Naqt pul aylanishi va uning xususiyatlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	292.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

18 Sotish

Naqt pul aylanishi va uning xususiyatlari

Sotib olish

Naqt pul aylanishi va uning xususiyatlari
Mundarija:
KIRISH
I BOB Nazariy jixatlar……………………………………………………..
1.1 Naqd pul aylanishi va uning xususiyatlari ………………………………
1.2 . Pul qiymat o`lchovi va jamg`arma vositasi …………………………….
II BOB Amaliy jixatlar…………………………………………………….
2.1 Pul muomalasi va uning amal qilish qonuniyatlari. Pulga bo’lgan talab…
2.2 Pul bozorining muvozanatli holati……………………………………….
III BOB Rivojlantirish jixatlash…………………………………………..
3.1 Pul taklifi va pul multiplikatori…………………………………………
Xulosa………………………………………………………………………
Foydalanilgan adabiyot……………………………………………………

KIRISH
Pulning kelib chiqishi. Moliya, kredit va banklarning paydo bo`lishi va
ularning faoliyati negizida pul yotadi. Pul inson kashfiyoti bo`lib, u juda qadimdan
ma`lum. Pulning taqdiri ayirboshlashga borib taqaladi. Insonning yana bir muhim
kashfiyoti bo`lgan ayirboshlash va uning rivoji pulni yuzaga keltirgan.
Pul birdaniga hozirgi shakliga aylangani yo`q. Bu uzoq davom etgan
taraqqiyot natijasidir. Ayirboshlash boshida bevosita tarzda amalga oshgan, ya`ni tovar
bevosita tovarga almashilgan. Bu jarayon kengayishi bilan vositachilik zaruriyati
tug`iladi, uning oddiy shakllari murakkablashib, pulning va uning hozirgi
holatining paydo bo`lishiga olib keladi.
Tarixda pul vazifasini sharoitga qarab turli tovarlar (masalan, tuz, asal,
quritilgan baliq, sadaf, mo`yna kabilar) bajargan. Kengroq tarqalgani chorva
bo`lgan. Lo tinlarda pul "pessiya" deb atalib, chorva so`zidan olingan. Kapital "kapit"
so`zidan olinib, bu ham lotincha chorva boshi degan mazmunni bildiradi. Tarixda
halqasimon katt a-kichik toshlar, bug`doy, un, choy, fil suyagi pul o`rnida
ishatilganligi ma`lum.
Pulning paydo bo`lishidagi keyingi davr metall pullar bo`lib, bunda kumush va
oltin etakchilik qilgan. Aytaylik, Buyuk Britaniya pul birligi funt sterlingning
ma`nosi bir funt kumushni anglatadi. Rossiya pul birligi rubl kumushning bo`lagi,
bo`lingan qismi ma`nosini bildiradi. Dollar va taller ham "tahler", ya`ni katta
kumush tangalar degan ma`noni beradi.
Pulning eng keyingi ko`rinishi qog`oz pullar bo`lib, buning ham tarixi katta.
Bundan oldin monetalar yuzaga keladi. Bu metall pullar bo`lagi bo`lib, mis, bronza,
ku mush, oltin monetalar bosilib chiqarilgan. Moneta so`zi yunonlarning monastir
nomidan kelib chiqib, bunda tangalar yasalgan. Moneta tangalar barcha
mamlakatlarga tarqalib ketgan. Tanga — monetaning paydo bo`lishi savdoda mayda pul
zarurligidan kelib chiqadi. Moneta — og`irligi belgilangan, qadri muhrlangan
metall bo`lagidir.
Uzoq vaqtgacha, hatto XX asrgacha, oltin pul vazifasini bajarib, xaqiqiy pul
hisoblangan. Bunda oltinning noyobligi, qadrliligi va boshqa ko`p qulayliklar

yaratadi gan tabiiy xususiyatlarining ta`siri katta. Lekin uning pulga aylanishining
asosiy sababi tovar ekanligi, zarur qiymatga ega bo`lishidadir. Ko`p vaqtgacha
oltinning vakili sifatida qog`oz pullar kuchga ega bo`lgan. Kog`oz pullar monetalar
o`rniga chiqarilgan. qogoz pullar birinchi marta qadamgi Хitoyda 1X asrda
muomalada qo`llanilgan. So`ngra boshqa mamlakatlarda ham asta-sekin paydo
bo`la boshlagan va hozir barcha mamlakatlarda qog`oz pullar asosiy pul bo`lib
qoldi. Muomalada oltin pullar bo`lgan mamlakatning o`zi qolmadi.
Pulning mohiyati. Har bir mamlakat o`zining puliga ega dir. Chunonchi,
dollar, funt sterling bir necha mamlakat larning puli bo`lib xizmat qiladi. Lekin
ularning qadri-qiymati bir xil emas. AQSh, Kanada, Avstraliya dollarining qiymat
miqdori farqlanadi. Shuningdek, O`zbekiston va Qirg`iziston so`mlari ham bir xil
emas. Pul birliklari paydo bo`lganda ma`lum miqdordaga qadr-qiymat asos qilib
belgilangan. Milliy pullarning qadrliligi, boshqa pullarga nisbatan qiyosiy miqdori
doimo o`zgarib turadi. Chunki, bu iqtisodiyotdagi ko`p tomonlar, hatto siyosiy
o`zgarish lar, mamlakatlar o`rtasidagi munosabatlar kabi ta`sirlar natijasidir.
O`zbekistonning o`z milliy puliga ega bo`lishi davlat mustaqilligi, uning
mustahkam iqtisodiyotini yaratish da katta o`rin egallaydi. Milliy pulimiz bo`lgan
so`mning qadrini oshirib borish, uning iqtisodiy ta`sirini kuchaytirishga erishish va
boshqa mamlakatlar puliga tenglashtirish darajasini ta`minlash juda zarur va
muhim vazifadir.
So`mning, avvalo mamlakatimiz ichida, so`ngra xalqaro miqyosdagi
tenglashuvi, almashuvchanligi (konvertatsiyasi)ni amalga oshirish talab qilinadi.
Bu osonlikcha o`z- o`zidan amalga oshmaydi. Bunga avvalo, ayirboshlashni
ri vojlantirish, tovar-pul muomalasini kuchaytirish or qali erishish mumkin. Chunki,
pul ayirboshlashdan kelib chiqadi va uning taraqqiyoti tufayli rivojlana oladi.
Ay irboshlash esa bozorni tovarlar, xizmatlarga to`ydirish or qali tezlashadi. Bular
iqtisodiyotning qudratli bo`lishi, ishlab chiqarishning industrlashtirilgan darajadagi
rivo ji tufayli amalga oshishi mumkin.

1.1 Naqd pul aylanishi va uning xususiyatlari
Ma’lumki, kengaytirilgan takror ishlab chiqarish bosqichlari pullik munosabatlar
orqali amalga oshadi. Ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan resurslarni sotib olish,
ularni ishlab chiqarish jarayonida foydalanish va yetishtirilgan mahsulotlarni sotish
jarayoni odatda korxona va tashkilotlar o’rtasida olib boriladigan pullik
munosabatlarga bo ђ liq.
Korxonalar, tashkilotlar , muassasalar o’rtasidagi va xo’jaliklarni o’z xodimlari
bilan bo’ladigan hisob – kitob munosabatlari naqd pullik va naqd pulsiz shaklda
olib boriladi.
Naqd pullik hisob – kitoblarga kelganda naqd pulning xarakati bankdan
boshlanadi. Naqd pul bankdan chikkach korxona va tashkilotlar kassasi orqali
axoli kuliga utadi. Oldi – sotdi va to’lov xarakatlari bajarilgach u yana bankga
kaytadi.
Mamlakatimizda naqd pul qullaniladigan pul aylanishi asosan quyidagi subyektlar
o’rtasida bo’ladi.
1. Davlat va korxona, tashkilotlar, muassasalar o’rtasida (ish xaqi, tovar sotib olish ,
xizmat ko’rsatish bo’yicha to’lovlar va boshqalar)
2. Davlat va axoli o’rtasida (pensiya, nafaqa, byudjetga soliq to’lovlari va
boshqalar)
3. Kredit tizimi va aholi o’rtasida (qarz olish, uni qaytarish, pulni jam ђ armaga
qo’yish va olish, yutuqlarni olish va boshqalar)
4. Korxona, tashkilot va muassasalar o’rtasida cheklangan holdagi naqd pul
bo’yicha hisob – kitoblar , chunki ular o’rtasidagi hisob – kitoblar asosan naqd
pulsiz amalga oshiriladi.

Pulning naqd aylanishi – bu naqd pul yordamida amalga oshiriladigan to’lovlar
yi ђ indisidir. Bu aylanish pul o’zining to’lov va muomila vositasi funksiyalarini
bajarishi bilan bo ђ liq.
Naqd pullar muomila vositasi sifatida aholi bilan korxona, tashkilotlar o’rtasida
hamda aholi o’rtasidagi tovarlar sotib olinganda va sotishda qullaniladi.
Pul to’lov vositasi sifatida ish xaqi, nafaqalar , mukofotlar, yakka tartibdagi kurilish
va boshqa maqsadlarga beriladigan kreditlar, su ђ urta to’lov va qoplamalarini
amalga oshirishda namoyon bo’ladi.
Undan tashqari naqd pulning aylanishi:
- kommunal va maishiy xizmatlar uchun to’lovlarda
- soliq va boshqa yi ђ imlar to’lovida
- «O’zbekiston pochtasi» xizmatlari bo’yicha to’lovlarda
- Temir yul , xavo yuli va mahalliy transportga to’lovlarda
- savdoda tovarlarni sotishda
- Šuyilmalarni quyish va olishda
- mehnat xaqi , pensiya va nafakalar to’lovini amalga oshirishda va boshqa
xolatlarda amalga oshiriladi.
Shuni ta’kidlash lozimki, pulni naqd va naqd pulsiz aylanishi bir – biri bilan o’zviy
bo ђ liq, chunki pul naqd pul aylanishidan naqd pulsiz aylanishga va aksincha
aylanib doimiy xarakatda bo’lib, umumiy pul aylanishini ta’minlaydi.
Korxona, tashkilot va muassasalarning banklardagi hisob raqamlaridagi pul
mabla ђ lari quyidagi xollarda naqd pulga aylanadi:

- Ishchi, xizmatchilarga ish xaqi berishda
- Ko’rsatilgan xizmat va ishlar uchun naqd pul to’lovida
- Pensiya, nafaqa, har xil mukofotlar , su ђ urta qoplamasi to’lovida
- Aholidan qishloq xo’jalik mahsulotlari sotib olinganda
- Davlat zayomlari va lotoreya biletlari bo’yicha to’lovlarda
- Aholi banklardan o’z jam ђ armalarini talab qilganda va boshqa hollarda
O’z navbatida naqd pullar quyidagi hollarda naqd pulsiz aylanishga tushadi:
- Uy– joy va kommunal xizmatlar uchun to’lovlarda
- Ќ ar xil soliq va yigimlar , boj va jarimalar to’lovlarida
- Aloqa tashkilotlariga to’lovlarda
- Davlat zayomlari, lotoreya va boshqa uyinlardan tushumlar orqali
- Aholini yakka tartibdagi banklar bilan qurilish va boshqa kredit munosabatlari
bo’yicha to’lovlarda
- Bolalar muassasalaridan foydalanish bo’yicha to’lovlarda
- Dam olish uylari va boshqa so ђ lomlashtirish muassasalaridan foydalanish
bo’yicha to’lovlarda va boshqa hollarda
Pulning naqd pullik aylanishga o’tish jarayoni pul muomilasi uchun xatarliroq
ekanligi tufayli Markaziy bank tomonidan u qattiq nazorat qilinadi.
Markaziy bank tomonidan nazoratni oshirilishi tufayli 1996 – 2002 yillarda naqd
pullarni bank kassalariga qaytishi 80 – 93 foiz orali ђ ida bo’lgan bo’lsa, 2005 yilda
u 96,3 foizga yetdi.

