol sotuvchi korxona bankida mol sotuvchi
korxona hisobvarag’iga o’tkaziladi.
12

. Elektron to’lov 5
Mol jo’natuvchi korxona banki
6

Mol oluvchi korxona banki

7 . To’lov
3
. Tovar 2
Mol oluvchi korxona
4

7. Elektron to’lov topshirig’ining bir nusxasi to’langan hujjatlar sifatida mol
sotuvchi korxonaga beriladi.
Hozirgi kunda respublikamizda banklar orqali o’tkazilayotgan barcha
to’lovlarning 65-75 foizi to’lov topshiriqnomalari yordamida amalga
oshirilmoqda, bu uning afzalliklari bilan bog’liqdir.
Bu afzalliklar quyidagilardan iboratdir:
• birinchidan, hujjatlar aylanishining oddiyligi va tezligi, ya’ni hisob-kitoblarni
amalga oshirishning texnik jihatdan kulayligi. Bu esa o’z navbatida xo’jalik
yurituvchi sub’ektlar va bank xodimlarining mehnat sarfini kamaytiradi;
• ikkinchidan, pul mablag’lari harakatining tezligi, ya’ni to’lov talabnomasiga
nisbatan to’lov topshiriqnomasi bo’yicha hisob-kitoblarda hujjatlarning aylanishi
harakati qisqaligi so’zsiz xo’jalik oborot mablag’larining aylanish tezligini
oshiradi;
• uchinchidan, tovar sotib oluvchining qabul qilgan tovarlari yoki xizmatlar
sifatini oldindan aniqlab olinishi. Hisob-kitoblarning bu shaklida to’lov
talabnomasi orqali hisob-kitoblarda bo’lgan kabi bankka rad etish arizasi
topshirilmaydi, chunki to’lovchining o’zi to’lovni to’lashga rozi bo’lsa,
topshiriqnomani bankka topshiradi;
• to’rtinchidan, to’lov topshiriqnomasining barcha tovarsiz operatsiyalarda
ko’llanishi, bu esa ushbu shakl bo’yicha hisob-kitoblarning ahamiyatini yanada
yakkol aks ettiradi.
To’lov topshiriqnomasi bo’yicha hisob-kitoblarning afzalliklari bilan bir
qatorda kamchiliklari ham mavjud. Kamchiliklar shundan iboratki, mol
jo’natuvchi yoki xizmat ko’rsatuvchi korxona uchun to’lovning o’z vaqtida
o’tkazilishi to’la kafolatlanmagan. Chunki to’lovning o’z vaqtida o’tkazilishi
to’lovchi korxonaning depozit hisobvarag’idagi mablag’lar miqdoriga bog’liq.
To’lovning to’liq o’tkazilishiga etarli pul mablag’larining bo’lmasligi pul
aylanishi sekinlashtiradi va mahsulot jo’natuvchi yoki xizmat ko’rsatuvchi
korxonaning moliyaviy holatini yomonlashtiradi.
13

II.Bob To’lov talabnomasi bo’yicha hisob-kitoblar, ularning
rasmiylashtirilishi va hisobga olinishi
2.1 To’lov talabnomasi bo’yicha hisob-kitoblar, ularning
rasmiylashtirilishi va hisobga olinishi
Lekin ko’rsatilgan kamchilik to’lov topshiriqnomasi bo’yicha hisob-
kitoblarning naqd pulsiz hisob-kitoblarning boshqa shakllari oldidagi ahamiyatini
kamaytirmaydi. Aksincha, hozirgi davrda xo’jalik sub’ektlari o’rtasida to’lov
topshiriqnomalarining ko’llanilish doirasi yanada kengayib bormoqda, chunki
oldingi yillarda to’lov topshiriqnomalari bo’yicha to’lovlar faqat mahsulot
jo’natilgandan va xizmatlar ko’rsatilgandan keyingina amalga oshirilar edi.
Bunday holat bozor munosabatlari sharoitida o’zini oqlamaydi, debetor va kreditor
qarzdorliklarning oshib ketishiga olib keladi, bu esa, o’z navbatida, iqtisodiyotda
qarzdorlik zanjirini keltirib chiqaradi.
Yuqorida ko’rsatilgan muammolarning oldini olish maqsadida hukumatimiz
tomonidan bir qator mexanizmlar ishlab chiqildi, qaror va farmoyishlar qabul
qilindi. Dastlab 1995 yil 5 mayda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
«Korxona va tashkilotlar rahbarlarining xalq xo’jaligidagi hisob-kitoblarni o’z
vaqtida o’tkazishni ta’minlash bo’yicha javobgarligini oshirish chora-tadbirlari
to’g’risida»gi 154-sonli Farmoni chiqarildi. Farmonga muvofiq, mulk shaklidan
qat’iy nazar har bir xo’jalik sub’ekti agar mol oluvchi korxona bo’lsa, u albatta
o’sha mol qiymatining kamida 15 foizi summasini oldindan to’lashi talab etiladi.
Tabiiyki, bu to’lov topshiriqnomasi asosi amalga oshiriladi.
Oldindan to’lov o’tkazish ilgari yoqilg’i-moylash mahsulotlari va boshqa ba’zi
xollarda Davlat bankining ruxsati bilan amalga oshirilar edi. Lekin hozirgi paytda
xo’jaliklar o’zlari o’zaro xo’jalik shartnomalari orqali 100 foizli yoki undan kam
miqdorda bo’lgan oldindan to’lovlar o’tkazishni kelishib oladilar. Yuqorida
ko’rsatilgan mexanizm esa tomonlar o’rtasida shartnomada ko’rsatilgan
majburiyatlarning bajarilishi ustidan nazorat o’rnatishga yordam beradi. 15
foizdandan kam bo’lmagan avanslangan to’lovlarning o’tkazilishning
14

