Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asari tarixiy manba sifatida - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	66.0KB
Xaridlar	6
Yuklab olingan sana	18 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Deqhonov

Ro'yxatga olish sanasi 11 Avgust 2024

59 Sotish

Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asari tarixiy manba sifatida

Sotib olish

“NARSHAXIYNING “BUXORO TARIXI” ASARI MANBA SIFATIDA”
Reja:
Kirish.
I-bob. Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asari tarixiy manba sifatida o’rganilishi
1.1. Abu Bakr Narshaxiyning «Buxoro tarixi» asarida Karmana tarixi va
tarixshunosligi yoritilishi
1.2. O’rta asrlar Buxoro tarixini yoritib bergan «Buxoro tarixi» asarida toponomik,
etnografik ma’lumotlar talqini.
II-bob. Buxoroning qadimgi tarixini o’rganishda Narshaxiyning asari
misolida
2.1. Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asarining boblarga bo’lib o’rganilishi
2.2. “Buxoro tarixi” asarida Buxoro fath etilishining boshlanishi haqidagi
ma’lumotlar
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.

1

Kirish
Tarixdan ma’lumki, Abu Bakr Narshaxiy–Markaziy Osiyo tarixnavisligining
ilk qadimiy durdonalaridan biri bo’lmish “Tarixi Buxoro” deb shuxrat topgan, o’rta
asr Buxoro va uning atroflarining tarixiy topografiyasi, tabiati, halqlarning
madaniy va ijtimoiy hayoti, savdo-sotiq, ishlab chiqarish, to’qmachilik, va eng
asosiysi konchilik masalalari xususida qimmatli ma’lumotlar beradigan nodir
asarning muallifidir. Narshaxiyning «Buxoro tarixi» asari 943-944 (boshqa
ma’lumotlarga ko’ra 948-949) yillarda arab tilida yozilgan. Afsuski bu asarning ilk
to’liq matni saqlanmagan. Asarning bizgacha yetib kelgan qismi esa arab tilidan
fors tiliga qisqartirilib qilingan tarjima varianti bo’lib uni 1128 yilda Farg’onalik
Abu Nasr Ahmad ibn Muhammad ibn Nasr al-Kubaviy tarjima qilgan.Tarixchi
Narshaxiyning
«Buxoro tarixi ”asarida o’rta asrlarda Buxoroning ikki darvozasi (“Dari Registon”,
“Dari G’o’riyon”) bo’lganligi va bu darvozalar jimjimador bezaklari va tosh
supalari bilan ko’zni quvontirgani xikoya qilinadi.
Tarixchi Narshaxiyning ushbu asari O’rta asr shaharlari, ularda yashagan
xalqlarning ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli, toponimlar, numizmatik va boshqa
ma’lumotlarga to’la bo’lishi bilan birga ayni paytda biz yashab turgan Karmana
hududi tarixiy joylari, uning toponimikasi va etnografiyasi, tabiati xususida hikoya
qiluvchi tarixiy manba hisoblanadi. Aynan biz yashayotgan hudud tarixiga oid
manbalar mavjudligi bois tarix darslarida ushbu asarni o’rganish muhim ahamiyat
kasb etadi degan maqsadda kurs ishi yozish uchun biz bu mavzuni tanladik.
SHuningdek, mavzu shunchaki tarixiy manbalarga asoslanib tarix darslarini
mukammal o’rganish imkoniyatini bermasdan, balki, jahon tarixiga oid ayrim
mavzularni ham ushbu asardan foydalanib tayyorlashga bizga yordam berajagini
maktabda amaliyot o’tash jarayonida sinov darslari o’tib tajribada ko’rganmiz.
Tarixdan ma’lumki ushbu asar Buxoro tarixi yozilgan asarlarning eng qadimiysi
hisoblanib keladi bu asarning asl nusxasi bizgacha yetib kelmagan. Buxoro
2

yurtimizning qadimiy viloyati hisoblandi. Bu viloyat yurtimiz tarixan qadimiy
ekanini anglatuvchi yaqqol misol hamdir. Prezidentimiz Shavkat Miromonovich
Mirziyoyev 2018-yil Buxoroga qilgan tashrifida shaharni yangilashda bir qancha
o’zgarishlar va tarixiy maskanlarni yanada obodonlashtirish bo’yicha ko’rsatmalar
berdi bulardan - Poyi Kalon majmuasidagi tarixiy obidalarni ta’mirdan chiqarish
bo‘yicha loyihalar ishlab chiqildi. Bundan tashqari, Xo‘ja Nurobod ko‘chasida
joylashgan Abdulazizxon va Ulug‘bek madrasalarida ta’mirlash va tiklash ishlari
amalga oshiriladi. Ark qo‘rg‘oni majmuasi atrofi obodonlashtirilib, uning
ichkarisidagi bino va inshootlar ta’mirlanadi. Mir Arab madrasasi binosini qurish
va qayta tiklash ishlari olib boriladi 1
. Shu ko‘chada hunarmandlar rastasi quriladi.
O’rta asr shaharlarining rivojlanishi agrar yo’nalishda bo’lganligini bilamiz.
Hatto metallurgiya sanoati bilan shug’ullanuvchi shaharlar ham o’rta asr
davri sharoitida tog’ mintaqasi qishloqlariga bog’liq edi. Biz O’zbekiston tarixidan
o’rta asr madaniyati, san’at, me’morchilik, din, savdo-sotiq, pul zarb etish
masalalari xususida gapirayotib, bevosita o’sha davr yevropa mamlakatlaridagi
ushbu masalalarga oid tarixiy faktlarni keltirib o’tishimiz mumkin. YA’ni biz bu
o’rinda bevosita mavzulararo aloqadorlik va fanlararo aloqadorlik asosida dars
tashqil etamiz. Bu esa zamonaviy tarix darslari va zamonaviy tarix fani
o’qituvchisi oldiga qo’yilgan asosiy vazifalardan sanaladi.
Asarni o’rgana turib, o’quvchilarga Somoniylar davlati, Qoraxoniylar davlati,
ularning o’zaro boshqa o’rta asr davlatlari bilan olib borgan savdo-sotiq ishlari, pul
munosabatlari xususida gapirish mumkinligini angladik. Bu esa o’z navbatida
o’quvchilarni mavzular va darslarni o’zlari tahlil etish va manbalar asosida ularni
mustaqil izlanishga undashi mumkinligini ko’rdik. Somoniylarning mamlakatni
boshqaruv tizimidagi markazlashtirish siyosati uning yuksak darajada
rivojlanishiga xizmat qildi. SHaharlar o’sdi va ularning iqtisodiy – savdo aloqalari
kengaydi, mustahkamlandi. Choch, Iloq va Buxoroda shu asrlarda 50 dan ortiq
shaharlar bo’lgan. Ikkita savdo yo’li Chochga g’arbdan, Samarqand tomondan
1 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev joylarda amalga oshirilayotgan bunyodkorlik ishlari,
iqtisodiy-ijtimoiy islohotlarni borishi bilan tanishi maqsadida 2018-yilning 16-fevral kuni Buxoro viloyatiga tashrifi
3

kelib bu yo’l Buxoroning konchilik maxsulotlarini tashish, ayriboshlash va boshqa
amallarni bajarishga xizmat qilgan. Qadim Choch ham metallurgiya sanoati boy
makon bo’lgan, ammo kulolchilik, shishasozlik, ganchkorlik, yog’och va teri
maxsulotlari bir yurtnikidan ikkinchi biriniki qaysidir jihati bilan farq qilgan,
bunday mahsulotlar bozorlarni bezagan. X asr oxiridan Mavorounnahrda
qoraxoniylar hukmronligi o’rnatildi.
Qoraxoniylar mamlakatni boshqarishda somoniylardan juda ko’p narsalarni shu
jumladan, pul zarb etish an’analarini ham qabul qilganlar. Asarni Jahon tarixi
darslarida o’rganishning yana bir o’ziga xos tomoni mavjudki, tarix fani
o’qituvchisi o’rta asr madaniyati va san’ati, savdo-sotiq masalalari, konchilik va
qurilishlar, pullar zarb etilishi, karvonsaroylar, ulardagi ijtimoiy hayot masalalari
bilan yevropa va Osiyo mamlakatlari xalqlari tarixiga o’xshash va farqli jihatlarini
topib ularni qiyosiy tahlil etish orqali ham o’quvchida katta qiziqish uyg’otishi
mumkin.

I-bob. Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asari tarixiy manba sifatida o’rganilishi
1.1 Abu Bakr Narshaxiyning «Buxoro tarixi» asarida Karmana tarixi va
tarixshunosligi yoritilishi
Narshaxiy aslida o’z asariga qanday nom berganligi ma’lum emas. Shu
sababli asar qo’lyozma nusxalarda va hozirgi zamon ilmiy tarixiy adabiyotida ham
«Tarixi Narshaxiy» (Narshaxiy tarixi), «Tarixi Buxoro» (Buxoro tarixi), «Tahqiq
ul viloyat» (Viloyat haqiqatini aniqlash), «Axbori Buxoro» (Buxoro haqida
xabarlar)1 kabi har xil nomlar bilan yuritilib kelgan. Bu nomlardan keyingi uchtasi
4

asar mazmuni buyicha to’g’ri bo’lib, ulardan eng anig’i «Tarixi Buxoro» hozirda
tarixiy adabiyotda qat’iy o’rnashib qoldi. «Tarixi Narshaxiy» deb atalishi esa
yuqorida eslatib o’tganimizdek asarning bizgacha yetib kelgan nusxasi
Narshaxiydan boshqa kishilarning ham qo’shimcha va tahrirlari, qisqartirishlariga
uchraganligi tufayli tobora kamroq ishlatilib kelinmoqda 1
. Shunga binoan ushbu
nashrda ham asar nomi
«Buxoro tarixi» deb qabul qilindi.
«Buxoro tarixi»ni bosh manbaa sifatida o’rganib undagi qimmatli ma’lumotlarni
ilmiy tadqiqotlarga jalb qilish ishlari ko’p vaqtlardan beri davom etib kelmoqda.
Buxoroning VIII-XII asrlardagi tarixidan bahs etuvchi hozirgi zamon yirik ilmiy
tadqiqot ishlarining hammasidan ham «Buxoro tarixi»dan olingan ma’lumotlarni
uchratamiz desak mubolag’a qilmagan bo’lamiz. Masalan: Buyuk bobokalonimiz
Imom Al-Buxoriyning 1225 yilligiga bag’ishlab yozilgan «Moziydan taralgan
ziyo» 2
asarini yoritishda Abu Bakr Muhammad ibn Ja’far an-
Narshaxiyning asarlaridan o’rinli foydalangan holda Imom Al-Buxoriyning yashab
va ijod qilgan davrini shu asar asnosida ochib berganlar desak xato qilmagan
bo’lamiz. Tarixiy voqealarning shoxidi bo’lgan Karmana tarixi, tarixshunosligi
haqida juda ko’plab tarixiy manbaalar, ilmiy asarlar, tadqiqotlar, manbaalar va
boshqa ma’lumotlar mavjud.
SHu jumladan Muhammadjonov A.(«Karmana» yoki Karmana toponimiyasining
etimologiyasi haqida O’zbekiston tarixi 1999 yil), Axtam Hotamov, SHuhrat
Xalilov «Yillar sadosi» (T. «Adolat» 1995 yil), Abdulkarim Assomoniy «Al-
ansob», «Nasabnoma» (Tarjimon Razzokov A. Buxoro 1999 yil), S.Inoyatov
«Sohibqiron va Temuriylar nazari tushgan diyor» (T. «SHarq» 2002 yil),
A.Rahmonov «Avlodlar manzili», «Karmana» (1996 yil), Sadridin Salim Buxoriy,
Samad Azimov «Hazrat mavlono Orif deggaroniy» (Buxoro 2001 yil), V.V.Bartold
«Mo’g’ul bosqini davrida Turkiston» (Moskva 1963 yil), B.S.Molatonin «Gorod
na beregu Zarafshana» (Qizilqum 1999 yil), M.I.Rempel «Dalekoye i blizkoye»
1 «Sobraniye vostochnix rukopisey AN Uz SSSR» 1-tom T:. 1982.
2 S.Arziqulov – “Zamonaviy tarix darslarida narshaxiyning “Buxoro tarixi” asaridan foydalanish”.N:.2015.
5

(T.1991 yil), ye.R.Nekrasova «Xazii Buxari obmestveniye» (V O’zbekistane 1998
yil), P.P.SHubinskiyning «Buxoro ocherklari» (S.P.1962-yil), V.A.SHmikinning
«Varaxsha» (Moskva 1963 yil), O.K.Suharevaning «K istorii gorodov Buxarskogo
xanstva» (Tashkent-1958), Hofiz Tanish Buxoriy «SHarafnomai SHohiy» (T. 2-
tom 69 bet), Olmaxon Hayitova «Karmanalik buyuk siymolar va muqaddas
qadamjolar» (Toshkent YAngi avlod 2004-yil), S.Inoyatov X.To’rayev,
O.Xayitova «Amir Abdulahadxon davrida Karmana», S.Inoyatov, O.Xayitova
«Karmana tarix ko’zgusida» (SHarq Toshkent 2006- yil) shu asarlar qatori: Abu
Bakr Muhammad Ibn Ja’far Narshaxiyning «Buxoro tarixi»ni O’rta Osiyoning
yerli xalqlari tomonidan qachonlardir yozilib endi o’tmish asrlar sahifalarini
yoritish uchun xizmat kilib kelayotgan nodir yozma yodgorliklarning eng
qadimiylaridan biridir deyilsa, xato qilinmagan bo’ladi.
Shuni alohida ta’kidlab o’tish joizki, “Buxoro tarixi” asaridan Jahon tarixi
darslarida manbaa sifatida foydalanish tarix fani o’qituvchisidan katta mas’uliyat
talab etadi. Ammo zamonaviy tarix darslarini manbbalar va ashyolar asosida
tashkil etish bu zamonaviy tarix darsi va zamonaviy tarix fani o’qituvchisi oldidagi
muhim vazifalar sirasiga kiradi. Agar biz ilmiy ish yozish uchun tanlagan
mavzuning o’rganilganlik darajasi xususida fikr yuritadigan bo’lsak, bunda tarix
darslarida, ya’ni Jahon tarixi darslarida Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asaridan
foydalanish ilmiy mavzu sifatida alohida o’rganilgan emas, lekin, ushbu asardan
tarix darslarida foydalana turib o’lka tarixi, madaniyati va ma’naviyat, milliy urf-
odatlar, pul zarb etish, savdo-sotiq masalalari Buyuk ipak yo’llari tarixini o’rganish
jarayonida o’rganib o’tiladi.
Narshaxiyning «Buxoro tarixi» asari 943-944 (boshqa ma’lumotlarga ko’ra
948- 949) yillarda arab tilida yozilgan. Afsuski bu asarning ilk to’liq matni
saqlanmagan asarning bizgacha yetib kelgan qismi esa arab tilidan fors tiliga
qisqartirilib qilingan tarjima varianti bo’lib uni 1128 yilda Farg’onalik Abu Nasr
Ahmad ibn Muhammad ibn Nasr al-Kubaviy tarjima qilgan. Tarjimon
qo’lyozmaga o’z shaxsiy kuzatishlarini ham qo’shib, Buxoro tarixi buyicha o’zi
6

yashagan davrgacha bo’lgan voqealarni ham bayon qilgan 1
. Narshaxiy Buxoro
shahrining
tarixiy topografiyasi va uning ijtimoiy tuzilishi to’g’risida keltirgan ma’lumotlarni
keltirgan. Ma’lumotlarga qaraganda Imom al-Buxoriy yashagan davrda
mahallalarga bo’linish bo’yicha qadimiy an’analar saqlanib qolganligi tasdiqlandi
deb hisoblash mumkin. Markaziy Osiyoda bunday bo’linish tarixi antik davrlardan
ixtisoslashgan hunarmandlar mahallalari ham bo’lgan shahar tuzilishiga borib
taqaladi.
Imom Al-Buxoriy yashagan davr bilan ilk Markaziy Osiyo tarixnavisligining eng
ko’zga ko’ringan vakillaridan biri Abu Bakr Muhammad ibn Ja’far anNarshaxiy
yashab ijod qilgan davr orasida yuz yil ham o’tmagandi Narshaxiy ham
Buxoro mahallalarini tilga oladi. SHaharning mahallalarga bo’linishi feodalizm
davri uchun qonuniyat bo’lganligini tilga olgan, qarangki hozirgi vaqtda ham
shahar ma’muriy tuzilishida bunday bo’linish usuli mavjuddir. Narshaxiyning
Buxoroni ko’chmanchi kabilalar hujumidan mudofaa qilish maqsadida 782-783
yillarda shahar atrofini devor bilan urash buyicha ishlar boshlangani to’g’risidagi
ma’lumotlar diqqatga sazovor. Bu davrning qoldiqlari «Kampirak devor»
Narshaxiyda «Kampirak devor» deb atalgani haqida ma’lumot uchraydi. Bu asarda
Narshaxiy Buxoroning o’sha dvrdagi hunarmandchiligi haqida ham ma’lumotlar
berib o’tgan va Buxoro yaqinida joylashgan Zandana qishlog’ida tayyorlangan
mato va VIII-IX asrga tegishli Baytul-tiroz korxonasi haqida ham yozib qoldirgan 2
.
Narshaxiyning ma’lumotiga qaraganda bu yerda tayyorlangan buyumlar Shomga,
Misrga va Rumga ham olib ketilgan. Asarda keltirilgan ma’lumotlar hozirgi zamon
ilmiy tarixiy adabiyotida boshqa yozma manbalar hamda arxeologik, topografik,
etnografik va boshqa turli xil tarixiy materiallar bilan solishtirib bir qadar
yoritilgan. Navoiy viloyatining qadimiy maskanlaridan biri Karmanadir. Quyi
Zarafshon vohasida joylashgan bu go’zal diyor o’ziga xos tabiati, iqlimi, suv
sharoiti, libosi, zilol buloqlari, konchilik va kulolchilik san’ati, sangburlik va
1 Narshaxiy M. «Buxoro tarixi» asari . T. “Meros”. Kamalak. 1991.
2 Inoyatov S, O.Xayitova. «Karmana tarix ko’zgusida». «Sharq». 2006.
7

