Naqt pul aylanishini tashkil etish - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	172.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

0 Sotish

Naqt pul aylanishini tashkil etish

Sotib olish

Naqt pul aylanishini tashkil etish
Mundarija:
Kirish…………………………………………………………………………..3
I Bob Naqt pul aylanishini tashkil etish……………………………………...5
1.1 Pul aylanishi, uning mohiyati va to‘zilishi………………………………….5
1.2 Naqd pul aylanishi va uning xususiyatlari………………………………… 10
1.3 Naqd pulsiz hisob – kitoblarning zaruriyati va ahamiyati ………………….14
II Bob Naqd pulsiz hisob – kitoblarning tashkil etilishi va tamoyillari
2.1 Naqd pulsiz hisob – kitoblarning tashkil etilishi va tamoyillari………….....19
2.2 Xujalik yuritish subyektlari tomonidan tijorat banklarida depozit xisob varaklarini
ochish va ulardan foydalanish tartibi…………………………………………...26
2.3 Naqd pulsiz hisob – kitoblar shakli xakida tushuncha va uning to‘lov topshiriqnoma
shakli …………………………………………………………………………..28
Xulosa……………………………………………………………………….…34
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………35
1

Kirish
Naqd pulsiz hisob – kitoblar deganda korxona va tashkilotlar tomonidan tovar
ayirboshlash, xizmatlar ko‘rsatish va tovarsiz operatsiyalar bo‘yicha bir – biriga
bo‘lgan talab va majburiyatlarini naqd pul ishlatmasdan pul mablag‘larini schyotdan –
schyotga o‘tkazish orqali amalga oshirilishi tushuniladi.
Mamlakat iqtisodi rivojlanib borgan sari pul oborotida naqd pulsiz hisob –
kitoblarning ulushi ortib boradi.
Shu asosda O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki boshqaruvi tomonidan
1998 yil 27 – iyunda №60 son bilan tasdiklangan «O‘zbekiston Respublikasida naqd
pulsiz hisob – kitoblar to‘g‘risida» Nizom qabul qilingan va unga 2002 yilni 12
yanvarida, 2007 yil 24-aprelda («Bank-mijoz»Dasturi buyicha) ayrim o‘zgartirishlar
kiritilgan.
Ushbu Nizom O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik Kodeksi, O‘zbekiston
Respublikasi Markaziy banki, Banklar va bank faoliyati to‘g‘risidagi, O‘zbekiston
Respublikasi korxonalari to‘g‘risidagi Qonunlari va O‘zbekiston Respublikasi
Markaziy bankining O‘zbekiston xududida naqd pulsiz hisob – kitoblarni tartibga
soluvchi boshqa meyoriy xujjatlariga muvofiq ishlab chiqilgan va Respublika
makonida hisob – kitoblarni o‘zluksiz bajarilishini ta’minlashga muljallangan.
Naqd pulsiz hisob – kitoblarning zaruriyati quyidagilar bilan belgilanadi:
Pul aylanishi holatini tartibga solish bo‘yicha xukumat organlari tegishli tartibda
monetar va fiskal siyosatini olib boradi.
Monetar siyosat – mamlakatda pul massasi va pul bozorini tartibga solishdir. Monetar
siyosatning bosh g‘oyasi – iqtisodiy o‘sishni bozor mexanizmi ta’minlaydi. Bu
mexanizmning asosiy vositasi pul. Davlat yalpi talabga muomiladagi pul miqdorini
tartibga solish bilan ta’sir etishi kerak.
Pulning naqd aylanishi – bu naqd pul yordamida amalga oshiriladigan to‘lovlar
yig‘indisidir. Bu aylanish pul o‘zining to‘lov va muomila vositasi funksiyalarini
bajarishi bilan bog‘liq.
2

Naqd pullar muomila vositasi sifatida aholi bilan korxona, tashkilotlar o‘rtasida
hamda aholi o‘rtasidagi tovarlar sotib olinganda va sotishda qullaniladi.
Pul to‘lov vositasi sifatida ish xaqi, nafaqalar, mukofotlar, yakka tartibdagi
kurilish va boshqa maqsadlarga beriladigan kreditlar, sug‘urta to‘lov va qoplamalarini
amalga oshirishda namoyon bo‘ladi.
3

I Bob Naqt pul aylanishini tashkil etish
1.1 Pul aylanishi, uning mohiyati va to‘zilishi
Tovar ishlab chiqarish va sotish jarayonidagi pul aylanishiga ishlab chiqarishga
tegishli ishlab chiqarish vositalarini sotib olish, mahsulotni sotish, tegishli tashkilotlar
bilan hisob – kitoblar olib borish kiradi, ikkinchisiga kapital qurilish va ta’minlash
sohasidagi hisob – kitoblar kiradi. Tovar va ularni xarakati bilan bog‘liq bo‘lmagan
aylanishga milliy daromadni taqsimlash va kayta taqsimlash bilan bog‘liq to‘lovlar va
boshqa tovar xarakati bilan bog‘liq bo‘lmagan to‘lovlar kiradi.
Pul funksiyalariga va to‘lov turiga ko‘ra pul aylanishi naqd pullik va naqd pulsiz
aylanishga bo‘linadi.
Umuman pul aylanishi quyidagi belgilari bo‘yicha guruhlanadi:
Pullik munosabatlarning turiga ko‘ra:
a) Tovar – moddiy qiymatlarni ayriboshlash jarayonidagi pul ayla-nishi
b) Tovar xarakteriga ega bo‘lmagan hisob – kitoblardagi pul aylanishi
2. To‘lov usuliga ko‘ra:
a) Naqd pullik
b) Naqd pulsiz
3. Pul munosabatlari ishtirokchilarining xududiy joylashishiga ko‘ra:
a) Bir xudud miqyosidagi pul aylanishi
b) Xududlararo pul aylanishi
4. Pulni to‘lov jarayonidagi ishtirokiga ko‘ra:
a) Aktiv pul aylanishi – to‘lov jarayonida bevosita ishtirok etayotgan pul massasi
b) Passiv pul aylanishi – ma’lum davr ichida, vaqtincha muomilada ishtirok
etmayotgan pul massasi (jamg‘armadagi, hisob – varaqlardagi bo‘sh pul mablag‘lari).
Pul aylanishi holatini tartibga solish bo‘yicha xukumat organlari tegishli tartibda
monetar va fiskal siyosatini olib boradi.
Monetar siyosat – mamlakatda pul massasi va pul bozorini tartibga solishdir.
Monetar siyosatning bosh g‘oyasi – iqtisodiy o‘sishni bozor mexanizmi ta’minlaydi.
Bu mexanizmning asosiy vositasi pul. Davlat yalpi talabga muomiladagi pul miqdorini
4

tartibga solish bilan ta’sir etishi kerak. Bunga ko‘ra Pul aylanishi soni xolida
aniqlanadi.
Monetar siyosat: xarakatdagi pul miqdorini belgilash, uni qat’iy nazorat qilish;
tijorat banklari faoliyatini ko‘zatib borish: kredit emissiyasini bajarib borish; davlat
oltin – valyuta zaxirasini yaratish va foydalanishni ko‘zda tutadi.
Davlat xarajatlari va soliqqa tortish bo‘yicha chora – tadbirlar ko‘rish orqali
mamlakatdagi ijtimoiy – iqtisodiy muammolarni yechishga qaratilgan siyosat fiskal
siyosat deyiladi.
Fiskal siyosatning asosiy vazifasi iqtisodiy siyosatni amalga oshirish uchun davlat
pul fondlarini markazlashgan tarzda tashkil etish va ishlatish orqali iqtisodiy
barqarorlikni ta’minlash.
Fiskal siyosat avtomatik va diskretsion siyosatga bo‘linadi. Avtomatik deganda
xukumat tomonidan qo‘shimcha chora – tabirlar belgilamay mavjud iqtisodiy
mexanizm orqali iqtisodiy o‘zgarishlarga moslashuvchan siyosat tushuniladi. Soliq
to‘zilmalarini iqtisodiy konyuktura o‘zgarishiga bog‘liqligi va boshqalar.
Diskretsion (lotincha dissrecio – o‘z qaroriga qarab amal qiluvchi) siyosat davlat
tomonidan yalpi milliy mahsulotning real xajmiga, bandlik, iflyatsiya va iqtisodiy
o‘sishga ta’sir ko‘rsatish maqsadida davlat tomonidan aniq chora – tadbirlarni belgilash
tushuniladi. Doimiy amal qiluvchi qonunlar, qoidalar, meyorlarga kushimcha ravishda
yoki ularni o‘zgartirish bo‘yicha tezkor tarzda majburiy chora – tadbirlar ko‘riladi
(soliq reformasi va boshqalar).
Umuman olganda fiskal siyosat ijtimoiy ximoya usullarini, budjet daromadlari va
xarajatlarini rejalashtirish, iqtisodiy rivojlanish sur’atlarini oshirish siyosati, narx –
navoni pasaytirishga ta’sir ko‘rsatish kabi chora – tadbirlarni o‘z ichiga oladi.
Naqd pul aylanishi va uning xususiyatlari
Ma’lumki, kengaytirilgan takror ishlab chiqarish bosqichlari pullik munosabatlar
orqali amalga oshadi. Ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan resurslarni sotib olish,
ularni ishlab chiqarish jarayonida foydalanish va yetishtirilgan mahsulotlarni sotish
5