majburiyligi, bank bunday to’lovlar ustidan doimo nazorat olib borishi xaqida
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining yana bir «Hisob-kitoblar tizimi hamda
to’lov intizomini mustahkamlash chora-tadbirlari to’g’risida»gi 1996 yil 24
yanvardagi Farmoni chiqarildi, Farmonda korxona va tashkilotlar tomonidan
bankka topshiriladigan to’lov topshiriqnomasida kat’iy ravishda shartnoma
nomeri, to’lov tartibi, 15 foizdan kam bo’lmagan avans to’lovi miqdori
ko’rsatilishi shart qilib belgilandi. Demak, naqd pulsiz hisob-kitoblarning qaysi
shaklidan foydalanishdan kat’iy nazar, xo’jaliklar avvalo to’lov summasining 15
foizdan kam bo’lmagan miqdorini to’lov oluvchi korxona hisobvarag’iga aynan
to’lov topshirig’i yordamida o’tkazadilar. Bu esa to’lov topshirig’ining
iqtisodiyotning hamma sohalarini kamrab olayotganidan dalolat beradi. Umuman,
xalq xo’jaligiida hususiy sektorning o’rni kengayib borgan sari kichik va boshqa
xususiy korxonalar sonining oshishi to’lov topshiriqnomalari bo’yicha hisob-
kitoblar hajmining kengayishiga yo’l ochib beradi.
Naqd pulsiz hisob-kitob shakllaridan biri to’lov talabnomasi bo’yicha hisob-
kitoblar bo’lib, ular 1992 yil 1 avgustigacha respublika naqd pulsiz aylanishining
qariyb 60-65 foizini tashkil etar edi. Markaziy bankining 1992 yil 6 iyundagi 78-
sonli qaroriga muvofiq O’zbekiston xalq xo’jaligida hisob-kitoblarni tartibga
solish, ularning holatini yaxshilash, hamda bozor talablariga moslashtirish
maqsadida, 1992 yil 3 iyuldan boshlab mulkchilik shaklidan kat’iy nazar barcha
korxona va tashkilotlar uchun talabnomalarning o’rniga yangi tartibdagi to’lov-
talabnoma topshiriqnomasi bo’yicha hisob-kitoblar amaliyotga kiritildi. Shu bilan
birgalikda, 1992 yil 1 avgustgacha to’lov talabnomalarining oborotda bo’lishiga
ruhsat etildi. Lekin korxona va tashkilotlar to’lov talabnomasi orqali amalga
oshiriladigan hisob-kitoblarga bir necha o’n yillab o’rganib qolganliklari sababli,
Markaziy bankka to’lov talabnomasini amaliyotga qaytadan tadbiq etish bo’yicha
ko’plab talab va takliflar kelib tushayotganligini hisobga olgan holda, bu masala
qayta ko’rib chiqilib, 1996 yil 29 fevraldagi Markaziy bankining Xatiga asosan
qaytadan muomalaga kiritildi.
15

To’lov talabnomasi - bu mahsulot etkazib beruvchi va mablag’ oluvchilarning
belgilangan summani to’lovchi bank orqali to’lashi to’g’risidagi talabnomani o’z
ichiga olgan hisob-kitob hujjatidir. To’lov talabnomasi bo’yicha hisob-kitoblar
«aktsept» shaklidagi hisob-kitoblar ham deb yuritiladi.
«Aktsept» so’zi lotin tilidan olingan bo’lib, rozilik ma’nosini anglatadi, ya’ni
bu to’lovchining to’lovni amalga oshirish uchun bankka bergan roziligidir.
Aktsept shakli asosiy inkassaviy hisob-kitob shakli bo’lib hisoblanadi. «Inkasso»
italyancha so’zdan olingan bo’lib, bank o’z mijozi taqdim etgan hujjatga asosan
etkazib berilgan mahsulot uchun unda ko’rsatilgan summani to’lovchidan uning
banki orqali olib berish bo’yicha majburiyat bo’lib hisoblanadi. Rozilik bildirish
usuliga ko’ra aktsept ijobiy va salbiy bo’lishi mumkin. To’lovchi korxonaning
roziligi ham, noroziligi xam yozma ravishda bildirilsa, ijobiy aktsept hisoblanadi.
Bunday holda to’lov to’lovchidan yozma ravishdagi rozilik xati kelgandagina
amalga oshiriladi. Agar 15 kun ichida to’lovchidan rozilik xati kelmasa to’lov
talabnomasi to’lovni oluvchiga to’lanmasdan qaytariladi. Salbiy aktsept esa sukut
saqlash orqali bildiriladi, to’lovga norozilik yozma ravishda bildiriladi. Agar
to’lovga qarshi norozilik xati yozma ravishda kelib tushmasa bank tomonidan
to’lov amalga oshiriladi.
Salbiy aktseptning o’zi to’lovni amalga oshirish muddatiga ko’ra oldindan
aktsept va so’nggi aktseptga bo’linadi. Talabnomani oldindan aktseptlash usulida
hisob-kitoblar o’tkazilganda talabnomaning puli aktseptlash muddati tugagandan
so’ng, ya’ni ertasi kuni to’lanadi. To’lovchi korxona o’ziga xizmat ko’rsatuvchi
bank muassasasiga talabnoma kelib tushgandan keyin 3 kun ichida to’lovdan bosh
tortganini ma’lum qilish huquqiga ega. Tovar etkazib beruvchi tovar-moddiy
boyliklar etkazib berish, xizmatlar ko’rsatish to’g’risidagi shartnoma, shuningdek,
tegishli qonun hujjatlari shartlarini buzgan xollarda to’lovchi to’lashdan bosh
tortishi mumkin. Bunday hollarda to’lovchi tomonidan bankka yozma ravishda rad
etish arizasi topshirilib, unda to’lovdan bosh tortish sabablari ko’rsatiladi.
16