hunarmandchilik, dehqonchilik va chorvachiligi bilan qadim Turon zaminida ham
yuksak mavqega ega bo’lgan.
Karmana tarixi Buxoro tarixi bilan chambarchas bog’liq. Prezidentimiz
I.A.Karimov Buxoro shahrining 2500 yillik tantanasida nutq so’zlab: «Bu azim
Karmana, Boykend, Vobkent, Shofirkon, Romitan, G’ijduvon kabi qadimgi
kentlarni o’z bag’riga olgan. Bu yurt Sohibqiron Amir Temur hazratlarini dunyoga
keltirgan muxtaram zot Tegina Mohbegimning vatani sifatida ham barchamiz
uchun aziz va mo’’tabar» deb ta’kidlagan edi. Ota-bobolarimiz bosib o’tgan tarix
boskichlarini hech qachon o’zgartirib bulmaydi, chunki tarix allaqachon ruy
bergan. Endigi masala uni kay yusinda o’rganishda, talqin qilishdadir. Bu borada
xolislik, xakkoniylik asosiy mezonni belgilaydi.
Vatanimiz juda olis tarixga ega. «Oqsoch» tarixning tengdosh, Karmana vatanimiz
tarixida o’z o’rniga ega bo’lgan. Gap shundaki, asarning bizgacha yetib kelgan
nusxasining bosh so’zida aytilishicha, 1128-yil asli hozirgi Kuva shahridan bo’lgan
Abu Nasr Ahmad Ibn Muhammad Ibn Nasr Al-Kubaviy Narshaxiyning kitobini
«Ko’pchilik kishilar arab tilida yozilgan kitobni o’qishga rag’bat
ko’rgazmaganlilari» sababli o’z dustlarining iltimosiga binoan arabchadan fors
tiliga tarjima qilgan. U «arab tilidagi nusxada so’zlagan keraksiz va buning ustiga
ukiganda (kishi) tabiatida malollik orttiradigan narsalar» ni tarjimaga kiritmay
qisqartirib yuborgan unga yarim asr o’tgandan keyin asar yana qaytadan tahrirga
uchragan.
1178-1179 yillar mobaynida Muhammad Ibn Zufar Ibn Umar fors tilidagi
tarjimani ikkinchi marta qisqartirib bayon qilgan. Ammo asarni ukir ekanmiz, biz
unda, ba’zan mazkur 1178-1179 yillardan keyingi to 1220- yilgacha bo’lib o’tgan
tarixiy voqealar haqida ham qisqa-qisqa ma’lumotlar uchratamiz. Bu xoll shuni
ko’rsatadi Muhammad Ibn Zufardan keyin ham bir yoki bir necha bizga noma’lum
kishilar asarni tahrir qilganlar. Ular ham asarni qisqartirganlar deyishga asos
bo’lmasada, lekin qo’shimchalar kiritganliklari voqealar mazmunidan aniq
8

anglashilib turibdi. «Buxoro tarixi» ning biz tanishishga muyassar bo’la olgan
barcha qo’lyozma nusxalari, ular orasidagi ba’zi farqlardan qat’iy nazar, ana shu
1220-yilgacha davom ettirilgan matnni o’z ichiga oladi. Narshaxiyning hamda
uning asarini bevosita qayta ishlab arabchadan fors tiliga tarjima qilgan Abu Nasr
Ahmad va bu tarjimani qisqartirib bayon etgan Muhammad ibn Zufarlarning asl
nusxalari esa hozirgacha ham manbashunoslik Fani uchun noma’lumligicha kolib
kelmokda. Lekin bizgacha yetib kelgan asar nusxasining mazmuniga qaraganda,
shuni aytish mumkinki, tajimon Abu Nasr Ahmad ham, qisqartiruvchi muharrir
Muhammad ibn
Zufar ham o’z ishlariga oddiy mustaqil bir tus berganlar.
Tarjimon Abu Nasr Ahmad Narshaxiyning arab tilidagi nusxasida mavjud bo’lgan
ba’zi mavzularni tashlab ketish bilan bir qatorda asarga katta tarixiy qimmatga ega
bo’lgan ko’pgina ma’lumotlarni qo’shgan va bunda u o’z davridan ilgarigi
voqealarni yoritish uchun boshqa tarixiy manaalardan foydalangan. Bu
manbaalardan biri Abu Nasr Ahmadning o’zi ko’rsatib o’tgani abul Hasan
Abdurahmon ibn Muhammad Nishopuriyning «Xazoin ul-ulum» nomli asaridir.
Bu asarning bizning davrimizgacha yetib kelgan kelmaganligi hozircha ma’lum
emas. Ammo undan keltirilgan «Buxoro tarixi»dagi ayrim satrlarning o’zi ham
Abul
Hasan Abdurahmonning kitobi nakadar muhim bir tarixiy manbaa bo’lganligini
ko’rsatadi.
«Xazoin ul-ulum»dan ma’lumotlar keltirilishi haqiqatdan ham Abu Nasr Ahmad
ibn Muhammad tomonidan bajarilganligiga esa qisqartiruvchi muharrir
Muhammad ibn Zufarning o’z nomidan keltirib Ahmad ibn Muhammad Nasr
shunday deydi. Abulhasan Nishopuriy «Xazoin ul-ulum»da aytishicha degan
so’zlari shubhasiz dalildir. Ana shu mazmundagi ko’p jumlalar yana shuni
ko’rsatadi Narshaxiyning asariga qo’shimchalar kiritgan kishi asosan tarjimoni
Abu Nasr
9

Ahmad bo’lib, Muhammad ibn Zufarning ishi, kat’iy kilib ayta olmasak ham fors
tilidagi tarjimani «qisqartirib bayon qilishdan» iborat bo’lgan. Navoiy viloyatining
qadimiy maskanlaridan biri Karmanadir.
Quyi Zarafshon vohasida joylashgan bu go’zal diyor o’ziga xos tabiati, iqlimi, suv
sharoiti, libosi, zilol buloqlari, konchilik va kulolchilik san’ati, sangburlik va
hunarmandchilik, dehqonchilik va chorvachiligi bilan qadim Turon zaminida ham
yuksak mavqega ega bo’lgan. Karmana tarixi Buxoro tarixi bilan chambarchas
bog’lik. Prezidentimiz I.A.Karimov Buxoro shahrining 2500 yillik tantanasida nutk
so’zlab: «Bu azim Karmana, Boykend, Vobkent, SHofirkon, Romitan, Gijduvon
kabi qadimgi kentlarni o’z bagriga olgan. Bu yurt sohibqiron Amir Temur
hazratlarini dunyoga keltirgan muxtaram zot Tegina Moxbegimning vatani sifatida
ham barchamiz uchun aziz va mo’tabar» deb ta’kidlagan edi. Hamma shaharlar
kabi Karmana ham o’z tarixi davomida turli nom va afsonalarga ega bo’lgan. Bu
qadimiy maskan haqida har xil rivoyatlar, afsonalar va ta’riflar bo’lib tukib
kelingan. Alloma Abu Bakr muhammad ibn Ja’far anNarshaxiyning «Buxoro
tarixi» kitobida Buxoro va unga qo’shilgan joylar bobida Karmanaga shunday
ta’rif bergan «Karmana Buxoro qishloqlari jumlasidan bo’lib uning suvi Buxoro
suvidan keladi: Xiroji buxoro xirojiga kushiladi.Uning o’ziga tegishli alohida bir
qishloq ham bor: unda masjidi jome barpo etilgan.Karmanada adib va shoirlar ko’p
bo’lganlar. Masalda aytilishicha, qadim vaqtlarda Karmanani «Badyayn xurdak»
(ko’zacha) deb ataganlar.Buxorodan to Karmanagacha un to’rt farsangdir.
Narshaxiy Karmanani ko’zachaga o’xshatishi boisi ramziy ma’noga ega.
CHunki bu joyning iqlimi (turmushi) tuprog’i, suvi, nobotot olamining afzalliklari
Xazina To’la ko’zaga qiyos kilib olingan bo’lsa ajab emas. Karmananing Karmana
deb atalishi haqida bir necha afsonalar mavjud: Shu jumladan A.Xotamov va
SH.Halilovlarning «Yillar sadosi» kitobidagi afsonada shunday
deyishgan.Qadimda karmana beklaridan birining Amina ismli kizi ogir dardga
chalinib kar bo’lib koladi.
10

Kizini usha zamonning atalgan tabiblariga ko’rsatishadi, ammo foydasi bulmaydi.
Bir kuni bir tabib bekning oldiga kelib, kizingizni baland joyga utkazib, atrofiga
odamlarni yigib «Kar Amina, Kar Amina» deb bakirish kerak, shunda kizingiz
uyalganidan ta’sirlanib kulogi ochilib ketadi degan.Bek kizini baland joyga utkazib
tabib aytgan ishni kiladi. Qiz bu tahqirli tadbirlardan ta’sirlanib sog’ayadi, ya’ni
kar quloqlari ochilib ketadi. Go’yo Kar Amina iborasi keyinchalik Karmanaga
aylangan emish. SHu kitobning boshqa afsonasida esa Iskandar Zulqarnayn butun
dunyoni zabt etadi. U Buxoro yerlarini bosib olib Nurota tog’lari orqali Zarafshon
daryosi tomon kelayotganda baland kir usitidan daryo soxilidagi go’zal,
xushmanzara «kent»ni ko’rib unga maxliyo bo’lib: «Karmeno» (Karmen grekcha
so’z bo’lib go’zullik ma’nosini beradi-mualliflar) deb yuborgan. SHundan so’ng bu
joylar Karmana deb atalgan bo’lsa ajab emas.
Boshqa manbalarda Karmana nomi arablardan olgan, ya’ni arablar Zrafshon
soxilida joylashgan shaharning tuprogi, suvi. Tabiati Armanistonga uxshash
bo’lgani uchun «Ka Arminita» (Armanistonga uxshash) deb atashgan
deyishadi.V.Bartold «Geograficheskiye ocherki» M.1963 149-bet, Professor
X.Hasanov esa o’z asarlarida «Karmana» so’zi ma’nosini «eski manzilgox, eski
qishloq» deb ta’riflagan. Buyuk vatandoshimiz Zaxiriddin Muhammad Bobur
«Boburnoma» asarining «1495-1497 yil voqealari» bobida: Buxoro va Samarqand
O’rtasida xushmanzara Karmana viloyati bor deb ta’rif berib ketgan.Xullas hozirgi
davrdagi tarixiy va ilmiy manbalarda «Karmana» so’zining asl ma’nosi
etimologiyasini uchratib bulmadi. Lekin bu boradagi izlanishlar davom etyapti deb
ta’kidlab o’tgan A.Xotamov va Halimovlar o’z kitobida. Karmana nomi 712 yilda
tilgan olingan birinchi manbalardan biri Eronlik muarrix Abduja’ Muhammad ibn
Jarir at-Tabariyning «Tarix ar-Rasul va-l-muluk» (Paygambarlar va shoxlar tarixi)
asaridir.
Narshaxiyning Karmana qadimgi nomi «Badiyayi xurdak» to’g’risidagi ma’lumoti
esa bevosita shahar yoki qishloq haqida emas, bu hududning egallagan urni,
tabiatiga oiddir. Ikki so’z birikmasidan tashqil topgan bu toponimining birinchi
11

qismi «Badiya» emas, «Dasht», «CHo’l» ma’nolarini anglatadi. «Badiya» so’ziga
biriktirilgan «xurd» so’zi esa forscha bo’lib u «kichik, mayda» kabi tushunchalarni
bildirgan.Bu so’zga biriktirilgan «ak» suffiksi vositasida u «juda kichik, mayda»
sifatiga ega bo’lgan. «Badiyayi xurdak» toponimini hosil etgan. Bunday shaklda
toponim «ko’zacha» esas, balki «kichik chul» ma’nosini anglatgan. Tarixda dasht
yoki chul axli o’zbek va tojik xalqlari tillarida «Badiya axli va badiya nishin» 1
kabi
iboralar bilan atalib kelingan.Arablar esa dashtliklarni badaviy deb atashganlar.
Qadimgi Badiyaviy xurdak dashtini Sharqiy qismi o’zlashtirilib, ilk O’rta asrlarda
Karmana rus-tog’i shakllangan. Zarafshon va Nurota tizmalarining oraligida
joylashgan bu dashtlik yerlarning o’zlashtirilmagan g’arbiy qismi so’nggi O’rta asr
yozma manbalarida Cho’li Malik va Malikcho’l nomlari ostida tilga olinadi.
Buxorodan Samarqand tomon yunalib, Cho’li Malikni kesib o’tgan qadimgi karvon
yo’li bo’ylab IX-XI asrlarda qator karvonsaroylar va rabotlar qad ko’targan.
Hozirgacha saklangan Raboti Malik va Malik sardoba kabi imoratu inshootlarning
qoldiqlari usha davrning nodir obidalaridan hisoblanadi. Shubhasiz Karmana
toponimii to’g’risida yukorida keltirilgan ma’lumotlar ushbu atamaning turli
shakllarda yozilishi hamda rivoyatlarga asoslangan uning etimologiyasi bo’yicha
ba’zi bir uxshatishlarga oid bo’lib «Karmana» toponimining haqiqiy etimologiyasi
uning morfologik tahlili asosida aniqlanadi 2
. Avvalo shuni qayd etish joizkim deb
yozadi A.Muhammadjonov, «Karmana» atamasi qanday shaklda yozilmasin, u uch
komponentli toponimlar qatoriga kiradi. U so’z bog’lovchi suffiks morfema «kar»
subsrat-o’zak «Men» yoki «Man» hamda nom yasovchi tipoformant «a»
birikmasidan shakllangan.Atamaning morfemasi «kar» aholi talaffo’zida ko’pincha
«har» ba’zan esa «kal» shakllarida yuritilib, undagi dastlabki «k» harflari bilan,
oxirgi «r» harfi esa «l» harfi bilan o’rin almashgan. Natijada Buxoro vohasi tarixiy
geografiyasida «Harkon» «Harjon» va «Kalnon» kabi qadimiy atamalar yuzaga
kelgan.Bu atamalar, garchi «Karmana» toponimiga bevosita alokador bo’lib, uning
utrli shakldagi leksemalari ekaniga shubha qoldirmasada biroq uning
1 Jurayev N. (Agar ogohsen). Toshkent. 1998 yil.
2 Moziylan taralgan ziyo». «Sharq». Toshkent .1998 yil
12

etimologiyasiga aniqlik kiritish imkonini bermaydi. Bu borada masalani «har»
morfemasi sifatdosh tarzda birikib hosil etgan.
Ayrim atamalarning tahlili vositasida ma’lum darajada oydinlashtirish mumkin.
Masalan xalqimiz yirik toshlarni «Harsang» tog’ tizmalari oraligidagi kisikni
«tang» kengroq qisiq yerlarni esa «hartang» panjalari yirik qisqichbaqani
«harchang», filning ulkan tumshugini «Hartum», xayvon kuchi bilan ishlaydigan
tegirmonni «Haros» nomlari bilan atagan. Demak bunday atamalarga birikib
kelgan «Har» morfemasi «katta» va «ulkan» kabi sifatlarni ifodalagan. Agar
«Karmina» yoki «Karmana» atamasiga birikkan «Kar» morfemasi «Har» shaklida
belgilansa u vaqtda toponim «Harmina» yoki «Harmana» talaffo’zini oladi.
Binobarin «minman» substratining sifatdoshi tarzida uning kattaligini ifodalab
mazkur toponim etimologiyasiga ma’lum darajada aniqlak kiritadi.
Xullas, «Karmana» atamasi bunday shaklda «Katta min» yoki «Katta man»
iborani vujudga keltiradi. Xo’sh, «min» va «man» leksemalari qanday ma’noni
bildiradi. O’rta Osiyoning tarixiy topnimlari orasida «min» va «man» shaklidagi
o’zaklar birikmasidan iborat qator atamalar: Zomin, Kamin, Famin, Mankat,
Gardiman, Zerman, Saman, Sarmangan va Xudimakon kabi joylar yozma
manbalarda qayd etilsada ularning aksariyati «man» o’zakli atamalar bilan
bog’likdir. SHuni e’tiborga olganda fikrimizcha «Karmana» toponimining asl
o’zagi
«min» emas balki «man» shaklida bo’lgan. CHunki «man» so’g’diycha so’z bo’lib,
u saroy «koshona» va «qarorgoh» kabi ma’nolarni anglatgan.
Bunday tahlilda «Karmina» emas «Karmana» toponimining asl shakli «Harman»
yoki «Harmana» bo’lib, u «Katta saroy», «Oliy qarorgoh» kabi tushunchalarni
bildirgan, degan xulosaga kelish mumkin. CHunonchi O’rta Osiyoning tarixiy
toponimlari orasida tarixan keyinroq davrlarga oid Qorasaroy, Oqsaroy, O’rtasaroy
va Buttonsaroy kabi qator joy nomlari uchraydi. Mashhur qadimshunos olim
M.M.Isxoqov esa, Karmana (Karmina) toponimi tarkibida kara-
13

«Katta karvon yo’li» mayena (Qadimgi avestocha medana) «O’rtalik» qismlariga
ajratiladi. Demak Karmana «Karvon yo’li yarmida joylashgan manzil» deb
izohlanishi mumkin, deb ko’rsatadi 1
.
Karmana shahri Somoniylar davrida muayyan siyosiy mavqega ega edi. 874yilda
Buxoroda boshlanib ketgan to’sto’polonlar natijasida hokimiyat tepasiga kelgan
Somoniylar sulolasining vakili Ismoil Somoniy ham Karmanada Buxoro hokimi
etib tayinlanib, boshiga shoxlik toji quyildi. XII- asrda yashab o’tgan Imom
Abdukarim as-Somoniy Karmana rus tog’i hududidan okib o’tgan Zarafshon
daryosining ikki soxillari bo’ylab arfod va varkut, mizyamajkos haramkas yoki
hargankas va harjankas hamda Xudimankon kabi katta kichik shahar va qishloqlar
joylashgan.Aholi yashagan bu qadimgi geografik punktlar orasida eng gavjumi
Karmana Sharqda qadimgi So’g’d yo’li ustida Arfud yoki Varkud qishog’i
joylashgan deb ko’rsatadi. Istoxriyning yozishicha Poysand tomon yunalgan
karvon yo’lining ung tomonida Karmanadan bir farsax SHarqda so’g’d yo’lidan
chaprokda esa Hargandkas nomli qishloq o’rin olganligini qayd etadi. Tarixiy
manbalarning guvohligiga qaraganda, Buxoro atrofida Narshax, Tavois, (Arduk)
va Karmana yo’ldosh shaharchalar joy olgan. Osoyishtalik yillarida bunday
shaharchalarning aholisi avvalo karvon yo’li orqali shahar va mamlakatlararo olib
boriladigan tashqi savdo hamda yilda bir xafta bo’ladigan jaxon bozorida
katnashib, markaz bilan iqtisodiy jixatdan chambarchas bog’lanib turgan.
Notinchlik va yovgarchilik davrlarida esa bunday yo’ldosh shaharchalar kalkon
maskanga aylanib yovning dastlabki zarbasiga duchor bo’lgan. Qolaversa yo’ldosh
shaharchalar mahalliy hokimiyatning yoki podsho valiahdlarning qarorgohi, o’zga
mamlakat elchilarini kutib olib, ko’zatadigan hamda o’zaro sulx shartnomalari
to’ziladigan maskan hisoblangan.
Karmana ham shular sirasiga kiradi. SHunday shaharlarlardan biri Tavoisdir.
Demak, “Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asari jahon tarixini o’rganishda tarixiy
manba sifatida” deb nomlangan ilmiy mavzu har jihatdan dolzarb ekanligini yana
1 www.ziyouz.uz

14

bir bor ta’kidlashimiz joiz. CHunki biz Karmana tarixiga doir bir qancha
manbalarga murojaat qilib, uning toponimi, etnonimi, unga doir numizmatik
materiallarni o’rgandik. Ammo Buyuk ipak yo’li ustida joylashgan ushbu makon
bu ko’hna tarixning jonli guvohidir. Biz bunday tarixiy voqealar aks etgan
asarlarda tarixning tarixshunosligi masalalariga ham e’tibor qaratishga harakat
qildik.
Jahon tarixi darslarida Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asaridagi tarixiy
jarayonlarni o’rganib, ularni tahlil qilib, darslarda joy nomlari, qadim suv
havzalari, ariq va zovurlar, tarixiy manzil va inshootlar bilan bog’lab o’rganish
Tarix fani o’qituvchisining asosiy vazifasi hisoblanishini anlagan holda izlanish
talab etiladi.