jarayoni odatda korxona va tashkilotlar o‘rtasida olib boriladigan pullik
munosabatlarga bog‘liq.
Korxonalar, tashkilotlar, muassasalar o‘rtasidagi va xo‘jaliklarni o‘z xodimlari
bilan bo‘ladigan hisob – kitob munosabatlari naqd pullik va naqd pulsiz shaklda olib
boriladi.
Naqd pullik hisob – kitoblarga kelganda naqd pulning xarakati bankdan
boshlanadi. Naqd pul bankdan chikkach korxona va tashkilotlar kassasi orqali axoli
kuliga utadi. Oldi – sotdi va to‘lov xarakatlari bajarilgach u yana bankga kaytadi.
Mamlakatimizda naqd pul qullaniladigan pul aylanishi asosan quyidagi
subyektlar o‘rtasida bo‘ladi.
1. Davlat va korxona, tashkilotlar, muassasalar o‘rtasida (ish xaqi, tovar sotib
olish, xizmat ko‘rsatish bo‘yicha to‘lovlar va boshqalar)
2. Davlat va axoli o‘rtasida (pensiya, nafaqa, budjetga soliq to‘lovlari va
boshqalar)
3. Kredit tizimi va aholi o‘rtasida (qarz olish, uni qaytarish, pulni jamg‘armaga
qo‘yish va olish, yutuqlarni olish va boshqalar)
4. Korxona, tashkilot va muassasalar o‘rtasida cheklangan holdagi naqd pul
bo‘yicha hisob – kitoblar, chunki ular o‘rtasidagi hisob – kitoblar asosan naqd pulsiz
amalga oshiriladi.
Pulning naqd aylanishi – bu naqd pul yordamida amalga oshiriladigan to‘lovlar
yig‘indisidir. Bu aylanish pul o‘zining to‘lov va muomila vositasi funksiyalarini
bajarishi bilan bog‘liq.
Naqd pullar muomila vositasi sifatida aholi bilan korxona, tashkilotlar o‘rtasida
hamda aholi o‘rtasidagi tovarlar sotib olinganda va sotishda qullaniladi.
Pul to‘lov vositasi sifatida ish xaqi, nafaqalar, mukofotlar, yakka tartibdagi
kurilish va boshqa maqsadlarga beriladigan kreditlar, sug‘urta to‘lov va qoplamalarini
amalga oshirishda namoyon bo‘ladi.
Undan tashqari naqd pulning aylanishi:
- kommunal va maishiy xizmatlar uchun to‘lovlarda
- soliq va boshqa yig‘imlar to‘lovida
6

- «O‘zbekiston pochtasi» xizmatlari bo‘yicha to‘lovlarda
- Temir yul, xavo yuli va mahalliy transportga to‘lovlarda
- savdoda tovarlarni sotishda
- quyilmalarni quyish va olishda
- mehnat xaqi, pensiya va nafakalar to‘lovini amalga oshirishda va boshqa
xolatlarda amalga oshiriladi.
Shuni ta’kidlash lozimki, pulni naqd va naqd pulsiz aylanishi bir – biri bilan
o‘zviy bog‘liq, chunki pul naqd pul aylanishidan naqd pulsiz aylanishga va aksincha
aylanib doimiy xarakatda bo‘lib, umumiy pul aylanishini ta’minlaydi.
Korxona, tashkilot va muassasalarning banklardagi hisob raqamlaridagi pul
mablag‘lari quyidagi xollarda naqd pulga aylanadi:
- Ishchi, xizmatchilarga ish xaqi berishda
- Ko‘rsatilgan xizmat va ishlar uchun naqd pul to‘lovida
- Pensiya, nafaqa, har xil mukofotlar, sug‘urta qoplamasi to‘lovida
- Aholidan qishloq xo‘jalik mahsulotlari sotib olinganda
- Davlat zayomlari va lotoreya biletlari bo‘yicha to‘lovlarda
- Aholi banklardan o‘z jamg‘armalarini talab qilganda va boshqa hollarda
O‘z navbatida naqd pullar quyidagi hollarda naqd pulsiz aylanishga tushadi:
- Uy– joy va kommunal xizmatlar uchun to‘lovlarda
- Xar xil soliq va yigimlar, boj va jarimalar to‘lovlarida
- Aloqa tashkilotlariga to‘lovlarda
- Davlat zayomlari, lotoreya va boshqa uyinlardan tushumlar orqali
- Aholini yakka tartibdagi banklar bilan qurilish va boshqa kredit munosabatlari
bo‘yicha to‘lovlarda
- Bolalar muassasalaridan foydalanish bo‘yicha to‘lovlarda
- Dam olish uylari va boshqa sog‘lomlashtirish muassasalaridan foydalanish
bo‘yicha to‘lovlarda va boshqa hollarda
Pulning naqd pullik aylanishga o‘tish jarayoni pul muomilasi uchun xatarliroq
ekanligi tufayli Markaziy bank tomonidan u qattiq nazorat qilinadi.
7

Markaziy bank tomonidan nazoratni oshirilishi tufayli 1996 – 2002 yillarda naqd
pullarni bank kassalariga qaytishi 80 – 93 foiz oralig‘ida bo‘lgan bo‘lsa, 2005 yilda u
96,3 foizga yetdi.
Naqd pullik munosabatlarning xususiyatlari yana shundaki, bir pul belgisi bir
necha marta to‘lovlarni amalga oshirishda ishtirok etadi. Muomilada bo‘lgan naqd pul
massasi ma’lum bir davrda (oy, chorak, yillarda o‘zgarmas bo‘lib turgan holda naqd
pul aylanishi pulni aylanish tezligiga ko‘ra muomiladagi naqd pul miqdoridan bir
necha marta ko‘p bo‘lishi mumkin va aksincha.
Pul aylanishida to‘lov aylanishi bilan naqd pulsiz aylanishlar o‘rtasidagi farqni
bilish lozim. To‘lov aylanishi deb pulning to‘lov vositasi sifatida xarakati tufayli
vujudga kelgan pul aylanishiga aytiladi. Naqd pulsiz aylanish to‘lov aylanishining
tarkibiy qismi bo‘lib naqd pulsiz aylanish va naqd pul aylanishining pulning to‘lov
vositasi funksiyasi tufayli yuzaga keluvchi qismi hisoblanadi.
8

1.2 Naqd pul aylanishi va uning xususiyatlari
Mamlakatimizda pul aylanishining asosiy qismi naqd pulsiz hisob – kitoblarga
to‘g‘ri keladi.
Naqd pulsiz hisob – kitoblar deganda korxona va tashkilotlar tomonidan tovar
ayirboshlash, xizmatlar ko‘rsatish va tovarsiz operatsiyalar bo‘yicha bir – biriga
bo‘lgan talab va majburiyatlarini naqd pul ishlatmasdan pul mablag‘larini schyotdan –
schyotga o‘tkazish orqali amalga oshirilishi tushuniladi.
Mamlakat iqtisodi rivojlanib borgan sari pul oborotida naqd pulsiz hisob –
kitoblarning ulushi ortib boradi.
Shu asosda O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki boshqaruvi tomonidan
1998 yil 27 – iyunda №60 son bilan tasdiklangan «O‘zbekiston Respublikasida naqd
pulsiz hisob – kitoblar to‘g‘risida» Nizom qabul qilingan va unga 2002 yilni 12
yanvarida, 2007 yil 24-aprelda («Bank-mijoz»Dasturi buyicha) ayrim o‘zgartirishlar
kiritilgan.
Ushbu Nizom O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik Kodeksi, O‘zbekiston
Respublikasi Markaziy banki, Banklar va bank faoliyati to‘g‘risidagi, O‘zbekiston
Respublikasi korxonalari to‘g‘risidagi Qonunlari va O‘zbekiston Respublikasi
Markaziy bankining O‘zbekiston xududida naqd pulsiz hisob – kitoblarni tartibga
soluvchi boshqa meyoriy xujjatlariga muvofiq ishlab chiqilgan va Respublika
makonida hisob – kitoblarni o‘zluksiz bajarilishini ta’minlashga muljallangan.
Naqd pulsiz hisob – kitoblarning zaruriyati quyidagilar bilan belgilanadi:
Yalpi ichki mahsulot va milliy daromad xajmining ortib borishi;
Tovar aylanishi hajmini o‘sishi;
Xo‘jalik subyektlari o‘rtasida hisob – kitob munosabatlarining oshishi;
Bank kreditining ayirboshlash jarayonidagi rolini o‘sishi;
Iqtisodiy alokalarni rivojlantirishda va hisob – kitoblarda elektron hisoblash
texnikasidan, kompyuterlardan keng ko‘lamda samarali foydalanishni oshishi;
Naqd pulning kuprok miqdorda oldi – sotdi bilan shug‘ullanuvchi ishbilarmonlar
qo‘liga o‘tib ketganligi;
9