Naqd pullik munosabatlarning xususiyatlari yana shundaki, bir pul belgisi bir
necha marta to’lovlarni amalga oshirishda ishtirok etadi. Muomilada bo’lgan naqd
pul massasi ma’lum bir davrda (oy, chorak, yillarda o’zgarmas bo’lib turgan holda
naqd pul aylanishi pulni aylanish tezligiga ko’ra muomiladagi naqd pul miqdoridan
bir necha marta ko’p bo’lishi mumkin va aksincha.
Pul aylanishida to’lov aylanishi bilan naqd pulsiz aylanishlar o’rtasidagi farqni
bilish lozim. To’lov aylanishi deb pulning to’lov vositasi sifatida xarakati tufayli
vujudga kelgan pul aylanishiga aytiladi. Naqd pulsiz aylanish to’lov aylanishining
tarkibiy qismi bo’lib naqd pulsiz aylanish va naqd pul aylanishining pulning to’lov
vositasi funksiyasi tufayli yuzaga keluvchi qismi hisoblanadi.
Pulning kelib chiqishi. Moliya, kredit va banklarning paydo bo`lishi va
ularning faoliyati negizida pul yotadi. Pul inson kashfiyoti bo`lib, u juda qadimdan
ma`lum. Pulning taqdiri ayirboshlashga borib taqaladi. Insonning yana bir muhim
kashfiyoti bo`lgan ayirboshlash va uning rivoji pulni yuzaga keltirgan.
Pul birdaniga hozirgi shakliga aylangani yo`q. Bu uzoq davom etgan
taraqqiyot natijasidir. Ayirboshlash boshida bevosita tarzda amalga oshgan, ya`ni tovar
bevosita tovarga almashilgan. Bu jarayon kengayishi bilan vositachilik zaruriyati
tug`iladi, uning oddiy shakllari murakkablashib, pulning va uning hozirgi
holatining paydo bo`lishiga olib keladi.
Tarixda pul vazifasini sharoitga qarab turli tovarlar (masalan, tuz, asal,
quritilgan baliq, sadaf, mo`yna kabilar) bajargan. Kengroq tarqalgani chorva
bo`lgan. Lo tinlarda pul "pessiya" deb atalib, chorva so`zidan olingan. Kapital "kapit"
so`zidan olinib, bu ham lotincha chorva boshi degan mazmunni bildiradi. Tarixda
halqasimon katt a-kichik toshlar, bug`doy, un, choy, fil suyagi pul o`rnida
ishatilganligi ma`lum.
Pulning paydo bo`lishidagi keyingi davr metall pullar bo`lib, bunda kumush va
oltin etakchilik qilgan. Aytaylik, Buyuk Britaniya pul birligi funt sterlingning
ma`nosi bir funt kumushni anglatadi. Rossiya pul birligi rubl kumushning bo`lagi,
bo`lingan qismi ma`nosini bildiradi. Dollar va taller ham "tahler", ya`ni katta

kumush tangalar degan ma`noni beradi.
Pulning eng keyingi ko`rinishi qog`oz pullar bo`lib, buning ham tarixi katta.
Bundan oldin monetalar yuzaga keladi. Bu metall pullar bo`lagi bo`lib, mis, bronza,
ku mush, oltin monetalar bosilib chiqarilgan. Moneta so`zi yunonlarning monastir
nomidan kelib chiqib, bunda tangalar yasalgan. Moneta tangalar barcha
mamlakatlarga tarqalib ketgan. Tanga — monetaning paydo bo`lishi savdoda mayda pul
zarurligidan kelib chiqadi. Moneta — og`irligi belgilangan, qadri muhrlangan
metall bo`lagidir.
Uzoq vaqtgacha, hatto XX asrgacha, oltin pul vazifasini bajarib, xaqiqiy pul
hisoblangan. Bunda oltinning noyobligi, qadrliligi va boshqa ko`p qulayliklar
yaratadi gan tabiiy xususiyatlarining ta`siri katta. Lekin uning pulga aylanishining
asosiy sababi tovar ekanligi, zarur qiymatga ega bo`lishidadir. Ko`p vaqtgacha
oltinning vakili sifatida qog`oz pullar kuchga ega bo`lgan. Kog`oz pullar monetalar
o`rniga chiqarilgan. qogoz pullar birinchi marta qadamgi Хitoyda 1X asrda
muomalada qo`llanilgan. So`ngra boshqa mamlakatlarda ham asta-sekin paydo
bo`la boshlagan va hozir barcha mamlakatlarda qog`oz pullar asosiy pul bo`lib
qoldi. Muomalada oltin pullar bo`lgan mamlakatning o`zi qolmadi.
Pulning mohiyati. Har bir mamlakat o`zining puliga ega dir. Chunonchi,
dollar, funt sterling bir necha mamlakat larning puli bo`lib xizmat qiladi. Lekin
ularning qadri-qiymati bir xil emas. AQSh, Kanada, Avstraliya dollarining qiymat
miqdori farqlanadi. Shuningdek, O`zbekiston va Qirg`iziston so`mlari ham bir xil
emas. Pul birliklari paydo bo`lganda ma`lum miqdordaga qadr-qiymat asos qilib
belgilangan. Milliy pullarning qadrliligi, boshqa pullarga nisbatan qiyosiy miqdori
doimo o`zgarib turadi. Chunki, bu iqtisodiyotdagi ko`p tomonlar, hatto siyosiy
o`zgarish lar, mamlakatlar o`rtasidagi munosabatlar kabi ta`sirlar natijasidir.
O`zbekistonning o`z milliy puliga ega bo`lishi davlat mustaqilligi, uning
mustahkam iqtisodiyotini yaratish da katta o`rin egallaydi. Milliy pulimiz bo`lgan
so`mning qadrini oshirib borish, uning iqtisodiy ta`sirini kuchaytirishga erishish va
boshqa mamlakatlar puliga tenglashtirish darajasini ta`minlash juda zarur va
muhim vazifadir.

So`mning, avvalo mamlakatimiz ichida, so`ngra xalqaro miqyosdagi
tenglashuvi, almashuvchanligi (konvertatsiyasi)ni amalga oshirish talab qilinadi.
Bu osonlikcha o`z- o`zidan amalga oshmaydi. Bunga avvalo, ayirboshlashni
ri vojlantirish, tovar-pul muomalasini kuchaytirish or qali erishish mumkin. Chunki,
pul ayirboshlashdan kelib chiqadi va uning taraqqiyoti tufayli rivojlana oladi.
Ay irboshlash esa bozorni tovarlar, xizmatlarga to`ydirish or qali tezlashadi. Bular
iqtisodiyotning qudratli bo`lishi, ishlab chiqarishning industrlashtirilgan darajadagi
rivo ji tufayli amalga oshishi mumkin.
Demak, milliy pul qudrati iqtisodiy taraqqiyotning ifodasi, uning natijasi va
hosilasidir.
Qog`oz pullarning nominali (qadrliligi)ni xaqiqiy pul o`rniga chiqaradigan
hukmron saltanat yoki bankir o`z imzo va muhrlari bilan tasdiqlaydi va zarur
vaqtda uning asosidagi pulni qaytarish majburiyatini oladi. Bora-bora bu vazifa
markaziy banklar qo`liga o`tadi. Pul emissiyasiga yo`l qo`ymaslik zarur shart
hisoblanadi. Chunki, emissiya real qiymatlarga ega bo`lmagan qo`shimcha pul
belgilarining chiqarilishini bildiradi. Shuning uchun o`z vaqtida banknotlarning
oltinga erkin almashinishi kafolatlangan edi. Hozir unday emas.
Nima uchun bozor iqtisodiyotida pulning ta`siri kat ta va barcha ishtirokchilar
imkoni boricha ko`p pulga ega bo`lishga, tovarlarini tezda pulga aylantirishga
urina dilar? Pul ijtimoiy mehnatni ifodalaydi, u qiymat timsoli, ya`ni pul o`zida
qiymat miqdorini ifodalaydi. Shunga ko`ra pul maxsus tovar hisoblanadi. Pulga
ega bo`linsa, mikdoriga qarab istalgan vaqtda xohlagan to varga yoki tovarlashgan
xizmatga ega bo`lish imkoni mav jud.
Pul muomalasi. Pul o`z xususiyatiga ko`ra, avvalo muoma la vositasidir, ya`ni
tovarlarni bir-biriga almashtirish pul vositasida amalga oshadi. Chunki, tovar egasi
bo`lgan so tuvchi xaridorga tovarni sotib, tovarning qiymatini pul sifatida oladi.
Shuning uchun talab bilan taklifni bir-biriga pul ulaydi va ularning uzilishiga
barham beruvchi bo`lib hisoblanadi.
Tovarlarning siljishi, harakat tezligi, bir-biriga yaqinlashuvi pul vositasida
amalga oshadi, deyish mumkin. Ayirboshlashning eng yuqori pog`onasi bo`lgan

muo mala mazmunan pul tufayli yuzaga keladi. Tovar-pul mu- omalasi esa bozor
sharoitining asosidir. Demak, bundan pul va pul muomalasining bozor iqtisodiyoti
rivojidagi o`rnini baholash qiyin emas.
1.2 . Pul qiymat o`lchovi va jamg`arma vositasi
Mamlakat iqtisodiyotining muvozanati, uning muomalasini ta`minlash uchun
ma`lum miqdorda pul talab qilinadi. Buni aniqlashda bir necha tomonlarga e`tibor
berish zarur. To`lovlar naqd yoki naqd pulsiz bo`lishi mumkin. Agarda tovarning
xaqi bevosita pul to`lovi orqali amalga oshsa, buni naqd pul asosidagi oldi-sotdi
deyiladi. Ba sharti bevosita pul to`lovisiz oldi-sotdi yuz bersa, bunday oldi-sotdi pulsiz
to`lov deyiladi. Asosan banklar orqali pul o`tkazuv shu usulga kiradi. Shuning
uchun ham zaruriy pul miqdorini belgilashda bunday voqelik e`tiborga oli nadi.
Chunki, u bevosita pul zaruriyati darajasiga ta`sir etadi.
Bundan tashqari zarur pul miqdorini aniqlashda pul harakati tezligi
ahamiyatlidir. Bu pul birligining yil ichida necha marta qo`ldan-qo`lga o`tib, tovar
egalarining o`zgarishidagi ishtiroki darajasiga bog`liqdir, ya`ni pul qancha ko`p
"ishlasa" — tovarlar, xizmatlarning oldi-sotdisida ko`p qatnashsa, shuncha tez
harakat qilganligi aniq lanadi. Masalan, bir yilda shartli ravishda 100 mln so`m tovar,
xizmatlar sotilishi 10 mln so`m pul tufayli amalga oshgan bo`lsa, har bir so`m yiliga
o`rtacha 10 marta aylanib, o`z harakat tezligi darajasini belgilaydi (V).
Shunga asoslangan holda normal muomala uchun zarur pul miqdorini
belgilash mumkin bo`ladiki, bu ayir boshlashni tenglashtirishga yordam beradi.
Mamlakat muomalasi uchun zarur pul miqdorini — M, sotiladigan tovar,
xizmatlar bahosining o`rtacha dara jasini — R, yil ichida sotiladigan tovar,
xizmatlar umumiy hajmini Q, pul harakati tezligini — V bilan belgilasak, unda
quyidagi tenglikka ega bo`lamiz: Pul miqdori
M = RQV
Demak, mamlakatda qancha pul ko`p bo`lsa mamlakat shuncha boy va
yaxshi holatda bo`ladi deyish, noto`g`ridir. Chunki, pul ortiqchaligi ham,

etishmovchiligi ham yaxshi emas, ya`ni pul hajmi ixtiyoriy bo`lmaydi. Aytaylik,
ishlab chiqarish o`zgarmay, narxlar ko`tarilsa, albatta qo`shimcha pul miqdori talab
etiladi yoki pul harakati tezlashib, ishlab chiqarish hajmi va baholar o`zgarmagan
holda pul kam miqdorda talab etiladi. Aytish mumkinki, gap pul ning umuman,
ko`p-ozligida emas, balki u ifoda etadigan boyliklar hajmidadir.
Zarur pul miqdori bilan mavjud miqdor o`rtasida farq katta bo`lsa, u
iqtisodiyotda salbiy oqibatlarga, chu nonchi inflyatsiyaga olib keladi. Chunki,
muomalada pul ko`p bo`lib, ortiqchalik darajasi ko`tarilib borsa inflyatsiya ro`y
beradi. Bunday holat iqtisodiyotni tebrantiradi, aholi turmush darajasini
pasaytiradi. Giperinflyatsiya, qimmatchilik, qashshoqlanish kuchayadi va umuman
iqtisodiyot izdan chiqadi.
Inflyatsiya mamlakatda bahoning umumiy darajasining ko`tarilishi
jarayonidan iborat bo`lib, ilgari buning sa babini qog`oz pullardan axtarishar edi.
Lekin pul chiqarish qattiq nazorat ostiga olinganda ham inflyatsiya holati
mavjudligi aniqlangan, ya`ni gap faqat davlatning pul chop etishi imkoniyati
mavjudligida emas ekan. Uning sabablari ko`p va ular bir necha xil ko`rinishda
bo`ladi. Iqtisodiy islohotlar, ishlab chiqarish tuzilishining keng hajmdagi
o`zgarishi, umuman, bir iqtisodiy tizimdan ik kinchisiga o`tish kabi o`zgarishlar
albatta inflyatsiya bilan bog`liq bo`ladi. Chunki, bunday holatlar talab va taklif
muvozanatining o`zgarishi, pulga bo`lgan ishonchning pasayishi, narx-navoning
tezlik bilan o`zgarishi, aksar hollarda uning ko`tarilib borishi natijasida yuz beradi.
Buning ikki tomoni ta`sirlidir: birinchisi talab in flyatsiyasi bo`lsa, ikkinchisi
xarajatlar inflyatsiyasidir. Tijorat, firmalar, hukumat yuzaga keladigan
zaruriyatlar tufayli ishlab chiqariladigan tovarlarga nisbatan ko`proq pul sarf etadi.
Bu taklifga nisbatan talabning o`sishiga olib kelib, o`z navbatida, baholarning
ko`tarilishi bilan yakunlanadi. Хarajat inflyatsiyasi ishlab chiqarish xarajatlarining
o`sib borishi vositasidir. Bundagi bahoning o`si shi resurslarga xarajatlarning ortib
borishi va buning esa tovarlar bahosida o`z aksini topishi inflyatsiyani kuchaytiradi.
Aytaylik, energiya, xomashyo va materiallar qim matlashuvi xarajatlar inflyatsiyasi
sabablaridir. Bunda ish xaqining o`sib borishi, ko`tarilayotgan baholarni oldindan