15

1.2 O’rta asrlar Buxoro tarixini yoritib bergan «Buxoro tarixi» asarida
toponomik, etnografik ma’lumotlar talqini.
“O’zbekistonning mustaqillikka erishuvi milliy madaniyatimiz tarixini
o’rganishga, u haqida xolisona fikr bildirishga katta imkoniyatlar yaratdi, osori –
atiqa yodgorliklarimizni asrash, milliy qadriyatlarimizni tiklash, qadimiy boy
tariximizni bir yoqlama yoritish, chegaralash, ma’lum jarayon va ilm – fam
arboblarining faoliyati va xizmatini inkor etishdek noto’g’ri g’oyalar va usullardan
tozalashga, hur fikrlilikka sharoit tug’dirdi” 1
.
Madaniy merosimizni, o’tmish qadriyatlarimizni keng va har tomonlama o’rganish
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimovning ma’ruzalarida bir necha
bor ta’kidlanganidek, hozirgi milliy ma’naviyatimizning chuqur tarixiy ildizlarini,
shakllanish bosqichlari va xususiyatlarini ochib berish zarurdir. Bu esa, o’z
navbatida, milliy g’urur, tariximiz, o’tmish avlodlar xizmatiga hurmat – e’tiborni,
xalq mehnatiga, vatanga sevgi tuyg’usini shakllantirish, yangi jamiyatimizning
to’g’ri rivojini, kelajagini oqilona belgilash, yuksak demokratik davlat qurish
uchun xizmar qiladi.
Mo’g’ullar istilosi butun Mashriq zaminga zarba berganidek, Karmana viloyatiga
ham unglanmas fatorat yetkazdiki, faqat Temuriylar va xususan SHayboniylardan
Abdullaxon II (1533-1557-1598-yillarda) davrida Shayx Xudoydod Azizon va
Qosim Shayx Azizon singari kutb zamonlar hamda boshqa allomalar yetishib,
qadim shahar xukuk bagishladi, ashtarxoniylar va mashkitiylar xumronligi yillarida
esa Eshon Imlo (Avliyoullox, shoir, olim Buxoroi SHarifdagi xonakasi mang’it
amirlarining sulolaviy qabristoni bo’lgan, 1920-yillarda bu mozoristonni sho’rolar
yo’qotgan) Qozi Zuxayr (1688-1758) fikxga oid asarlar bitgan. (Buxoro xonligida
Qozikalon vazifasini bajargan).
Qozi Zuxayrning o’g’li Mirmuhammal Vafo Karminiy (1712-1784) esa
«Tuhfai xoniy» yirik tarixiy asar muallifidir. Toxiriylar va somoniylar hukmronligi
davridagi kabi ilm fan kishilariga davlat gamxurligi asosan Temuriylar va
1 O. A.Suxareva. «K istorii gorodov Buxarskogo xanstva» T.1958.
16

SHayboniylar davrida davom ettirilgan bo’lsada, Ashtarxoniylar va mang’itlar
davrida bu an’ana deyarli zaiflashib, Mavorounnaxrda jumladan, tarixiy Karmana
viloyatida ham ilm fan rivojlanishiga ta’sir etib, yirik allomalar yetishishi zaminini
ancha susaytirib yubordi. Xullas tarixiy Karmana viloyati (1868 yilda Zirabuloq
jangidan so’ng Xatirchi, Ziyovuddin, Karmana bekliklari paydo bo’lgan)ning
butun mintaqada kechgan tarixiy jarayonlarni to’liq aks ettiradi.
So’nggi O’rta asrlar xususan, Buxoro xonligida mang’itlar sulolasi hukmronlik
qilgan davr (XVIII-asrning oxiri XX-asrning 20 -yillari) da Karmana viloyati
alohida imtiyozli beklikka ajralib, u Buxoro Amirining valiahdi tomonidan
boshqarilgan. Jumladan, Amir Abdulahad vafotidan so’ng Karmanada dafn etilgan.
Shular singari zoti azizlaru va Shayxlar faoliyatini, ularning boy tarixiy merosini
tadqiq va tashfiq etishga bugungi kunda ma’naviy extiyoj tug’ildi. Zeroki ular
jamiyatdagi ma’naviy muvozanatni saklab turishga harakat qilganlar, konli
nizolarni oldini olishga intilganlar, ko’pgina Amir Kulolning 4 o’g’illaridan
to’ng’ichi Amir Burxonni hazrat Bahovuddin Naqshband 3-o’g’illari amir
Hamzani mavlono Orif Degarroniy o’z tarbiyalariga olganlar. Bahovuddin
Naqshband 7 yil davomida o’z ustozlari yashagan Karmananing Raboti Malik
karvonsaroyidan uzoq bo’lmagan Hazora qishog’iga tez-tez tashrif buyurib, hatto
Raboti Malik qo’rg’onida mardikorlik kilib, ustozlari Orif Degarroniyga sovga
salom bilan borib turganlar.18
Bahovuddin Naqshband har safar Xatirchiga qarindoshlari huzuriga borganda ham
Hazora, Raboti Malik va Karmana orqali o’tganlar 1
.
V.V.Bartoldning e’tirof etishicha XII-asrda xorazmshox Elbarsxon (11561172)
tomonidan Karmana shahri vayron qilingan. 1153 yilda O’rta Osiyoning mashhur
muarrixi va adibi Abdulkarim As-Samoniy (1153-1167) Buxorodan Samarqandga
qilgan safari vaqtida Karminada 1 kecha kundo’z to’xtab uni harobazor bo’lib
qolganini kuzatgan. Keyinchalik u qayta tiklanib ayniksa Temur va Temuriylar
davrida, SHayboniy va SHayboniylar davrida yana yirik shaharga aylangan. Aynan
XVI-XIX asrlar mobaynida Karmana Buxoro xonligining yirik viloyat
1 S.Inoyatov, O.Xayitova. «Karmana tarix ko’zgusida». «Sharq». 2006.
17

markazlaridan biri sifatida muhim siyosiy mavqega ega edi. Ayniksa XVI asrda u
Shayboniyzodalarning yirik mulklaridan biriga hamda katta ahamiyatga molik
harbiy platdarmiga aylandi. 1512-13 yillarda Karmanada SHayboniylardan Jonibek
Sulton XVI 30-yillaridan boshlab esa Abdullaxon 2 ning otasi Iskandarxon
hukmronlik qildi.
Karmana nomi XVI-XIX asrlarda yaratilgan tarixiy asarlarning kariyb barchasida
qayd etiladi.Bo’lar Hofiz Tanish Buxoriyning «Abdullanoma», Muhammadiyor
ibn Arab Katagonning «Musaxxir al-Bilot», Mirmuhammad Amin Buxoriyning
«Ubaydullonoma», «Muxit at-tavorix», Abdurahmon Davlat Tolening «Tarixi
Abdulfayzxon», Hazrat Olim Shayx Azizonning «Lamaxot min nafaxot alquds»,
Muhammad Vafo Karmanagiyning «Tarixi Raximxoniy», Mirza Somiyning
«Tarixi salotin-i mang’itiya» asarlaridir 1
. Mamlakat hayotida kechayotgan jushkin
ijtimoiy siyosiy voqealar davrida mashhur shaxslar yetishib chikadi. Bu ijtimoiy
tarixiy zaruriyat hisoblanadi.XVI asrda Mavorounnaxrda shunday tarixiy vaziyat
vujudga keldi.Temuriylar o’rniga hokimiyat tepasiga kelgan yangi
sulolaSHayboniylar sulolasi o’zining bir asrlik hukmronligi davrida Mavorounnaxr
ijtimoiy madaniy hayotida ko’zga ko’rinarli iz qoldirdi.
XVI asrning 2-yarmida Buxoro poytaxtga aylanib, gullab yashnashida mamlakat
hukmdori Abdullaxonni xizmatlari salmoqli bo’lgan bo’lsa, zabardast
hukmdorning harbiy siyosiy muvaffaqiyatlarida esa Karmanalik mashhur so’fiy
hazrat Qutb ul-avliyo Qosim Shayx Azizonning xissasi beqiyosdir. Qosim Shayx
to’g’risidagi ma’lumotlar asrlardan asrlarga kuchib, bizning davrimizgacha yetib
keldi.Shayx to’g’risidagi ma’lumotlar hofiz Tanish al-Buxoriyning
«Abdullanoma» (SHaraf-nomai shoxiy) Xasan Xo’ja Nisoriyning «Muzakkir ul-
axbob», Hazrat Olim Shayx Azizonning «Lama’ot min nafaxot ul-kuds»,
Muhammad Toxir Eshon Xorazmiyning «Tazkirat ul-avliyo» (Tazkiran Toxir
Eshon), Sayyid Muhammad Nosiriddinning «Tuxfat az-zoirin» asarlarida
uchraydi.Muhammad Toxir Eshon
«tazkirasi» Qosim Shayx to’g’risida qimmatli ma’lumotlarni beribgina qolmay,
1 Axtam Hotamov, SHuhrat Xalilov. “Yillar sadosi”. T.Adolat. 1998 yil
18

Shayx ma’naviy silsilasi davomchilari, ya’ni halifalari haqida ham so’z yuritadi.
Asar hijriy 1159-60 melodiy 1746-47 yillarda yozilgan bo’lib qo’lyozma nusxalari
O’zbekiston fanlar akademiyasi SHarqshunoslik institutida saklanadi.19Unda
Qosim Shayx faoliyatiga keng o’rin berilgan hamda boshqa tarixiy manbalarda
uchramayligan muhim ma’lumotlar keltirilgan.
Hazrat kutb ul-avliyo Qosim Shayx Azizon taxminan XVI asr boshlarida
Karmanada tavallud topdi. Ul zotning tug’ilgan yili biror bir manbada aniq
ko’rsatilmagan, shu sababdan bu karash faqat taxminlarga qurilgan. U
tasavvufining jaxriya (zoxiriy fikr) sulukiga mansub bo’lib, ma’naviy ruxoniy
silsilasi Hazrat Xo’ja Ahmad YAssaviyga bog’lanadi. Qosim Shayx Xo’ja Ahmad
YAssaviydan boshlanadigan jaxriya silsilasida 13-xalqada turadi: Xo’ja YUsuf
Hamadoniy, Sulton ul Orfin Xo’ja Ahmad YAssaviy, Xakim Ota, Hazrat Zangiota,
Hazrat Sayyid Ota, Hazrat Sadr, Hazrat Elomon Ota, Shayx Ali Shayx, Mavdud
Shayx, Xodim
Shayx, Shayx Jamoliddin, Shayx Xudoydod, Xo’ja Mulloi Nuriy, Qosim Shayx.
Qosim Shayxning buzrukvor Shayx darajasiga yetishishida Shayx Xudoydod
valiyning ta’siri katta bo’ldi.
Shayx Xudoydod valiy XVI asrning 30-yillarigacha jaxriya sulukining yirik
namoyondasi sifatida faoliyat ko’rsatadi. Muhammad Toxir Eshon «Tazkira»sida
qayd etilishicha, Shayx Xudoydodning otasi juda kambag’al bo’lib, chuponlik
orkasidan kun kechirgan. Xotinni xomila tulgogi tutganda, ya’ni Shayx Xudoydod
to’g’ilayotganda chirok yogi topilmay kolibdi. Lekin nogox gaybdan yongan
chirok paydo bo’lib, 40 kecha-kundo’z ravshanlik bo’libdi. Shayx Xudoydod
to’g’ilayotganda sodir bo’lgan bu karomat sirlari chakalokning o’ziga ham yukkan
ekan, hazratining avlodlaridan biri Xo’ja Fuzayl (XVIII asr)dir.
Shayx Xudoydod ota yurti bo’lmish Samarqand yaqinidagi Gazira qishog’idan
Buxoroga kelganda Jo’yboriy Shayxlar bilan suxbatda bo’lgan. Buxoroga
kelayotib u Karmanada ham tuxtab, shahar buzrukvorlari bilan mulokotda bo’ladi.
19

Bu davrda hali yosh bo’lgan Qosim Shayx ham usha suxbatlar ishtirokchisi
bo’lgan, Shayx Xudoydodning zikri sa’molarida qatnashgan. Shayxning pand
nasihatlarini, tasavvuf nazariyasiga oid va’zlarini eshitgan va ularda aytilganlarga
rioya qilgan.
Shayx Xudoydod Valiy vafotidan so’ng (1532) Qosim Shayx jaxriya sulukining
yetakchi Shayxlaridan biriga aylanib qoldi, atrofiga muridlar to’plana boshlandi.
Hatto shayboniy sultonlar ham bundan mustasno emasdilar. Buxoro hukmdori
Abdullaxonning Qosim Shayxga bo’lgan ixlos-e’tikodi manbalarda qayd etilgan
ma’lumotlardan ma’lum. U Qosim Shayxga bo’lgan e’tikodi yuzasidan hijriy 966
chi, melodiy 1558 yilda Karmanada xonaqoh barpo etdi. Xonaqoh Abdullaxon
hokimiyat tepasiga kelgandan so’ng Buxoro viloyatida kurdirgan birinchi
binolaridan hisobalanadi. Bino qurilishiga Qosim Shayxning ham mablagi
sarflanganligi va uning o’zi ham tashabbuskor bo’lganligi ehtimoldan xoli emas.
SHayboniylardan biri kechasi Qosim Shayx etagini tutishga jazm etgan. Rustam
Bahodirxon ibn Jonibek sulton shundaylardan bo’lib, u dastlab Mavlono Shamsi
(Shayx Halaf)ga murid tushgan.Buxorolik tazkiranavis XasanXo’ja Nisoriy
(15161597) ning «Muzakkir ul-axbob» (dustlar yodnomasi) asarida
ta’kidlanishicha, Rustam Bahodirxon saltanat ishlaridan kura suluk yo’lini afzal
ko’rib, Mavlono Shamsi Halafga ergashadi. Mavlono Shamsi Halaf qayerda
kavushini yechsa uni qo’liga olib ko’tarib turar va bu ishni sharaf deb hisoblar
ekan. Mavlono Shamsi
Halaf vafotidan so’ng Rustam Bahodirxon zamona murshidi va davron muktadosi
Qosim Shayx Azizonga e’tikod qo’yadi.