Pulning davlat gaznasidan chiqib yana qaytib kelishi jarayonlarida uzilishlarning
paydo bo‘lishi;
Davlatning naqd pul yetishmasligi muammosiga duch kelishi va boshqalar
Naqd bo‘lmagan pul xarakati xajmining doimiy o‘sib borishi xalq xo‘jaligida
muhim ahamiyatga ega va u quyidagilar bilan belgilanadi:
1. Xo‘jalik subyektlarining naqd pulga bo‘lgan ehtiyoji keskin qisqaradi;
2. O‘zaro hisob – kitoblarni amalga oshirish jarayonidagi muomila xarajatlari
tejaladi;
3. Muomiladagi pul mablag‘larining xavfsizligi kamayadi;
4. Hisob – kitoblarni banklar orqali amalga oshirilishi ularning xuquqiy jihatdan
qonuniyligini ta’minlaydi.
5. Xo‘jalik hisob varag‘iga pul mablag‘larining kelib tushishi, ular yaratgan
mahsulot yoki kursatgan xizmatlarnig ijtimoiy tan olinishi ta’minlanadi;
6. Xo‘jaliklar o‘rtasidagi aloqalarni mustaxkamlaydi, tovar – pul mablag‘lari
xarakatini tezlashtiradi;
7. Naqd pulga bo‘lgan talabni va shu bilan birga qog‘oz pullar emissiyasi va
ularni saqlash bilan bog‘liq xarajatlarni kamaytiradi;
8. Hisob – kitoblarni banklar orqali o‘tishi lozim bo‘lgan soliqlar miqdorini to‘g‘ri
aniqlash bo‘yicha nazoratni ta’minlaydi;
9. Muomilada naqd pul miqdorini kamayishi uning inflyatsiya darajasini
pasaytiradi va boshqalar.
Naqd pulsiz hisob – kitoblarni tashkil
etilishi va tamoyillari
Naqd pulsiz hisob – kitoblarni tashkil etish va amalga oshirishni banklar olib
boradi. Maxsus banklar xalk xujaligi tarmoklari korxonalariga hisob – kitob xizmatini
kursatadi. Markaziy bank bu hisob – kitoblarni yuritish bo‘yicha tartib qoidalarni ishlab
chiqadi.
Naqd pulsiz hisob – kitoblar quyidagi unsurlarni o‘z ichiga oladi:
10

1. Naqd pulsiz hisob – kitoblarni olib borish va amalga oshirishning asosiy
tamoyillari;
2. Hisob – kitob shakllari;
3. Hisob – kitob xujjatlari;
4. To‘lov turi;
5. To‘lov navbati va manbalari;
6. Hisob – kitob qatnashchilari;
7. Hisob – kitob qatnashchilarining xuquq va majburiyatlari va boshqalar
Naqd pulsiz hisob – kitoblar quyidagi asosiy tamoyillarga asoslanadi:
1. Korxona va tashkilotlar o‘z pul mablag‘larini (qarzga olganlarini ham)
banklarda saqlashini zarurligi;
2. Barcha naqd pulsiz hisob – kitoblarni bank orqali o‘tishi;
3. Xo‘jalik subyektlari hisob – kitoblar shakllarini erkin tanlashlari va uni
shartnoma orqali mustahkamlab qo‘yishlari.
4. Xo‘jalik subyektlarining hisob – kitoblar bo‘yicha shartnomaviy
munosabatlariga bankni aralashmasligi;
5. Tovarlar va xizmatlar uchun to‘lovlar to‘lovchining roziligi bilan amalga
oshirilishi;
6. To‘lovlar xo‘jalik subyektlarining hisob varaqasidagi mablag‘lari hisobidan,
ba’zida (agar korxona kredit olishi mumkin bo‘lsa) bank krediti hisobidan amalga
oshirilishi.
7. Mol yetkazib beruvchining hisob varag‘iga pul mablag‘larini o‘tkazish
mazkur mablag‘larning mol sotib oluvchining hisob varagidan chiqarilgandan keyin
amalga oshiriladi;
8. To‘lovchi tegishli xuquqga ega bo‘lsa to‘lovni qisman va tulik rad etishi.
Xo‘jalik subyektlari pul mablag‘larini saqlash va hisob – kitoblar olib borish,
kassa operatsiyalarini amalga oshirish uchun tegishli bank bo‘linmalarida o‘zlarining
hisob varaqlarini ochadi.
Budjet hisob varaqlari budjet kassasini ijro etish operatsiyalarini bajarish,
to‘lovlarning tushumi va xarajatlarni aks etirish uchun ochiladi.
11

Ssuda hisob varaqlari ma’lum tartibda rasmiylashtiriladigan ssudalar (kreditlar)
bo‘yicha ochiladi.
1997 yildan hisob – kitob va joriy hisob varaqlari urniga depozit hisobvaraqlari,
ya’ni talab kilib olinadigan depozit hisob varaqlari joriy etilgan. Depozit – lotincha
depositum suzidan olingan bulib omonat, asrab kuyilgan ma’noni bildiradi.
12

1.3 Naqd pulsiz hisob – kitoblarning zaruriyati va ahamiyati
Xujalik yuritish subyektlari pul mablaglarini saklash va xisob-kitoblar olib borish,
kassa operatsiyalarini amalga oshirish uchun tijorat banklarining tegishli bulinmalarida
uzlarining depozit xisob varaklarini ochadi. Depozit xisob varaklarini ochish uchun
bankkga kuyidagi xujjatlarni takdim etidi:
1. Xisob varakni ochish tugrisida ariza.
2. Xujalik yuritish subyekti tuzilib ruyxatga olinganligini tasdiklovchi xujjat.
3. Xujalik yurituvchi subyektning Ustavi (Nizomi) ning nusxasi.
4. Xujalik yurituvchi subyektning muxri va raxbarlari imzolarining natarial
tasdiklangan nusxasi (kartochka).
5. Boshka kushimcha xujjatlar. Jumladan, xissadorlik jamiyatlarida jamiyat
a’zolari yigilishining karori va boshkalar.
Bundan tashkari xujalik yuritish subyekti tegishli solik inspeksiyasidan ruyxatdan
utganligi, budjetdan tashkari pensiya jamgarmasidan xamda statistika organlarida
xisobga olinganligi tugrisidagi malumotnomalarga ega bulishi lozim.
Takdim etilgan xujjatlarni tulikligi va tugriligini tekshirgan bankning bosh
xisobchisi bank raxbarining xujalikga depozit xisob varagini ochish tugrisidagi
ruxsatini (imzosini ) oladi.
Shundan sung bankning bosh xisobchisi xujalik subyekti uchun maxsus depozit
xisob varak rakamini belgilaydi va uni xisobvaraklarni ruyxatga olish kitobida kayd
etadi. Xozirgi vaktda ushbu xisob-varaklarni kodi 20 rakamdan iborat bulib, unda bank
bulimining kodi, xujalik subyekti balans xisobvaragining kodi va boshka kursatkichlar
uz ifodasini topgan.
Xujalik subyektiga ochilgan depozit xisobvaragining kodi xujalik tomonidan
xujalik bilan uzaro xisob-kitob munosabatlarida bulgan subyektlarga yetkazilishi yoki
ular uni ushbu xujalikka xizmat kursatuvchi bank bulimidan, ular urtasida tuzilgan
shartnomalardan olishi mumkin.
Xujalik subyektlari uz depozit xisobvaraklaridagi pul mablaglari xarakati
nazoratini undan foydalanish buyicha tuzilgan topshiriknoma, talabnoma va boshka
13