ko`zlab, ishchilarning ish xaqini oshirish uchun urinishlar va shunga o`xshash
boshqa harakatlar kuchayadi va bu inflyatsiyada o`z aksini topadi.
Inflyatsiyaning oldini olishda normal tovar-pul muo malasi jarayonini
ta`minlash, uning uchun pulning ma`lum miqdorda bo`lishi, uning na ko`p va na oz
bo`lishiga qarshi kurash eng ma`qul yo`l. Bu talab va taklif muvozanatini
ta`minlaydi. Baho ko`tarilishining oldini olishga qaratilgan barcha chora-tadbirlar
inflyatsiyaga qarshi qaratilgan harakat hisoblanadi.
Pulning qiymat o`lchovi va jamg`arish vositasi ekanli gi. Pul muomalasi,
uning shu vositaga xos xususiyatlari bilan tanishib chiqdik. Pulning ko`rib
chiqishimiz zarur bo`lgan keyingi vositasi — qiymat o`lcho vi ekanligidir. Bu
pulning eng asosiy xususiyati bo`lib, tovarlar dunyosi va ularning harakatini
ta`minlashda katta o`rin egallaydi. Pulning qiymat o`lchovi xususiyati, ya`ni
sotuvchi va xaridor uchun tovarlar qadrini belgilovchi yagona o`lchov birligi
vazifasini bajara olishi uning boshqa xususiyatlariga, vositalariga yo`l ochadi.
Chunki, u qiymat o`lchovi bo`lganligi tufayli muomala vositasi bo`la oladi. Pul
paydo bo`lishi bilan tovarlarning bir-biriga taqqoslanishining imkoni tug`iladi.
Bunda insonning yana bir ulug` kashfiyoti bo`lgan tovarlarni bir-biriga ular ning
nisbiy qadrlari tufayli tenglashtirish va puldan yagona o`lchov sifatida foydalanish
uchun keng yo`l ochib beriladi.
Tovarlarning nisbiy qadrliligi ayirboshlash tengligi bilan aniqlanib, bu
tenglikni sotuvchi o`zi uchun foydali deb hisoblasa, xaridor ham o`zi uchun sotib
olish foydali deb hal qiladi. Shundagina oldi-sotdi yuz be radi. Ayirboshlash
kengayib borishi bilan tovarlarni bir-biriga bevosita taqqoslab tenglashtirish
vazifasi pulga yuklanib, u yagona o`lchov vositasi bo`lib qoladi. Bu ayirbopshashni
tubdan o`zgartirib, uning rivojlanishi ni tezlashtiradi, natijada insonning iqtisodiy
istiqboliga katta yo`l ochib beradi. Lekin iqtisodiyotda va uning pul xo`jaligida
ishlar yomonlashib borsa, muomala qisqarib, pul qadrsizlanib, o`rniga eskicha
bevosita tovarlar almashuvi — barterning kuchayishi yuz beradi. Amaliy
hayotimizda bunday misollar ko`p uchraydi, ya`ni pulni o`lchov birligi vazifasidan
asta-sekin chetlashti rib, uning o`rnini eng zarur, talabi yuqori tovarlar egallagan.

Qiymat o`lchovidan kelib chiqadigan pulning keyingi xususiyati jamg`arish
vositasi ekanligidir. Pul paydo bo`lishi, o`z faoliyati va ta`sirini kengaytira borishi
tufayli daromadni saqlash, uning bir qismini zarur vaqtgacha jamg`arib borish
imkoni tug`iladi. Shu bilan boylikning bir qismini pul sifatida jamg`arish sha roiti
yaratiladi.
M asalan, biron-bir qadrli buyum, ko`proq sarmoya talab etadigan narsa sotib
olish maqsadi paydo bo`lsa, albatta pulning bu xususiyati, vositachiligi qo`l keladi.
Daromadning bir qismi sarf etilmay saqlanib boriladi va kerakli hajmda pul
jamg`arilishi bilan katta xarid qilish imkoni tug`iladi. Uy, mashina yoki boshqa
shunday katta qimmatli tovarlar sotib olish shular jumlasidandir. Hozir esa,
ayniqsa, rivojlangan mamlakatlarda bularning hajmi kengayib borib, ko`pchilik
ro`zg`or buyumlar, ya`ni mebel, gilam, xolodilnik, televizor, magnitofon va boshqa
shunga o`xshash tovarlar qo`shilmoqda.
Pulning bu sohadagi katta ustuvorligi shuki, uni istagan vaqtda va zarur
mikdorda ma`qul tovarga aylantirish mumkin. Bu juda qulaydir. qadrli va qimmat
buyumlar ham jamg`arma sifatida xizmat qila oladi. Ayniqsa, "o`lmas mollar"
qadrlidir. Lekin bularni pulga aylantirish va ayni zarur tovar sotib olish ma`lum
vaqtni talab etadi. Pul jamg`armasi esa bu ishning juda oson va tez amalga
oshishi ni ta`minlaydi.
Pulning xususiyatlari tufayli uning bajaradigan va zifalari, muomalasini
uyushtirish, pullarni ayirbosh lash, saqlash, sotish, moliya va kreditni amalga
oshirish kabi iqtisodiy munosabat, aloqalar yuzaga keladi. Bular keyingi mavzu va
mulohazalarga yo`l ochib beradi.
2.1 Pul muomalasi va uning amal qilish qonuniyatlari. Pulga bo’lgan talab
va pul taklifi.
Pul muomalasi - bu tovarlar aylanishiga hamda notovar xarakteridagi
to’lovlar va hisoblarga xizmat qiluvchi nakd pullar va unga tenglashtirilgan
aktivlarning harakatidir. Naqd pul muomalasiga bank biletlari va metall tangalar
(pul belgilari) xizmat qiladi. Naqd pulsiz hisoblar cheklar, kredit kartochkalari,
veksellar, akkreditivlar, to’lov talabnomalari kabilar yordamida amalga oshiriladi.

Ularning hammasi pul agregati deb yuritiladi. Muomalada mavjud bo’lgan pul
massasi ularni qo’shish yo’li bilan aniqlanadi.
Pul muomalasi o’ziga xos qonunlarga asoslangan holda amalga oshiriladi.
Uning qonunlaridan eng muhimi muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdorini
aniqlash va shunga muvofiq muomalaga pul chiqarishdir.
Muomalani ta’minlash uchun zarur bo’lgan pul miqdori quyidagilarga bog’liq.
I. Muayyan davrda, aytaylik bir yil davomida sotilishi lozim bo’lgan
tovarlar summasiga. Tovarlar qancha ko’p bo’lsa va narxi baland bo’lsa, ularni
sotish va sotib olish uchun shuncha ko’p pul birligi talab qilinadi.
II. Pul birligining aylanish tezligiga.
Pul bir xil bo’lmagan tezlik bilan aylanadi. Bu ko’p omillarga, jumladan ular
xizmat qilayotgan tovarlar turiga bog’liq.
III. Muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdori puldan to’lov vositasi
sifatida
foydalanishga ham bog’liq. Ko’pincha tovarlar qarzga sotiladi va ularning haqi
kelishuvga muvofiq keyingi davrlarda to’lanadi. Demak, zarur pul miqdori shunga
muvofiq miqdorda kamayadi. Ikkinchi tomondan, bu davrda ilgari kreditga
sotilgan
tovarlar haqini to’lash vaqti boshlanadi. Bu pulga ehtiyojni ko’paytiradi.
Mazkur holatlarni hisobga olganda, muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdori
quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi.
P
m - muayyan davrda muomala uchun zarur bo’lgan pul birligi miqdori;
T
b - sotilishi lozim bo’lgan tovarlar narxi summasi;
X
k - haqi sotish davridan boshqa vaqtda to’lanadigan tovarlar narxi summasi;
X
t - haqini to’lash muddati kelgan tovarlar narxi summasi;
A
t - pulning aylanish tezligi.

Muomalada bo’lgan pul birligi miqdorining tovarlar narxi summasidan oshib
ketishi va buning natijasida tovarlar bilan ta’minlanmagan pulning paydo bo’lishi
pulning qadrsizlanishi, ya’ni inflyatsiyani bildiradi.
Milliy iqtisodiyotda davlatning, tijorat banklari va boshqa moliyaviy
muassasalarning majburiyatlari pul sifatida foydalanadi.
Pul operatsiyalarining asosiy ko’pchilik qismi naqd pulsiz, cheklar va unga
tenglashtirilgan moliyaviy aktivlar yordamida amalga oshiriladi. Shu sababli
muomalada bo’lgan pul miqdorini hisoblash uchun M
1 ...M
n pul agregatlari yoki
tarkibiy qismi tushunchasidan foydalaniladi.
Bizning respublikamizda umumiy pul miqdori quyidagi (tarkib)lar asosida
hisoblanadi:
M
o - naqd pullar;
M
1 =M
o + tegishli hisob varaqalaridagi pul qoldiqlari, mahalliy byudjetlar
mablag’lari, byudjet, jamoa va boshqa tashkilot mablag’lari;
M
2 = M
1 + xalq (jamg’arma) banklaridagi muddat omonatlar;
M
3 = M
2 + chiqarilayotgan sertifikatlar + aniq maqsadli zayom obligatsiyalari
+ davlat zayom obligatsiyalari + xazina majburiyatlari.
Barcha pul agregatlari yig’indisi yalpi pul massasi yoki yalpi pul taklifini
tashkil qiladi.
Pulning tarkibiy qismlarida naqd pullar – metall va qog’oz pullardan iborat
bo’ladi. Naqd pullar bozor iqtisodiyotida rivojlanayotgan mamlakatlarda umumiy
pul massasining 5-7 foizni, bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan mustaqil hamdo’stlik
davlatlarida 30–35% ni tashkil qiladi.
Pulga talab – bu bitimlar uchun (P
t ) va aktivlar tomonidan pulga talab (P
a ) ni
o’z ichiga oladi.
Aholi o’zlarining hisoblariga navbatdagi pul oqimi kelib tushguncha, kundalik
ehtiyojlari uchun qo’llarida etarli pulga ega bo’lishi zarur. Korxonalarga ish xaqi
to’lash, material, yoqilg’i sotib olish va shu kabilar uchun pul kerak bo’ladi. Shu
barcha maqsadlar uchun zarur bo’lgan pul bitim uchun pulga talab deyiladi. Bitim
uchun zarur bo’lgan pul miqdori nominal yalpi milliy mahsulot (YaMM) hajmi