20

2.1. Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asarining boblarga bo’lib o’rganilishi
Asarning hozirgi davrgacha yetib kelish tarixi boshqa qo‘lyozma
manbalardan ko‘ra boshqacharoq bo‘lib, uni o‘rganshidan avval bu haqda qisqacha
ma’lumotga ega bo‘lib olish unda keltirilgan ma’lumotlardan to‘g‘ri foydalanish
uchun albatta zaruriydir. «Buxoro tarixi»ning bosh so‘zida aytilganidek, uni
dastavval Buxoroning Narshax qishlog‘idan bo‘lgan Abu Bakr Muhammad ibn
Ja’far an-Narshaxiy 943— 944 yillarda arab tilida yozgan. Hozirda Narshaxiyning
nomi O‘rta Osiyoning VIII—XII asrlar tarixiga oid deyarli barcha ilmiy tadqiqot
ishlarida tilga olinadi-yu, ammo uning hayotiga oid biror to‘liq ma’lumot
keltirilmaydi. Bunga sabab, uning o‘z asarida ham va unga yaqin davrlarda
yashagan boshqa mualliflar asarlarida ham shunday ma’lumotlarning
kgltirilmaganligidir. Faqat Sam’oniyning «Kitob ulansab» asarida uning to‘la nomi
Abu Bakr Muhammad ibn Ja’far ibn Zakariyo ibn Xattob ibn Sharik ekanligi va u
Buxoro ahlidan bo‘lib, 286 (899) yili tug‘ilgan va 348 (959— 960) yili vafot
etganligi eslatiladi 1
.
1 S.Inoyatov «Amir Temur Raboti Malikda». Toshkent. Sharq. 1998 yil.
2
Inoyatov S, O.Xayitova. «Karmana tarix ko’zgusida». «Sharq». 2006.
21

«Buxoro tarixishing esa arab tilidagi asl nusxasi bizgacha yetib kelgan emas,
to‘g‘rirog‘i, hali shu vaqtgacha uning mavjudligi haqida biror ma’lumot yo‘q. Gap
shundaki, asarning bizgacha yetib kelgan nusxasining bosh so‘zida aytilishicha,
1128 yiln asli hozirgi Quva shaharidan bo‘lgan Abu Nasr Ahmad ibn Muhammad
ibn Nasr al-Quboviy Narshaxiyning kitobini «ko‘pchilik kishilar arab tilida
yozilgan kitobni o‘qishga rag‘bat ko‘rgazmaganliklari» sababli o‘z do‘stlarining
iltimosiga binoan arabchadan fors tiliga tarjima qilgan. U «arab tilidagi nusxada
so‘zlangan keraksiz va buning ustiga o‘qiganda (kishi) tabiatida malollik
orttiradigan narsalar»ni tarjimaga kiritmay qisqartirib yuborgan. Undan yarim asr
o‘tgandan keyin asar yana qaytadan tahrirga uchragan: 1178—1179 yillar
mobaynida Muhammad ibn Zufar ibn Umar fors tilidagi tarjimani ikkinchi marta
qisqartirib bayon qilgan 2
. Ammo asarni o‘qir ekanmiz, biz unda, ba’zan, mazkur
1178-1179 yildan keyingi to 1220 yilgacha bo‘lib o‘tgan tarixiy voqealar haqida
ham, qisqaqisqa ma’lumotlar uchratamiz. Bu hol shuni ko‘rsatadiki, Muhammad
ibn Zufardan keyin ham bir yoki bir necha bizga noma’lum kishilar asarni tahrir
qilganlar. Ular ham asarni qisqartirganlar deyishga asos bo‘lmasa-da, lekin
qo‘shimchalar kiritganliklari voqealar mazmunidan aniq anglashilib turibdi.
«Buxoro» tarixi» ning biz tanishishga muyassar bo‘la olganimiz barcha qo‘lyozma
nusxalari, ular orasidagi ba’zi farqlardan qat’i nazar, ana shu 1220 yilgacha davom
ettirilgan matnni o‘z ichiga oladi. Narshaxiyniig hamda uning asarini bevosita
qayta ishlab arabchadan fors tiliga tarjima qilgan Abu Nasr Ahmad va bu tarjimani
qirqartirib bayon etgan Muhammad ibn Zufarlarning asl nusxalari esa hozirgacha
ham manbashunoslik fani uchun noma’lumligicha qolib kelmoqda.
Lekin bizgacha yetib kelgan asar nusxasining mazmuniga qaraganda, shuni aytish
mumkinki, tarjimon Abu Nasr Ahmad ham, qisqartiruvchi muharrir Muhammad
Ibn
Zufar ham o‘z ishlariga oddiy tarjima yoki tahrir tarzida qaragan emaslar. Asarning
ko‘p yerlarida uning muallifi Abu Bakr Muhammad ibn Ja’farga hamda tarjimon
22

Abu Nasr Ahmadga ilova qilib so‘zlangan jumlalar shuni ko‘rsatadiki, tarjimon
Abd
Nasr Ahmad ham, qisqartiruvchi muharrir Muhammad ibn Zufar ham o‘z ishlariga
mustaqil bir tus berganlar.
Tarjimon Abu Nasr Ahmad Narshaxiyning arab tilidagi nusxasida mavjud bo‘lgan
ba’zi mavzularni tashlab ketish bilan bir qatorda asarga katta tarixiy qimmatga ega
bo‘lgan ko‘pgina ma’lumotlarni qo‘shgan va bunda u o‘z davridan ilgarigi
voqealarni yoritish uchun boshqa tarixiy manbalardan foydalangan. Bu
manbalardan biri Abu Nasr Ahmadning o‘zi ko‘rsatib o‘tgani Abu-l-Hasan
Abdurahmon (ibn) Muhammad Nishopuriyning «Xazoin ul-ulum» nomli asaridir.
Bu asarning bizning davrimizgacha yetib kelgan-kelmaganligi hozircha ma’lum
emas. Ammo undan keltirilgan «Buxoro tarixi»dagi ayrim satrlarning o‘zi ham
Abul-Hasan Abdurahmonning kitobi naqadar muhim bir tarixiy manba
bo‘lganligini ko‘rsatadi. «Xazoin ul-ulum»dan ma’lumotlar keltirilishi haqiqatan
ham Abu Nasr Ahmad ibn Muhammad tomonidan bajarilganligiga esa
qisqartiruvchi muharrir Muhammad ibn Zufalning o‘z nomidan keltirib: «Ahmad
ibn Muhammad ibn Nasr... shunday deydi.
Abulhasan Nshiopuriy «Xazoin ul-ulum»da aytishicha...» degan so‘zlari shubhasiz
dalildir. Ana shu mazmundagi ko‘p jumlalar yana shuni ko‘rsatadiki,
Narshaxiynshg asariga qo‘shimchalar kiritgan kishi asosai tarjimon Abu Nasr
Ahmad bo‘ lib, Muhammad ibn Zufarning ishi, qat’iy qilib ayta olmasak ham, fors
tilidagi tarjimani «qisqartirib bayon qilish»dan iborat bo‘lgan. Tarjimon Abu Nasr
Ahmad va undan keyingi muharrirlar asar matniga anchagina o‘zgartishlar kiritgan
bo‘lsalar ham, lekin Narshaxiy nomini musannif-muallif sifatida saqlab qolganlar:
masalan, asardagi: «Bu kitobning musannifi aytadi» degan so‘zlar buni yaqqol
isbotlay oladi. Lekin, shunga qaramay, asardagi bir qancha ma’lumotlar Narshaxiy
o‘z kitobini yozib tugallagandan (944) keyingi tarjimonga yaqin (1128) davrlarga
oid ekanligiga ko‘ra, biz bu ma’lumotlar muallifi deb Abu Nasr Ahmadni yoki
23

undan keyin kitobni qisqartirib tahrir qilgan Muhammad ibn Zufar va boshqa
hozircha nomlari aniqlanmagan shaxslarni tanishimiz lozimligini taqozo etadi.
Narshaxiy aslida o‘z asariga qanday nom berganligi ma’lum emas. Shu sababli
asar qo‘lyozma nusxalarda va hozirgi zamon ilmiy-tarixiy adabiyotida ham
«Tarixi Narshaxiy» («Narshaxiy tarixi»), «Tarixi Buxoro» («Buxoro tarixi»).
«Tahqiq ul-viloyat» («Viloyat haqiqatini aniqlash»), «Axbori Buxoro» («Buxoro
haqida xabarlar») kabi har xil nomlar bilan yuritilib kelgan. Bu nomlardan keyingi
uchtasi asar mazmuni bo‘yicha to‘g‘ri bo‘lib, ulardan eng anig‘i — «Tarixi
Buxoro» hozirda tarixiy adabiyotda qat’iy o‘rnashib qoldi.
«Tarixi Narshaxiy» deb atalishi esa yuqorida eslatib o‘tganimizdek, asarning
bizgacha yetib kelgan nusxasi Narshaxiydan boshqa kishilarning ham qo‘shimcha
va tahrirlari, qisqartirishlariga uchraganligi tufayli tobora kamroq ishlatilib
kelmoqda. Shunga binoan, ushbu nashrda ham asarning nomi «Buxoro tarixi» deb
qabul qilindi. «Buxoro tarixi»ni bosh manba sifatida o‘rganib, undagi qimmatli
ma’lumotlarni ilmiy tadqiqotlarga jalb qilish ishlari ko‘p vaqtlardan beri davom
etib kelmoqda. Buxoroning VIII—XII asrlardagi tarixidan bahs etuvchi hozirgi
zamon yirik ilmiy tadqiqot ishlarining hammasida ham «Buxora tarixi»dan olingan
ma’lumotlarni uchratamiz desak, mubolag‘a qilmagan bo‘lamiz.Shu bilan barobar
asarning bir yoki bir qancha qo‘lyozma nusxalari asosida tayyorlangan matni ham
bir necha bor — 1892 yili Ch. Shefer tomonidan Parijda, 1904 yili Mullo Sulton
tomonidan Buxoroda, 1939 yili Mudarris Rizaviy tomonidan Tehronda nashr
qilingan.Shuningdek, «Buxoro tarixini»ning N. Likoshin tomonidan bajarilgan
izohli ruscha tarjimas» 1897 yili Toshkentda va R. Frayning izohlar ilova etilgan
inglizcha tarjimasi 1954 yili Kembrijda bosilib chiqdi 1
.
«Buxoro tarixi»ning keng o‘quvchilar ommasi diqqatiga tavsiya etilayotgan ushbu
o‘zbekcha tarjimasi A. Rasulev tomonidan bundan bir necha yil burun O‘zbekiston
SSR Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik institutida asarning Parij va
Buxoro nashrlari hamda mazkur institutning qo‘lyozyomalar fondida
saqlanayotgan 5388—11 raqamli 1235 (1819—1820) yili ko‘chirilgan qo‘lyozma
1 M.Xayrullayev - Ma’naviyat yulduzlari. A. Qodiriy nomidagi Xalq merosi nashriyoti. T. 2000
24

nusxasi asosida bajarilgan edi. So‘ngroq, ushbu satrlar muallifi tomonidan
tarjimani tahrir qilib, nashrga tayyorlash asnosida bosma va qo‘lyozma nusxalar
soni yana ko‘paytirilib, tarjima qaytadan ko‘rib chiqildi va ba’zi tekstologik izohlar
tuzildi. Chunonchi, bu ishga «Buxoro tarixi» ning Tehronda Mudarris Rizaviy
tomonidan nashr qilingan fors tilidagi qiyosiy nashri va SSSR Fanlar akademiyasi
Osiyo xalqlari institutining
Leningrad bo‘limida saqlanayotgan 1008 (1599—1600) yilda ko‘chirilgan 675
raqamli hamda Tojikiston SSR Fanlar akademiyasining Sharq qo‘lyozmalari
fondidagi 1060 (1650) yilda ko‘chirilgan 513/11 raqamli qo‘lyozma nusxalar jalb
qilindi. Bu qo‘lyozma va bosma nusxalarni bir-biriga taqqoslash natijasida Tehron
nashrini asos qilib olish muvofiq topildi.
Chunki garchi bu nusxa ham ayrim kamchiliklardan xoli bo‘lmasa-da, umuman
olganda boshqa qo‘lyozma va bosma nusxalarni nazarda tutib nashrga
tayyorlanganligi bilan e’tiborga sazovordir. Bu bosma nusxaning kamchiliklarini
tekshirib borish uchun esa asosan Parij bosmasi, Buxoro bosmasi, Leningrad
qo‘lyozmasi va Dushanba (Tojikiston SSR) qo‘lyozmasi matnlaridan foydalanildi.
Zarurat tug‘ilgan ayrim hollarda O‘zbekiston SSR Fanlar akademiyasi
Sharqshunoslik institutining XIX asrda ko‘chirilgan 2212/1 va 4355/111 raqamli
qo‘lyozmalari ham jalb qilindi.
Jug‘rofiy va shaxsiy nomlarga berilgan qisqacha izohlar D.Yu.Yusupova
tomonidan bajarilgan. Ma’lumki, «Buxoro tarixi»ni dastlab yozgan Muhammad
ibn Ja’far ham, so‘ng asarni qisqartirib va qo‘shimchalar qo‘shib arabchadan fors-
tojik tiliga tarjima qilgan Ahmad ibn Muhammad va bu tarjimani qisqartirib bayon
qilgan Muhammad ibn Zufarlar ham X-XP asrlar sharoitida, o‘z davrlarida mavjud
bo‘lgan iqtisodiy, ma’naviy hayot ta’sirida ish olib borganlar. Shuning uchun ham
«Buxoro tarixi» X-XP asrlar ijtimoiy muhiti taqozosicha islom diniga hamda o‘sha
davrda hukmron bo‘lgan tuzumga qarshi harakatlar (masalan, Muqanna
qo‘zg‘oloni) ni qoralash pozitsiyasidan turib yozilgan. Biroq shunga qaramay,
asarda katta tarixiy qimmatga ega bo‘lgan ma’lumotlar keltirilgan va ularni ilmiy
25

ob’ektiv ravishda tahlil qilish tarix fani uchun foydadan holi emas. Bu hol «Buxoro
tarixi» ma’lumotlari O‘rta Osiyonining VII-XII asrlar tarixidan bahs etuvchi ilmiy-
tarixiy asarlarning aksaridsh ko‘p vaqtlardan beri foydalanib kelinayotganligi bilan
shakshubhasiz isbotlangan. Bu qimmatli va noyob asarning ushbu o‘zbekcha nashri
ham tarixchi-tadqiqotchilar, keng o‘quvchilar ommasi diqqatiga bosh manba
hamda XXII asrlar tarixiy adabiyotidan namuna sifatida taqdim etiladi.
II. Buxoroda qozilik qilgan kishilar haqida Sebavayh ibn Abdulaziz alBuxoriy
an-Nahviy 1
shular jumlasidandir. «Men Abdulloh Muborakdan eshitdimki,—deydi
Muhammad ibn A’yan,—Sebavayh Buxoroda qozilik qilganida (xalqning) ikki
dirhamiga ham adolatsizlik qilmadi»; so‘ng u yana: «Ikki dirham ko‘plik qiladi, u
tariqcha ham javr o‘tkazmadi»,deydi. Yana Muxallad ibn Umar ham yillar
davomida, toki shahid bo‘lguniga qadar qozilik qildi. Abu Daym Hozim Sadusiy
(ham qozi bo‘ldi) va unga xalifadan qozilik farmoni keldi. G‘anjor deb mashhur
bo‘lgan rahmatli Iso ibn Muso at-Taymiyga qozilikni bergan edilar, u qabul
qilmadi. Sulton unga agar qozilik qilmasang biror kishini tanlagin, biz o‘shanga
beraylik degan edi, buni ham qabul qilmadi. Sulton qozilikka loyiq kishilar nomini
uning oldida bir-bir aytinglar deb buyurdi; shunday qildilar, ammo uning oldida
kimning nomini atamasinlar, u «loyiq emas» deya berdi va, nihoyat, Hasan ibn
Usmon Hamadoniyning nomini tilga olganlarida sukut qildi. Uning sukuti
roziligidir dedilar-da, qozilikni Hasan ibn Usmon Hamadoniyga berdilar. Buning
zamonida Xuroson shaharlarida ilmda va taqvodorlikda unga tenglashadigan hech
bir kishini ko‘rsata olmaganlar. Yana Omir ibn Umar ibn Imron qozi bo‘ldi.
Is’hoq ibn Ibrohim ibn al-Xitiy ham qozilik qildi. Bu kishi qozilikdan
bo‘shatilganidan keyin ikki yuz sakkizinchi yili (16 may 823—3 may 824) Tusda
vafot topdi. Yana Sa’id ibn Xalaf al-Balxiyni ikki yuz o‘n uchinchi yil jumod
alavval oyining oxirida (16 avgust 828) qozilikka taninladilar. Bu kishi qozilikni
shunday olib bordiki, xudoyi taoloning yaratgan bandalariga adolat, insof va
shafqat qilish borasida uni misol qilib ko‘rsatar edilar. U yaxshi qonun-qoidalar
o‘rnatdi. Jumladan, toki kuchlik kishi zaif kishiga zulm o‘tkazmasin uchun bu
1 Abul Muhsin Muhammad Boqir Ibn Muhammad Ali Baxovuddin Balogardon. T:.Yozuvchi. 1993.
26

to‘g‘onlarni2 qurdirib Buxoro suvini adolat va insof yuzasidan taqsim qilishni u
kishi asoslagan. Yana rahmatli Abdulmajid ibn Ibrohim an-Narshaxiy (qozi
bo‘ldi).
Bu kishini xushxulq-taqvodor bandalar jumlasidan hisoblar edilar. Yana
Sulton Ahmad ibn Ismoil as-Somoniyning davrida (rahmatli) Ahmad ibn Ibrohim
al-Barkadiy qozilik qildi. U ham zohid4 ham faqih5 edi. Yana (qozilardan biri)
Abu Zar Muhammad ibn Yusuf al-Buxoriy bo‘lib, u rahmatll Imom Shofeiyning6
suhbatdoshlari jumlasidan hamda olim va zohid edi; uni (barcha) Buxoro olimlari
orasida yuqori qo‘yar edilar. U kishini yashirnn pora berish va boshqa har xil
yo‘llar bilan sinab ko‘rdilar, ammo u biror narsa bilan ham o‘zini bulg‘atmadi,
balki kundan-kunga undan adolat va insof ravshanroq sodir bo‘ldi. U keksaygan
paytida qozilikdan bo‘shati lishini iltimos qildi va hajga ketib, haj marosimini ado
etdi; keyin bir muddat Iroqda turib, payg‘ambarning,— xudo unga o‘z rahmat va
salomini yo‘llasin,— hadisini o‘rganish talabida shogirdlik qildi. So‘ng qaytib
Buxoroga
kelgach, to umrining oxirigacha uzlatda yashashni ixtiyor etdi; xudo uni rahmat
qilsin.
III. Buxoroga podshoh bulgan xotin va undan keyin podshoh bo‘lgan uning
farzandlari haqida Muhammad ibn Ja’far (an-Narshaxiy) aytadi: Bidun
Buxorxudot1 o‘lgan vaqtda undan bir emadigan o‘g‘il bola qoldi; uiing nomi
Tag‘shoda edi. Bolaning onasi bo‘lgan xotin taxtga o‘tirdi va o‘n besh yil
hukmronlik qildi 1
, Uning davrida arablar Buxoroga kela boshladilar; har gal
kelganlarida xotin ular bilan sulh tuzar va mol berar edi. Aytishlaricha, uning
davrida undan ko‘ra donoroq bironta ham kishi bo‘lmagan; u donolik bilan
hukmronlik qilar va xalq unga itoatda edi. Uning odati shunday ediki, u har kuni
otga minib Buxoro hisori darvozasidan tashqari chiqar va «Alaffurushlar
darvozasi» deb atalgan Registon darvozasiga kelib taxtga o‘tirar, uning oldida esa
g‘ulomlar, xoja sarolar, ya’ni bichilgan qullar4 va ulug‘ kishilar turar edilar. U
1 Muhammad Toxir Eshon Xorazmiy «Tazkirat ul-avliyo». O’zbekiston fanlar akademiyasi SHarqshunoslik instituti
kulyozmasi. Inv. №7017
27