Aktseptlashning so’nggi aktsept turida to’lov talabnomasi bankka kelib tushgan
kunda to’lanadi, lekin to’lov o’tkazilgandan keyingi 3 kun ichida to’lovdan bosh
tortish xuquqi saqlanib koladi. Belgilangan muddat o’tgandan so’ng to’lovchi
tomonidan rad etish arizasi kelib tushmasa, to’lov to’langanligicha qoladi.
Lekin iqtisodiyotning rivojlanishining turli davrlarida aktseptning har xil turlari
qo’llaniladi. Masalan, hisob-kitoblarning davrini bir muncha qisqartirish
maqsadida 1991 yilgacha asosan so’nggi aktsept ishlatilar edi, faqat qonun-
qoidalarda ko’rsatilgan hollardagina oldindan aktseptga yo’l qo’yilar edi. Debet
avizolariga yo’l qo’yilmayotgani sababli hozirgi kunda faqatgina oldindan aktsept
turi ishlatilmoqda.
Hisob-kitoblarning aktsept, ya’ni to’lov talabnomalari orqali o’tkaziladigan
shaklida ishlatiladigan asosiy hujjat bu - to’lov talabnomasidir. To’lov
talabnomalari mahsulot etkazib beruvchi tomonidan belgilangan №0505411001
shakldagi blankalarda bankka taqdim etiladi. To’lov talabnomalari quyidagi
hollarda ishlatilishi mumkin:
a) yuklab jo’natilgan tovarlar uchun;
b) bajarilgan ishlar uchun;
v) ko’rsatilgan xizmatlar uchun;
g) amaldagi qonunchilikda, me’yoriy hujjatlar yoki shartnomada ko’zda tutilgan
boshqa
to’lovlar uchun.
To’lov talabnomasida mahsulot etkazib beruvchi tomonidan talabnoma nomeri,
u to’ldirilgan sana, shu korxona nomi, uning hisobvaraq nomeri, xizmat
ko’rsatuvchi bank nomi, bankining kodi, to’lovchi korxonaning nomi, uning
bankdagi hisobvaraq nomeri, to’lovchiga xizmat ko’rsatuvchi bank nomi va kodi,
to’lov summasi va to’lov maqsadi ko’rsatiladi. Hujjatlarda ko’rsatilishi lozim
bo’lgan umumiy rekvizitlardan tashqari to’lov talabnomasida quyidagilar
ko’rsatilishi lozim:
a) shartnoma sanasi va nomeri;
17

b) mahsulotlarni yuklab jo’natish sanasi va tovar-transport yoki qabul qilish,
topshirish hujjatlari va transport turi, tovarlar pochta va telekommunikatsiya
agentligi orqali jo’natilganda esa - pochta kvitantsiyalarining nomeri;
Agar mahsulot uni sotib oluvchining transport vositasi bilan olib ketilsa,
talabnomaning alohida ajratilgan joyida yuk uni sotib oluvchining o’z transporti
bilan olib chiqib ketilgani hamda ishonchnomaning nomeri ko’rsatiladi. Shunday
hollar ham bo’ladiki, mahsulot kontraktatsiya shartnomalari asosida realizatsiya
qilinadi. Kontraktatsiya shartnomalari bo’yicha mahsulot etkazib berishda to’lov
talabnomasining yuqori qismida ya’ni talabnoma deb yozilgan so’z yoniga
«Kontraktatsiya shartnomasi» deb ko’rsatilishi lozim. To’lov talabnomasining
pastki, alohida ajratilgan qismida maxsulot jo’natuvchi korxona rahbari va bosh
buxgalterning imzolari va korxonaning muhr izi qo’yiladi.
To’lov talabnomasi mahsulot yuklab jo’natilgandan keyin shartnomada
belgilangan muddatdan kechiktirilmasdan bankka inkassoga topshiriladi. Maxsulot
etkazib beruvchi bitta operatsiya bo’yicha talabnomalarni inkasso uchun qayta
taqdim qilish huquqiga ega emas.
Umuman, to’lov talabnomalari bo’yicha hisob-kitoblarni rasmiylashtirish va
hisobga olish ishlarini 3 bosqichga bo’lib ko’rib chiqamiz:
1-bosqich. Mahsulot etkazib beruvchi bankida to’lov talabnomasini inkassoga
qabul qilinishi.
2-bosqich. Mahsulot oluvchi bankida to’lov talabnomalarini to’lash bo’yicha
operatsiyalari. 3-bosqich. Mahsulot etkazib beruvchi bankida to’lovni qabul qilish
bo’yicha operatsiyalar.
To’lov talabnomalari bo’yicha hisob-kitoblarning har bir bosqichini alohida
ko’rib chiqamiz.
1. Mahsulot etkazib beruvchi bankida to’lov talabnomasini inkassoga qabul
qilinishi.
18