bilan aniqlanadi, ya’ni u nominal YaMM ga mutanosib ravishda o’zgaradi. Aholi
va korxonalarga ikki holda bitim uchun ko’proq pul talab qilinadi: narxlar
o’sganda va ishlab chiqarish hajmi ko’payganda.
Kishilar o’zlarining moliyaviy aktivlarini har xil shakllarda, masalan,
korporatsiya aktsiyalari, xususiy yoki davlat obligatsiyalari shaklida ushlab turishi
mumkin. Demak, aktivlar tomonidan pulga talab ham mavjud bo’ladi.
Aktivlar tomonidan pulga talab foiz stavkasiga teskari mutanosiblikda
o’zgaradi. Foiz stavkasi past bo’lsa, kishilar ko’proq miqdordagi naqd pulga egalik
qilishni afzal ko’radi. Aksincha, foiz yuqori bo’lganda pulni ushlab turish foydasiz
va aktivlar shaklidagi pul miqdori ko’payadi. Shunday qilib, pulga bo’lgan
umumiy talab, aktivlar tomonidan pulga bo’lgan talab va bitim uchun pulga bo’lgan
talabning miqdori bilan aniqlanadi.
Inflyatsiya makroiqtisodiy beqarorlikning ko’rinishlaridan biri hisoblanadi.
Inflyatsiya tushunchasi birinchi marta g’arbiy Amerikada, (1861-1865
yillardagi fuqarolar urushi davrida) ishlatila boshlagan va qog’oz pul
muomalasining ko’payib ketishi jarayonini bildirgan. Iqtisodiy adabiyotlarda
inflyatsiya tushunchasi XX asrda, birinchi jahon urushidan keyin keng tarqaldi.
Inflyatsiya – bu qog’oz pul birligining qadrsizlanishi va shunga mos ravishda
tovar narxlarining o’sishidir.
Inflyatsiya bozor xo’jaligining har xil sohalarida takror ishlab chiqarish
nomutanosibliklari tug’diradigan murakkab ijtimoiy-iqtisodiy hodisadir.
Qog’oz pul tovarlarga, oltinga va o’z qadrini, barqarorligini saqlab qolgan
chet el valyutalariga nisbatan qadrsizlanadi.
Inflyatsiya narx indeksi yordamida bazis davrga nisbatan aniqlanadi. Masalan,
iste’molchilik tovarlariga narx indeksi 2000 yil 113, 6; 2002 yil - 118,3 ga teng
bulsa, inflyatsiya sur’ati quyidagicha bo’ladi.
Kelib chiqish sabablari va o’sish sur’atlariga qarab, inflyatsiyaning bir qancha

turlari mavjud.
I. Talab inflyatsiyasi. Narx darajasining an’anaviy o’zgarishi jami talab
ortiqchaligi bilan tushuntiriladi. Iqtisodiyotning ishlab chiqarish sohasi
mahsulotning real hajmini ko’paytirib ortiqcha talabni qondira olmaydi. Chunki
barcha mavjud resurslar to’liq foydalanilgan bo’ladi. Shu sababli bu ortiqcha talab
narxning oshishiga olib keladi va talab inflyatsiyasini keltirib chiqaradi.
II. Taklif inflyatsiyasi. Inflyatsiya ishlab chiqarish xarajatlari va bozordagi
taklifning o’zgarishi natijasida ham kelib chiqishi mumkin. Ishlab chiqarish
xarajatlarining o’sishi keltirib chiqadigan inflyatsiya, mahsulot birligiga
qilinadigan xarajatlarning ko’payishi hisobiga narxlarning oshishini bildiradi.
Mahsulot birligiga ishlab chiqarish xarajatlarining ortishi iqtisodiyotda foydani
va mahsulot hajmini qisqartiradi. Natijada tovarlar taklifi ham qisqaradi. Bu o’z
navbatida narx darajasini oshiradi. Ishlab chiqarish xarajatlari nominal ish haqi, xom
ashyo va energiya narxlarining o’sishi hisobiga ortib boradi.
Inflyatsiyaning a) me’yoridagi; b) o’rmalab boruvchi v) giper inflyatsiya kabi
turlari ham mavjud. Inflyatsiyaning birinchi turida baholar yiliga 10 foizgacha,
ikkinchisida 20 dan 200 foizgacha, uchinchisida, astronomik miqdorda o’sishi
kuzatiladi.
Bashorat qilish mumkinligiga qarab kutilayotgan va kutilmagan inflyatsiya
farqlanadi. Kutilayotgan inflyatsiya va uning oqibatlarini oldindan bashorat qilish
mumkin, kutilmagan inflyatsiyani oldindan aytib bo’lmaydi. Birinchi xolda
inflyatsiyaning kutilayotgan salbiy oqibatlariga tayyorlanib uni sezilarli darajada
yumshatish mumkin. Ikkinchi holda narxlarning kutilmagan o’sishi natijasida
mamlakat iqtisodiy ahvolining sezilarli yomonlashuvi ro’y berishi mumkin.
Kredit bo’sh turgan pul mablag’larini ssuda fondi shaklida to’plash va ularni
takror ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun ma’lum muddatga, haq to’lash va qaytarib
berish sharti bilan qarzga berish jarayonini ifodalaydi.
Pul shaklidagi kapital ssuda kapitali deyilsa, uning harakati kreditning
mazmunini tashkil qiladi.
Kredit munosabatlari ikki sub’ekt o’rtasida, pul egasi, ya’ni qarz beruvchi va

qarz oluvchi o’rtasida yuzaga keladi.
Turli xil korxonalar (firma)lar, tashkilotlar, davlat va uning muassasalari
hamda aholining keng qatlami kredit munosabatlarining sub’ektlari hisoblanadi.
Sanab o’tilgan sub’ektlarning aynan har biri bir vaqtning o’zida ham qarz oluvchi
va ham qarz beruvchi o’rnida chiqishi mumkin.
Kredit munosabatlarining ob’ekti jamiyatda vaqtincha bo’sh turgan pul
mablag’laridir.
Takror ishlab chiqarish jarayonida tovarlar, iqtisodiy resurslar va pul
mablag’larining doiraviy aylanishi kredit munosabatlarining mavjud bo’lishini
taqozo qiladi. Shu bilan birga doiraviy aylanish jarayonida muqarrar suratda
vaqtincha bo’sh turadigan pul mablag’lari va boshqa pul resurslari kredit
mablag’larining manbaini tashkil qiladi.
Kredit resurslarining asosiy manbalari quyidagilardan iborat:
I. Korxonalarning bankdagi hisoblaridagi amortizatsiya ajratmalari.
II. Mahsulot sotishdan olingan pul tushumlari.
III. Korxonalarning ishlab chiqarish, fan va texnikani rivojlantirish fondlari,
moddiy rag’batlantirish fondlari.
IV. Korxonalar foydasi. Ular davlat byudjeti va kredit tizimi bilan hisob-kitob
qilinguncha, shuningdek uning tegishli qismi korxona ehtiyojlari uchun
foydalanguncha bankdagi hisoblarida saqlanadi.
V. Bankdagi byudjet muassasalari, kasaba uyushmalari va boshqa ijtimoiy
tashkilotlarning joriy pul resurslari.
VI. Aholining bo’sh pul mablag’lari.
Takror ishlab chiqarish jarayonida vaqtincha bo’sh pul resurslari hosil bo’lishi
bilan bir vaqtda, iqtisodiyotning ayrim bo’g’inlari va sohalarida qo’shimcha pul
mablag’lariga ehtiyoj paydo bo’ladi.
Avvalo kredit qayta taqsimlash vazifasini bajaradi. Uning yordamida
korxonalar, davlat va aholining bo’sh pul mablag’lari ssuda fondi shaklida
to’planib, keyin bu mablag’lar kredit mexanizmi orqali xalq xo’jalik tarmoqlari
ehtiyojlarini hisobga olib qayta taqsimlanadi. Shu orqali kredit ishlab chiqarish

jarayonining uzluksizligini ta’minlashga xizmat qiladi.
Ikkinchidan, kredit pulga tenglashtirilgan to’lov vositalarini (veksel, chek,
sertifikat va h.k.) yuzaga chiqarib, ularni xo’jalik amaliyotiga joriy etish vazifasini
bajaradi.
Uchinchidan, kredit naqd pullar o’rniga kredit pullar (banknot va hisob
to’lovlari) ni rivojlantirish va pul muomalasini jadallashtirish bilan muomala
xarajatlarini tejash vazifasini bajaradi.
To’rtinchidan, kreditning muhim vazifasi kapital to’planishi va
markazlashishini jadallashtirish hisoblanadi.
Kredit alohida korxonalarning hissadorlik jamiyatiga aylanishi, yangi
firmalarning vujudga kelishi va transmilliy kompaniyalar (TMK) tashkil
topishning muhim omillaridan biri sifatida chiqadi.
Beshinchidan, kredit ssuda fondining harakati (qarz berish va qarzni
undirish) orqali iqtisodiy o’sishni rag’batlantirish vazifasini bajaradi .
Oltinchidan, kredit o’z muassasalari orqali iqtisodiy sub’ektlar faoliyati
ustidan nazorat qilish vazifasini bajaradi.
Nihoyat, kreditning o’ziga xos vazifasi iqtisodiyotni tartibga solish
hisoblanadi. Bunda kredit uchun foiz stavkalarini tabaqalashtirish, davlat
tomonidan kafolatlar va imtiyozlar berish kabi usullardan foydalaniladi. Kredit bir
qancha turlarda amalga oshiriladi.
Tarixiy taraqqiyot davomida kreditning ikki shakli pul va tovar shaklidan
foydalanib kelingan. Hozirgi vaqtda mamlakat ichki oborotida pul kreditidan
kengroq foydalanib, u bank, tijorat, davlat, iste’molchilik va xo’jaliklararo va
xalqaro kredit shakllarini oladi.
Bank krediti - kreditning asosiy va etakchi shakli sifatida chiqadi. U pul
egalari – banklar va maxsus kredit muassasalari tomonidan qarz oluvchilarga
(tadbirkorlar, davlat, uy xo’jaligi sektori) pul ssudalari shaklida beriladi.
Bank krediti yo’nalishi, muddati va kredit bitimlari summasi bo’yicha
cheklanmaydi. Uning foydalanish sohasi ham juda keng, tovar muomalasidan
tortib kapital jamg’arilishigacha xizmat qiladi.

Xo’jaliklararo kredit bir korxona (muassasa) tomonidan ikkinchisiga beriladi
va ularning kapital qurilish, qishloq xo’jalik sohalaridagi munosabatlariga,
shuningdek, ichki xo’jalik hisobi bo’g’inlari bilan munosabatlariga xizmat qiladi.
Tijorat krediti – bu korxonalar, birlashmalar va boshqa xo’jalik
yurituvchi sub’ektlarning bir-biriga beradigan kreditlaridir . Tijorat krediti,
avvalo, to’lovni kechiktirish yo’li bilan tovar shaklida beriladi.
Iste’molchilik krediti - xususiy shaxslarga, hammadan avvalo, uzoq muddat
foydalanadigan iste’molchilik tovarlari (mebel, avtomobil, televizor va boshqalar)
sotib olish uchun ma’lum muddatga beriladi. U chakana savdo magazinlari orqali
tovarlarni haqini kechiktirib to’lash bilan sotish shaklida yoki iste’molchilik
maqsadlarida bank ssudalari berish shaklida amalga oshiriladi. Iste’molchilik
kreditidan foydalanganlik uchun ancha yuqori foiz undiriladi.
Ipoteka krediti – ko’chmas mulklar (er, bino) hisobiga uzoq muddatli
ssudalar shaklida beriladi. Bunday ssudalar berish vositasi, banklar va korxonalar
tomonidan chiqariladigan ipoteka obligatsiyalari hisoblanadi.
Davlat krediti – kredit munosabatlarining o’ziga xos shakli bo’lib, bunda
davlat pul mablag’lari qarzdori, aholi va xususiy biznes esa kreditorlari bo’lib
chiqadi. Davlat krediti mablag’lari manbai bo’lib, davlat qarz obligatsiyalari
xizmat qiladi. Davlat kreditning bunday shaklida, avvalo, davlat byudjeti
kamomadini qoplash uchun foydalanadi.
Xalqaro kredit - ssuda kapitalining xalqaro iqtisodiy munosabatlar sohasidagi
harakatini namoyish qiladi. Xalqaro kredit tovar yoki pul (valyuta) shaklida
beriladi. Kreditor va qarz oluvchilar banklar, xususiy firmalar, davlat, xalqaro va
mintaqaviy tashkilotlar hisoblanadi.
Kredit berish bir qator printsiplarga asoslanadi.
Bular quyidagilar: ssuda berishning maqsadli xarakteri, kreditning
rasmiylashtirilgan muddatda qaytarishligi, ssudaning moddiy ta’minlanganligi va
to’lovliligi.
Qarzga berilgan ssudaning albatta qaytarilib berilishi, undan foydalanilganlik
uchun olingan foydadan ssuda foizini to’lash zarurati korxonalarni xo’jalik