qishloq aholisi uchun shunday qoida o‘rnatgan ediki, har kuni dehqonlar va
malikzodalardan ikki yuz nafar yigit zarrin kamar bog‘lab, qilichlarini osib
xizmatga hozir bo‘lib, uzoqroqda turishar, xotin tashqariga chiqqach, hammalari
uni olqishlashar va ikki safga tizilishar edi; xotin esa podshohlik ishlari bilan
mashg‘ul bo‘lar, yaxshilikka da’vat qilib yomonlikdan qaytarar, istagan kishisiga
sarpo kiygizib, istagan kishisiga jazo berar edi. Shu tarzda ertalabdan to tushgacha
o‘tirib, so‘ng hisorga qaytib kirar, dasturxonlar chiqarib hamma xizmatkorlariga
taom berar edi.
Kechga yaqin ham xotin shu yo‘sunda tashqari chiqib taxtga o‘tirar, (haligi)
dehqonlar va malikzodalar ikki saf bo‘lib uning xizmatida turishar edi; quyosh
botgach, xotin taxtdan turib otga minar va qasrga qarab, yo‘l olar, yigitlar esa o‘z
vatanlariga — qishloqqa qaytar edilar. Ertasi kuni boshqa jamoa kelib shu sifatda
xizmatda bo‘lar va nihoyat, navbat yana o‘sha (avvalgi) jamoaga kelib yetar edi.
Shu tarzda har bir jamoa bir yilda to‘rt marotaba (xizmatga) kelishi lozim edi. Bu
xotin o‘lganida uning o‘g‘li Tag‘shoda podshohlikka munosib keladigan darajada
katta bo‘lib qolgan hamda har knm bu mamlakatni egallashni tama qilayotgan edi.
Bir vazir Turkistondan kelgan edi: nomi Vardonxudot: Vardona yerlari unga
tegishli edi. Qutaybaga u bilan ko‘p urush qilishga to‘g‘ri kelgan edi. Shu
Vardonxudot o‘ldi va Qutayba Buxoroni oldi. Qutayba Vardonxudotni bir necha
marta bu viloyatdan quvib tashqari chiqardi va u qochib Turkistonga ketdi.
Qutayba Buxoroni yana Tag‘shodaga topshirdi va uni podshohlikka o‘tkazdi;
mamlakatni (tamagarlardan) tozalab Tag‘shodaga topshirdi va uning barcha
dushmanlarining qo‘lini qisqartirdi. Tag‘shoda Qutaybaning qo‘lida imon keltirib
musulmon bo‘lgan edi. U Qutayba tirikligida va undan keyin Nasr (ibn) Sayyor
davrida Buxoro mulkini so‘rab turdi; jami o‘ttiz ikki yil davomida Buxoro uning
qo‘lida bo‘ldi.
Tag‘shoda islom diniga kirgandan keyin undan bir o‘g‘il dunyoga keldi.
Tag‘shoda Qutayba bilan bo‘lgan do‘stligi hurmatiga o‘g‘lini Qutayba deb atadi.
Tag‘shoda o‘lgandan keyin uning o‘g‘li Qutayba taxtga o‘tirdi, bir oz vaqt
28

musulmonlikda turdida, so‘ngra marhum Abu Muslim davrida dindan qaytdi. Abu
Muslim bundan xabardor bo‘lib uni o‘ldirdi, uning birodarini ham (tarafdor)
odamlari bilan qo‘shib halok etdi. Undan keyin Bunyot ibn Tag‘shoda Buxoroga
podshoh bo‘ldi. U otasi islom dinida ekanligida tug‘ilgan edi. Bir qancha vaqt
musulmon bo‘lib turdi.
Muqanna paydo bo‘lib «Oqkiyimliklar» qo‘zg‘oloni Buxoro qishloqlariga
tarqalgach, Bunyot ularga moyil bo‘lib yordam berdi va natijada «Oq
kiyimliklar»ning qo‘llari uzayib, ular g‘alaba qozondilar. Aloqa (xat-xabar) ishlari
boshlig‘i5 bu haqda xalifaga xabar yubordi, xalifa Mahdiy edi. Mahdiy Muqanna
va «Oq kiyimliklar» ishlaridan xotirjam bo‘lganidan keyin (Buxoroga) otliq
askarlar yubordi. Bunyot Faraxshiy qasrida majlis (tuzib) sharob ichar va
darchadan qarab o‘tirar edi. U uzoqdan shoshilinch bilan kelayotgan otliqlarni
ko‘rdi va ular xalifa tomonidan ekanliklarini farosat bilan anglab, qarshi chora
ko‘rishga kirisharkirishmas otliqlar yetib keldilar va hech bir so‘z aytmasdan
qilichlarini qindan sug‘urib uning boshini kesdilar. Bu voqea bir yuz oltmish
oltinchi yilda (15 avgust 782—4 avgust 783) bo‘lgan edi. Uning barcha odamlari
qochib ketdi, (xalifa yuborgan) otliqlar ham qaytdi. Shunday qilib, Qutayba ibn
Tag‘shoda dindan qaytganligi sababli Abu Muslim uni, birodarini va xonadon
ahlini o‘ldirdi hamda Qutaybaning daromadli va g‘allakorlik yerlarini uning
birodari Bunyot ibn Tag‘shodaga berdi; amir Ismoil Somoniy davrigacha (bu
yerlar) Bunyotning qo‘lida bo‘ldi. Bunyot (ham) dindan qaytib o‘ldirilganidan
keynn esa bu mol-mulk Buxorxudot farzandlarining qo‘lida turdi. Bu mamlakat
qo‘ladan ketgan oxirgi kishi
Abu Is’hoq Ibrohim ibn Xolid ibn Bunyot bo‘ldi.
IV. Buxoro va unga qushiladigan joylar Abu-l-Hasan Nishopuriy «Xazoin
ululum» kitobida keltirganki, Buxoro shahri, garchi oradan Jayhun daryosi o‘tgan
bo‘lsa ham Xuroson shaharlaridan hisoblanadi. Karmina Buxoro qishloqlari
jumlasidan bo‘lib, uning suvi Buxoro suvidan keladi; xiroji Buxoro xirojiga
qo‘shiladi. Uning o‘ziga tegishli alohida bir qishloq ham bor; unda masjidi jome
29

barpo etilgan. Karminada adib va shoirlar ko‘p bo‘lganlar. Masalda aytilishicha,
qadim vaqtlarda Karminani «Bodyayn xurdak» («Ko‘zacha») deb ataganlar.
Buxorodan to Karminagacha o‘n to‘rt farsangdir. Nur katta joy. Unda masjidi jome
bor; U ko‘pgina rabotlarga ega. Buxoro va boshqa joylarning odamlari har yili
ziyorat uchun u yerga boradilar. Buxoro aholisi bu ishda ko‘p mubolag‘a qiladilar;
Nur ziyoratiga borgan kishi haj qilgan (kishining) fazilatiga ega bo‘ladi; u
ziyoratdan qaytib kelganida tabarruk joydan kelganligi sababli shaharni havoza
band qilib bezatadilar. Bu Nurni boshqa viloyatlarda Nuri Buxoro deb ataydilar.
Tobeinlardan ko‘p kishilar u yerga dafn etilganlar, xudo ularning hammalaridan to
qiyomatgacha rozi bo‘lsin! Bu Buxoro viloyatlaridan bo‘lib, (asl) nomi Arquddir 1
.
Unda boy va zebu ziynatni sevuvchi kishilar yashaganlar. Zebu ziynatga
berilganligidan har bir kishi ziynat uchun uyida bitta yoki ikkita tovus saqlagan.
Arablar (bu yerga kelishdan) ilgari tovusni ko‘rmagan ekanlar, bu yerda ko‘p
tovuslarni ko‘rib, u qishloqni «Zot ut-tavois»— «Tovuslar egasi» deb ataganlar,
uning asl nomi esa unutilgan; undan keyinroq «zot» so‘zini tashlab Tavois deb
qo‘ya qolganlar. Unda masjidi jome bor, u katta bir shoristonga ega, qadimgi
vaqtlarda (har) kuz faslida u joyda o‘n kun bozor bo‘lar edi. U bozorda shunday
rasm bor ediki, (boshqa bozorlardan surilib qolgan) har qanday nuqsonli qullar,
chorva mollari va boshqa aybli qoldiq narsalar bo‘lsa hammasi bu bozorda sotila
berar va ularni qaytarib berishning hech iloj-imkoni bo‘lmas edi; na sotuvchi va na
oluvchining hech bir sharti qabul qilinmas edi. Har yili (shu o‘n kunda) bu bozorga
masalan, Farg‘ona, Choch 2
va boshqa joylardan kelgan savdogarlar va turli
hojatmandlardan o‘n mingdan ortiq kishi hozir bo‘lishar va ko‘p manfaat topib
qaytar edilar. Shu
sababli bu qishloqning aholisi boy kishilar edilar va boyliklari dehqonchilik tufayli
emas edi.
Tavois Samarqandga boriladigan katta yo‘l ustida bo‘lib, undan Buxorogacha yetti
farsangdir. U bir katta kuhandizga ega. Uning aholisi boy kishilar bo‘lganlar;
1 S.Inoyatov, X.Turayev, O.Xayitova «Amir Abdulahadxon davrida Karmana» T.Sharq. 2004.
2
Hasan Xo’ja Nisoriy. «Muzakkir ul-axbob». Fors tilidan Ismoil Bekjon tarjimasi. T.1993.
30

boyliklari dehqonchilikdan bo‘lmagan, chunki u qishloqning yerlari xarob bo‘lib,
yaxshi yerlari ming juftga yetmagan. Uning hamma aholisi savdogarchilik bilan
shug‘ullangan. U joyda ko‘p bo‘z (to‘qib) chiqarilar edi. Har payshanba kuni u
yerda bozor bo‘lardi. U kishloq sultonlikka tegishli mulklar jumlasidandir. Abu
Ahmad alMuvaffaq billoh bu qishloqni muqotaa8 sifatida Xurosonning amiri
Muhammad ibn Tohirga bergan edi (keyin) uni yana Sahl ibn Ahmad ad-Dog‘uniy
al-Buxoriyga sotdi va pulini oldi. Dog‘uniy u joyga bir hammom qurdi va
daryoning quyi tomon
qirg‘og‘ida bir burchakka katta qasr bino qildi. U qasrnnng qoldiqlari bizning
zamonamizgacha saqlanib kelgan edi.
Dog‘uniy qasri deb ataganlar; uni daryo suvi vayron qildi. Sahl ibn Ahmad
Dog‘uniy uchun Iskajkat aholisi har yili o‘n ming dirham soliq (to‘lashi shart edi).
Bu soliqni hamma xonadonlarga taqsim qilib to‘lar edilar. Qeyinroq borib aholi
ikkiuch ynl davomida soliqni to‘lamadi va podshohga murojaat qilib undan yordam
so‘radi. Sahl ibn Ahmadning merosxo‘rlari amir Ismoil Somoniy davrida hujjat
ko‘rsatdilar, u hujjatni ko‘rib, to‘g‘ri topdi. Lekin (ikki oradagi) xusumat uzoq
davom etib shaharning ulug‘ kishilari qishloq aholisi bilan Dog‘uniy merosxo‘rlari
orasiga tushib, bir yuz yetmish ming dirhamga sulh qildilar. Aholi qishloqni sotib
olib (Dog‘uniy merosxo‘rlariga) soliq to‘lashdan qutuldilar va u mablag‘ni
to‘ladilar.Bu qishloqda to Malik Shamsulmulk Nasr ibn Ibrohim
Tamg‘ochxonning10 podshohlik davrigacha hech qachon masjidi jome bo‘lmagan.
Shu qishloq aholisidan bir ulug‘ kishi bor edi, uni Xonsolor der edilar, u hurmatli,
xizmatkorlari ko‘p bir kishi bo‘lib. sultonning omillaridan11 edi, shu kishi xolis
o‘z
molidan juda yaxshi bir masjidi jome bino qildi, bunga ko‘p pul sarf bo‘ldi va bu
masjidda juma nomozini o‘qidi.
V Buxoroda bo‘lgan «bayt ut-tiroz» «to‘qimachilik korxonasi»ning bayoni u
hanuz uz joyida turipti Buxoroda — hisor bilan shahriston o‘rtasida, masjidi jome
yaqinida bir korxona bor edi; unda paloslar, darpardalar, yazdiy kiyimliklar, yostiq
31

jildlari, funduqiy joynamozlar va ust kiyimlarni xalifa uchun to‘qir edilar; bitta
darpardaga (butun) Buxoro xiroji sarf bo‘lardi. Bag‘doddan har yili alohida bir
omil kelib, Buxoro xirojining evaziga shu kiyimlilardan olib ketar edi. Bir vaqt
kelib bu korxona bekor qoldi va bu hunar bilan shug‘ullanuvchi kishilar tarqalib
ketdilar. Buxoro shahrida shunday ishga tayin qilingan ustalar bo‘lar edilar:
viloyatlardan savdogarlar kelib, odamlar zandaniychini olib ketganlaridek, u
kiyimlilardan Shom va Misr, Rum shaharlariga olib ketar edilar. Xurosonning hech
bir shaharida bunday
(matoni) to‘qiy olmas edilar. Shunisi qiziqki, bu hunar egalaridan ba’zilari
Xurosonga bordilar va bu ish uchun kerakli asboblarni shaylab shu kiyimlikdan
to‘qidilar, lekin Buxorodagidek sifatli bo‘lib chiqmadi. Bu kiyimlikka ega
bo‘lmagan birorta ham podshoh, amir, rais yoki boshqa mansab egasi yo‘q edi.
Uning qizil, oq va yashil ranglisi bo‘lar edi. Bugun hamma viloyatlarda u
kiyimlidan ko‘ra zandaniychi mashhurroq.
VI «Bozori mox»ning bayoni Buxoroda bir bozor bor ediki, uni «Bozori Mox
ro‘z» der edyalar. U yerda yiliga har gal bir kundan ikki marta bozor qilar va har
bir bozor bo‘lgan kuni butlar sotar edilar. Har bozor kuni ellik ming diramdan ortiq
savdo bo‘lar edi. Muhammad ibn Ja’far (an-Narshaxiy) o‘z kitobida shunday
deydi: «Bu bozor bizning vaqtlarda (ham) bor edi; men nega bunday odat rasm
qilingan deb juda ajablanar edim; Buxoroning keksalari va shayxlaridan: «buning
sababi nima» deb so‘radim. Ular: «Qadim vaqtlarda Buxoro aholisi butparast
bo‘lganlar va bu bozor rasm bo‘lib, o‘sha davrlardan boshlab bu yerda but
sotganlar va (bozor) hozirda ham o‘sha (qadimgidek) qolib kelmoqda»,— deb
javob berdilar. Abu-lHasan Nishopuriyning «Xazoin ul-ulum» kitobida aytishicha,
qadimgi vaqtlarda
Buxoroda bir podshoh bo‘lib, uning nomi Mox edi. U ana shu bozorni qurishga
buyurdi; uning farmoni bilan duradgorlar va naqqoshlar u yildan bu yilgacha but
yo‘nib, belgilangan kunda shu bozorga keltirib sotishar va xalq uni sotib olar ekan.
Har qachon u but yo‘qolsa yoki sinsa, yoki eskisa, shu bozor kuni boshqasini sotib
32

olar va eskisini tashlar ekanlar.Hozir Mox masjidi o‘rnashgan yerda katta ariq
bo‘yida bir serdaraxt tekislik joy bo‘lib, shu daraxtlar soyasida bozor bo‘lar adi. U
podshoh, xalq but sotib olishga qiziqsin uchun, shu bozorga kelib hozir Mox
masjidi o‘rnashgan yerda taxtda o‘tirar, har kim o‘zi uchun but sotib olar va uyiga
olib ketar edi. Bu joy yana otashparastlar ibodatxonasi (ham) bo‘ldi; bozor kuni
odamlar bu yerga yig‘ilganlarida hammalari ibodatxonaga kirib olovga topinar
edilar. Bu ibodatxona to islomiyat davrigacha bor edi, musulmonlar quvvatlanib
ketgach, mazkur (Mox) masjidiii xuddi shu joyga bino qildilar. Hozir u
Buxoroning mo‘tabar masjidlaridandir.
VII Buxoroning turli nomlari bayoni Ahmad ibn Muhammad ibn Nasr Buxoro
ko‘p ismlarga ega deydi va o‘z kitobida Numijkat1 degan ismni keltiradi. Yana
boshqa bir joyda men uni Bumiskat deb keltirilganini ko‘rdim. Boshqa bir joyda
arab tilida «Madinat us-sufriya», ya’ni «Mis shahar» va yana boshqa bir joyda arab
tilida «Madinat ut-tujjor», ya’ni «Savdogarlar shahri» deb yozilgan. Buxoro degan
nom u nomlarning hammasidan mashhurroqdir. Xuroson shaharlaridan birontasi
ham bunchalik ko‘p nomga ega emas. Bir hadisda Buxoro nomi Foxira bo‘lib,
kelgan. Xoja imom, zohid, voiz Muhammad ibn Ali Nujva bodiy rahmatli Salmoni
Forsiydan bir hadis rivoyat qilgan Salmonning aytishicha payg‘ambar,—xudo
unga o‘z rahmat va salomini yo‘llasin, — shunday degan: Jabroil— unga xudoning
rahmatlari bo‘lsin — aytganki, kun chiqish tomonda bir joy bor, uni Xuroson
deydilar, uning uchta shaharini qiyomat kuni yoqut va marjon bilan ziynatlab
keltiradilar; ulardan nur chiqib turadi; u shaharlarning tevaragida farishtalar ko‘p
bo‘lib, ular tasbih, xamd va takbir aytadilar, kelinni kuyov uyiga olib borgandek u
shaharlarni e’zoz va ikrom bilan mahshargohga olib keladilar. Bu shaharlarning
har birida yetmish mingdan bayroq, har bir bayroq tagida yetmish mingtadan
shahid (yotgan) bo‘ladi va har bir shahidning shafoati bilan forscha so‘zlovchi va
xudoni bir deb biluvchi yetmish ming kishi azobdan qutuladi.
Qiyomat kuni u shaharlarning har tarafi: o‘ng va so‘li, oldi va orqasi o‘n kunlik
yo‘l bo‘lib, bularning hammasida shahidlar turadi. Hazrat payg‘ambar,— xudo
33