xujjatlar xamda bank bulimi bilan kelishilgan muddatlarda olinadigan ushbu xisob
varakdan kuchirma asosida amalga oshiradi.
Xujalik subyekti bank bulimidan olingan kuchirmadagi yozuvlar tugriligi va
yozuvlarni tasdiklovchi xujjatlar mavjudligi nuktai nazaridan tekshiradi. Xujalik
subyekti bank tomonidan ushbu xisobvarak buyicha chikarilgan koldikning tugriligini
bank belgilagan muddatda yozma ravishda tasdiklashi lozim.
Xujalik subyekti bosh xisobchisi yoki ushbu xisob varakni yurituvchi xisobchi
bank kuchirmasidagi ma’lumotlarni tugriligiga ishonch xosil kilgach ular buyicha
buxgalteriya pravodkalari tuzib xisob-varakdagi pul xarakatini xujalik buxgalteriyasida
yuritiladigan tegishli xisob-varaklarga utkazadi.
Xujalik subyektlarining pul mablaglari tijorat banklaridagi depozit xisob
varaklarida saklanishi asosiy faoliyatga tegishli nakd pulsiz xisob-kitoblarni barchasini
shu xisob varaklardan utkazilishini ta’minlaydi, bu esa xujalik subyektlarining kunlik
faoliyatini bank tomonidan nazorat kilib turishga sharoit yaratadi. Shuning bilan birga
xujaliklar va yukori tashkilotlar urtasida xam uzaro nazoratni yuzaga keltiradi.
Xujalik subyektlarini depozit xisob varaklaridagi pul mablaglari xarakatini bank
nakd pulsiz xisob-kitob shakllari buyicha operatsiyalarni amalga oshirish davrida olib
boradi. Bunda bank xisob-kitob xujjatlarini kabul kilishda, ularni shartnoma shartlariga
tugri kelishi, tugri va tulik rasmiylashtirilganligini, uz vaktida takdim etilganligini
nazorat kiladi.
Naqd pulsiz hisob – kitoblar shakli haqida tushuncha va uning to‘lov
topshiriqnoma shakli
Hisob – kitoblar shakli deganda xuquqiy meyorlarda ko‘zda tutilgan
hisoblashuv xujjatlarining turi va xujjat aylanishi tartibi bilan farq qiladigan
mablag‘larni naqd pulsiz utkazish shartlari tushuniladi.
Hisob - kitob operatsiyalari banklar tomonidan korxona uchun ochilgan hisob-
varaqlaridan mijoz bilan hisob – kitob xizmati kursatish yuzasidan to‘zilgan
shartnomaga asosan amalga oshiriladi.
14

O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki boshqaruvining 1998 yil 27 iyundagi
(2002 yil 12-yanvardagi uzgarishlar bilan) 60 – sonli «O‘zbekiston Respublikasida
naqd pulsiz hisob – kitoblar to‘g‘risida Nizom»ga asosan xo‘jalik yurituvchi subyektlar
o‘rtasidagi naqd pulsiz hisob – kitoblar quyidagi shakllarda amalga oshiriladi:
- to‘lov topshiriqnoma - №0505411002;
- to‘lov talabnoma - №0505411001;
- akkreditivga ariza - №0505411009;
- inkasso topshiriqnoma - №0505411013;
- hisob – kitob cheki - №0505411005;
- memorial order - №0505411008;
- plastik kartochkalar bilan hisoblashish
Korxonalar o‘ziga qo‘lay bo‘lgan hisob – kitob shaklini erkin tanlashi mumkin.
Hisob – kitoblarning qaysi shaklini qo‘llash mumkinligini, to‘lovning to‘lash tartibi,
to‘lovchi bilan mablag‘ oluvchi o‘rtasida to‘ziladigan shartnomada kursatiladi.
Yukoridagi shakllar bo‘yicha qullaniladigan xujjatlar Markaziy bankning
quyidagi talablari va andozalariga mos kelishi lozim:
- hisob-kitob xujjatining raqami;
- xujjat to‘ldirilgan sana, oy, yil;
- to‘lovchining nomi;
- to‘lovchining hisob varaq raqami;
- soliq to‘lovchisining identifikatsiya raqami (chek va akkreditivlarda
kursatilmaydi);
- to‘lovchi bank nomi;
- to‘lovchi bank kodi;
- oluvchining nomi;
- oluvchining hisob raqami;
- oluvchi bank nomi;
- oluvchi bank kodi;
- to‘lov so‘mmasi miqdori (yozuvda ham ko‘rsatiladi);
- to‘lovning maksadi (cheklarda ko‘rsatilmaydi);
15

Bulardan tashqari hisob-kitob cheklarida qo‘shimcha ravishda quyidagilar
kursatiladi;
- chekning seriyasi va raqami;
- jismoniy shaxs pasportining seriyasi va raqami;
- chekning oxirgi amal qilish sanasi
Shu kabi akkreditiv bo‘yicha arizada quyidagilar kushimcha ravishda kursatiladi;
-amal qilish muddati;
- akkreditiv ochilayotgan shartnoma raqami va sanasi;
- buyurtma raqami;
- buyurtma sanasi;
- tovar yoki xizmatning nomi;
- akkreditiv bo‘yicha to‘lovni amalga oshirishda asos bo‘lgan xujjatning turi;
-qo‘shimcha shartlar
Xujjatlar imzo quyish xuquqiga ega bo‘lgan mansabdor shaxslarning o‘z qo‘li
bilan qo‘ygan imzosi va korxona muxri mavjud bo‘lganda qabul qilinadi.
Xujjatlarni buyash, chizish va tozalashga yul quyilmaydi.
Naqd pulsiz hisob – kitob shakllarining muhim turlaridan biri to‘lov
topshiriqnoma hisoblanadi.
To‘lov topshiriqnoma mijoz o‘z hisobvarag‘idan unga xizmat kursatuvchi
bankka ma’lum bir so‘mmani boshqa mijozning hisobvarag‘iga o‘tkazish to‘g‘risidagi
topshirig‘idir.
Topshiriqnomalar bilan tovarlar, ish, xizmatlar va boshqa to‘lovlar bo‘yicha
hisob – kitoblar amalga oshiriladi.
O‘zbekiston Pochta va telekommunikatsiya agentligi orqali (pensiyalar,
alimentlar va boshqalar) mablag‘larni oluvchilarga to‘lov topshiriqnomalari bilan
junatishda ilova qilinishi lozim bo‘lgan barcha xujjatlar (junatmalar ro‘yxati,
ma’lumotnomalar va boshqalar) mijozlar tomonidan bevosita O‘zbekiston Pochta va
telekommunikatsiya agentligi korxonalariga taqdim etiladi.
16

Topshiriqnomalar bank tomonidan to‘lovchi hisob varag‘ida mablag‘lar
bo‘lgandagina (agar shartnoma va boshqa meyoriy xujjatlarda boshqalar ko‘zda
tutilgan bo‘lmasa) qabul qilinadi.
To‘lov topshiriqnomalari bankga to‘lovchi va oluvchiga bitta bank xizmat qilsa
3 nusxada (bank uchun, to‘lovni oluvchi va to‘lovchiga) taqdim etiladi, agar har xil
banklar xizmat qilsa 4 nusxada to‘ziladi.
Elektron to‘lovlar tizimi orqali olingan elektron to‘lov topshiriqnoma
mablag‘larni oluvchi bankda 2 nusxada qabul qilinadi:

17

II Bob Naqd pulsiz hisob – kitoblarning tashkil etilishi va tamoyillari
2.1 Naqd pulsiz hisob – kitoblarning tashkil etilishi va tamoyillari
To‘lov topshiriqnomaning sanasi uni bankka takdim etilgan sana bilan bir xil
bo‘lishi kerak, ular mos kelmagan xolda to‘lov topshiriqnoma ijro uchun qabul
qilinmaydi (budjetga va budjetdan tashqari fondlar bo‘yicha to‘lovlar bundan
mustasno).
Naqd pulsiz hisob – kitoblarning to‘lov talabnoma va akkreditiv shakllari
To‘lov talabnoma – bu mablag oluvchining begilangan so‘mmani to‘lovchi
tomonidan bank orqali to‘lashi to‘g‘risidagi talabini o‘z ichiga olgan hisob – kitob
xujjatidir.
Talabnomalar yuklab junatilgan tovarlar, bajarilgan ishlar, kursatilgan xizmatlar,
shuningdek tomonlar shartnomasida ko‘zda tutilgan boshqa to‘lovlar uchun quyilishi
mumkin.
Talabnomalar tomonlar o‘rtasida to‘zilgan shartnomaga asosan akseptli va
akseptsiz bo‘lishi mumkin.
Bank tomonidan to‘lovchilarga talabnomalarni quyidagi akseptlash tartibi va
muddati belgilangan:
- Bir xudud ichida joylashgan mijozlar uchun – talabnomalarni banka kelib
tushgan kunidan tashqari 3 ish kunida
- Boshqa xududlarda joylashgan mijozlar uchun talabnomalar bankka kelib
tushgan kunidan tashqari 5 ish kunida
- To‘lovchining asosli iltimosiga ko‘ra 10 ish kunigacha
Belgilangan muddatda korxona yozma ravishda akseptlashni rad etmasa
talabnoma akseptlangan hisoblanadi.
To‘lovchining hisobvarag‘ida mablag‘lar yetarli bo‘lmaganda talabnoma
to‘lovini bank qisman amalga oshiradi. Qolgan so‘mmadagi talabnoma 2 – kartotekaga
joylashtiriladi, bunda talabnomaning orqa tomonida to‘langan so‘mma yozib
ko‘rsatiladi.
18