yuritishning eng samarali usullarini izlab topishga undaydi.
Qarzga (ssudaga) berilgan pul hisobiga olinadigan daromad foiz yoki foizli
daromad deyiladi. Shu daromad (foiz)ning qarzga berilgan pul summasiga
nisbatining foizda ifodalanishi foiz stavkasi yoki foiz normasini tashkil qiladi:
K
ssud - qarzga berilgan pul (kapital) summasi.
Agar 100 ming so’m yiliga 20 ming ssuda foizi to’lash sharti bilan qarzga
berilgan bo’lsa, ssuda foizi normasi 20% ni tashkil qiladi.
2.2 Pul bozorining muvozanatli holati
Banklar kredit munosabatlariga xizmat qilib, kreditning har xil shakllarini o’z
ichiga olib, kredit muassasalarining asosini tashkil qiladi.
Banklar tizimi odatda ikki bosqichli bo’lib, o’z ichiga markaziy (emission)
bank va tijorat (depozitli) banklarning tarmoq otgan shaxobchalarni oladi.
«Markaziy bank boshchiligida hamda keng tarmoqli mustaqil tijorat va xususiy
banklar ikki bosqichli bank tizimini vujudga keltirish...» ustuvor yo’nalishlardan
hisoblanadi.
Davlat banki mamlakat pul-kredit tizimini markazlashgan tartibda boshqaradi
va davlatning yagona kredit siyosatini amalga oshiradi.
Davlat banki birinchidan, Markaziy bank ikkinchidan, bankirlar banki va
uchinchidan ijtimoiy bank hisoblanadi. Buning mazmuni shundan iboratki,
birinchidan, ko’pchilik mamlakatlarda davlat banki yagona markaziy bankdan
iborat bo’lib, u o’tkazadigan siyosat tartiblari yuqori davlat organlari tomonidan
o’rnatiladi.
Ikkinchidan, markaziy bank banklar va jamg’arma muassasalaridan quyilmalarni
qabul qilib, ularga kredit beradi. Xususan, shu sababga ko’ra markaziy bank
“bankirlar banki” deyiladi.
Uchinchidan, Markaziy bank faqat foyda olishga intilib faoliyat qilmaydi,
davlatning butun iqtisodiyot holatini yaxshilash siyosatini amalga oshiradi va

ijtimoiy siyosatini amalga oshirishga ko’maklashadi.
Markaziy bank ko’plab xilma-xil vazifalarni bajaradi.
Birinchidan , boshqa bank muassasalarining majburiy ehtiyotlarini saqlaydi.
Bu ehtiyotlar pul taklifini boshqarish uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’ladi.
Markaziy bank mamlakatning rasmiy oltin-valyuta ehtiyotlarini saqlash vazifasini
ham bajaradi.
Ikkinchidan , cheklarni qayd (inkasatsiya) qilish mexanizmini ta’minlaydi va
banklararo hisob-kitoblarni amalga oshiradi, ularga kreditlar beradi.
Uchinchidan , davlatning monetar siyosatini amalga oshiradi.
To’rtinchidan , barcha banklar faoliyatini uyg’unlashtiradi va ular ustidan
nazoratni amalga oshiradi.
Beshinchidan , xalqaro valyuta bozorlarida milliy valyutalarni ayirboshlaydi.
Oltinchidan , pul taklifi ustidan nazorat qilish ma’suliyatini oladi, muomalaga
milliy valyutani chiqaradi.
Iqtisodiyotning ehtiyojlariga mos ravishda pul muomalasini tartibga soladi.
Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida banklar va korxonalar teng huquqli
sheriklar sifatida chiqadi. Kredit berishda fan-texnika taraqqiyotini
jadallashtirishni, ishlab chiqarishni rivojlantirishning yangi sifat darajasiga
erishishni ta’minlaydigan tadbirlarga ustunlik beriladi.
Banklar o’z tasarrufidagi resurslardan foydalanish samaradorligi uchun
moddiy jihatdan mas’ul hisoblanadi va shu sababli kredit-pul operatsiyalari
ko’proq ularning iqtisodiy foydaliligiga va samaradorliligiga qarab beriladi.
Tijorat banklari o’zlarining xo’jalik mavqeiga ko’ra aktsionerlik tipidagi
muassasalar hisoblanadi. Huquqiy mavqeiga ko’ra, faoliyatning biron bir turiga
xizmat ko’rsatuvchi, ixtisoslashgan yoki milliy bank bo’lishi mumkin.
Tijorat banklar sanoat, savdo va boshqa xil korxonalarni omonat tarzida jalb
etilgan pul mablag’lari hisobidan kreditlaydi, korxonalar o’rtasida hisob-kitobni
amalga oshiradi, shuningdek vositachilik va valyuta operatsiyalari bilan
shug’ullanadi.
O’zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati” to’g’risidagi

qonunida aytilishicha, tijorat banklari va aktsiyali pay asosida tashkil topgan
xususiy banklar bo’ladiki, ular “kredit hisob-kitob va o’zga xil bank xizmatini
ko’rsatadilar”. Tijorat banklar faoliyatining asosiy maqsadi foyda chiqarib olishni
ko’zda tutadi. Tijorat banklari daromadining manbai mijozlarining bank xizmati
uchun to’lovi va aktivlardan-zayom, kredit, qimmatli qog’ozlardan olinadigan foiz
hisoblanadi.
Ixtisoslashgan tijorat banklar – iqtisodiyotning turli sohalarida tijorat
tamoyillarida kredit-pul operatsiyalarining muayyan turlarini amalga oshiradi.
Jumladan bizning respublikada sanoat qurilish banki-sanoat, transport, aloqa va
moddiy texnika ta’minoti sohalarida; Zamin, G’alla, Paxta banklar – agrosanoat
kompleksi tarmoqlari va sohalarida; Tadbirkor banki mayda va o’rta biznes,
kooperativ va yakka tartibdagi mehnat faoliyati sohasida kredit-pul operatsiyalarini
amalga oshiradi.
Xalq banki-mamlakatda omonat ishlarini tashkil etishni, naqd pulsiz hisob-
kitob qilishni va aholi uchun kassa vazifasini amalga oshirishni, aholiga shaxsiy
ehtiyojlarga kredit berishni va shu kabi operatsiyalarni ta’minlaydi.
Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki eksport-import operatsiyalarini bevosita
amalga oshiruvchi korxona va muassasalarga kredit beradi, qo’shma korxonalarga
kredit berishda qatnashadi, yig’ma valyuta rejasining ijrosini, valyuta resurslaridan
tejab foydalanishini nazorat qiladi, shuningdek tashqi iqtisodiy operatsiyalarga oid
hisob-kitoblarni tashkil qiladi va amalga oshirishni ta’minlaydi.
Tijorat banklari tizimida tor ixtisoslashishi bo’yicha investitsion va ipoteka
banklarni ajratib ko’rsatish lozim.
Investitsion banklar-maxsus kredit muassasalari bo’lib, obligatsiya hamda qarz
majburiyatlari boshqa turlarini chiqarish yo’li bilan uzoq muddatli ssuda kapitalini
jalb qiladi va ularni mijozlar (asosan davlat va tadbirkorlar) ga taqdim qiladi.
Investitsion kompaniyalar, o’zlarining qimmatli qog’ozlarini chiqarish yo’li
bilan huquqiy investorlar pul resurslarini to’playdi va ularni korxona (milliy va
chet el) lar aktsiya va obligatsiyalariga joylashtiradi. Bunday kompaniyalar to’liq
investorlar manfaatini ifodalaydi va ularning asosiy maqsadi qo’yilgan kapital

hisobiga foyda olish hisoblanadi.
Ipoteka banklar - bu ko’chmas mulk (er va inshoot) hisobiga uzoq muddatli
ssuda berishga ixtisoslashgan kredit muassasalar. Ipoteka bankning resurslari
o’zlarining ipoteka obligatsiyalari hisobiga shakllanadi. Olingan ssudadan uy-joy
va boshqa inshootlar qurish, korxonalarning ishlab chiqarish quvvatlarini
kengaytirish uchun foydalaniladi.
Barcha tijorat banklari ehtiyot (rezerv)larining hajmi va tarkibi bo’yicha
Markaziy bank tomonidan o’rnatiladigan ma’lum talablarga javob berishi zarur.
Respublika hududida mulkchilikning turli shaklidagi 30 dan ziyod tijorat
ixtisoslashgan banklar va ularning 3,7 mingdan ko’proq filiallari faoliyat qilib
turibdi. Shulardan uchtasi (tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki, xalq banki va
“ASAKA” bank) davlat tasarrufidagi bank hisoblanadi. Ulardan 22 bank (73%)
aktsionerlik jamiyati, 8 tasi (27%) mas’uliyati cheklangan jamiyat shaklidadir.
Shundan ikkitasi qo’shma bank (“Ut-bank” va” Xususiylashtirishbank”) mavqeiga
ega.
O’zbekistonda tijorat banklarning rivojlanishi dastlab iqtisodiyotning alohida
sohalariga xizmat qiladigan ixtisoslashgan banklar tashkil etilishida boshlangan
bo’lsa, keyinchalik (1995 yildan) ixtisoslashgan kredit-moliya muassasalarini
tashkil etishga kirishildi. Shu asosda” Biznes fond”,” Madad” sug’urta va
investitsiya kompaniyalari kabi ixtisoslashgan moliya-kredit muassasalari tashkil
etildi.
Respublikada milliy valyutani mustahkamlash ishida so’mning xarid quvvatini
oshirib borish va uning barqarorligini ta’minlash asosiy vazifa hisoblanadi. Bunga
bozorni raqobatdosh mahsulotlar bilan to’ldirish va zarur ehtiyojlar hosil qilish
orqali erishiladi. Bozorni iste’mol mollari bilan to’ldirishda milliy ishlab
chiqarishni imkoni boricha kengaytirib borish, hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Chunki shu orqali iste’mol mollari sotishning umumiy hajmida milliy mahsulotlar
hissasi oshirib boriladi. Bu erda shuni ta’kidlash lozimki, milliy ishlab chiqarishni
kengaytirish orqali so’mning barqarorligini ta’minlash chetdan mahsulot keltirishni
inkor qilmaydi. Aholini sifatli chet el mollari bilan ta’minlash maqsadida import

ham rag’batlantirib boriladi.
So’mning barqaror amal qilishi, uning har qanday valyutaga erkin
almashilishi etarli valyuta zaxirasi bo’lishiga bog’liq. Unga erishishda korxonalar
va barcha sub’ektlarning, jahon bozoriga raqobatga bardosh beradigan mahsulot
ishlab chiqarishi uchun zarur bo’lgan rag’batlantiruvchi omillarni vujudga keltirish
alohida ahamiyatga ega.
So’mning barqarorligini ta’minlashda undan extiyotkorona va tejab tergab
foydalanish, ishlab chiqarishga sarflangan mablag’larning eng ko’p samara
berishiga, olingan kreditlarning o’z vaqtida qaytarilishiga erishish muhim o’rin
tutadi.
Inflyatsiyaga qarshi aniq o’ylangan siyosat o’tkazish milliy valyutani
mustahkamlanishning muhim shartlaridan biridir. Bu siyosat eng avvalo inflyatsiya
darajasini keskin kamaytirishga qaratilishi lozim. Bunda pulning qadrsizlanish
darajasi ustidan kat’iy nazorat o’rnatish hamda unga qarshi samarali tadbirlar
qo’llash hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’ladi. Shu orqali pulning qadrsizlanishda
maqbul sur’atni tanlashga erishiladi.
Inflyatsiyaga qarshi siyosat negizini pul miqdorining o’sishini tovarlar va
xizmatlar miqdorining tegishli darajada o’sishi bilan bog’lab olib borishga
qaratilgan tadbirlar tashkil qilish zarur. Chunki xarid qilish uchun mollar etarli
bo’lmagan xolda aholi qo’lida pulning ortiqcha ko’payib ketishi inflyatsiyaning
yanada avj olib ketishiga sabab bo’ladi. Pul miqdori bilan birga narxlarning ham
tobora o’sib borishi muqarrar ravishda, uzoq davom etadigan giper inflyatsiyani
keltirib chiqaradi. Bu o’z navbatida, milliy ishlab chiqarishning izdan chiqishi,
aholi keng tabaqalarining qashshoqlashishi va butun ijtimoiy tizimning barbod
bo’lishi xavfini tug’diradi.
Tovarlar taqchilligi mavjud bo’lib turgan hozirgi bosqichda geperinflyatsiyani
oldini olish uchun aholi iste’mol fondining o’sishini ishlab chiqariladigan
mahsulot, ko’rsatiladigan xizmatning moddiy hajmi ko’payishiga bevosita bog’liq
qilib qo’yish zarur bo’ladi. Ichki bozorni mollar va xizmatlar bilan to’ldirish,
muomalaga o’rinsiz ortiqcha pul chiqarilishiga yul qo’ymaslik, milliy valyuta