To’lov talabnomasi mahsulot jo’natilgandan so’ng shartnomada belgilangan
muddatlarda mahsulot jo’natuvchi korxona tomonidan ro’yxat, ya’ni reestr asosida
bankka inkassoga topshiriladi.
Ro’yxat to’lov talabnomalarining barcha rekvizitlarini o’z ichiga olgan holda
ikki nusxada to’ldiriladi. Ro’yhatning birinchi nusxasi korxonaning rahbari va
bosh buxgalteri tomonidan imzolanib muxrning izi bilan rasmiylashtirilishi lozim.
Ro’yxatning birinchi nusxasi qabul qilingan sana, mas’ul ijrochi imzosi
qo’yilgandan so’ng, bankning to’rtburchak muxr izi tushirilib bankda qoldiriladi.
Ro’yxatning ikkinchi nusxasi esa qabul qilingan sana, mas’ul ijrochi imzosi
qo’yilib, bankning to’rtburchak muxr izi tushirilib mahsulot etkazib beruvchiga
qaytariladi.
To’lov talabnomalari 2 yoki 3 nusxada to’ldiriladi. Agar mahsulot etkazib
beruvchi va to’lovchi tomonlarga bitta bank bo’limi xizmat ko’rsatsa talabnoma 3
nusxada taqdim etiladi. Bu holda to’lov talabnomalarning har bir nusxalari
quyidagicha ishlatiladi:
• birinchi nusxa to’lovlar amalga oshirilgandan keyin bank mas’ul ijrochisi
tomonidan imzo, to’lovi amalga oshirilgan sana, bankning to’rtburchak muhr izi
tushirilgan va qabul qilish sanasi ko’rsatilgan holda kunlik hujjatlar yig’masiga
tikiladi;
• ikkinchi nusxasi to’lovni oluvchining hisobvarag’iga ilova sifatida mas’ul
ijrochi tomonidan imzo, to’lov amalga oshirilgan sana, bankning to’rtburchak
muhr izi qo’yilgan va qabul qilingan sana ko’rsatilgan holda beriladi;
• uchinchi nusxa qabul qilish sanasi, to’lovni amalga oshirish sanasi, mas’ul
ijrochining imzosi va bank to’rtburchak muxr izi qo’yilgan holda to’lovchiga
uning hisobvarag’idan ko’chirma bilan birgalikda beriladi.
Agar to’lovchi va mahsulot etkazib beruvchi bir hudud ichidagi yoki turli
hududlarda joylashgan turli bank bo’limlari xizmatidan foydalansalar, bu holda
to’lov talabnomalari 3 nusxada bankka taqdim etiladi. Ularning har uchchala
nusxalari pochta aloqasi yoki kurerlar orqali to’lovchi bankiga jo’natiladi.
19

2. Mahsulot oluvchi bankida to’lov talabnomasini to’lash bo’yicha
operatsiyalar.
To’lovchi korxona bankiga mahsulot etkazib beruvchi korxona bankidan
birinchi ikkinchi va uchinchi nusxa to’lov talabnomasi pochta aloqasi yoki
kurerlar orqali kelib tushadi. To’lov talabnomalari tomonlar o’rtasida tuzilgan
shartnomaga asosan aktseptlash tartibida yoki aktseptlamasdan to’lanishi mumkin.
Bank tomonidan talabnomalarni aktseptlash uchun bir shahar ichida 3 kun,
shaharlararo hisob-kitoblarda 5 kun muhlat beriladi. Lekin korxonaning iltimosiga
ko’ra bank bu muddatni 10 kungacha cho’zishi mumkin. Aktseptlash tartibida
to’lanadigan talabnomalarning birinchi nusxasi to’lov uchun aktseptlashni
kutayotgan hisob-kitob hujjatlari kartotekasiga joylashtiriladi. Bu kartoteka
bankda 1-kartoteka deb yuritiladi. Talabnomaning ikkinchi nusxasi tovar-transport
hujjatlari bilan birga keyingi ish kunidan kechiktirilmasdan hujjatni aktseptlash
uchun qabul qilingan sana ko’rsatilgan holda va to’lov to’g’risida ma’lumot
sifatida to’lovchiga beriladi. Agar bankda 1-kartotekaning hisobini yuritish
dasturiy yo’l bilan olib borilmasa, bunday talabnomalar qabul qilingan kuni
«To’lov uchun aktseptlanishi kutayotgan hisob-kitob hujjatlari»ni hisobga olib
borish daftarida ikki nusxada quyidagi rekvizitlarni ko’rsatgan holda bank
tomonidan qayd etiladi:
• to’lov talabnomasining bankka kelib tushish sanasi va to’lov muddati;
• to’lovchining hisobvaraq nomeri;
• to’lovchining nomi;
• bank kodi;
• talabnomaning nomeri;
• to’lov maqsadi va summasi;
To’lov talabnomasini 1-kartotekaga joylashtirishda quyidagi balansdan tashqari
provodka bajariladi. Dt 90962 «To’lov muddatini kutayotgan hisob-kitob
hujjatlari», Kt 96319 «Kontr. hisobvaraq».
20