Talabnoma akseptlashdan qisman bosh tortganda to‘lovchi tomonidan
akseptlangan so‘mma bo‘yicha to‘lovlar amalga oshriladi, mablaglar bo‘lmaganda esa
2–kartotekaga joylashtiriladi. Talabnomaning dastlabki so‘mmasi aylanaga olinadi va
yoniga to‘lovchi akseptlagan talabnoma so‘mmasi quyiladi. Bunda bank to‘lovchi
tomonidan akseptlashni qisman rad qilganligi to‘g‘risida mablag‘lar oluvchining
bankiga yozma ravishda xabar berishi shart.
Akseptsiz tulanadigan to‘lov talabnomalari to‘lovchilarning hisob varaqlaridan
mablaglarni akseptsiz hisobdan chiqarishda quyidagi xollarda amalga oshiriladi.
a) Elektr va issiklik energiyasi uchun hisob – kitoblarda. Bu xolda talabnoma
ajratilgan elektr va issiqlik energiyasi uchun mahsulot yetkazib beruvchi tomonidan
bevosita iste’molchiga xizmat kursatuvchi bankka quyiladi.
b) Qarzdor tomonidan talabnoma da’vo so‘mmasi tan olinganligi xakida javob
xatining asl nusxasi ilova qilinganda
v) Qonunchilikda to‘g‘ridan – to‘g‘ri ko‘zda tutilgan boshqa xollarda
Ulchov asboblari kursatkichlari va amaldagi tariflar asosida yozilgan elektr va
issiqlik energiyasi uchun hisob – kitoblarda «To‘lov maqsadi» grafasida «Ulchov
asboblari ko‘rsatkichlari» yoki «tarif asosida» degan yozuv kursatiladi.
Talabnomaning yukori burchagiga «Akseptsiz» degan so‘z yoziladi yoki yozuv
yozilgan muxr qo‘yiladi. Bank ilova qilingan xujjatlarning talabnomada ko‘rsatilgan
rekvizitlariga mosligini tekshiradi.
To‘lovchining bankida amaliyot (operatsion) kuni davomida kelib tushgan
akseptsiz to‘lanadigan talabnomalar shu kunning o‘zidayoq to‘lanadi. Yuqorida
ta’kidlanganidek, agar to‘lovchining hisob varag‘ida mablag‘lar mavjud yoki yetarli
bo‘lmasa talabnomaning to‘lanmagan so‘mmasi ikkinchi kartotekadagi
hisobvaraqlarga joylashtiriladi.
Akkreditiv – mijozning topshirigiga ko‘ra shartnoma bo‘yicha uning kontragenti
foydasiga berilayotgan bankning shartli pul majburiyatidir.
Unga ko‘ra akkreditiv ochgan bank (bank emitent) uning kontragenti -
mablaglarni oluvchi foydasiga to‘lovni amalga oshirish yoki boshqa bankka bu turdagi
to‘lovni bajarish uchun vakolat berish majburiyatini mablag‘lar oluvchi tomonidan
19

xujjatlarni taqdim etgan va akkreditivda nazarda tutilgan boshqa shartlarni bajargan
taqdirda oladi.
Akkreditivlarning quyidagi turlari ochilishi mumkin:
- qoplangan (deponentlangan);
- qoplanmagan (kafolatlangan).
Akkreditivlar bank tomonidan ko‘zda tutilmagan xolatlarning alohida hisob
varaqlarida va 22602 – «Mijozlarning akkredtivlar bo‘yicha depozitlar» hisob
varag‘ida hisobga olinadi. Xar bir mablag‘larni oluvchi uchun unga xizmat kursatuvchi
bankda akkreditivlar bo‘yicha alohida depozit hisob varaqlari ochiladi.
Qoplangan (deponentlangan) akkreditiv ochilgan taqdirda, bank emitent uni
ochish vaqtida mijozning o‘z mablag‘larini yoki unga berilgan kreditni bank –
emitentning majburiyatlari amal qilib turadigan butun muddatga ijrochi bank
ixtiyoriga utkazishi shart.
Qoplanmagan akkreditiv ochilgan taqdirda bank – emitent ijrochi bankka
akkreditivning butun so‘mmasini bank – emitentning ijrochi bankida yuritilayotgan
hisob varagidan kuchirish xuquqini beradi.
Qoplangan va qoplanmagan akkreditivlar chaqirib olinadigan va chaqirib
olinmaydigan bo‘lishi mumkin.
Chaqirib olinuvchi akkreditiv bank – emitent tomonidan mablag‘larni oluvchi
bilan oldindan xabardor qilmagan holda o‘zgartirilishi yoki bekor qilinishi mumkin.
Akkreditivlarni chaqirib olish bank emitent zimmasiga mablag‘larni oluvchi oldida
biron – bir majburiyat yuklamaydi. To‘lovchi chaqirib olinadigan akkreditivning
shartlarini o‘zgartirishi va bekor qilinishi to‘g‘risidagi barcha kursatmalarni mablag‘lar
oluvchiga faqat bank – emitent orqali berishi mumkin, ushbu bank mablag‘larni
oluvchini banki (ijrochi bank) ni, u esa mablag‘ oluvchini xabardor qiladi.
Agar ijrochi bank operatsiyalarni bajarish paytigacha akkretivning
o‘zgartirilganligi yoki u bekor qilinganligi haqida bildirishnoma olmagan bo‘lsa u
chaqirib olinadigan akkreditiv bo‘yicha to‘lovni yoki boshqa operatsiyalarni amalga
oshirishi shart.
20

Mablag‘lar oluvchining roziligisiz, uni foydasiga ochilgan chaqirib
olinmaydigan akkreditiv o‘zgartirilishi yoki bekor qilinishi mumkin emas.
Ijrochi bank – emitent bilan shartnoma asosida chaqirib olinmaydigan
akkreditivni tasdiqlashi mumkin. Bunday holda chaqirib olinmaydigan akkretiv
tasdiqlangan akkreditiv bo‘ladi.
Tasdiklangan akkreditiv bo‘lganda ijrochi bank bank – emitentni akkreditiv
shartlariga muvofiq to‘lovni amalga oshirish majburiyatlari bo‘yicha o‘z zimmasiga
qo‘shimcha ravishda majburiyatlar oladi.
Tasdiqlangan akkreditiv ijrochi bankning roziligisiz o‘zgartirilish yoki bekor
qilinishi mumkin emas.
To‘lovchi akkreditiv shakldagi hisob – kitoblarda bankka akkreditivga ariza
taqdim etadi.
Akkreditivga arizada akkreditlar bo‘yicha mablag‘larni olish uchun mablag‘larni
oluvchi taqdim etishi lozim bo‘lgan akkreditiv shartlari ruyxati to‘liq bo‘lmasa
tasdiqlovchi xujjatlarning aniq tasnifi va ularni rasmiylashtirishga doir talablar mavjud
bo‘lmasa, banklar akkreditiv uchun arizani to‘lovchiga qaytarib berish va akkreditiv
hisob varaqlarini ochmasligi kerak.
Akkreditivga ariza bank – emitentga ikki nusxada taqdim etiladi:
- birinchi nusxasi to‘lovlar amalga oshirilgandan keyin bankning kunlik
xujjatlariga tikiladi.
- ikkinchi nusxasi mablag‘lar to‘lovchining shaxsiy hisob varag‘idan olingan
ko‘chirmaga ilova qilinadi.
Mablag‘lar oluvchining bankida akkreditiv quyidagi xollarda yopiladi:
a) Akkreditiv muddati tamom bo‘lgach
b) Mablag‘lar oluvchining akkreditivning amal qilish muddati tamom
bo‘lgunicha undan foydalanishdan voz kechishi haqidagi yozma arizasiga ko‘ra,
agarda bu akkreditiv shartlarida kursatilgan bo‘lsa
v) To‘lovchining akkreditivni to‘liq yoki qisman chaqirib olish haqidagi yozma
talabiga ko‘ra, agar bu akkreditiv shartlarida ko‘zda tutilgan bo‘lsa, akkreditiv bank –
emitentdan xabar yetib kelgan kuni yopiladi yoki kamayadi, lekin 22602 –
21

«Mijozlarning akkreditivlar bo‘yicha depozitlari» balans hisob varag‘idagi qoldiq
so‘mmadan ko‘p bo‘lmagan xolda.
Ijrochi bank akkreditiv yopilganligi to‘g‘risida bank emitentga xabar beradi.
Foydalanilmagan so‘mma to‘lovchining bankiga mablag‘lar qaysi hisob varaqdan
deponent qilingan bo‘lsa shu hisob varaqga utkaziladi.
Hisoblashuvlarning akkreditiv shaklini ustunligi mablag oluvchi uchun
ishonchli, uning shartlari oddiy;
Kamchiligi – to‘lovchining puli shu davrga muomiladan chiqadi, mahsulot
junatuvchi bankida kutadi.
Naqd pulsiz hisob – kitoblarning inkasso topshiriqnoma va xisob-kitob cheki
shakllari
Inkasso topshiriqnomasi – mablag‘lar oluvchining hisob varag‘iga to‘lovchining
hisob varag‘idan so‘zsiz tartibda mablag‘larni hisobdan chiqarish to‘g‘risidagi bankka
topshirigini anglatadi.
Inkasso topshiriqnomalarini quyidagilar taqdim qilishi mumkin:
- Soliq idoralari – soliqlar va davlat budjetiga boshqa majburiy to‘lovlar,
shuningdek O‘zbekiston Respublikasi budjetidan tashqari pensiya jamgarmasiga
majburiy to‘lovlarga oid to‘lovlar va boqimandalarni undirib olishda
- O‘zavtodor konserni organlari – Respublika yo‘l fondiga muddati o‘tib ketgan
to‘lovlar bo‘yicha mablag‘lar undirishda
- Bojxona organlari – o‘z muddatida to‘lanmagan bojxona to‘lovlari va
jarimalarni undirishda
- Sud ijrochilari va undiruvchilar - ijro xujjatlari bo‘yicha pul mablag‘larini
undirishda
- Qonunchilikka muvofiq boshqa organlar
Ijro xujjatlari deb quyidagilar tan olinadi.
a) Sudlar tamonidan berilgan ijro varaqalari
b) Sud buyruqlari
22