barqarorligini ta’minlash va xalq turmush darajasini o’stirishning muhim shartidir.
So’mning barqarorligini ta’minlashda naqd pul emissiyasining o’sishiga,
aholi qo’lida pulning harakatsiz turib qolishiga yo’l qo’ymaslik birinchi darajali
ahamiyatga ega. Bunda muomalaga chiqarilgan pul miqdorining o’z vaqtida
qaytarilishiga erishishi, mahsulot ishlab chiqarishning o’sishini ta’minlamagan
korxonalarga kreditlar berilishiga yo’l qo’ymaslik choralari ko’rilishi kerak.
Inflyatsiyani pasaytiruvchi qudratli omil milliy valyuta almashuv kursining
barqarorlashuviga erishishdir.
Bu o’z navbatida import narxlarning barqarorlashuviga olib keladiki, natijada
ichki bozordagi narxlar o’zgaradi.
Valyuta birjalarida valyuta operatsiyalarining barcha turlari uchun talab va
taklif natijasida shakllanadigan yagona almashuv kursini belgilash, valyuta kursi
barqarorligiga erishishning dastlabki shartidir.
Milliy valyuta kursi barqarorligini ta’minlashning navbatdagi sharti daslabki
bosqichda valyutani nakd pulsiz almashtirish hajmini ko’paytirishga ustunlik
berishdir. Istiqbolda esa bu sohadagi siyosat banklararo valyuta birjasidagi oborot
mikdorini korxona va fuqarolar o’z pulini xohlagan miqdorda xohlagan valyutaga
erkin almashtirish imkoniyatini beradigan darajaga etkazishga qaratiladi. Bunga
erishishda milliy ishlab chiqarishda eksport ulushini kengaytirish bilan birga
Prezidentimiz I. Karimov ta’kidlaganidek «... milliy valyutamizning joriy
operatsiyalar bo’yicha erkin almashuvini, ya’ni konvertatsiyasini ta’minlash uchun
barcha zaruriy shart-sharoitlarni yaratish» alohida ahamiyatga ega. Bu sharoit
yaratilishi natijasida erkin almashuv amalga oshmoqda.
Shunday qilib, yuqorida qarab chiqilgan chora va tadbirlarning muvaffaqiyatli
amalga oshirilishi milliy valyutamiz almashuv kursining barqarorlashuviga, uning
xarid qilish quvvatining oshishiga ijobiy ta’sir ko’rsatdi.
3.1 Pul taklifi va pul multiplikatori
Bank tizimidan tashqaridagi barcha mavjud naqd pullar va xo’jalik sub’ektlari
tomonidan bitimlar tuzish uchun ishlatilishi mumkin bo’lgan depozitlar pul taklifi
deb ataladi. Uni quyidagicha ifodalash mumkin:

M =S+ D
bunda,
M – pul taklifi;
S – aholi qo’lidagi naqd pullar;
D – bank tizimi joriy hisoblaridagi mablag’lar.
Aksariyat ko’pchilik mamlakatlarda davlat pul chiqarishga monopol huquqqa
ega, shuning uchun u butun pul massasi miqdorini tartibga solib turadi, ya’ni pul
siyosatini olib boradi. Uni amalga oshirish huquqi nisbatan mustaqil muassasa –
Markaziy bank ixtiyorida, shu bilan birga, pul taklifini ko’paytirishga yoki “pul
yaratish” qobiliyatiga tijorat banklari ham ega. Ular kreditlar bera borib, to’lov
vositalarini emissiyasini yoki kredit multiplikatsiyasini amalga oshiradi. Masalan,
A bankning depoziti 2000 ga o’sgan bo’lsa, rezerv normasi 20 foizga teng
bo’lganda, u 400 ni o’zida qoldirib, qolgan 1600 ni qarzga beradi. Shunday qilib, A
bank pul taklifini 1600ga ko’paytiradi va u endi 2000 + 1600 = 3600 ni tashkil
etadi. Ya’ni omonatchilarni depozitlardagi 2000 dan tashqari, yana 1600 qarz
oluvchilarning qo’llarida qoladi. Agar bu 1600 birlik mablag’lar yana bankga
tushsa (masalan, B bankga), unda 20 foizga teng bo’lgan rezerv normasida u 320 ni
qoldirib, 1280 ni kreditga beradi hamda shu miqdorga pul taklifini oshiradi. Kredit
berishning bu jarayoni so’nggi pul birligidan foydalanishga qadar davom etadi va
pirovard natijada jami pul taklifi quyidagicha aniqlanadi:
Dastlabki omonat = 2000
A bankning ssudasi = (1-0,2) x 2000 = 1600
B bankning ssudasi = (1-0,2) x (1-0,2) x 2000 = 1280
Jami pul taklifi = 1/0,2 x 2000 =10000
Bu formulani quyidagi ko’rinishida yozish mumkin: M = 1/rr x D
bunda, M – jami pul taklifi; rr – bank rezerv normasi; D – dastlabki
omonat.
Keltirilgan formuladan ko’rinib turibdiki, pul taklifi 1/rr koeffitsientiga
bog’liq bo’lib, uni bank multiplikatori yoki pul ekspansiyasi multiplikatori deb
ataladi. U ushbu bank rezervlar normasida ortiqcha rezervlarning bir pul birligi

bilan yaratilishi mumkin bo’lgan yangi kredit pullarning eng ko’p miqdorini
bildiradi.
Umumiy pul taklifi nafaqat joriy hisoblaridagi mablag’lardan, balki aholi
qo’lidagi naqd pullardan ham tashkil topadi. Shuning uchun pul taklifining
umumiy modeli pullarni bank depozitlaridan naqd pulga mumkin bo’lgan oqib
o’tishini hisobga olib tuziladi. Naqd pullarni miqdorini omonatlar hajmi bilan
bog’liqligini deponentlash koeffitsienti sr ifodalaydi. Bu koeffitsientni va bank
multiplikatorini qo’llab pulning umumiy taklifini aniqlash mumkin.
sr + 1 Ms = ------------ x V
sr + rr
bunda, M –pulning umumiy taklifi;
sr – S/D teng bo’lgan deponentlash koeffitsienti. U pul mablag’larni
naqd pulga va omonatlarga taqsimlanishini aholi tomonidan maqbulligini bildiradi;
rr – R/D teng bo’lgan bank rezervlari normasi
V = S +R ga teng bo’lgan pul bazasi yoki quvvati kuchaytirilgan
pullar, ya’ni naqd pullar va bank rezervlari yig’indisi.
Yuqoridagi sr + 1/sr + rr ifodani pul multiplikatori deb ataladai va odatda m
bilan belgilanadi. Bu holatda pulning umumiy taklifi quyidagicha aniqlanadi: Ms =
µb x V.
Markaziy bank bevosita pul bazasi ustidan nazorat qiladi va uning miqdoriga
ta’sir ko’rsata borib, mamlakatdagi makroiqtisodiy vaziyatni hamda milliy iqtisod
rivojlanishini o’zgartiradi.
Pul bozoridagi muvozanat bu uning shunday holatiki, bunda pulga talab hajmi va
pul taklifi hajmi bir biriga mos keladi. Uni sodda ko’rinishda quyidagi formula
bilan ifodalash mumkin :
M x V=Y x R
Bunda, M- muomalaga chiqarilgan pul;
V – pulni aylanish tezligi;
R – YaIM deflyatori;
Y – real YaIM

Ushbu ayniyatni pulning miqdoriy nazariyasi tenglamasi deb ataydilar. Uning
o’ng qismi real pul zaqirasi taklifini, chap qismi nominal YaIMni ifodalaydi.
Masalan, iqtisodiyotda 1000 birlik pul muomalada bo’lsa, bunda xar bir pul birligi
yil davomida 3 marta qo’ldan qo’lga o’tsa yoki bir yilda 3 ta bitimga xizmat qilsa,
unda pul zahirasi taklifi real hisobda 3000ga teng. U mamlakatdagi bitimlarning
umumiy soniga, ya’ni nominal YaIM hajmiga muvofiq kelishi lozim.
Pul bozoridagi muvozanat holatining grafik tasviri o’zida ikki chiziqning:
pul taklifini ifodalovchi Sm chizig’ini va pulga bo’lgan talabni ifodalovchi Dm
chizig’ini kesishuvini aks ettiradi.
chizma. Pul bozoridagi muvozanat
Mahsulotlar bozorida bo’lgani kabi talab va taklifning kesishishi muvozanat
narxini belgilaydi. Pul bozorida bunday muvozanatli narx bo’lib foiz stavkasi
hisoblanadi. Davlat pul taklifini oshira borib, uning vaqtinchalik ortiqchaligini
paydo etadi, natijada foiz stavkasi tushib ketadi, yoki pul taklifini qisqartira borib,
teskari samaraga erishadi, ya’ni pul etishmasligini paydo etadi va natijada foiz
stavkasi yoki puldan foydalanish narxi o’sadi.
 Bozorni me’yordagidek rivojlanishining asosiy shartlaridan biri muomalada
to‘laqonli pullarning bo‘lishidir. Pul - qimmatbaho metallar - iste’mol
qiymati bilan ekvivalent qiymat chatishib ketgan alohida tovar ko‘rinishidagi
umumiy ekvivalentning tugallangan shaklidir. Pul haqidagi ta’limotning
rivojlanishiga yirik qomusiy olim Abu Rayhon Beruniy (973-1048) katta hissa
qo‘shgan. U Markaziy Osiyoda birinchi bo‘lib pulning kelib chiqishi va
ортиқчалик r
Sm1 Sm2 Sm етишмаслик r*
M/p

ahamiyatini o‘rgangan. «Pulning kelib chiqishi oziq-ovqat mahsulotlari
ko‘payishi va ularga hamda ishlab chiqaruvchilarning bir-birlari mehnatiga bir
vaqtda paydo bo‘lmasligi bilan bog‘liqdir. Bu o‘z navbatida ular o‘rtasida
almashuvni keltirib chiqaradi. Ammo almashuv baholar va ekvivaletlikni
aniqlash uchun umumiy o‘lcham belgilashni taqozo etadi. Oltin ana shunday
o‘lcham bo‘ldi, chunki u kam uchraydi, uzoq saqlanadi, ko‘rinishi bilan
odamlarni quvontiradi, uni yiriklash va maydalash mumkin, ashyosi va
mohiyatini o‘zgarmay turli xil buyumlar yasashda ishlatiladi» 46 - deb
hisoblagan edi Beruniy.
 U pulning quyidagi funksiyalarini belgilab bergan:
 sarflangan mehnat va tayyorlangan mahsulot o‘rtasidagi munosabatni
ifodalash;
 xazinaga aylanish ;
 davlatning funksiyalarini bajarishda ishlatilish.
 Shunday qilib, u o‘zining qarashlari bilan mehnat va qiymat o‘rtasidagi
bog‘liqlikni ko‘rmay, pulning funksiyalari faqat qiymat o‘lchovi va muomala
vositasi bo‘lishdir, deb hisoblagan Arastu (Aristotel)dan o‘zib ketdi. Pulning
xazinaga aynalishi Beruniy, «xomilani ona qorniga qaytishi kabi uning yer
qarida dastlabki holatiga qaytishi »47 bilan tenglashtirgan.
 Pulning savdo va hunarmandchilikni rivojlanishidagi ahamiyatini Yusuf Xos
Xojib ham ta’kidlab o‘tgan. Xonga murojaat qilib u: «pulda kumushni
ko‘paytir, pulda oltin va kumush sofligini oshir va uni kuzatib tur»-deb
yozgan. Bu bilan u xonni muomalada to‘laqonli pullar bo‘lishini ta’minlashga,
mamlakatda pul muomalasini to‘g‘ri tashkil etishga chaqirgan. Beruniydan
farqli o‘laroq, Yusuf Xos Xojib pulning quyidagi funksiyalarini belgilab
bergan:
 qiymat o‘lchovi;
 muomala vositasi;
 jamg‘arish vositasi.
Uning fikricha, davlatning qudrati faqat qo‘shin soni bilan emas, balki xazina