unga rahmat va salomini yo‘llasin,— Ey Jabrail! U shaharlarning nomlarini menga
ayt, deb so‘radi; Jabroil,— unga xudoning salomi bo‘lsin,—shaharlarning birini
arab tilida Qosimiy forschada, Yashkard deydilar; ikkinchisini arabchada Samaron,
forschada Samarqand deydilar; uchinchisini arabchada Foxira, forschada
Buxoro deydilar,— deb javob berdi. Payg‘ambar,— xudo unga o‘z salomi va
rahmatini yo‘llasin,— so‘radi: Ey Jabrail! Nega Foxira deb ataydilar? Jabrail:
shunnng uchunki, qiyomat kuni Buxoro shahari o‘zida shahidlarning ko‘pligi bilan
faxr qiladi, deb javob berdi. Payg‘ambar,— xudo unga o‘z salom va rahmatini
yo‘llasin, — xitob qilib: Ey xudo! Foxiraga barakat bergin, uning xalqlari dillarini
taqvo bilan pok etgin, ishlarini pokiza qilgin va ularni mening ummatimga
marhamatli qilgin!—-dedi. Ana shu ma’ni tufayli buxoroliklarning
rahmdilliklariga, ularning e’tiqodlilik za pokliklariga kun chiqish va kun botish
guvohlik beradi.
2.2. “Buxoro tarixi” asarida Buxoro fath etilishining boshlanishi haqidagi
ma’lumotlar
Muhammad ibn Ja’farning bayon qilishicha, Ubaydulloh ibn Ziyod
Muoviya1 tomonidan Xurosonga yuborilib, u Jayhun daryosidan o‘tib Buxoroga
kelgan vaqtida Buxoro podshohi, o‘g‘li Tag‘shoda kichik yoshli bo‘lgani tufayli,
bir xotin kishi edi. Ubaydulloh ibn Ziyod Baykand va Romtinni olib ko‘p kishilarni
asir qildi.
To‘rt ming buxorolik asirni shaxsan o‘ziga oldi. Bu voqea ellik uchinchi yilning
oxiri va ellik to‘rtinchi yilning boshida (noyabr-dekabr 673) bo‘lgan edi 1
. U
Buxoro shahriga yetgach, askarlarini saf qilib, palakmonlarni shaharga to‘g‘rilab
qo‘ydi. Xotin turklarga odam yuborib ulardan yordam so‘radi hamda Ubaydulloh
ibn Ziyodga ham odam yuborib yetti kun muhlat talab qildi va: «Men sening
itoatingdaman»,— deb, ko‘p hadyalar yubordi. Shu yetti kunda turklardan yordam
kelmagach, Ubaydulloh ibn Ziyodga qaytadan odam yuborib, yana yetti kun
muhlat so‘radi. (Nihoyat) turk lashkari yetib keldi va boshqalar ham yig‘ilishib
lashkar ko‘paydi; ko‘p urushlar qildilar va oxiri kofirlar yengilib qochdilar,
1 Xayrullayev M.M. Ma’naviyat yulduzlari. A. Qodiriy nomidagi Xalq merosi nashriyoti. T. 2000.
34

musulmonlar ularning orqalaridan borib ko‘plarini o‘ldirdilar. Xotin qal’aga kirdi,
u (yig‘ilib kelgan) lashkarlar o‘z viloyatlariga qaytdilar.
Musulmonlar qurol, kiyim-kechak, tilla va kumushdan ishlangan narsalar va
asirlardan iborat ko‘p o‘lja qo‘lga kiritdilar. Ular xotinning bir poy etigini ham
paypog‘i bilan topib oldilar. Etik va paypoq tilla (ishlatilib tikilgan va)
qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan edi, baho qilganlarida ikki yuz ming dirham
turdi. Ubaydulloh ibn Ziyodning farmoni bilan daraxtlarni kesdilar, qishloqlarni
vayron qildilar; shahar ham xatarda edi; xotin odam yuborib omon tiladi, bir
million dirham barobariga sulh tuzildi. (Xotin) mol yubordi. Ubaydulloh ibn Ziyod
molnn olib qaytdi va mazkur to‘rt ming buxorolik asirlarni ham o‘zi bilan olib
ketdi. U ellik oltinchi yili (25 noyabr 675—13 noyabr 676) Xuroson amirligidan
tushirilganidan keyin Sa’id ibn Usmon Xuroson amiri bo‘ldi va Jayhun daryosidan
o‘tib Buxoroga keldi. Xotin unga odam yuborib: «Ubaydulloh ibn Ziyod bilan
tuzgan sulhimda barqarorman»,— dedi va moldan bir ozini yubordi. Nogoh shu
asnoda So‘g‘d, Kesh (Shahrisabz) va Naxshab (Qarshi) lashkarlari yetib keldilar.
Ularning soni bir yuz yigirma ming edi. Xotin sulh tuzganligi va mol
yuborganligiga pushaymonlik bildirdi.
Sa’id: «Men ham shunday fikrdaman»,— dedi-da, molni qaytarib yuborib:
«Bizning oramizda sulh yo‘q»,— dedi. Shundan keyin lashkarlar yig‘ilishib
birbirlariga qarama-qarshi turib saf tortdilar. Xudoyi taolo kofirlar diliga vahima
solib, ularning hamma lashkarlari urushsiz orqaga qaytdilar. Xotin yolg‘iz qolib
yana odam yubordi va (Sa’iddan) sulh so‘radi, mol (miqdorini) ko‘paytirib
hammasini yubordi. Sa’id: «Men endi So‘g‘d va Samarqandga boraman, sen
mening yo‘limdasan, (qaytishimda) mening yo‘limni to‘smasliging va meni
ranjitmasliging uchun sen tomondan biror garov bo‘lishi lozim»,— dedi. Xotin
malikzodalar va Buxoro dehqonlaridan sakson kishini garov qilib Sa’idga berdi.
Sa’id Buxoro darvozasidan qaytib ketdi va shu ketganicha ketmoqda.Hikoyatda
keltirishlaricha, xotin o‘z erining xizmatkorlaridan biriga oshiq edi; odamlar uning
o‘g‘li Tag‘shoda o‘sha kishidan bo‘lgan va xotin bu bolani o‘z eridan bo‘lgan deb
35

ko‘rsatadi, ammo bu bola Buxorxudotdan emas deb gapirar edilar. Uning
lashkarlaridan bir guruhi esa:
«Biz uning mamlakatini beshak podshohzoda bo‘lgan boshqa bir xudotzodaga
beramiz»,— der edilar; xotin ularning bu qasdlaridan ogoh bo‘lib, ularni o‘zidan
daf qilish uchun tadbir qidirar edi.
Sa’id bilan sulh tuzilib, Sa’id undan garov talab qilgach, xotin hiyla qildi va haligi
maqsadni mo‘ljallagan o‘sha guruhni garovga berib, ulardan xalos bo‘ldi va
Sa’iddan ham qutuldi. Yana Sa’id haqida hikoyat qiladilarki, u xotin bilan sulh
tuzganida: «Menga salom berish uchun huzurimga chiqishing kerak», degan; xotin
uning aytganidek salomga chiqqan, u yana: «Mening sarkardalarim oldiga (ham)
salomga chiqishing kerak»,— degan.
Xotin uning sarkardalaridan har biri uchun ham salomga chiqqan. Sa’idning
lashkar boshliqlaridan biri Abdulloh Hozim edi, u o‘zining chodiri ichida katta
gulxan yoqishga buyurdi va o‘zi (olov yonida) turdi. (Chodir ichi) juda issiq edi,
Abdulloh rangi qizil kishi bo‘lib, olovning issig‘idan ko‘zlari ham qizarib ketgan
edi va kallasi kattaligidan uni Bayg‘oriya deb masalda keltirar edilar; vahshatli bir
kishi edi. U qurollangan holda qilich yalang‘ochlab turdi va uning oldiga kirgan
xotin qo‘rqib tez qochib chiqdi va aytdi: Ey g‘ulom, seni xudo ajab go‘zal qilib
bezantiripti, Yomon ko‘z (sendan) uzoq bo‘lsin, senga yaqinlashmasin! Hikoyat:
Sulaymon Laysiy aytadiki, Sa’id xotin bilan sulh tuzilgandan keyin Buxoroda kasal
bo‘lib qoldi; xotin uni ko‘rgani kirdi; uning tillaga to‘la bir hamyoni bor edi, u
qo‘lini hamyonga solib, undan ikkita narsa chiqardi-da: «Buning bittasini o‘zim
uchun saqlayman, mabodo kasal bo‘lib qolsam yeyman, mana bu ikkinchisini
senga beraman, uni yesang sog‘ayasan»,— dedi.
Sa’id: «Bu nima narsa ekanki, bu xotin shunchalik aziz va ulug‘ tutib menga
berdi»,— deb ajablandi va xotin chiqib ketgach qarasa, u narsa eskirib ketgan bir
dona xurmo ekan. Shunda u odamlariga buyurdi: ular beshta tuyaga yangi
xurmodan ortib xotinning oldiga eltdilar. Xotin qoplarni ochib ko‘p xurmoni
ko‘rdi; hamyonini ochib o‘zining xurmosini chiqardi-da, u xurmolar bilan
36

solishtirdi; qarasa ular o‘zi saqlab yurgan xurmodek ekan; shunda u uzrga kelib:
«Bizda bunday narsa ko‘p bo‘lmaydi, bu ikki dona xurmoni kasallik paytda
nste’mol qilish uchun ko‘p yillardan beri saqlab yurardim»,— dedi. Rivoyat
qilishlaricha, bu xotin yoqimli va go‘zal ayol ekan va Sa’id unga oshiq bo‘lib
qolgan ekan.
Buxoroliklarning bu haqda buxoro tilida qo‘shiqlari bor. Bir rivoyatda
keltirishlaricha, Sa’id Buxoroga kelgan vaqtida rahmatli Qusam ibn Abbos ham
Buxoroga kelgan ekan, Sa’yd uni hurmat qilib: «Bu o‘ljalardan har kishiga bir
hissa, senga esa ming hissa beraman»,—desa, Qusam,—xudo undan rozi bo‘lsin,—
«shariat buyurgan bir hissadan boshqa (hech narsa) olmayman»,—degan. Shundan
keyin rahmatli Qusam Marvga borgan va u yerda vafot etgan 1
. Ba’zilarning
aytishlaricha, u Samarqandda vafot etgan. Yana xudo bilimdonroq. (Shunday qilib)
Sa’id Buxoro ishlaridan forig‘ bo‘lgach, Samarqand va So‘g‘dga borib ko‘p janglar
qildi va zafar uning tomonida bo‘ldi. U vaqtda Samarqandda biror podshoh yo‘q
edi. Sa’id Samarqanddan o‘ttiz ming kishini asir qilib, ko‘p mol qo‘lga tushirib
(qaytdi). U Buxoroga yetib kelganida xotin odam yuborib: «Sog‘-salomat qaytib
kelding, endi garovni bizga qoldirib ket»,—dedi. Sa’id esa «Hali sendan xotirjam
bo‘lganim yo‘q, toki Jayhundan o‘tgunimgacha garovlar men bilan bo‘ladi»,—
dedi. Jayhundan o‘tganida xotin yana odam yuborsa: «Marvga yetgunimcha
qo‘yatur»,—dedi. Marvga yetganida esa «Nishopurga yetgunimcha qo‘yatur»,
Nishopurga yetganida «Kufaga yetib olay»,— dedi va undan Madinagacha olib
ketdi.
Madinaga yetganidan keyin, Sa’id g‘ulomlariga buyurib (u garovga berilgan
odamlarning) qilich va kamarlarini yechtirdi va ularda bor bo‘lgan kimxob
kiyimlar, tilla va kumushlarnpng hammasini oldirdi. Kiyimlar evaziga ularga
sholcha (kiyim)lar berib ekin ekish ishlariga band qilib qo‘ydilar. Ular bundan juda
xafa bo‘lib: «Bu kishi bizga bermagan yana qanday xorlik qoldi? U bizni qul qilib
olib og‘ir ishlarni buyurmoqda, biz xorlik bilan o‘lgandan ko‘ra bir yo‘la foydali
1 Xayrullayev M.M. Ma’naviyat yulduzlari. A. Qodiriy nomidagi Xalq merosi nashriyoti. T. 2000
2
Narshaxiyning «Buxoro tarixi» asari T:. “Kamalak”. 1991.
37

ish qilib o‘laylik»,— dedilar va Sa’idning saroyiga kirib eshiklarni mahkam
berkitdilar, Sa’idni o‘ldirdilar va o‘zlarini ham o‘limga topshirdilar. Bu (voqea)
Yazid ibn
Muoviya 2
xalifalik qilib turgan vaqtda bo‘lgan edi.
So‘ngra Muslim ibn Ziyod ibn Abiyh Xuroson amiri qilib tayinlandi va Xurosonga
keldi. Bu yerda lashkar tuzib, Buxoroga bordi. Xotin bu lashkar va
tayyorgarchiliklarni ko‘rib, Buxoro lashkari ularga qarshi turolmasligini bildi-da,
so‘g‘d podshohi Tarxunga odam yuborib: «Men senga xotun bo‘lay. Buxoro
sening shaharing, sen kelib bu mamlakatdan arablar qo‘lini uzoqlashtirishing
lozim»,— dedi. Tarxun bir yuz yigirma ming kishi bilan keldi, Bidun ham
Turkistondan ko‘p lashkar bilan keldi. «To bu lashkar yetib kelgunicha xotin
Muslim bilan sulh tuzib, unga darvszalarni va tashqarida bo‘lgan ko‘shk eshiklarini
ham ochgan yedn. Bidun (Buxoroga) yetib keldi va Xarqonrudning u tomoniga
tushdi. Muslimga: «Bidun yetib keldi va xotin unga bo‘ysundi hamda shahar
darvozalarini berkitdilar»,— degan xabarni yetkazdilar. Muslim ibn Ziyod
Muhallabning oldiga odam yuborib: «Muhallabga ayt, borib Bidun lashkarining
qanday andozada ekanligini ko‘rsin va ayg‘oqchilik sharti nima bulsa uni joyiga
keltirsin!»—dedi. Muhallab javob berib: «Hech kim bunday ishga mendek odamni
yubormaydi; men hammaga taniqli kishiman; shunday bir kishini yuborginki, agar
u salomat qaytib kelsa, senga to‘g‘ri xabar keltirsin va agar halok bo‘lsa,
lashkaringga nuqson yetmasin», dedi.
Muslim esa: «Har nima bo‘lsa ham sen borishing kerak»—dedi. Muhallab: «Agar
men borishim shart bo‘lsa, lashkarning har bir to‘dasidan bittadan kishini men
bilan birga yubor va mening ketganimni hech kimga bildirma!»—dedi. Muslim u
aytganidek qildi va o‘z amakisining o‘g‘lini (ham) u bilan birga yubordi;
hammalari kechasi Muhallab bilan yo‘lga chiqdilar va dushman lashkariga
bildirmay kerakli ma’lumotlarni bilib oldilar. Tong otgach, Muslim ibn Ziyod
ertalabki namozni o‘qib bo‘ldi-da, odamlarga qarab: «Men kecha Muhallabni
38

ayg‘oqchilik qilish uchun yubordim»,— dedi. Bu xabar lashkar orasiga tarqaldi va
buni eshitgan arablar:
«Amir bizdan oldinroq o‘lja olsin uchun Muhallabni yuboripti, agar jang
bo‘lganida edi u bilan birga bizni ham yuborar edi»,— dedilar. Ulardan bir to‘dasi
tezda otlariga minib Muhallabning orqasidan to daryo labigacha bordilar.
Muhallab ularni ko‘rgach: «Sizlar kelib xato qilibsizlar; men yashirin turgan edim,
sizlar esa oshkora kelayapsizlar, endi kofirlar hammamizni tutib oladidar»,— dedi.
Muhallab sanab qarasa musulmonlar to‘qqiz yuz kishi ekan, u: «Azbaroyi xudo!
Qilgan ishingizdan o‘kinasiz»,— dedi. Shu vaqt ular saf tortdilar va Bidun
lashkarining ayg‘oqchilari ularni ko‘rdilar. Musulmonlar tezlik bilan karnay chalib
hammalari birdan otlariga mindilar va saflarga tizildilar. Turk podshohi ularga
hujum qildi va arablarning tinkalari quridi. Muhallab: «Men shunday bo‘lishini
bilgan edim»,—dedi, Ular: «Endi qanday tadbir qo‘llash kerak?»—deb so‘radilar,
U «Ilgariroq yuringlar!»—dedi. Ular esa orqaga chekindilar za Bidun ketlaridan
yetib kelib musulmonlardan to‘rt yuz kishini o‘ldirdi, qolganlari lashkargohga
qochib bordilar.
Ertasi kuni tong otgach, Bidun suvdan o‘tib, Xo‘tan amirining oldiga keldi,
(chunki) ularning oraligi yarim farsang kelar ede (So‘ng arablar bilan) jang
boshlanib ketdi. Muhallab birnchi bo‘lib urushga kirdi, qattiq urush bo‘lib kofirlar
yopirilib uni o‘rtaga oldilar. Muhallab: «Menga yordam bering»,— deb qichqirdi.
Muslim parishon hol bo‘lib: «Bu Muhallabning tovushk-ku!»—dedi. Shu vaqtda
Abdulloh (ibn) Xudon Muslimning oldida so‘z qotmay jim turgan edi. Muslim
undan: «Senga nima bo‘ldi, biror so‘z gapirmaysan?»—deb so‘radi. U: «Azbaroyi
xudo! Agar halokat xavfli bo‘lmasa Muhallab qichqirmaydi, endi otga minaman-
da, o‘z gardanimdagi vazifani ado etaman, agar meni halokat qarshi olsa, unga ham
tayyorman»,— dedi. (Arablar) har gal qochishga tutunganlarida Muhallab
qichqirar edi. Muslim: «Bir oz sabr qiling!»— dedi. Shu orada Muslim dasturxon
yozdirib non yeya boshlagan edi, Abdulloh ibn Xudon: «Hozir non yeyish vaqti
emas, seni xudo to‘yg‘izsin! Halok bo‘lay deyapsan-ku, xabaring yo‘q, sen jang
39