Daftarda har bir to’lov muddati bo’yicha talabnoma summalari va bu
summalarning yig’indilari ko’rsatilgan bo’lishi lozim. 1-kartotekaning hisobi
dasturiy yo’l bilan amalga oshirilsa, talabnoma bo’yicha ko’rsatilgan rekvezitlar
kompyuterga kiritiladi.
Yuqorida eslatib o’tganimizdek, to’lovchi to’lov talabnomasining ikkinchi
nusxasini olgandan keyin, uning to’g’ri rasmiylashtirilganligini, shartnoma
shartlariga to’g’ri kelishkelmasligini tekshirib chiqadi. To’lovchi belgilangan
muddatda tovar moddiy qiymatliklarni jo’natishda, xizmatlar ko’rsatishda
amaldagi qonuniy hujjat talablariga hamda shartnoma shartlariga amal qilinmagan
xollarda talabnomani qisman yoki to’liq to’lashdan bosh tortishi mumkin. Buning
uchun bankka yozma ravishda rad etish arizasi topshirilishi lozim. Agar
belgilangan muddatda bankka rad etish arizasi topshirilmasa, ya’ni yozma
ravishda aktseptlashni rad etmasa talabnoma aktseptlangan bo’lib hisoblanadi.
Aktseptlashni rad etish xuquqiga ega bo’lgan mansabdor shaxslar doirasini bank
bo’limi boshqaruvchisi belgilaydi. Banklar aktseptlashni rad qilish mohiyati
bo’yicha kelib chiqqan baxs va nizolarga aralashmaydilar.
To’lov talabnomasini to’lashdan bosh tortib yozilgan rad etish arizasi to’lovchi
tomonidan bankka topshirilganda talabnomalar shu kunning o’zidayoq 1-
kartotekadan olinadi hamda tovartransport hujjatlari va boshqa ilovalar bilan birga
mahsulot etkazib beruvchi korxona bankiga ijrosiz qaytarib yuboriladi. To’lovchi
talabnomani aktseptlashdan qisman bosh tortganda, to’lovchi tomonidan
aktseptlangan summa bo’yicha to’lovlar o’tkaziladi. To’lovchi hisobvarag’ida
talabnomaning aktseptlangan qismini to’lashga etarli pul mablag’lari bo’lmaganda
talabnoma «Muddatda to’lanmagan hisob-kitob hujjatlari» kartotekasiga
joylashtiriladi. Bu kartoteka 2kartoteka deb yuritiladi. Bunda talabnomaning
dastlabki summasi o’chiriladi va yonida to’lovchi aktseptlagan summa yozib
ko’yiladi. Kartotekaga kirim qilingan summa to’lovchi korxona hisobvarag’iga pul
mablag’lari kelib tushgandan so’ng to’lanadi.
21

2.2 To’lov talabnomasi bo’yicha hisob-kitoblar
Agar 1-kartotekaga joylashtirilgan to’lov talabnomasi bo’yicha to’lovchi
tomonidan rad etish arizasi kelib tushmasa, to’lov talabnomasi aktseptlash uchun
berilagan 3 kun muhlat o’tgandan so’ng to’lanadi. To’lov talabnomasini
to’lashdan avval to’lovchi korxonaning depozit hisobvarag’ini yurituvchi mas’ul
ijrochi talabnomani to’lash uchun etarli pul mablag’larining to’lovchi
hisobvarag’ida mavjudligini tekshiradi. Agar depozit hisobvarag’ida etarli pul
mablag’lari bo’lsa, talabanoma to’lanadi. To’lov talabnomasini to’lash quyidagi
buxgalteriya yozuvi orqali amalga oshiriladi:
Debet 20210 «Davlat tasarrufidagi korxonaning talab qilinguncha saqlanadigan
depozit hisobvarag’i»
Kredit 10301 «Tijorat bankining vakillik hisobvarag’i»
Balans ichidagi hisobvaraqlar bo’yicha bajarilgan ushbu buxgalteriya yozuvlari
bilan bir qatorda balansdan tashqari ko’zda tutilmagan holatlar hisobvaraqlar
bo’yicha ham buxgalteriya yozuvlari bajariladi, 1 kartotekadagi to’lov
talabnomasining o’zi kartotekadan olinadi va hisobdan chiqariladi:
Debet 96319 «To’lov muddatini kutayotgan hisob-kitob hujjatlari bo’yicha
kontr.
hisobvaraq»
Kredit 90962 «To’lov muddatini kutayotgan hisob-kitob hujjatlari»
Bu buxgalteriya yozuviga qarama-qarshi bo’lgan yozuv to’lov talabnomasini 1-
kartotekaga qabul qilingan paytda bajariladi, ya’ni to’lov talabnomasining 1-
kartotekaga kirim qilinganligini bildiradi. Yuqoridagi buxgalteriya yozuvi esa
talabnomaning kartotekadan olinganligini bildiradi.
To’langan talabnoma elektron to’lovlar tizimi yordamida Markaziy bank
qoshidagi Hisobkitob markazi orqali mahsulot sotuvchi bankiga o’tkaziladi.
Talabnomaning ushbu nusxasi bankning kundalik hujjatlar yig’majildiga tikiladi
va belgilangan tartibda saqlanadi.
22