imkoniyatlari bilan belgilanadi.
Pul haqidagi ta’limotni rivojlanishiga Ibn Xaldun salmoqli hissa qo‘shgan. U faqat
pulning mohiyati, funksiyalarini emas, balki pul muomalasiga doir masalalarni
ham chuqur o‘rgangan. Yuqorida biz Sharq mutafakkirlarining odam o‘zini
yashash vositalari bilan ta’minlash uchun mehnat qilishi lozim degan aqidalarni
keltirgan edik. Ibn Xaldun ana shu mehnat mahsulini vazifasiga ko‘ra ikki qismga
bo‘ladi: «Mehnat daromadlari, agar ularning hajmi yashash uchun zarur
harajatlardan ortiq bo‘lmasa, inson uchun yashash vositasidir. Agar bu hajmdan
ortiq bo‘lsa, unda boylikdir»48
Ibn Xaldun mayda tovar ishlab chiqarish xo‘jaligi davrini o‘rgangan, binobarin,
tayyorlangan mahsulotni almashtirish uchun vosita zarurligini yaxshi tushungan.
Shuning uchun u pulning vazifasini ifodalab: «qimmat baho metallar shunday
asbobdirlarki, ular yordamida zarur narsalar sotib olinadi va ularning kamayishi
yoki ko‘payishi ijtimoiy hayotning ahvoliga bog‘liqdir»49 - deb yozgan.
Har bir odamga zarur bo‘lgan yashash vositalariga oldi-sotdi orqali erishiladi. Uni
amalga oshirish uchun odam muomalaga kirishi lozim. Shunday qilib, Ibn Xaldun
fikricha, pul eng avvalo muomala asbobidir. Musulmon qonunlariga ko‘ra
«hayotni ta’minlashga yaraydigan hamma narsa ma’lum buyum uchun to‘lov
bo‘lishi mumkin».50 Ana shularning ichidan pul sifatida Ibn Xaldun ikkitasini
ajratib oladi: «Olloh har qanday boylikning qiymat o‘lchovi sifatida ikkita metal-
oltin va kumushni yaratdi. Yer aholisining ko‘pchilik qismi uchun ular xazina va
saqlash predmetidir; agar ba’zan bu maqsadlar uchun ana shu ikkita metall emas
boshqa nimadir olinsa, bu bozorlarda baholarning o‘zgarishi ta’sir qilmaydigan
oltin va kumush sotib olish imkoniyatiga ega bo‘lish uchun qilinadi. Ularning
mohiyati daromadlar, jamg‘armalar, xazinalar asosi bo‘lishdir».51
Ko‘rinib turibdiki, Ibn Xaldun oltin va kumushning pul funksiyalarini bajarish
uchun zarur bo‘lgan alohida hususiyatlarini ta’kidlab, ularning vazifasini
quyidagicha belgilaydi:
1.Daromadlar asosi. Almashuvga mo‘ljallab ishlab chiqarilgan yashash
vositalarining puldagi ifodasi.

2.Qiymat o‘lchovi. Modomiki Ibn Xaldun daromadlarni asosi yashash vositalarida
gavdalangan mehnatdir-deb hisoblagan ekan, demak u pulni qiymat o‘lchovi deb
bilgan.
Jamg‘armalar doimiy ortiqcha daromadga ega bo‘lganlaridagina hosil bo‘ladi. Ular
odatda biron-bir maqsadga qaratildi. Daromadlar kabi jamg‘armalar ham faqat
o‘zini yashash vositalari bilan ta’minlanganlaridagina hosil bo‘lar ekan, demak
ular mulk yoki ishlab chiqarishda foydalanishga mo‘ljallangan boshqa boylik
vazifasini o‘taydi. Shunday qilib, Ibn Xaldun kapitalning dastlabki jamg‘arilishi
tushunchasiga yaqinlashgan va pulning vazifalaridan birini ana shu tushuncha
bilan bog‘lagan.
4.Xazina asosi. Xazina-bu nodir qimmatbaho metallar, toshlardan iborat boylikdir.
Ular ham olinadi va sotiladi. Ularga erishish uchun to‘lov vositasi sifatida pulga
ega bo‘lish zarur. Demak pul har qanday tovar, shu jumladan xazina qiymatini
to‘lash vositasidir.
Ibn Xaldunni pulning funksiyalari haqidagi mulohazalarini mag‘zini chaqish
shunday xulosaga olib keladiki, u o‘zi bilmagan holda pulning eng asosiy vazifasi-
mehnat o‘lchovi funksiyasini tushunib yetgan. Shu bilan birga Ibn Xaldun u yoki
bu tovar uchun hamma vaqt ham pul ishlatilmasligi mumkiligini ta’kidlaydi:
«obro‘ga ega bo‘lgan odam ko‘p daromad oladi, bu uni qisqa vaqt ichida boy
qiladi va u har kuni o‘zining boyligi va farovonligini oshiradi. Xuddi shuningdek
mansabdorlik ham yashash ne’matlariga erishish vositasidir. Hech qanday ta’sirga
ega bo‘lmaganlarning farovonligi hatto ular boylikka ega bo‘lganlarida ham
ularning pullari va mehnati miqdoriga bog‘liq bo‘ladi. Savdogarlarning ko‘pchilik
qismi shunday ahvoldadir. Shuning uchun biz ta’sirga ega bo‘lgan kishilar ular
ichida boshqalardan ko‘ra mustaqilroq ekanini ko‘ramiz.»52
Bu fikrlarni mag‘zini chaqib Ibn Xaldun bir necha asrlar avval yuqori martabali
ayrim shaxslarning imtiyozlarini bashorat qilganligini ko‘ramiz. Masalan,
sotsialistik jamiyatda mansabdorlar mehnatkashlar qo‘li bilan yaratilgan, ammo
o‘zlari erisha olmaydigan ijtimoiy ne’matlardan bepul yoki arzimagan xaq to‘lab
foydalanganlar.

Ibn Xaldun obro‘ni unga ega bo‘lgan shaxsning boyish manbalaridan biri deb
hisoblagan. «Bu daromadlar yoki pullar yordamida ular mansabga intiladilar va
ularni mansabning ta’siri bilan oladigan narsalarni evaziga to‘laydilar shunday
qilib bu daromadlar ular oladigan narsaning qiymatiga qo‘shiladi; ularning qiymati
mulk va boylikdan iborat bo‘ladi, va u qisqa vaqt ichida yuksak farovonlikka
erishadi»53
U pullarni faqat turg‘un holatini emas, balki harakatini, ya’ni pulning jamiyatini
turli qatlamlari xukumdor va aholi o‘rtasidagi aylanishini ham o‘rgangan.
«Hukmdor aholiga mulk va pul ulashganda ular pullarni sarflaydilar va pullar
xukumdorga qaytadi, keyin undan yana aholiga qaytadi; aholidan ular soliqlar va
yig‘imlar shaklida ketadi. Unga esa maosh shaklida qaytadi»54 Baholarning
o‘zgarishini kuzatib, Ibn Xaldun pullarning to‘xtovsiz aynalishi masalalari bilan
to‘qnashadi. Shunday qilib bu pullar fuqorolardan sulola xizmatchilarga o‘tadi,
keyin ular bilan bog‘liq shaharlarning aholisiga o‘tadi» 55
Ibn Xaldun bir mamlakat doirasida emas, balki uning tashqarisida ham pul
muomalasini o‘rganadi.
«Oltin va kumush, savdo va ijtimoiy turmish ehtiyojiga mos almashuv tufayli bir
mamlakatdan ikkinchi mamlakatga o‘tadi. Agar ularning miqdori Mag‘rib va
Ifrakiyada kamaysa, slovyanlar va franklar mamlakatlarida ko‘payadi, agar u Misr
va Suriyada kamaysa, Hindiston va Xitoyda ko‘payadi»56 Shunday qilib Ibn
Xaldun, birinchidan, pulning xalqaro funksiyasini, ikkinchidan, pul muomalasi va
mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalarning birligini ochib berdi.
Sharqda, xususan Arab dunyosida pul muomalasini tashkil etish masalalari bilan
Islom paydo bo‘lishidan ancha avval shug‘ullanishgan. O‘sha zamonlardayoq
yirik bitimlarda chek va veksellar ishlatilgan Kontragent yoki ish yurituvchiga ish
yuzasidan maktublar yozib shu maktubni ko‘rsatgan shaxsga ma’lum summada pul
berish topshirilgan. Bunda muallifning maktubi veksel o‘rniga o‘tgan, o‘zining
mol-mulki va obro‘si bilan tanilgan muallif esa kafil hisoblangan.
Arab halifaligi tashkil topib, Islom Sharqqa yoyilgach musulmon qonunlarini tan
olish mamlakatlar o‘rtasida savdo aloqalarini gurkirab rivojlanishiga olib keldi.

Yirik bitimlarda naqd pulsiz hisoblashish zarurati esa qonunchilikni yanada
rivojlanishini taqozo qildi. Masalan, 11 asrda Misrda savdo bank operatsiyalari
ommaviy tus olganligi haqida ma’lumotlar bor. «Fustat* sinagogidagi hujjat
xonada 10 asr oxiri 12 asrga doir ko‘plab moliyaviy hujjatlar topilgan»57
Boshqa shaharlar yoki mamlakatlarda yashovchi qarindoshlar yoki kontragentlarga
yirik pullarni o‘tkazish kabi operatsiyalar odatda veksellarga tenglashtirilgan
maktublar orqali amalga oshirilgan. Veksellar va cheklar to‘lovga so‘zsiz qabul
qilingan. O‘rta asr Sharqining mashhur shoiri va mutufakkiri Nosr Xisrov (1004-
1084) Basra bozorlarini bunday ta’riflagan:
«Bu yerda shunday savdo qiladilar: agar birovda biron narsa bo‘lsa u bu molni
sarrofga topshiradi va undan tilhat oladi. Keyin u kerak narsalarni sotib olib pul
o‘rniga o‘sha sarrof nomiga chek beradi. Savdogar shaharda bo‘lgan vaqt
mobaynida hamma yerda sorroflarning tilhatidan foydalanadi va jarangdor
tangalarni mutlaqo ishlatmaydi»58
Naqd pulsiz hisoblar Yevropa mamlakatlariga ham taqalgan: «Ispaniyada sayohat
qilgan bir olimni kredit xati va naqd besh ming dirhami bor edi ... Misrning vitse
qiroli o‘zining Bag‘doddagi vakiliga vazifasidan olingan vazirga tegishli bo‘lgan
o‘ttiz ming dinorga kredit xati yubordi. Vakil bu xujjatlarni xaqiqiy deb topdi va
iste’fodagi vazirga pullarni berdi »59
Arab ishbilarmon doiralarida veksel dastlab qarzdorlik xati deb atalgan. Bunday
xatlarni yirik moliyaviy yoki mulkiy boylik egalari katta bitimlarni amalga oshirish
uchun o‘z vakillariga bergan. «Ibn Xaukal Audagushtda, G‘arbiy Sudanda,
Sijilmasada yashovchi bir kishining Muhammad Ibn Abu Sadun nomiga berilgan
42 ming dinorlik sakkini ko‘rsatgan. Xujjat natarius tomonidan tasdiqlangan. Bu
qog‘oz saxarani katta qismidan o‘tib kelgan. Bankir katta o‘rin tutgan Vavilonda
sakk xaqiqiy chek hisoblangan. 9 asrning o‘zidayoq bir boy o‘z sakklarini o‘zining
banklariga o‘tkazib bergan.»60
Cheklar yirik mukofotlar berish yoki xizmatlar xaqini to‘lash uchun ishlatilgan,
«shuning uchun xonanda Al-Joxizga bir xomiy konsert vaqtida o‘z bankiri nomiga
bitilgan 500 dinorlik chek yozib bergan»61