v) Alimentlar to‘lash to‘g‘risidagi notarial tarzda tasdiqlangan kelishuvlar.
g) Natariuslarning ijro ustxatlari.
d) Mehnat nizolari bo‘yicha komissiya qarorlari asosida beriladigan
guvoxnomalar
ye) Ma’muriy buyruqbozlik to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rib chiqish vakolatiga ega
organlar. (mansabdor shaxslar) chiqargan qarorlar
j) Sud ijrochilarining qarorlari
z) Qonunchilikda ko‘zda tutilgan xollarda boshqa organlarning xujjatlari
Bank tomonidan ijro xujjatlari asosan quyilgan hisob varaqlaridan pul
mablag‘larini undirish uchun inkasso topshiriqnomalarini faqat ijro xujjatining asl
nusxasi yoki uni dublikati ilova qilingan holda qabul qilinadi. Xujjatlarning nusxalari
bo‘yicha to‘lovchilarning hisob varaqlaridan mablag‘larni hisobdan chiqarish
taqiqlanadi.
Inkasso topshiriqnomasi banka quyidagi tartibda taqdim etiladi:
1. Agar to‘lovchi va mablag‘lar oluvchiga bitta bank xizmat ko‘rsatsa – turt
nusxada. Bunda topshiriqnomaning dastlabki uch nusxalari bankda ijro uchun
koldiriladi, turtinchi nusxa xujjatlarni qabul qilish sanasi kursatilgan xolda buxgalter
tomonidan imzolanib va bankni unga biriktirilgan shtampi bilan tasdiqlanib
mablag‘larni oluvchiga qaytariladi.
2. Bir xudud ichida hisob – kitoblar yuritishda inkasso topshiriqnomasi bevosita
to‘lovchining bankiga uch nusxada taqdim qilinadi.
3. Bir xudud ichida, xududlararo hisob – kitoblarda to‘langan hamda elektron
tizimi orqali olingan elektron inkasso topshiriqnomasi mablag‘lar oluvchining bankida
ikki nusxada chiqariladi.
To‘lovchining hisob varag‘ida mablag‘lar bo‘lmaganda inkasso topshiriqnomasi 2
– kartotekada joylashtiriladi va qonunchilikda o‘rnatilgan tartib navbatida to‘lanadi.
Bank aybi bilan inkasso topshiriqnomalari ijro qilinmagan yoki noto‘g‘ri ijro
qilingan xollarda amaldagi qonunchilik asosida va hajmda bank javobgar hisoblanadi.
Hisob – kitob cheki – bu mijozning xizmat kursatuvchi bankka chek beruvchining
hisob varag‘idan chek qabul qiluvchining hisob varag‘iga ma’lum miqdordagi
23

mablag‘larni utkazib berish uchun bankning maxsus blankasida bankka bergan
topshirig‘idir.
Chek blankalari tijorat banklari buyurtmasiga ko‘ra ularning faoliyati uchun
yetarli bo‘lgan miqdorda Markaziy bank qoshidagi «Davlat belgisi» (Gosznak)
korxonasida belgilangan shaklda tayyorlanadi. Bunda chek raqami va seriyasi, bank –
emitentning nomi va firma belgisi tipografiya usulida yoziladi.
Hisob – kitob cheklari fakat tovarlar, ish va xizmatlar uchun xo‘jalik subyektlari
va jismoniy shaxslar, yakka tartibdagi tadbirkorlar o‘rtasidagi naqd pulsiz hisob –
kitoblarda qullaniladi.
Hisob-kitob chekining maksimal so‘mmasini O‘zbekiston Respublikasi
Markaziy banki o‘rnatadi, minimal so‘mmani esa tijorat banklari tamonidan mustaqil
ravishda belgilanadi.
Bank chek berganda jismoniy shaxsning arizasiga asosan chek so‘mmasiga
200206 - «Jismoniy shaxslarning talab kilib olinguncha saklanadigan depozitlari»
balans hisobvaragiga aloxida ikkilamchi hisobvaragi ochadi va to‘lovlarni shu hisob
varaqdan amalga oshiradi.
Chek omonat kuyuvchi jismoniy shaxsning depozit hisob varaqlarida
saklanayotgan mablaglar hisobiga yoki topshirilgan naqd pul hisobiga beriladi.
Chek ikki qismdan: hisob-kitob cheki va milk (koreshok) dan iborat. Milk hisob
– kitob chekida kursatilgan so‘mmalarni tasdiqlash uchun belgilangan nazorat
raqamlarini o‘z ichiga oladi. Chekning amal qilish muddati tijorat banklari tomonidan
mustaqil ravishda belgilanadi.
Agar chek amal qilish muddatida bankka taqdim qilinmagan bo‘lsa, chek
so‘mmasi 29842 – «Xarakatsiz depozit majburiyatlari» balans hisob varag‘ida hisobga
olinadi. Chek egasi amal qilish muddati tugagan chek bilan bankka murojoat qilgan
taqdirda bank qarshiliksiz chek egasining pasporti yoki unga tenglashtirilgan xujjat
asosida chekni qabul qiladi va to‘lab beradi.
Chekni berishda tegishli rekvizitlar to‘ldirilgach bankni mas’ul xodimi hisob-
kitob chekiga imzo quyadi va hisob-kitob cheki milkini nazorat raqamlari joylashgan
qismi bo‘yicha qirqib ajratadi va muxr bilan tasdiqlaydi.
24

2.2 Xujalik yuritish subyektlari tomonidan tijorat banklarida depozit xisob
varaklarini ochish va ulardan foydalanish tartibi.
Hisob-kitob chekini olganligi haqida milkga imzo quyiladi. Alohida daftarga
hisob-kitob chekining seriyasi va raqamini, chek nomiga yozilgan shaxsning
familiyasi, ismi va otasining ismi va chek so‘mmasi yozib quyiladi.
Kassir bankning mas’ul bajaruvchisidan barcha zururiy xujjatlarni olgach ularni
tekshiradi va imzolaydi, hisob-kitob chekini oluvchidan chek beriladigan so‘mmada
naqd pullarni va chek omonat daftarchasini topshiradi, chek milkini amaliyot kuni
oxirida bank kassiri chek milkining ma’sul bajaruvchiga topshiradi.
Agar hisob-kitob cheki varag‘ini to‘ldirishda xatoga yo‘l qo‘yilsa unda ushbu
varaq bo‘zilgan deb hisoblanadi va uning o‘rniga yangi chek varag‘i to‘ldiriladi.
Hisob-kitob chekini qabul qilish vakolotiga ega bo‘lgan tashkilot xodimi
mahsulot to‘lovi uchun hisob-kitob chekini qabul kilaniyotgan hisob-kitob cheki
belgilangan namunadagi balankada tuldirilganligi, uchirib to‘zatishlari yo‘qligi, nazorat
raqamlari chekda yozilgan so‘mmaga muvofiqligi, chek muddati o‘tmaganligi, unda
bank bo‘limi muxrining aniq izi va imzolar mavjudligini tekshiradi. Shundan so‘ng
shaxsiyatini tasdiqlovchi pasportini kursatadi.
Tekshiruvdan sung chek mahsulot uchun to‘lovga qabul qilinadi va tashkilot
xodimi hisob – kitob chekining teskari tomoniga tashkilotning shtampini va mansabdor
shaxsning imzosini kuyadi.
Agar sotilayotgan tovar, ish yoki ko‘rsatilgan xizmatning qiymati hisob –
kitob cheki so‘mmasidan past bo‘lsa, u xolda chekni qabul qiluvchi tashkilot ushbu
chek so‘mmasining 25 foizidan oshmagan miqdorda qiymat kaytimini naqd pulda
beradi.
Tovar, ish va xizmatlar to‘lovi uchun qabul qilingan cheklar, cheklarni qabul
qiluvchi tashkilotlar tomonidan ularga xizmat kursatuvchi bank muassasalariga pul
tushumi bilan birga inkassator orqali belgilangan tartibda topshiriladi.
Bank tomonidan qabul kilingan cheklar quyidagi tartibda tulanadi:
25