Lekin har doim ham to’lovchi korxonaning hisobvarag’ida to’lov talabnomasini
to’lashga etarli pul mablag’lari bo’lmasligi mumkin. To’lovchining depozit
hisobvarag’ida mablag’ bo’lmaganda talabnomalar 2-kartotekada to’lovni
kutayotgan hujjatlar qatoriga joylashtiriladi, bu haqda mahsulot etkazib beruvchi
bankiga xabar beriladi. Talabnoma 2-kartotekaga joylashtirilganda balansdan
tashqari ko’zda tutilmagan holatlar hisobvaraqlari bo’yicha quyidagi buxgalteriya
yozuvlari amalga oshiriladi:
Debet 90963 «Muddatda to’lanmagan hisob-kitob hujjatlar»
Kredit 96321 “Muddatda to’lanmagan hisob-kitob”
To’lov talabnomasi 2-kartotekada to’lovchi korxonaning talab qilinguncha
saqlanadigan depozit hisobvarag’iga talabnomani to’lashga etarli pul mablag’lari
kelib tushguncha saqlanadi. Pul kelib tushgandan so’ng, kelib tushgan mablag’lar
doirasida me’yoriy hujjatlarda o’rnatilgan tartibda to’lov amalga oshiriladi. To’lov
o’tkazish bo’yicha quyidagi buxgalteriya yozuvi bajariladi:
Debet - Mahsulot sotib oluvchining depozit hisobvarag’i
Kredit - Tijorat bankining vakillik hisobvarag’i
Bu erda mahsulot sotuvchi turli mulkchlik shakldagi xo’jalik yurituvchi sub’ekt
bo’lishi mumkin. Yuqorida to’lov talabnomasi to’langanda davlat tasarrufidagi
korxonaning depozit hisobvarag’i orqali operatsiya o’tkazilgan holni ko’rgan edik.
Balans ichidagi buxgalteriya yozuvini bajarishdan avval hujjat 2-kartoteka
hisobidan chiqariladi, bu operatsiya quyidagi buxgalteriya yozuvi asosida amalga
oshiriladi:
Debet 96321 «Muddatida to’lanmagan hisob-kitob hujjatlari bo’yicha kontr.
hisobvaraq»
Kredit 90963 «Muddatda to’lanmagan hisob-kitob hujjatlari»
Bank 2-kartotekadagi to’lov muddati o’tkazib yuborilagan hisob-kitob hujjatlari
bo’yicha to’lovlarni amalga oshirishda to’lovchilardan penya undirish va
oluvchilar foydasiga o’tkazish xuquqiga ega, agar bu bank va mijoz o’rtasida
tuzilgan shartnomada kelishilgan bo’lsa. Bank to’lovchilardan mablag’larni
23

oluvchilar foydasiga muddati o’tkazib yuborilagan to’lovlar bo’yicha muddati
o’tkazib yuborilgan har bir kun uchun qonunda belgilangan miqdorda penya
undiradi. Muddati o’tkazib yuborilgan kunlarni belgilashda kalendar kunlar
hisobga olinadi. Undirilgan penya muddati o’tkazib yuborilgan to’lovning asosiy
summasi bilan to’lovchining hisobvarag’idan hisobdan chiqariladi va mahsulot
etkazib beruvchining bankiga elektron to’lovlar tizimi orqali o’tkaziladi.
Ba’zi vaqtlarda to’lov talabnomasini to’lash uchun to’lovchi korxonaning
roziligi, ya’ni aktseptlashi talab etilmaydi. To’lovchilarning hisobvaraqlaridan
mablag’larni aktseptlamasdan hisobdan chiqarish tomonlar o’rtasida tuzilgan
shartnomaga asosan kommunal xizmat, telefon, kanalizatsiya, pochta-telegraf
xarajatlari hamda tashilgan ahlat uchun amalga oshiriladi. Kommunal xizmatlar
uchun to’lovlar o’lchov asboblari gaz, suv, issiqlik va elektr-energiyasi uchun
hisoblanadi. Bunday aktseptsiz to’lovlarni amalga oshirish uchun bankka taqdim
qilingan to’lov talabnomaning yuqori qismiga «aktseptsiz» hamda “hisoblash
asboblari asosida” degan so’zlari ko’rsatib o’tilgan bo’lishi lozim. Ushbu yozuvlar
bo’lmagan taqdirda talabnomalar umumiy asosda aktseptlanadi va to’lanadi.
Talabnomada ma’lum to’lovlarni aktseptlamasdan hisobdan chiqarish xuquqiga
ega bo’lgan konuniy hujjat yoki shartnomaning sanasi, nomeri va to’lovning
maqsadi ko’rsatilishi shart. Bunda bank ilova qilingan hujjatlarning talabnomada
ko’rsatilgan ularning rekvezitlariga mosligini tekshirib ko’radi.
Bank operatsion kuni kelib tushgan aktseptsiz to’lanadigan talabnomalar shu
kunning o’zida to’lanadi. To’lovchi korxonaning depozit hisobvarag’ida
talabnomani to’lash uchun mablag’lar yo’qligi yoki kamligi aniqlansa hamda
ularni to’lashi uchun bank kreditini berish imkoniyati bo’lmaganda, to’lanmagan
summa «O’z muddatida to’lanmagan hisob-kitob hujjatlari» kartotekasi bo’yicha
alohida hisobvaraqqa o’tkaziladi, talabnomaning o’zi esa 2-kartotekaga
joylashtiriladi.
Operatsion kun tugagandan so’ng bankka kelib tushgan to’lov talabnomalari
keyingi ish kuni to’lanadi. Bunday talabnomalarga «Kechki» degan belgi qo’yib
24