Muomalada qarzdorlik va kredit xatlari, veksellar, cheklar kabi qimmatbaho
qogozlardan foydalanish ularni to‘lovga qabul qiluvchi shaxslar va muassasalarga
zarurat tug‘dirgan. Shunday qilib 11- asrdayoq bank moliyaviy operatsiyalar
markazi bo‘lib qoldi. «Isfaxonda bankirlar bozorida ular ham bir joyda o‘tirishgan,
200 bank bor edi» Yirik oldi -sotdi bitimlari bo‘yicha xaq to‘lash hisoblar
yordamida olib borilgan, «chunki har bir savdogarni bankirda o‘z hisobi bo‘lgan va
bozorda u faqat cheklar bilan xaq to‘lagan ». 62
Foizlar olishni ta’qiqlagan musulmon qonunlariga qaramay banklar o‘z xizmatlari
uchun mijozlarning pullaridan ma’lum summani ushlab qolganlar.
Arab halifaligida qarzga faqat pul emas, balki ro‘zg‘or buyumlari olish ham
mumkin bo‘lgan. «Shahar aholisi faqat pulni emas, balki jihozlarni ham ijaraga
olishgan. Bir ayolni suv saqlash uchun Qohirada keng tarqalgan 5 ming ta katta
mis idishlari bo‘lgan va ularni oyiga bir drhamga ijaraga bergan. To‘yga mashota
(sartarosh ayol) zeb-ziynatlar olib kelgan. Bunday hollarda gilamlarni ham ijaraga
olishgan»63 Ko‘rinib turibdiki Arab halifaligida turli qimmatbaho qog‘ozlar
ishlatilgan. Ularni to‘lash uchun, tabiiyki barqaror yagona pul kerak bo‘lgan.
To‘lov har-xil dirxamlarda xaq to‘lanadigan bitimlar qonuniy hisoblanmagan.
Har qanday bitimni qonuniy bo‘lishi uchun dirxamlarning qiymati bir xil bo‘lishi
asosiy shart hisoblangan. O‘rta asrlardagi Arab va Markaziy Osiyo davlatlarida
pul muomalasini o‘rganish shuni ko‘rsatyaptki, ularning pul belgilari turli
sabablarga ko‘ra qadrsizlanib borgan, bu esa mamlakatda savdoni rivojlanishiga
to‘sqinlik qilgan.
Pul belgilarining dastlabki qiymatini tiklash uchun hukmdorlar bir necha marta pul
islohotlarini o‘tkazishgan. Bunday islohotlardan birini 1869 yilda Marokash
xukmdori Siddiy Muhammad o‘tkazgan. Bu mamlakatning pul muomalasida
kumush misqol ishlatilib, u har birining og‘irligi 2,9 grammlik 10 ta dirxamga teng
bo‘lgan. Misqol va dirxamlar og‘irligining bunday nisbati qonun bilan belgilangan.
Ammo keyingi yuz yil ichida dirxamlarning og‘irligi kamayib 0,7 grammga tushib
qolgan. Naijada muomalada yo‘qolib qolgan misqolning qadri ham tushib ketgan.
Siddiy Muhammad misqolning avvalgi qiymatini tiklamoqchi bo‘ldi. O‘zining

niyatini u bunday bayon qildi: «Biz katta dirxamni tikladik endi u qonuniy dirxam
og‘irligida zarb qilinadi, toki u bobokalonimiz Siddiy Al-Kabir xukmronlik qilgan
davrdagi o‘rnini topsin. U shunday zarb qilinadiki, misqol un dirxamdan iborat
bo‘ladi. Zero ma’lumki misqol bizning bobokalonlarimiz davrida o‘n dirxamga
teng bo‘lgan.»64
Mavarounnahr tarixidan ma’lumki mamlakat pul muammosida oltin va kumush
tangalar ishlatilgan .
Samarqand hukmdori Ulug‘bek otasi Mirzo Shoxrux hayotligida kumush
tangalarni uning nomidan zarb qilgan.
1447 yilda otasi vafot etgach u kumush tangalarni o‘z nomidan zarb qila boshladi.
Bu tangalar sof kumushdan zarb qilinar edi. Kumush tangalarni zarb qilish davlat
xazinasiga ma’lum daromad keltirar edi, ammo buning iqtisodiy ahamiyatidan
ko‘ra siyosiy ahamiyati muhimroq edi. Gap shundaki mis tangalarda sulola
boshlig‘ining ismi ko‘rsatilmas edi. 15 asrda Markaziy Osiyoda hunarmandchilik
ishlab chiqarishi rivojlanib yuksak darajaga chiqdi. Hunarmandchilik buyumlarini
va umuman iste’mol buyumlarini almashuvida mis tangalar ishlatilgan. Ular
shaharlarning ichki savdosidagina emas, balki shahar bilan qishloq, mamlakat
viloyatlari o‘rtasida almashuv vositasi sifatida ishlatilgan.
Savdo munosabatlarining kengayishi muomalaga ko‘p miqdorda mis tangalar
chiqarib, ularni doimo zarb qilib turishni taqozo etgan. Ularning nominal va
xaqiqiy qiymatlari o‘rtasidagi farq Ulug‘bek xazinasiga tushgan. U Samarqand
taxtini egallaganda muomalada 1420 yilda zarb qilingan tangalar bo‘lgan.
Turli sabablarga ko‘ra bu tangalar qadirsizlangan, ularning sotib olish qobiliyati
pasaygan, kumush va mis tangalarning rasmiy va bozor nisbatlari o‘rtasida farq
kelib chiqqan, muomalada inqiroz yuz bergan. Mamlakat iqtisodini rivojlantirish
esa savdoni barqaror pul bilan ta’minlashni taqozo etgan.
Bu muammoni hal etish uchun Ulug‘bek 1428-1429 yillarda pul islohoti o‘tkazdi
va 1420 yilda zarb etilgan mis tangalarni almashtirdi. Yangi mis tangalarning
og‘irligi avvalgisidan 1,5 - 2 marta ko‘p edi. Bunday islohot davlat xazinasiga
ziyon keltirishi mumkin edi. Ammo bu choraning davlat xazinasiga ziyon

yetkazishiga yo‘l qo‘yilishi ehtimoldan uzoqdir.
Muomalaga yangi tangalar chiqarish bilan bir vaqtda kumush va mis tangalar
o‘rtasidagi nisbat o‘zgartirilgan. Mis tangalar og‘irligining oshishi aholiga ruhiy
ta’sir ko‘rsatgan, chunki ularning og‘irligi oshgani bilan nominal qiymati
o‘zgarmagan. Natijada aholining mis tangalarga ishonchi tiklangan.
Eski tangalarni yangi tangalarga almashtirishning xukumat belgilagan nisbati
xazina uchun foydali bo‘lib aholi bir oz ziyon ko‘rgan. Ammo aholiga yetgan
ziyon sezilarli bo‘lmagan, chunki islohotdan avvalgi tangalar qayta zarb qilingan.
Avval xukumat o‘zining metalidan og‘irroq mis tangalar chiqargan, keyinchalik
tangalar almashtirilgach yangi tangalarning og‘irligi kamaytirilgan, eski tangalar
esa qayta zarb qilingan. Aholiga ziyon yetmasligi uchun eski tangalarning bir
qismiga «yangi tangalarning yarmiga teng»-degan tamg‘a urilgan va muomalaga
qaytarilgan. Eski tangalarni yangilariga aholi uchun foydali bo‘lgan tartibda
almashtirishni Ulug‘bekning sahiyligi deb baholash noto‘g‘ri bo‘lur edi. Bu
keyinroq olinadigan katta daromad evaziga yaqindagi daromaddan kechishga
qaratilgan chora edi. Ulug‘bekning islohoti bozorni har-xil o‘zgarishlardan holi
bo‘lgan, butun mamlakatda yagona, barqaror mis tangalar bilan ta’minlashga
qaratilgan edi. U eng avvalo shahar va qishloq manfaatlariga mos edi. Mayda tovar
ishlab chiqarish sharoitida shahar va qishloq aholisini tovar pul muomalasi
doirasiga jalb qilishda Ulug‘bekning pul islohoti katta ahamiyatga ega bo‘ldi.
Islohot muvaffaqiyatli chiqdi, u zarb qilgan yangi mis tangalar yagona va qat’iy
valyuta sifatida oltmish yil muomalada bo‘ldi.
Pul haqidagi nazariy ta’limotlar va Sharqda pul muomalasini tashkil etishning
ko‘p asrlik tajribasidan quyidagi xulosalar kelib chiqadi:
1.Tovar yoki xizmatlar uchun to‘lov vositasi bo‘lib faqat pul emas, balki jamiyatda
rahbarlik lavozimini egallab turgan kishining ta’siri ham hizmat qilishi mumkin.
Madomiki biz huquqiy davlat qurayotgan ekanmiz bu ofatga qarshi kurashishimiz
lozim.
2.Tovarlar bozorni shakllantirish bilan bir vaqtda xususiy xissadorlik mulkiga

asoslangan banklar tizimini va qimmatbaho qog‘ozlar bozorini shakllantirish
lozim.
3.Bozor munosabatlari sharoitida uy ro‘zg‘or buyumlari, avtomashinalar, qishloq
xo‘jalik texnikasi, boshqa ishlab chiqarish qurollari, shuningdek yer, uy-joy va
boshqa ishlab chiqarish inshooatlarini ijaraga berishni keng yo‘lga qo‘yish lozim.
4.Zarur bo‘lgan hollarda pul islohotlarini shunday o‘tkazish lozimki, natijada aholi
mehnat daromadlaridan ayrilib aziyat chekmasin.

Xulosa
Pul belgilarining dastlabki qiymatini tiklash uchun hukmdorlar bir necha marta pul
islohotlarini o‘tkazishgan. Bunday islohotlardan birini 1869 yilda Marokash
xukmdori Siddiy Muhammad o‘tkazgan. Bu mamlakatning pul muomalasida
kumush misqol ishlatilib, u har birining og‘irligi 2,9 grammlik 10 ta dirxamga teng
bo‘lgan. Misqol va dirxamlar og‘irligining bunday nisbati qonun bilan belgilangan.
Ammo keyingi yuz yil ichida dirxamlarning og‘irligi kamayib 0,7 grammga tushib
qolgan. Naijada muomalada yo‘qolib qolgan misqolning qadri ham tushib ketgan.
Siddiy Muhammad misqolning avvalgi qiymatini tiklamoqchi bo‘ldi. O‘zining
niyatini u bunday bayon qildi: «Biz katta dirxamni tikladik endi u qonuniy dirxam
og‘irligida zarb qilinadi, toki u bobokalonimiz Siddiy Al-Kabir xukmronlik qilgan
davrdagi o‘rnini topsin. U shunday zarb qilinadiki, misqol un dirxamdan iborat
bo‘ladi. Zero ma’lumki misqol bizning bobokalonlarimiz davrida o‘n dirxamga
teng bo‘lgan.»64
Mavarounnahr tarixidan ma’lumki mamlakat pul muammosida oltin va kumush
tangalar ishlatilgan .
Samarqand hukmdori Ulug‘bek otasi Mirzo Shoxrux hayotligida kumush
tangalarni uning nomidan zarb qilgan.
1447 yilda otasi vafot etgach u kumush tangalarni o‘z nomidan zarb qila boshladi.
Bu tangalar sof kumushdan zarb qilinar edi. Kumush tangalarni zarb qilish davlat
xazinasiga ma’lum daromad keltirar edi, ammo buning iqtisodiy ahamiyatidan
ko‘ra siyosiy ahamiyati muhimroq edi. Gap shundaki mis tangalarda sulola
boshlig‘ining ismi ko‘rsatilmas edi. 15 asrda Markaziy Osiyoda hunarmandchilik
ishlab chiqarishi rivojlanib yuksak darajaga chiqdi. Hunarmandchilik buyumlarini
va umuman iste’mol buyumlarini almashuvida mis tangalar ishlatilgan. Ular
shaharlarning ichki savdosidagina emas, balki shahar bilan qishloq, mamlakat
viloyatlari o‘rtasida almashuv vositasi sifatida ishlatilgan.
Savdo munosabatlarining kengayishi muomalaga ko‘p miqdorda mis tangalar
chiqarib, ularni doimo zarb qilib turishni taqozo etgan. Ularning nominal va
xaqiqiy qiymatlari o‘rtasidagi farq Ulug‘bek xazinasiga tushgan.

Foydalanilgan adabiyotlar :
1. I.A. Karimov «O`zbekistan po puti uglubleniya ekonomicheskix
reform»O`zbekiston Respublikasnning Prezidseti I.A.Karimovning Oliy
Majlisning ikkinchi chaqiriq birinchi sssiyasi ikkinchi yig`lishida so`zlagan
nutqi - T.: «Хalq so`zi» 23 yanvar 2000 yil.
2. Iqtisodni erkinlashtirish, resurslardan tejamkorlik bilan foydalanish
bosh yo`limiz. xalq so`zi 13 fevral, 2002 yil.
3. Шуляк П.Н. Финансы предприятия: Учебник.- 5-е изд., перераб. и
доп.-М.: Дашков и К, 2004.- 712 с. 1 экз.
4. Maxmudov E.Х. Korxona iqtisodiyoti: O`quv qo`llanma. - T.: TDIU,
2004.-208 c. 1 ekz.
5. Bozor iqtisodiyoti va biznes asoslari: O`quv qo`llanma
/A.E.Ishmuxamedov va boshk.-T.: TDIU, 2004.-160 c. 1 ekz.
6. Круглова Н.Ю. Основы бизнеса. учебник для вузов
Издательство: РДЛ, 2005.
7. Кузнецов А. Основы рыночной экономики. Терминологический
словарь. Издательство: Владос, 2004.
8. Куторжевский Г.А. Экономика. Основы теории. Учебное
пособие, Издательство: Экономика, 2004..

Naqt pul aylanishi va uning xususiyatlari

Sotib olish