a) chek beruvchi va chek qabul qiluvchiga bitta bankda xizmat kursatilganda
chek so‘mmasi chekni qabul qiluvchi tashkilotning hisob varagi kreditiga va «inkasso
kilingan pul tushumlari va cheklar» hisobvaragi orqali chek beruvchining hisob varagi
debetiga utkaziladi. Chekni asl nusxasi bankning kunlik xujjatlariga tikiladi.
b) chek beruvchi va chek qabul qiluvchiga turli banklar xizmat kursatsa:
- chek qabul qiluvchining banki chekda kursatilgan so‘mma miqdoridagi
mablag‘larni qabul qilgan va chekga asosan chek qabul qiluvchini hisob varagiga
kiritadi.
- tijorat banklarning elektron hisob – kitob cheklari elektron tizimi orqali chek
beruvchining bankiga junatiladi. Chekning asl nusxasi bankning kunlik xujjatlariga
tikiladi.
- chek beruvchining bankida chek so‘mmasi olingan elektron hisob varaq chek
asosida dasturiy yul bilan avtomatlashtirilgan tarzda chek beruvchining ikkilamchi
hisobvarag‘idan hisobdan chiqariladi.
Foydalanilmagan chek bankka taqdim qilinganda bank xodimi:
- taqdim etilayotgan chekning xaqiqiyligini va uning egasini chekni olishda asos
bo‘lgan xujjat bo‘yicha tekshirib ishonch xosil qiladi.
- chekni yuz tomonida quyidagi mazmunda ustxat yoziladi.
«…..» sonli hisobvaraqga …. so‘mmani utkazing.
- chekni bankning bosh buxgalteriga beradi, tasdiqlovchi xujjat esa egasiga
qaytariladi.
Chek yo‘qotilgan taqdirda bank yo‘qotilgan chek bo‘yicha mablag‘larni
hisobdan chiqarishga javob bermaydi.
Chek shaklidan foydalanishni ustunliklari quyidagilar:
hisoblashuvni tez bo‘lishi;
hisob - kitobni kafolatlanganligi;
debitorlik qarzlarni kamayishi;
mablag‘lar aylanishi tezlashuvi.
Chek shaklning kamchiliklari quyidagilar:
- cheklarni yirik hisob – kitoblarga rasmiylashtirilmasligi;
26

- ularni rasmiylashtirishdagi murakkabliklar;
chek orqali tovarlarni nominal qiymatida sotib olib bo‘lmasligi.
Hisob – kitoblarning memorial- order shakli bank to‘lovchi sifatida
qatnashganda qullanilib memorial orderlar bank raxbari va bosh baxgalteri imzosi bilan
tasdiqlanadi, qolgan hollarda esa memorial order bosh buxgalter va ushbu bank
hisobvarag‘ini yurituvchi buxgalterning imzosi bilan tasdiqlanadi.
Memorial – orderlar bilan bajariladigan operatsiyalarning qonuniy bajarilishi
bank raxbari va bosh buxgalterga yuklatiladi.
Fuqarolarning yozma topshiriqlari bo‘yicha tadbirkorlik faoliyatini amalga
oshirishlari bilan bog‘liq bo‘lmagan pul mablag‘larini naqd pulsiz o‘tkazishni amalga
oshirish uchun banklar memorial orderlardan foydalanishlari mumkin. Bu xolda to‘lov
amalga oshirilgandan keyin topshiriqnoma memorial order bilan birga bankning kunlik
xujjatlariga tikiladi.
2.3 Naqd pulsiz hisob – kitoblar shakli xakida tushuncha va uning to‘lov
topshiriqnoma shakli
Plastik kartochkalar tegishli bankda kartochka egasining hisob varagi
mavjudligini tasdiklovchi va naqd pulsiz tovarlar, ishlar yoki xizmatlarni sotib olish
xuquqini beruvchi, shaxsi belgilangan, bank tomonidan chiqarilgan to‘lov vositasini
o‘zida ifoda etadi.
Plastik kartochkalar jismoniy shaxslar, yuridik shaxslar va yakka tartibdagi
tadbirkorlar bir tomondan, mahsulotni sotuvchi, ish bajaruvchi yoki xizmat kursatuvchi
yuridik shaxslar yoki yakka tartibdagi tadbirkorlar ikkinchi tomondan, o‘rtasida
bo‘ladigan naqd pulsiz hisob – kitoblarda, shuningdek naqd pul berish punktlari
(terminal) va bankomatlardan naqd pul olishda qullaniladi.
Plastik kartochkalar bo‘yicha xizmat ko‘rsatish shartnoma asosida amalga
oshirilib, shartnoma quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
- tomonlarning nomlari
- shartnoma mavzusi
27

- tomonlarning xuquq va majburiyatlari
- tomonlarning javobgarligi
- hisob – kitoblarni utkazish shartlari
- shartnomaning amal qilish muddati va uni bekor qilish shartlari
- nizolarni hal qilish tartibi
- tomonlarning yuridik manzili
Plastik kartochkalar quyidagi belgilari bo‘yicha guruhlanadi:
Aloqadorligi bo‘yicha
a) shaxsiy – bu jismoniy shaxsga beriladigan plastik kartochkalar
b) oilaviy – bu shaxsiy kartochka egasining ishonchnomasi asosida oilada
foydalanuvchiga beriladigan plastik kartochka
v) korparativ – bu yuridik shaxslarga xizmat kursatish uchun mo‘ljallangan
plastik kartochka bo‘lib ulardan ish xaqi va ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan boshqa
to‘lovlarni, shuningdek naqd pullarni to‘lashda foydalanish takiklanadi.
2. Bajaradigan vazifalariga ko‘ra:
a). Debet – kartochkasidan foydalanish uning egasiga emitent bilan mijoz
o‘rtasida to‘zilgan shartnoma shartlariga muvofiq o‘zining kartochkasidagi pul
mablaglaridan tovarlar, ishlar, xizmatlar haqini to‘lash yoki naqd pul mablaglarini
olishda (korparativ kartochkalardan tashqari) foydalanish imkonini beradi.
b). Kredit – kartochkasidan foydalanish uning egasiga, emitent bilan to‘zilgan
shatnoma shartlariga muvofik emitent tomonidan tovarlar, ishlar, xizmatlar xakini
tulash yoki pul mablag‘larini olish uchun (korporativ kartochkalardan tashqari)
berilgan kredit liniyasi miqdorida operatsiyalarni amalga oshirish imkonini beradi.
v). Elektron xamyon – jismoniy shaxslarning kartochkasi bo‘lib undan
foydalanish uning egasiga plastik kartochkadagi koldik mablaglar doirasida tovarlar,
ishlar va xizmatlarga xaq to‘lash yoki pul mablag‘larini olishga imkon beradi.
Plastik kartochkalarni tegishli shaxslarga biriktirishda quyidagi rekvizitlar bo‘lishi
shart:
- identifikatsiya belgilari (kartani raqami, seriyasi va boshqalar)
- bank – emitentning kodi
28

- hisobvaraq raqami va kartochka egasining familiyasi, ismi, otasining ismi
(tashkilotning nomi)
- kartochkaning amal qilish muddati
Plastik kartochkalardan foydalanib operatsiyalarni amalga oshirishda to‘zilgan
xujjatlar rekvizitlari plastik kartochkalar rekvizitlari bilan kartochka egalarining bank
hisob varaqlari, shuningdek korxona identifikatorlari, naqd pul berish punklari,
bankomatlar va tashkilotlarning bank hisob varaqlari kartasidagi muvofiqlikni
belgilashga imkon beruvchi tomonlar o‘rtasida kelishib olingan belgilarni o‘z ichiga
olishi kerak.
Kartochkalar bo‘yicha banklararo hisob – kitoblar texnologiyasi quyidagi
variantlari ko‘zda tutadi:
a). Hisob – kitoblarni amaldagi elektron to‘lovlar tizimi orqali yalpi hisob – kitob
asosida utkazish
b). Hisob - kitoblarni hisob – kitob qatnashchilari tomonidan tashkil etilgan
jarayon markazlaridan kun davomida utkazilib yakuniy majburiyatlar hisoblangan
holda tijorat banklarining vakillik hisobvaraqlaridan yakuniy hisob – kitoblar
so‘mmasini o‘tkazish.
Jarayon markazlari orqali hisob – kitoblarni utkazish quyidagi tartibda amalga
oshiriladi:
a) kun davomida kartochkalar bo‘yicha barcha tranzaksiyalar, hisob – kitoblar
qatnashchilari tomonidan tasdiklangan tartibda jarayon markazi orqali utkaziladi va
hisob – kitoblarda qatnashuvchi xar bir bank uchun alohida ochilgan shaxsiy hisob
varaqlarda aks ettiriladi.
b) hisob – kitoblar qatnashchilari kelishuviga asosan hisob – kitoblar bo‘yicha
yakuniy so‘mmalar (majburiyatlar) tijorat banklarining Markaziy bankning hisob –
kitoblar markazida ochilgan vakillik hisob varaqlari orqali shartnomada kayd etilgan
davriylikda utkaziladi
v) banklar jarayon markazida olingan ma’lumotlarga asosan kartochkalardan
foydalanilgan xolda amalga oshirilgan operatsiyalar bo‘yicha mablag‘larni
mijozlarning hisob varaqlariga kiritadilar yoki chiqaradilar.
29