qo’yiladi. Umuman aktseptsiz to’langan yoki 2-kartotekaga joylashtirilgan
talabnomalar bo’yicha buxgalteriya yozuvlari aktseptlash tartibda to’lanadigan
talabnomalar singari amalga oshiriladi.
3. Mahsulot etkazib beruvchi bankida to’lovni qabul qilish bo’yicha
operatsiyalar.
To’lovchi korxona bankida to’langan to’lov talabnomasi «Elektron pochta»
elektron tizimi orqali Markaziy bank qoshidagi Hisob-kitob markaziga uzatiladi.
Hisob-kitob markazida to’lovchi korxona bankining vakillik hisobvarag’idan
to’lov talabnomasida ko’rsatilgan pul summasi mahsulot etkazib beruvchi
bankining vakillik hisobvarag’iga o’tkaziladi. Elektron to’lov tizimi orqali olingan
elektron talabnomalar mablag’lari oluvchi bankda ikki nusxada qog’ozga
chiqariladi. Ularning birinchi nusxasi bank mas’ul ijrochisining imzosi va bank
muhri qo’yilib kundalik hujjatlar yig’majildiga tikiladi va belgilangan tartibda
saqlanadi. Talabnomaning ikkinchi nusxasi bank mas’ul ijrochisining imzosi va
bank muxri qo’yilgan holda mahsulot etkazib bergan korxonaning depozit
hisobvarag’iga ilova sifatida qo’shib beriladi. Shu bilan birga bu korxonaga
hisobvarag’idan ko’chirma ham beriladi. Mahsulot etkazib beruvchi bankida
to’lovchi bankidan kelib tushgan to’lov summasi quyidagi buxgalteriya yozuvi
orqali mablag’ oluvchining hisobvarag’iga o’tkazib ko’yiladi:
Debet Tijorat bankining vakillik hisobvarag’i
Kredit Mahsulot etkazib beruvchining depozit hisobvarag’i
Bu erda mahsulot etkazib beruvchi davlat tasarrufidagi, davlat tasarrufidan
tashqaridagi turli mulkchilik shakllariga qarashli korxonalar bo’lishi mumkin.
Shunga ko’ra ularning hisobvaraq nomerlari belgilanadi. Ushbu buxgalteriya
yozuvi mahsulot etkazib beruvchi korxonaning hisobvarag’iga sotilgan mahsuloti
uchun pul mablag’larining kelib tushganligini bildiradi.
To’lov talabnomalari bo’yicha hisob-kitoblar umumlashgan holda kanday
amalga oshirilishini to’lov talabnomalari bo’yicha hisob-kitoblarning hujjatlar
aylanishi sxemasi orqali yaqqol ko’rish mumkin.
25

3-sxema. To’lov talabnomalari bo’yicha hisob-kitoblarda hujjatlarning aylanish
sxemasi

Hisob markazi
9 8

10 Mahsulot jo’natuvchi
4
Mahsulot oluvchi 7 korxona banki
korxona banki

5 6
11 3

Mahsulot oluvchi Mahsulot jo’natuvchi
korxona korxona

1. Mahsulot jo’natuvchi korxona bilan mahsulot oluvchi
korxona o’rtasida xo’jalik shartnomasi tuziladi.
2. Mahsulot jo’natuvchi korxona mahsulot oluvchi korxonaga tovar jo’natadi.
3. Mahsulot jo’natuvchi korxona o’ziga xizmat ko’rsatuvchi bank bo’limiga
to’lov talabnomasi va tovar-trasport hujjatlarini taqdim qiladi.
4. Mahsulot jo’natuvchi korxona banki mahsulot oluvchi korxona bankiga
pochta yoki kurerlar orqali hujjatlarni jo’natadi.
5. Mahsulot oluvchi korxona banki kelib tushgan to’lov talabnomasini
aktseptlash uchun mahsulot oluvchi korxonaga beradi.
6. Korxona o’z bankiga aktseptlangan talabnomani taqdim etadi.
26 1

2

7. Mahsulot oluvchi korxona banki talabnomada ko’rsatilgan summani to’lovchi
korxona hisobvarag’idan chegirib, talabnoma bo’yicha to’lovni amalga oshiradi.
8. Mahsulot oluvchi korxona banki Hisob-kitob markaziga to’langan elektron
to’lov talabnomasini modem orqali jo’natadi.
9. Hisob-kitob markazi elektron to’lov tizimi orqali to’langan talabnomani
mahsulot sotuvchi korxona bankiga o’tkazadi. (Hisob-kitob markazida bo’ladigan
operatsiyalar boshqa mavzuda batafsil ko’rilishi sababli u erda Hisob-kitob
markazida bajariladigan ishlar batafsil yoritilmadi.)
10. Mahsulot sotuvchi korxona banki talabnoma summasini mahsulot sotuvchi
korxonaning hisobvarag’iga o’tkazadi.
11. To’lovning kelib tushganligini habar qilish uchun kompyuterda chiqarilagan
elektron to’lov talabnomasining ikkinchi nusxasini hisobvaraqdan ko’chirma bilan
birgalikda mahsulot sotuvchi korxonaga topshiradi.
Naqd pulsiz hisob-kitoblarning boshqa shakllari kabi to’lov talabnomasi
bo’yicha hisobkitoblar xam ma’lum bir afzallik va kamchiliklarga ega. To’lov
talabnomalari bilan hisobkitoblarnig afzalliklari quyidagilardan iborat:
1) Mahsulot sotuvchi bilan mahsulot oluvchi tomonlar bir-birini o’zaro nazorat
qilishga qulay.
2) Mahsulot oluvchiga tovarni jo’natish kechiktirilmaydi.
3) Mol jo’natuvchi bilan hisob-kitob qilish uchun mahsulot oluvchining
mablag’ini aloxida hisobvaraqda deponent qilib ko’yish talab etilmaydi, ya’ni
to’lovchining mablag’lari biror muddatga oborotdan tashqariga chiqib ketmaydi.
4) To’lovchiga taqdim etilgan hujjatlar asosida mol etkazib beruvchining
shartnoma shartlari qay darajada bajarilishini tekshirish huquqi beriladi, shu bilan
birga shartnoma shartlaridan biri buzilgan holda to’lov to’lashdan bosh tortish
huquqiga ega bo’ladi.
5) Mol oluvchi hisobvarag’idan aktseptsiz talabnomalar bo’yicha
mablag’larning majburiy olinishi mahsulot etkazib beruvchi yoki xizmat
ko’rsatgan tomon manfaatlariga mos keladi.
27