kishisi emasmisan»—dedi. Muslim: «Endi nima chora ko‘ramiz»—deb so‘ragan
edi u:
«Otliqlarga ayt, piyoda bo‘lib jang maydoniga yursinlar»,— dedi.
Shunday qildilar. Abdulloh (ibn) Xudon Muhallab tomonga yugurib ketdi.
Muhallab qattiq qurshovda qolgan edi, (Abdulloh): «Orqangizga qarangiz!»—deb
qichqirdi, (musulmonlar) orqaga qarab yordamga kelayotgan kishilarni ko‘rdilar,
dillari quvvatlanib g‘ayratga kirdilar va jangni kuchaytirib yubordilar. Shu orada
Bidun o‘ldirildi; musulmonlar takbir aytib yuborgan edilar, kofirlar birdan qocha
boshladilar, musulmonlar ularning ketlaridan quvib borib o‘ldira berdilar va,
nihoyat, ularni butunlay yengib, ko‘p o‘ljalar oldilar. O‘ljalarni o‘sha kuni taqsim
qilgan edilar — har bir otliqqa ikki ming to‘rt yuz diramdan tegdi. Xotin odam
yuborib sulh talab qildi: Muslim u bilan sulh tuzib juda ko‘p mol oldi. Xotin
Muslimga: «Sendan iltimos qilamanki, menga Abdulloh Hozimni ko‘rsatsang,
uning suratini bir marta ko‘rib behush bo‘lib edim, menimcha u odam jinsidan
bo‘lmasa kerak»,— dedi. Muslim Abdulloh Hozimni o‘zi turgan mehmonxonaga
chaqirib xotinga ko‘rsatdi. Abdulloh ko‘k rangli ipak kiyim kiygan va qizil salla
o‘ragan edi.
Xotin uni ko‘rganida unga sajda qildi va ajablanganidan hadyalar yubordi. Muslim
g‘alaba qozonib va ko‘p uljalar olib Xurosonga qaytib ketdi. Qutayba ibn
muslimning hukmronligi va buxoroning fath qilinishi, movarounnahrning arab va
ajam1 o‘rtasida taqsimlanishi Qutayba ibn Muslim Hajjoj tomonidan Xuroson
amiri qilib tayinlangach, Xurosonga kelib butun Xurosonni o‘ziga bo‘ysundirdi va
To‘xoristonning3 fath etilishi (ham) uning qo‘lida tamomlandi. U sakson
sakkizinchi yili (12 dekabr 706—30 noyabr 707) Jayhun daryosidan o‘tdi.
Baykand aholisi bundan xabardor bo‘lib, Baykandni juda mustahkam hisor bilan
o‘radilar. Qadimgi vaqtlarda Baykandni shoriston deganlar va mustahkamligidan,
uni «jez shahar» deb ham ataganlar. Qutayba juda qattiq janglar qildi; musulmonlar
ellik kungacha (hisorni olish uchun) chora topolmay zahmat chekdilar va (oxiri)
hiyla ishlatdilar. Bir guruh (askarlar) devor tagidan minora va hisorning ichkarisi
40

tomon lahm qazib, otxonadan chiqdilar, (so‘ng) devorni kavlab rahna ochdilar;
musulmonlar hanuz ham hisorga kelaolmayotgan edilar, (endi) rahna orqali ichkari
kirdilar. Qutayba: «Har kim shu rahnadan ichkari kirsa unga xuni bahosida
(mukofot) beraman, agar u o‘ldirilsa (mukofotni) uning farzandlariga beraman»,—
deb qichqirdi. (Shundan keyin) har kim ichkari kirishga qiziqdi va (nihoyat)
Hisorni oldilar. Baykand aholisi omon tiladi.
Qutayba sulh tuzib mol oldi va Varqo ibn Nasr Bohiliyni ularga amir qildi-da, o‘zi
Buxoroga qarab yurdi. Qutayba Xunbunga4 yetib kelganida unga: «Hisorning
kishilari qo‘zg‘olon qilib amirni o‘ldirdi»,—degan xabarni yetkazdilar. Qutayba
lashkariga: «Boringlar, Baykandni talon-toroj qilinglar. Ularning qonlarini
(to‘kishni) va mollarini (olishni) halol qildim»,—deb buyruq berdi. (Qo‘zg‘olon)
sababi shu edi; baykandlik bir kishining sohibjamol ikkita qizi bor edi; Varqo ibn
Nasr ikkalasini ham o‘ziga oldi, shunda u kishi: «Baykand katta shahar, nima
uchun: sen butun shahardan faqat mening ikkita qizimni olasan?»-—dedi. Varqo
javob bermadi, u kishi sakrab turib Varqoning kindigiga pichoq urdi, lekin bundan
bir ish chiqmadi — Varqo o‘lmay qoldi.
Bu xabar Qutaybaga yetgach, u qaytib Baykandga keldi va u yerda kimki urushga
yaroqli bo‘lsa hammasini o‘ldirdi, qolganlarini asir qilib oldi, shunday qilib,
Baykandda hech kim qolmadi va Baykand xarob bo‘ldi, Baykand aholisi
savdogarlar bo‘lib, ko‘plari Chin mamlakati viloyatlariga va boshqa joylarga savdo
qilish uchun ketgan edilar, ular qaytib kelganlaridan keyii bolalari, xotinlari va o‘z
yaqin kishilarini talab qilib, arablardan sotib oldilar hamda Baykandni yana obod
qildilar.
Aytishlaricha, Baykanddan boshqa butkul vayron bo‘lib bo‘shab qolgan, so‘ng
yana o‘z aholisi qo‘li bilan tezda obod bo‘lgan hech bir shahar yo‘q. Hikoyat.
Rivoyat qilishlaricha, Qutayba Baykandni fath qilganida bir butxonada og‘irligi
to‘rt yuz diram keladigan bitta kumush but topgan. U yana bir qancha kumush
jomlar topib olgan va ularning hammasini jamlab torozida tortganida bir yuz ellik
ming misqol chiqqan. U har biri kabutar tuxumidek keladigan ikkita marvarid ham
41

topib olgan. Qutayba: «Bu qadar katta marvaridlarni qaerdan keltirdingiz?»—deb
so‘raganida: «Ikkita qush og‘zida olib kelib mana shu butxonaga tashlagan»,— deb
javob berganlar. Keyin Qutayba bu qimmatbaho narsalarni yig‘ib haligi ikkita
marvarid bilan birgalikda Hajjojga yubordi va unga Baykandning fath etilganligi
haqida xat yozib, u ikki dona marvarid qissasini ham qayd qilib o‘tdi.
Hajjoj unga shunday javob yozdi: «Xatda aytganlaring menga ma’lum bo‘ldi; u
ikki dona katta marvarid donalaridan va ularni qushlar olib kelganligidan men juda
ajablandim, ammo shunday qimmatli narsani qo‘lga kirgizib, uni bizga yuborib
ko‘rsatgan saxovating undan ham ajoyibroq tuyuldi; xudo senga barakat bersin!»
Shundan keyin Baykand ko‘p yillar xarob bo‘lib qoldi. Qutayba Baykand ishidan
forig‘ bo‘lgach, Xunbunga qarab jo‘nadi va ko‘p janglar qilib Xunbunni, Torobni
hamda ko‘pgina mayda qishloqlarni oldi va Vardonaga ketdi. U yerda
Vardonxudot nomli bir podshoh bor edi, u bilan ko‘p urushdi va oxiri Vardonxudot
o‘lib, Qutayba ko‘p qishloqlarni oldi. Buxoro qishloqlaridan Torob 1
, Xunbun va
Romtin oralig‘ida ko‘p lashkar to‘planib Qutaybani o‘rab oldilar. So‘g‘d podshohi
Tarxun ko‘p lashkari bilan, Xunukxudot ko‘p askari bilan, Vardonxudot o‘z askari
bilan keldilar; Xitoy podshohining jiyani malik Ko‘rmag‘onunni yollagan edilar u
ham Qutaybaga qarshi jangda (So‘g‘d podshohiga) yordam berish uchun qirq ming
lashkar bilan keldi. Lashkarlar jam bo‘ldilar.
Qutaybaning ishi og‘irlashdi. Qutayba va uning yoronlari qurolsiz edilar. Qutayba:
«Bundan buyon (askarlar) qurollarini o‘zlaridan uzoqlashtirmasinlar, askarlarni
(lashkargohdan) tarqatmasinlar!—deb buyruq berdi. Shu sababli qurolyarog‘
qimmatlashib ketdi; masalan, bitta nayza ellik diram, bitta qalqon ellik yoki
oltmish diram, bitta sovut yetti yuz diram bo‘ldi. Hayyoni Nabatiy 2
Qutaybaga
qarab: «Agar xudoyi taolo mening sababchiligim bilan bu baloni sendan qaytarsa
nima deysan»—deb so‘radi. Qutayba javob berib: «Men o‘zim ham shuvday yo‘l
axtarmoqdaman»,— dedi.
1 A. Hotamov, SHuxrat Halilov Yillar sadosi T:. “Adolat”. 1998.
2 O. Xayitova. «Karmanalik buyuk siymolar va muqaddas qadamjolar». T:. «Yangi asr avlodi». 2004.
42

Hayyoni Nabatiy Qutaybaga «Menga ertagacha muhlat ber»,— dedi. Ertasi tong
otganida Hayyoni Nabatiy So‘g‘d malikining oldiga odam yuborib «Mening senga
aytadigan bir nasihatim bor, biz ikkalamiz bir joyda uchrashishimiz kerak»,—
dedi. Tarxun: «Durust» qay vaqtda uchrashamiz?»— deb so‘radi. Hayyon:
«Lashkar urushga mashg‘ul bo‘lib, jang qizigan vaqtda»,— dedi. Shunday qildilar.
Urush qizigan paytda Hayyoni Nabatiy Tarxun bilan uchrashib: «Mulk qo‘lingdan
ketiptiyu, sening xabaring yo‘q»,— dedi. Tarxun: «Qanday qilib»,— deb so‘radi.
Hayyon unga: «Biz (arablar) havo issiq vaqtdagina bu yerda tura olamiz, endi havo
sovub qoldi va bizning va bizning vaqtimiz yetdi. Toki biz bu yerda ekanmiz bu
turklar biz bilan urush qiladilar, bu yerdan ketganimizdan keyin esa sen bilan urush
qiladilar, chunki So‘g‘d viloyati yaxshi joy, yaxshiliqda unga o‘xshash joy
dunyoda yo‘q, qayoqda ular So‘g‘dni senga qoldirib, Turkistonga ketadilar? Ular
mamlakatingni oladilar, sen esa qiyinchilikda qolasan»,— dedi. Tarxush «Men
qanday chora qo‘llayman?»—deb so‘radi.
Hayyon: «Chorang shuki, Qutayba bilan sulh tuzib biror narsa berasan, turklarga
esa ahvolni shunday ko‘rsatasanki, go‘yo Hajjojdan biz (arablar)ga Kesh va
Naxshab yo‘li bilan ko‘p lashkar yordamga kelayotgan bo‘ladi. O‘zing esa: «Men
o‘z viloyatimga qaytib ketaman»,— deysan; shunda turklar ham qaytadilar. Sen biz
bilan sulh qilib shartnoma tuzganingdan keyin biz senga yomonlik istamaymiz va
seni ranjitmaymiz, sen u qiyinchilikdan qutulasan»,— dedi. Tarxun: «Menga
yaxshi maslahat berding, men shunday qilaman, shu kechayoq qaytaman»,— dedi.
Kechasi bo‘lgach, Tarxun Qutayba oldiga odam yubordi, u bilan sulx tuzib mol va
ikki ming diram yubordi. Uning lashkari karnay chalib qaytishga boshladi.
Dehqonlar va amirlar: «Nima bo‘ldi?»—deb so‘radilar. Tarxun: «Zinhor hushyor
bo‘ling! Hajjoj
Kesh va Naxshab tomonidan ko‘p lashkar yuboripti, ular orqamizdan kelib, bizni
o‘rtaga oladilar, men o‘z viloyatimga qaytaman»,— deb javob berdi.
Ko‘rmag‘onun turk odam yuborib bu holdan xabar so‘ragan edi, unga ham xabar
qildilar, u ham karnay chaldirib qaytishga tushdi va (askarlari) yo‘l-yo‘lakay
43

viloyatni talab keta berdilar. Xudoyi taolo u baloki musulmonlar boshidan daf
qildi.
Qutayba to‘rt oydan beri u yoqda qolib ketib, shu muddat ichida Qutayba za uning
yoronlari haqida Hajjojga biror xabar yetmagan va Hajjojning dili bu tomon bilan
mashg‘ul edi; masjidlarda qur’on o‘qib, xatmlar qilar va duolar o‘qir edilar.
Qutayba va uning yoronlari yana Buxoroga bordilar; bu uning Buxoroga to‘rtinchi
marta kelishi edi. U jang qilar, mol olar, ayrim viloyatlarni talar, ba’zi kishilarni
o‘ldirar, ba’zilarni asir hamda qul qilib olib shu tarzda to Marvgacha borar va yana
Buxoro
viloyatiga qaytib kelar edi. Xudoyi taolo Buxoroni hamma ofat va balolardan
saqlasin!
Buxoroning fath etilishi va u yerda islom dinining tarqalishi Muhammad ibn
Ja’farning aytishicha, Tag‘shodaning onasi bo‘lmish xotinning eri Buxorxudot
o‘lganida, uning o‘g‘li podshodzoda (Tag‘shoda) kichik yoshli bo‘lib, shu xotin
podshohlik qilib turdi. Uning zikri Ubaydulloh ibn Ziyod va Sa’id ibn Usmon ibn
Affon,— xudo ularning ikkalasidan rozi bo‘lsin,— haqlarida so‘zlanganda bayon
qilindi. Islom lashkari har safar Buxoroga kelganida yozda g‘azot qilar, qishda esa
qaytib ketar edi. U xotin (Buxoroga arablardan) har kim kelsa u bilan ozgiva urush
qilar, so‘ngra sulh tuzar edi. Uning o‘g‘li kichik bo‘lganidan qarindoshlarining har
biri bu mamlakatni egallash tamaida edi. (Ilgari) Buxorxudot Buxoroni jang qilib
olgan edi. Buxoro aholisi har safar (islom lashkari kelganida) musulmon bo‘lar,
arablar qaytib ketganida esa ular yana dindan qaytar edilar. Qutayba ibn Muslim
ularni uch marta musulmon qilgan, ular esa yana dindan qaytib kofir bo‘lgan
edilar. Bu to‘rtinchi marta (kelganida) Qutayba jang qilib Buxoro shahrini oldi,
ko‘p qiyinchiliklardan keyin (bu yerda) islom dinini yuzaga chiqardi va har turli
yo‘llar bilan ularga qiyinchiliklar tug‘dirib, dillariga musulmonchilikni
o‘rnashtirdi. Ular esa islom dinini yuzaki qabul etib, haqiqatda butparastlik qilar
edilar 1
.
1 «Moziylan taralgan ziyo». «Sharq». Toshkent. 1998.
44

Qutayba arablar buxoroliklar bilan birga yashab ularnint xatti-harakatlaridan
xabardor bo‘lib tursalar, ular zaruratdan musulmon bo‘ladilar, degan maqsadda
Buxoro aholisiga o‘z uylarining yarmini arablarga berishga undab buyruq
chiqarishni to‘g‘ri topdi va shu yo‘l bilan u musulmonchilikni o‘rnatdi hamda
shariat hukmlarini bajarishga ularni majbur etdi. Qutayba masjidlar bino qildi,
kofirlik va otashparastlik asarlarini yo‘qotdi. U ko‘p jiddu-jahd qilib, har kimdanki
shariat hukmlarini bajarishda kamchilik sodir bo‘lsa uni jazolar edi. U masjidi
jome bino qildi va odamlarga juma namozini o‘qishga buyruq berdi, toki xudoyi
taolo bu yaxshi ish savobini Buxoro aholisi uchun oxirat zaxirasi qilsin masjidi
jomening bino etilishi Qutayba ibn Muslim to‘qson to‘rtinchi yili (7 oktabr 712—
25 noyabr 713) Buxoro hisorining ichida masjidi jome bino qildi. U joy (ilgari)
butxona edi.
Qutayba Buxoro aholisiga har juma kuni u yerga yig‘ilishga buyurdi; chunonchi, u
har juma kuni jarchi qo‘yib: «Juma namoziga hozir bo‘lgan har bir kishiga ikki
diram beraman»,— deb chaqirtirar edi.
Buxoroliklar dastlab islom dnnini qabul etgan paytlarida arabchani o‘rgana
olmaganlaridan namozda qur’onni fors tilida o‘qir edilar. Ruku’ga borish vaqtida
ularning orqalarida bir kishi turib, «Bknitonkint».— deb sajda qilmoqchi
bo‘lganlarida: «Nkuniyonkuni»,— deb qichqirar edi. Muhammad ibn Ja’far o‘z
kitobida mana shunday deydi: «Buxoro masjidi-jomeini ko‘rdim, unga suratlik
eshiklar o‘rnatilgan bo‘lib, suratning yuzi taroshlangan va boshqa joylari o‘z
holicha qoldirilgan edi. Men (buning sababini) o‘z ustozimdan so‘radim. U aytdi:
«Men bu eshik va boshqalar (haqida) eshiklarni dastlab o‘rnatgan va ko‘p umr
ko‘rgan bir duradgor kishidan so‘raganimda, u aytgan ediki, buxoroliklar til uchida
musulmonlikka iqror bo‘lib, yashirin ravishda butga cho‘qinar edilar.
Shahardan tashqarida yetti yuzta ko‘shk bo‘lib, ularda boylar turar edilar va ular
itoatsizroq bo‘lganliklaridan masjidi jomega ko‘p kishilar hozir bo‘lmas edi, haligi
ikki tangani olish uchun kambag‘allargina borishga qiziqar, ammo boylar esa
qiziqmas edilar. Bir juma kuni musulmonlar ko‘shklarning eshiklariga borib ularni
45