2006 yil yakuniga kura tijorat banklari tomonidan chiqarilgan plastik
kartochkalarning umumiy soni 3,2 milliontani va plastik kartochkalar orqali hisob –
kitoblarni amalga oshiruvchi terminallar soni 14 mingtani tashkil etadi.
Hisob – kitob va to‘lov intizomi yuzasidan nazorat
O‘zbekiston Respublikasi xududida faoliyat kursatayotgan banklar hisob – kitob
va kredit operatsiyalarini bajarish bo‘yicha amaldagi qonunchilik va Markaziy bank
tomonidan belgilangan bank operatsiyalarini amalga oshirish qoidalariga asosan
javobgardirlar.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘lovlarni o‘z vaqtida o‘tkazilishi va
tijorat banklarini vakillik hisob varaqlari (tijorat banklarini Markaziy bankni xududiy
bo‘linmalarida ochilgan schyotlari) holatini nazorat qiladi. Bank vakillik hisob
varag‘ida mablag‘ yo‘qligi sababli korxonalarning hisob varaqlaridan to‘lovlarini
o‘tkazilishini doimiy ravishda ushlanib qolishiga yul qo‘yuvchi tijorat banklarining
bo‘linmalariga nisbatan qonunchilikda belgilangan tartibda chora ko‘radi.
Shartnoma shartlari bo‘zilgan yoki talab darajasida bajarilmagan hollarda
tomonlar qonunchilikda belgilangan tartibda javob beradilar.
Nizomda belgilangan qoidalarga amal kilmaslik yoki sifatsiz bajarilgan xollarda
bank va ularning mijozlari amaldagi qonunchilik va O‘zbekiston Respublikasi
Markaziy bankning meyoriy xujjatlarida belgilangan tartibda javob beradilar.
Jumladan, Markaziy bank to‘g‘risidagi qonunning «Markaziy bank tomonidan
qullaniladigan chora va «….. (sanksiya) lar» moddasida – Agar bank tomonidan
amalga oshirilgan operatsiya va yo‘l quyilgan kamchiliklar omonatchiga va kreditorlar
manfaatiga putur yetkazadigan bo‘lsa:
- banklar ustav fondi minimal miqdorining bir foizi miqdorida jarima undirish
- banklarga ayrim operatsiyalarni bajarishdan 1 yilga marxum etish
- bank operatsiyalarini amalga oshirish bo‘yicha litsenziyani chiqarib olish
- bank filiallari tomonidan to‘lovlarni o‘z vaktida amalga oshirmaganda va
vakillik hisobvaraqlari xolatini qoniqarsizligi uchun markaziy bank filialni shu
faoliyatdan olgan foydasini olib quyish va shuncha miqdorda jarima solish.
30

O‘zbekiston Respublikasining «Banklar va banklar faoliyati» to‘g‘risidagi
qonunning 39 – «Banklarning o‘z mijozlari oldidagi javobgarligi» moddasida –
«Banklar o‘z mijozlari oldida mablaglarni saqlanishi va boshqa olgan majburiyatlarini
bajarilishi, shu jumladan to‘lovlarni bir bankdan ikkinchi bankka o‘z vaqtida o‘tishi va
ularni korxona va tashkilotlarni schyotlariga o‘z vaqtida yozilishiga erishish uchun
javobgar» - deyilgan.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1996 yil 24 yanvardagi «To‘lov
intizomini va o‘zaro hisob – kitoblar tizimini mustahkamlash to‘g‘risida»gi farmonida
– «tijorat banklarining raxbarlari korxona va tashkilotlar bilan bir qatorda xo‘jalik
subyektlarining muddati o‘tgan debetorlik va kreditorlik qarzlari paydo bo‘lishiga
shaxsiy jivobgardirlar» - deyilgan.
Agar to‘lovlar kreditlar hisobiga amalga oshirilgan bo‘lsa u bo‘yicha shartnoma
shartlarini bajarilmasligi jarima solinishiga, foizlarni oshirilishiga, kredit muddatini
qisqartirish kabi choralarga sabab bo‘ladi. Bu choralar yordam bermaganda qarz
beruvchi moliyaviy talablarni xo‘jalik sudi orqali amalga oshiradi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 5 avgustdagi «Banklardagi
depozit hisob varaqlaridan naqd pul to‘lovlarini uzluksiz ta’minlash kafolatlari
to‘g‘risida» gi qarorida- «Aholi va xo‘jalik yurituvchi subyektlarga depozit hisob
varaqlaridan naqd pullar uzluksiz berilishi tijorat banklarining chorak, yarim yillik va
yillik ish yakunlarini sarhisob qilishda ular faoliyati samaradorligi va ishonchliligini
baholashning eng muhim mezonlaridan biri deb hisoblansin» - deyilgan.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki va tijorat banklarining ish yakunlarini
ko‘rib chiqish vaqtida aholi va xo‘jalik yurituvchi subyektlarga banklarning depozit
hisob varaqlaridan naqd pullarni kechiktirmay tulash borasida urnatilgan tartib bir
necha marta (oyiga uch martadan ko‘prok) buzilgan takdirda tijorat banklari xududiy
bo‘limlari va filiallarining raxbarlari egallab turgan lavozimidan ozod qilinishi
lozimligi ta’kidlangan.
Shu kabi qarorda «Markaziy bank naqd pul mablag‘lari berishni muntazam
kechiktirish xollari mavjud bo‘lganida tijorat banklariga nisbatan qattiq javobgarlik
31

choralari, xatto bank operatsiyalarini amalga oshirish xuquqini beradigan litsenziyani
kaytarib olish choralarini qullasin» - deyilgan.
32

Xulosa
Agar hisob-kitob cheki varag‘ini to‘ldirishda xatoga yo‘l qo‘yilsa unda ushbu
varaq bo‘zilgan deb hisoblanadi va uning o‘rniga yangi chek varag‘i to‘ldiriladi.
Hisob-kitob chekini qabul qilish vakolotiga ega bo‘lgan tashkilot xodimi
mahsulot to‘lovi uchun hisob-kitob chekini qabul kilaniyotgan hisob-kitob cheki
belgilangan namunadagi balankada tuldirilganligi, uchirib to‘zatishlari yo‘qligi, nazorat
raqamlari chekda yozilgan so‘mmaga muvofiqligi, chek muddati o‘tmaganligi, unda
bank bo‘limi muxrining aniq izi va imzolar mavjudligini tekshiradi. Shundan so‘ng
shaxsiyatini tasdiqlovchi pasportini kursatadi.
Tekshiruvdan sung chek mahsulot uchun to‘lovga qabul qilinadi va tashkilot
xodimi hisob – kitob chekining teskari tomoniga tashkilotning shtampini va mansabdor
shaxsning imzosini kuyadi.
Agar sotilayotgan tovar, ish yoki ko‘rsatilgan xizmatning qiymati hisob –
kitob cheki so‘mmasidan past bo‘lsa, u xolda chekni qabul qiluvchi tashkilot ushbu
chek so‘mmasining 25 foizidan oshmagan miqdorda qiymat kaytimini naqd pulda
beradi.
Tovar, ish va xizmatlar to‘lovi uchun qabul qilingan cheklar, cheklarni qabul
qiluvchi tashkilotlar tomonidan ularga xizmat kursatuvchi bank muassasalariga pul
tushumi bilan birga inkassator orqali belgilangan tartibda topshiriladi.
Bank tomonidan qabul kilingan cheklar quyidagi tartibda tulanadi:
33

Foydalanilgan adabiyotlar:
1.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, Toshkent, 2015y.
2.Banklar va bank faoliyati to‘g‘risidagi qonun , Toshkent,2016y.
3.Markaziy bank to‘g‘risidagi qonun , Toshkent, 2018y.
4.Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti to‘g‘risidagi qonun , Toshkent, 2019y.
5.Bank siri to‘g‘risidagi qonun , Toshkent, 2020y.
6.Valyutani tartibga solish to‘g‘risidagi qonun, Toshkent, 2021y.
7.Davlat budjetining g‘azna ijrosi to‘g‘risidagi qonun , Toshkent, 2018y.
8.Fuqarolarni jamg‘arib boriladigan pensiya ta’minoti to‘g‘risidagi qonun, Toshkent,
9.Kredit uyushmalari to‘g‘risidagi qonun , Toshkent, 2016y.
10.Tashqi iqtisodiy faoliyat to‘g‘risidagi qonun , Toshkent, 2019y.
11.Budjet tizimi to‘g‘risidagi qonun , Toshkent, 2017y.
12.O‘zbekiston Respublikasining Mexnat Kodeksi, Toshkent, 2020y.
13.Fermer xo‘jaligi to‘g‘risidagi qonun , Toshkent, 2018y.
14.www.ziyonet.uz
34

Naqt pul aylanishini tashkil etish

Sotib olish