To’lov talabnomasi bo’yicha hisob-kitoblarning kamchiliklari kuyidagilar:
1. Mahsulot sotuvchi korxonaga to’lovning o’z vaqtida o’tkazilishi
kafolatlanmaydi.
2. To’lov o’tkazilishi bilan tovar jo’natilishi vaqtining bir-biriga mos
kelmasligi.
3. To’lov talabnomasi bo’yicha hisob-kitoblarda hujjatlar aylanishi to’lov
topshirig’iga nisbatan uzoqroq davom etadi.
Umuman, to’lov talabnomasi bo’yicha hisob-kitoblarning ishlatilishi ko’p hollarda
2kartotekadan o’z vaqtida to’lanmagan to’lov talabnomalarning ko’payishiga
sharoit yaratadi, chunki talabnoma bankka to’lov uchun kelib tushgan vaqtda
to’lovchining hisobvarag’idan har doim ham to’lovni amalga oshirish uchun etarli
pul mablag’lari bo’lmaydi. Kartotekaga qo’yilgan har bir to’lov talabnomasi
respublika xalq xo’jaligi debetorlik va kreditorlik qarzlarining oshganligidan
dalolat beradi. Shu sababli, respublika banklari o’z mijozlarining kartotekadagi
hujjatlari va ularni to’lash bo’yicha qanday ishlar olib borilayotganini nazorat qilib
turadilar.
28

Xulosa
To’lovchi korxona bankida to’langan to’lov talabnomasi «Elektron pochta»
elektron tizimi orqali Markaziy bank qoshidagi Hisob-kitob markaziga uzatiladi.
Hisob-kitob markazida to’lovchi korxona bankining vakillik hisobvarag’idan
to’lov talabnomasida ko’rsatilgan pul summasi mahsulot etkazib beruvchi
bankining vakillik hisobvarag’iga o’tkaziladi. Elektron to’lov tizimi orqali olingan
elektron talabnomalar mablag’lari oluvchi bankda ikki nusxada qog’ozga
chiqariladi. Ularning birinchi nusxasi bank mas’ul ijrochisining imzosi va bank
muhri qo’yilib kundalik hujjatlar yig’majildiga tikiladi va belgilangan tartibda
saqlanadi. Talabnomaning ikkinchi nusxasi bank mas’ul ijrochisining imzosi va
bank muxri qo’yilgan holda mahsulot etkazib bergan korxonaning depozit
hisobvarag’iga ilova sifatida qo’shib beriladi. Shu bilan birga bu korxonaga
hisobvarag’idan ko’chirma ham beriladi. Mahsulot etkazib beruvchi bankida
to’lovchi bankidan kelib tushgan to’lov summasi quyidagi buxgalteriya yozuvi
orqali mablag’ oluvchining hisobvarag’iga o’tkazib ko’yiladi:
Debet Tijorat bankining vakillik hisobvarag’i
Kredit Mahsulot etkazib beruvchining depozit hisobvarag’i
Bu erda mahsulot etkazib beruvchi davlat tasarrufidagi, davlat tasarrufidan
tashqaridagi turli mulkchilik shakllariga qarashli korxonalar bo’lishi mumkin.
Shunga ko’ra ularning hisobvaraq nomerlari belgilanadi. Ushbu buxgalteriya
yozuvi mahsulot etkazib beruvchi korxonaning hisobvarag’iga sotilgan mahsuloti
uchun pul mablag’larining kelib tushganligini bildiradi.
To’lov talabnomalari bo’yicha hisob-kitoblar umumlashgan holda kanday
amalga oshirilishini to’lov talabnomalari bo’yicha hisob-kitoblarning hujjatlar
aylanishi sxemasi orqali yaqqol ko’rish mumkin.
29

Foydalanilgan adabiyotlar
1. «O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g’risida»gi
O’zbekiston Respublikasi Qonuni. 2015 y. 26 dekabr.
2. «Banklar va bank faoliyati to’g’risidagi»gi O’zbekiston
Respublikasi Qonuni. 201 6 y. 25 aprel.
3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Hisob-kitoblar
mexanizmini takomillashtirish va respublika hamda mahalliy
byudjetlarga to’lovlarning o’z vaqtida kelib tushishini rag’batlantirish
chora-tadbirlari to’g’risida»gi Farmoni. 1998 y. 4 fevral.
4. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bank buxgalteriya hisobining
hisobvaraqlar rejasi.
5. O’zbekiston Respublikasi tijorat banklarining buxgalteriya
hisobining hisobvaraqlar rejasi.
6. O’zbekiston Respublikasida «Naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil
qilish haqida»gi 60-sonli Nizom. 2002 y. 12 yanvar.
7. O’zbekiston Respublikasi banklarida ochiladigan bank
hisobvaraqlari haqidagi 1-sonli yo’riqnoma. 2001 y. 6 oktyabr.
8. O’zbekiston Respublikasi banklarida buxgalteriya hisobi va
hisoboti to’g’risidagi 61-sonli yo’riqnoma. 1997 y. 5 sentyabr.
9. Abdullaeva Sh.Z. «Pul, kredit va banklar» Toshkent 2000 y.
10.Abdullaeva Sh.Z, Navro’zova K.N. «Banklarda buxgalteriya
hisobi asoslari» O’quv qo’llanma T. 2001 y.
11.Murugova I.A. Navro’zova K.N. «Osnova buxgalterskogo ucheta
bankax» T. 2001 g.
30

Naqd pulsiz hisob-kitoblarning inkasso shakli.

Sotib olish