juma namoziga chaqira berib zeriktirdilar, shunda boylar ko‘shk tomidan turib
musulmonlarni tosh bilan urdilar, (ikki orada) urush bo‘lib, musulmonlarning
qo‘llari baland keldi va ular boylar qasrlarining eshiklarini ko‘chirib (Buxoroga)
keltirdilar. U eshiklarga har kim o‘zi (cho‘qinadigan) butning suratini ishlatgan edi.
Masjidi jome kengaytirilgan vaqtda u eshiklarni masjidi jomega ishlatdilar va
eshiklar xunuk bo‘lib ketmasin uchun suratning yuzinigina qirib tashlab, boshqa
joylarini o‘z holicha qoldirib qurdilar». Ahmad ibn Muhammad ibn Nasr bunday
deydi: «Hozir o‘sha eshiklardan bittasi saqlanib qolgan va tomlardan masjidi jome
eshigiga tushib kelaberishingda Xuroson amirining saroyiga bormoqchi
bo‘lganingda, birinchi eshikni qoldirsang, ikkinchisi o‘sha eshiklardan (saqlanib)
qolganidir. Unda hali ham taroshlanganlik asari ko‘rinib turibdi. Hisor ichida
bo‘lgan masjidi jomeni Qutayba bino qilgan, odamlar unda namoz o‘qir edilar.
Musulmonlik keng tarqalib, odamlarning islom diniga bo‘lgan rag‘batlari
kundankunga ortaborgach, ular bu, masjidga sig‘may qoldilar. (Bu hol) Fazl ibl
Yahyo ibn Xolid Barmakiy davrigacha davom etdi. U Horun ar-Rashid zamonida
Xuroson
amiri bo‘ldi. Buxoro xalqi yig‘ildilar va ittifoqlashib bir yuz ellik to‘rtinchi yili (24
dekabr 770— 32 dekabr 771) hisorning (oqava suvlari tushadigan) hovuzini
qazidilar hamda hisor va shoriston o‘rtasida masjidi jome bino qildilar! Hisor
masjidi jomesida juma namozini o‘qir edilar. Masjidi jome eskirgach va hisor
masjidi jomesi bekor qolib xiroj devoniga aylangach, katta masjidni qurishda hech
kim Fazl ibn Yahyo ibn Xolid Barmakiy kabi ko‘p sa’y-harakat ko‘rgazgan emas u
bu ishga ko‘p mol xarj qilgan. Undan, keyin to marhum amir Ismoil Somoniy
davrigacha har kim bu masjidni kengaytirib bordi. Amir Ismoil ko‘p uylar sotib
oldi va masjidi jomeni uchdan ikki hissasicha kengaytirdi. Ramazon oyida
masjidlarga shamdonlar qo‘yishni dastlab buyurgan kishi shu Fazl ibn Yahyo ibn
Xolid Barmakiy edi. Hikoyat. Aytishlaricha, Amiri sa’id Nasr ibn Ahmad ibn
Ismoil davrida, (bir yili) ramazon oyida juma kuni xalq masjidi jomega to‘lib
turgan vaqtda masjid birdan bosib qolib, ko‘p kishilar u yerda Halok bo‘lgan,
46

butun shaharda ta’ziya o‘tkazilgan. Masjid tagida qolganlarning ba’zilarini
chiqarib olganlarida ular
hali nafas olib turar, ammo bir oz vaqtdan keyin jon berar edilar; ba’zilarining qo‘l
va oyoqlari singan edi 1
.
Shahar (aholisidan) ko‘p kishilar halok bo‘lganidan bu hodisadan keyin Buxoro
shahari (qariyb) bo‘shab qoldi. Shahar Kishilari (masjidni qayta qurishga) yana
jiddu-jahd ko‘rsatdilar sultonning yaqin kishilaridan har biri bunga yordam berdi;
marhum Abu qozi bu ishni boshqarib turdi, nihoyat masjidi jome bir yil ichida
qurilib bitdi. Keyingi yili esa u yana buzilib ketdi; qibla (tomonining) har ikki yoni
yiqilib tushdi. Lekin u yerda odamlar yo‘q edilar. Besh yil muddatda (masjidni)
yana qaytadan tuzatdilar. Abu Abdulloh al-Jayhoniy uch yuz oltinchi yili (14 iyul
918—
2 iyul 919) xolis o‘z pulidan minora barpo etdi. U o‘sha vaqtda sultonning vaziri
edi. Bu masjidi jome hisorga payvast edi. Toki Ibrohim Tamg‘ochxon
hukmronligining oxirigacha (shunday turdi); u taxtga o‘tirdi.
Tamg‘ochxonning Shamsulmulk Nasr ibn Ibrohim nomli boshqa bir o‘g‘li bor edi,
u Buxoroni olishga qasd qildi. Sayfas Buxoro hisorini mustahkamladi.
Shamsulmulk Buxoro hisori darvozasida turib jang qilar edi. Masjidi jomening
minorasidan turib hisorga o‘q otar edilar va bundan hisor ahli qiyinchilik tortar edi.
Shamsulmulk buyrug‘i bilan hisordan olov otdilar, minoraning tepasi yog‘ochdan
ishlangan edi u kuydi va yonib turgan yog‘ochlar masjidi jomega tushib u ham
kuydi. Malik Shamsulmulk hisorni olib Buxoro mamlakatini qo‘lga kiritgach,
masjidi jomeni yana tuzatishga buyurdi hamda uning buyrug‘iga ko‘ra hisor bilan
masjidi jome o‘rtasiga xandaq qazidilar va minora tepasini pishiq g‘ishtdan
ishladilar. Yana Shamsulmulk maqsurani va ichkarisida maqsura o‘rnashgan
saroyni hisordan uzoqroqqa qurishga buyurdi. Xojalar va boylardan har kim
yordam berdi va nihoyat, bu imoratlar qurilib bitdi. Masjidi jomening bu kuyishi
1 https://forum.ziyouz.com

47

to‘rt yuz oltmishinchi yilda (11 noyabr 1067—30 oktabr 1068) voqe bo‘ldi, to‘rt
yuz oltmish birinchi yili (31 oktabr 1068—19 oktabr 1069) esa u qayta tuzatildi.
Muhammad ibn Abu Bakr bunday deydi:. «Ishonchli kishilardan eshitishimcha,
Buxoroda mavjud bo‘lgan bu maqsura, minbar va mehroblarni podshoh
Shamsulmulk buyrug‘i bilan Samarqandda yasab va naqshlab Buxoroga olib
kelganlar». Bu masjid to Arslonxon Muhammad ibn Sulaymon davrigacha shu
sifatda bo‘lib keldi, so‘ng Arslonxonning farmoni bilan masjidi jomenni unga,
masalan, Shamsulmulk vaqtida bo‘lganidek, biror halal yetmasin deb hisordan
uzoqroqqa qurdilar, Arslonxon shornstondan ko‘p uylarni sotib olib, masjidi
jomening hisorga yaqinroq qismlarini (o‘sha uylar o‘rniga) qurishga buyurdi va
hisor oldidagi minorani (ham) buzdirib olib, uni shoristonga o‘rnattirdi. Bu kabi
g‘oyat darajada go‘zal va yaxshi minora hech bir joyda bo‘lmagan.
Minora (qurilishi) oxiriga yetib, uning tepasi o‘rnatilgan va endi bitay deb qolgan
ediki, ko‘z tegdi va minora qulab masjidi jome ustiga tushdi va masjidning uchdan
bir qismi bosib qoldi, naqshlangan va duradgorlar (hunari ishlatilgan)
yog‘ochlarning hammasi sindi. Arslonxon ikkinchi marta minora ko‘tarishga
buyurdi va endi, u mustahkam bo‘lsin uchun, zo‘r harakat qilib qurdilar, tepasini
pishiq g‘ishtdan ishladilar. Arslonxon bularning hammasini xolis o‘z puliga
qurdirdi. Arslonxon qurishga buyurgan u masjidi jome besh yuz o‘n beshinchi
yilda (22 mart 1121—11 mart 1122) (qurilgan) edi. Butun masjid (tarkibi)da beshta
miyon saroy bo‘lib, ulardan shaharga yaqin turgan ikkitasi minorasi bilan
Arslonxon tomonidan, u katta saroy va maqsura esa podshoh Shamsulmulk
tomonidan bino qilingan. Bular o‘rtasida qadimdan qolgan ikkita miyon saroy
bo‘lib, ulardan hisor yaqinidagisi marhum amir Ismoil Somoniydan qolgan; amir
Ismoil Somoniy uni ikki yuz to‘qsoninchi yili (5 dekabr 902—23 noyabr 903)
qurgan. Xuroson amiri saroyi tomonidagi boshqa birini esa payg‘ambarning,—
unga xudo rahmat va salomini yo‘llasin — hijrati voqeasidan keyin uch yuz
qirqinchi yilda (9 iyul 951—28 may 952) Amiri hamid Nuh ibn Nasr ibn Ahmad
ibn Ismoil Somoniy bino qilgan.
48

X ulosa
Tarix yolg’onni yoqtirmaydidi. Soxtalikni tekshirmaydi. Aldovni yomon
ko’radi. Tarix sahifalarida yolg’on xuddi xirmonda yanchilgan donning somoniga
o’xshaydi. Salgina shamol bo’lsa bas, darxol uchib ketadi. Ana shunda haqiqiy
tarixning asl qiyofasi namoyon bo’ladi. Aziz avliyolar va shayxlar faoliyatini,
ularning boy tarixiy merosini tadqiq va tashfiq etishga bugungi kunda ma’naviy
extiyoj tug’ildi. Zeroki ular jamiyatdagi ma’naviy muvozanatni saklab turishga
harakat qilganlar, qonli nizolarni oldini olishga intilganlar, ko’pgina muammolarni
tinchlik yo’li bilan hal qilganlar.
Hukmdorlarga ma’naviy ozuqa berib o’z pand nasihatlari, maslahatlari,
yo’lyo’riqlari bilan ularni noma’qul ishlardan qaytarib, xayrli ishlarga chorlab
turganlar. Islom ravnaq topgan O’rta asrlarda mashoyixlarning hukmdorlarga
bo’lgan ta’sirining yukori bo’lishi tabiiy xol edi. Ammo yaqin-yaqinlargacha
chalg’itilgan ijtimoiy fikr ta’siri ostida ular reaksion sanalib, faoliyatlari faqat qora
bo’yoqda ko’rsatildi, buyuk nomlari toptaldi, ruhlari bezovta qilindi. SHukrlarkim,
bugungi kunda ular faoliyatiga va shaxidlar tarixiga xolisona baho berish
imkoniyatiga egamiz. Ana shunday ulug’ insonlar, tarixiy voqealar guvohi bo’lib,
buyuk ipak yo’li ustida joylashgan maskan Karmanadir.
Narshaxiy “Buxoro tarixida” Buxoro mahallalari, ariqlari va unga qo’shilgan joy
nomlarini tilga oladi. SHaharning mahallalarga bo’linishi o’z davri uchun
qonuniyat bo’lganligini tilga olgan, karangki hozirgi vaqtda ham shahar ma’muriy
tuzilishida bunday bo’linish usullarii mavjuddir. Buxoroliklarda ajib bir gap bor,
Bo’yi Jo’yi Muliyon. Rivoyatlarga ko’ra Buxoro shahrining bu Jo’yning (ariqning)
anbar hidi butun shaharga taralib turarmish. Bu joylar shu qadar jannatmakon
ekanki, amir Ismoil Jo’yi muliyonda saroylar va bog’lar barpo ettirgan ekan. Bir
kuni amir Jo’yi muliyonga qarab turganida otasining ulug’ siymosi ko’rinib qoladi.
Ota unga agar imkon topsa shu joylarni sotib olib unga berajagini aytadi.
49

Otasinig bu gapi amir Ismoilga ta’sir qilib bu makonni yanada yashnatib uni
mavoliylarga berdi. “Dashtak” deb atalgan aslida qamishzorlardan iborat bo’lgan
Buxoro shahri yaqinidagi tekislikni Ismoil Somoniy hukmronligi 27 davrida jome
masjidi uchun mo’ljallaganini Narshaxiy o’z asarida ta’riflab o’tadi. XIII asrdan
boshlab Buxoroning ko’xandizi “ark” deb atalgan mavzega ega joy bu Iskajkatdir.
Qishloqning yerli aholisi boy bo’lgan ekan ular asosan savdogarchilik bilan
shug’ullangan.qishloqning yerlari esa harob bo’lgan ekan.Ayrim qishloq ahli bo’z
to’qib chiqarar ekan.Har payshanba kuni bu yerda bozor bo’lib qishloq ahli o’z
tirikchiligini qilar ekan.
Tarixchi Narshaxiy bu qishloqni “Abu Ahmad al- Muvaffaq billoh bu qishloqni
muqotaa (ulush sifatida taqdim qilingan yer - mulk) sifatida Xurosonning amiri
Muhammad ibn Tohirga bergan edi. Uni yana Sahl ibn Ahmad ad- Dog’uniy al-
Buxoriyga sotdi va pulini oldi. Dog’uniy bu joyga katta hammom qurdirdi va quyi
tomon qirg’og’ida bir burchakda katta qasr bino qildi. ”22 Tarixiy asarda joy
nomlari qatorida SHarg’ qishlog’i alohida tilga olinadi: “Iskajat ro’parasidadir,
ikkovining orasida katta daryodan boshqa biror bog’ va bo’sh yerlar yo’q. Bu
daryoniig Rudi Somjon deb ataganlar”.
Muallif joy nomlariga alohida urg’u berish bilan birga tarixiy maskanning o’zga
hududlar bilan ham bog’liqlik jihatlariga alohida e’tibor qaratgan. Boykand aholisi
haqida fikr yuritilib. U yerlik aholi Xitoy bilan dengiz orqali savdo- sotiq qilgani,
bu yerda katta- katta suv halqoblari bo’lgani va Haromkom suvi Boykandga
kelgani haqida gapiriladi. Asli nomi Arqud bo’lgan Tavoisda zebu-ziynatni
sevuvchi kishilar yashaganligi, uylarida go’zallik va osoyishtalik ramzi sifatida
tovuslar saqlagani ham asarda hikoya qilinadi. Eng qizig’i shundaki, Buxoroning
qadim qishloqlari bir – birlari bilan savdo- sotiq, oldi- berdi qilib doimo aloqada
bo’lganligini tarixiy – toponimik manbani o’qish orqali bilib olamiz. Buxoro
tarixida shu manzildagi bir qancha anhorlar tilga olinib ularning sersuvligi, chuqur
yohud keng- torligi haqida hikoya qilinadi.
50

Birinchisi Karmana anhori, ikkinchisi SHopurkom anhori, uning atroflari
«Obaviya qishlog’i” deyilgan. Anhor bo’ylarida katta qishloq va qasrlar barpo
etilgani haqida gapiriladi.Uchinchi anhor Harqonat ul-Ulyo, to’rtinchisi
Harqonrud, beshinchisi Ofxatfar, oltinchisi Somjon, yettinchisi Boykonrud,
sakkizinchisi
Farovizi Ulyo, to’qqizinchisi Faroviz is-Suflo yoki Komi Daymun, o’ninchisi
Arvon, o’n birinchisi Kayfur, o’n ikkinchi anhor esa Rudi Zar deb tilga olinadi.
Aytishlaricha bu anhorlarning barchasini halq qazigan. Ehtimol shu sabab bu
tarixiy anhorlar nomi halqning chekkin zahmatlari hisobida bizgacha yetib kelgan.
Albatta, asarda Quyi Zarafshon vohasi qishloq va shaharlari to’g’risida ko’plab
qimmatli ma’lumotlar bor. Biz tarixchilar oldimizdagi asosiy vazifa, vatandoshimiz
bizga meros qilib qoldirgan qimmatli ma’lumotlarni kelajak avlodga to’la va
to’g’ri yetkazishdir. Biz Abu (Ja’far) Bakr Muhammad ibn Ja’far Narshaxiyning
bebaho merosi, tariximizning haqiqat nuri xotiralar tirikligi sanalgan «Buxoro
tarixi» asarini o’rganib chiqar ekanmiz bu asarda Karmana tarixini haqiqiy
manbalar bilan boyituvchi kitob ekanligiga yana bir karra ishonch hosil qildik.
Asarda ma’lumotlarning har biri tarixiy manbalarga tayangan holda muallif
tomonidan chukur urganilganligi sezilib turibdi. Narshaxiy Karmana hududidagi
qishloqlar, tepalar, masjidlar va mashhur joylar haqida taniqli ulamo avliyo va
shayxlar to’g’risida berilgan rivoyatlar va xikoyatlarni katta qiziqish bilan o’qiydi.
SHuningdek Karmana hududida bo’lgan qadim hunarmandchilik va kosibchilikka
oid kerakli ma’lumotlardan baxramand. Karmanaga xos bo’lgan urf-odatlar,
marosimlar sport o’yinlari tarixi haqida ham ko’p narsalarni bilib olish mumkin.
Xulosa kilib aytganda Karmana tarixining kuvonchli voqealari bilan birga iztirobli
sahifalari ham anchagina.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. 1. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. -T.: O‘zbekiston, 2017.
51

2. I.A.Karimov. “O’zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining
asosiy tamoyillari”.T.”O’zbekiston”,1995y.
3. I.A.Karimiov . O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li. Toshkent,
“O’zbekiston”, 1992 yil
4. Narshaxiyning «Buxoro tarixi» asari T:.Kamalak. 1991
5. Suharevaning «K istorii gorodov Buharskogo xanstva» T.1958
6. «Sobraniye vostochn ы x rukopisey. AN O’z SSSR». 1-tom. Toshkent. 1952 yil
7. «Moziylan taralgan ziyo». «SHarq». Toshkent. 1998 yil.
8. S.Inoyatov, O.Xayitova. «Karmana tarix ko’zgusida». «SHarq». 2006.
9. A. Hotamov, SHuxrat Halilov Yillar sadosi T.Adolat. 1998.
10. S.Inoyatov. «Amir Temur Raboti Malikda». Toshkent. Sharq. 1998 yil.
11. O. Xayitova. «Karmanalik buyuk siymolar va muqaddas qadamjolar».
Toshkent. «Yangi asr avlodi». 2004 y.
12. S.Inoyatov, X.Turayev, O.Xayitova «Amir Abdulahadxon davrida Karmana»
T.Sharq. 2004 yil.
13. S.Qorayev. «Geografik nomlar ma’nosi». T. «O’zbekiston». 1978 y
14. Abdukarim as-Sa’moniy «Kitob-al-ansab» (Nasabnoma). Buxoro 1999.
15. Abul Muxsin Muhammad Bokir Ibn Muhammad Ali Bahovuddin Balogardon.
T.Yozuvchi. 1993 y.
16. Muhammad Toxir Eshon Xorazmiy «Tazkirat ul-avliyo». O’zbekiston fanlar
akademiyasi. SHarqshunoslik instituti qo’lyozmasi inv. №7017.
17. Hasan Xo’ja Nisoriy. «Muzakkir ul-axbob». Fors tilidan Ismoil Bekjon
tarjimasi. T.1993 yil,
18. Abu Mhammad Tolib. «Matlaab at-tolibin».O’zbekiston fanlar akademiyasi
SHarqshunoslik instituti qo’lyozmasi. №3757.
20. Xayrullayev M.M. Ma’naviyat yulduzlari. A. Qodiriy nomidagi Xalq merosi
nashriyoti. T. 2000.
52

Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asari tarixiy manba sifatida

Sotib olish