Neolit davri jamoalarining ijtimoiy munosabatlari - Tarix - Referatlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	53.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	06 Dekabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Referatlar
Fan	Tarix

Neolit davri jamoalarining ijtimoiy munosabatlari

Sotib olish

Neolit davri jamoalarining ijtimoiy munosabatlari
Reja:
1. Dunyo miqyosida neolit davri kishilarining yutuqlari
2. Kichik Osiyo neoliti jamoalarining shakllanish bosqichlari
3. O`rta Osiyo miqyosida neolit davri madaniyatlari jamoalarining
arxeologiyada tutgan o`rni va ahamiyati

1. Dunyo miqyosida neolit davri uzoq davom etgan tosh asrining so’nggi va
yakunlovchi bosqichi hisoblanadi. Neolit yunoncha, «neos» - yangi, «litos» - tosh
degan so’zlardan tarkib topgan bo’lib, u «yangi tosh» davri degan ma’noni anglatadi.
Arxeologiya faniga neolit tushunchasini 1865 yilda ingliz arxeologi Lebbok olib
kirgan. Neolit davri miloddan avvalgi 6-4 ming yilliklarni o’z ichiga oladi.
Arxeologlar neolit davrining boshlanishini sopol idishlar yasashni kashf etilishi bilan
belgilaydi. Neolit - bu mezolitdan keyin boshlangan tarixgacha bo'lgan davr. Ushbu
tarixiy o'zgarishlar o'zgarishi butun sayyorada bir vaqtning o'zida sodir bo'lmagan,
shuning uchun dunyo maydoniga qarab xronologik farqlar juda oz. Arxeologik
topilmalarga ko'ra, neolit inqilobi boshlangan birinchi soha miloddan avvalgi 9000
yillarda Yaqin Sharq bo'lgan. 20-asrdagi ushbu arxeologik joylarni o'rganish
insoniyatning kelib chiqishi to'g'risida nazariyalar paydo bo'lishiga imkon berdi.
Gipotezalarni ishlab chiqqan antropologlar orasida neolit inqilobi atamasini yaratgan
va bu o'zgarishlarning sabablari to'g'risida o'z fikrlarini bildirgan Gordon Child ham
bor edi. Neolit davrining ob-havosi hozirgidek bo’lib, iqlim kishilarning keng
hududlarga tarqalishi va joylashishi uchun imkon bergan. Natijada keng hududlarga
o’rnashgan odamlar guruhi turli tabiiy sharoitga moslashgan va alohida madaniyat
yaratgan. Turli geografik muhit va sharoitdan kelib chiqib, ularning mehnat qurollari,
uy-ro’zg’or buyumlari turar joylari va ho’jaliklari ham har xil shaklga ega bo’lgan. Bu
esa ho’jalikning notekis rivojlanishiga sabab bo’ladi. Janubiy o’lkalarning serhosil
erlarida yashagan kishilar ho’jalikning dehqonchilik, chorvachilik va
hunarmandchilik shakllarini rivojlantirgan. Bu davr ho’jaligi ishlab chiqaruvchi
ho’jalik deb atalib, unda nafaqat tabiatdan tayyor mahsulotlar o’zlashtirilgan, balki
chorvachilik va ziroatchilik orqali ehtiyoj uchun qo’shimcha oziq-ovqatlar yaratilgan.
Masalan, hayvonlarni qo’lga o’rgatish orqali chorva mollariga ega bo’linishi; yovvoyi
o’simliklarni madaniylash-tirish va boshoqli don ekinlari ekishga o’tish va hakozo.
Neolit davrida qabilalarning ko’pchiligi o’troq hayot tarziga o’tadi, doimiy yashash
uchun manzillar qura boshlaydi. Manzil va makonlar guvaladan qurilgan turar joylar

shaklida bo’lib, deyarli barcha xalqlarda bu xususiyat ko’zga tashlanadi. Avvalgidek
daydib yurish, yangi-yangi ov makonlari qidirib ko’chib yurishga barham beriladi.
Endi doimiy erto’lalar, kulbalar yasash, loydan, zuvaladan uy qurish, neolit davri
jamoasining asosiy odatiga, turmush tarziga aylanib boradi. Shunday qilib, doimiy
o’troqlik xo’jaligi paydo bo’ladi. Jamiyatda urug’ning ahamiyati ortib, u o’ziga xos
munosabatda namoyon bo’ladi. Neolit davrida urug’ jamoalarining qarorgohlari ham
shakllanadi. O’troq hayot tarzi mehnat qurollarining takomillashuvini tezlashtiradi.
Neolit davri kishilari qayerda, qaysi sharoitda yashamasin, ularning qurollari mezolit
davri qurollariga nisbatan rivojlangan. Kishilik tarixining neolit davri qurollarni
ishlash silliqlash, pardozlash, arralash, parmalash usullarining ixtiro etilishi, ibtidoiy
ishlab chiqaruvchi kuchlarning oldingi davrlarga nisbatan tezroq rivojlanishiga olib
keldi. Neolit davrida tosh xom ashyosining xususiyatlari yaxshi o’zlashtirilishi
natijasida shakl va vazifa doirasi xar xil bo’lgan yangidan yangi mehnat qurollari
yaratiladi. Tosh qurollar orasida tosh boltalar, ponalar, tosh teshalar, iskanalar paydo
bo’ladi. Neolit davrida tosh boltalar keng tarqalgan. Pardozlangan tosh boltalar
o’rmon kesishda, uy qurilish ishlarida, ovchilikda o’zining tengi yo’q jangovor qurol
ekanligini ko’rsatdi. Neolit davrida barcha og’ir yumushlar ana shu tosh boltalar
orqali bajarilar edi. Neolitda parrakchalar, qadamalar, nayza va kamon o’qlarining
uchlari, pichoq, teshgich, parmalar, yorma toshlar, o’roq-randalar va boshqa qurollar
takomillashgan. Neolit davri so’nggi urug’chilik jamiyatiga xos bo’lib, bu davrda
erkaklarning o’rni tobora orta boshlaydi. Chunki xo’jalikning rivojlanishi erkaklar
mehnati bilan bog’liq bo’lgan, ya’ni kengayib borayotgan xo’jalik yumushlarini
bajarishga ayollar ulgura olmay qoladi; xo’jalikning unumdor shakllari (chorvachilik
va dehqonchilik) tobora ko’proq e’tibor va ish kuchini talab qilgan. Natijada urug’
ichida, xususan oilada o’ziga xos mehnat taqsimoti shakllanadi. Demak, barcha
yumushlar – moddiy ehtiyojni qondirish, ortib borayotgan zarurat uchun oziq-ovqat
zahiralari tayyorlash ayollardan erkaklar qo’liga o’tadi. Ijtimoiy hayotda erkaklarning
roli ortib borishi oilada erkakning hukmronligiga olib keladi. Urug’ ichida ayollarning

hukmron mavqeiga barham beriladi. Endi matriatxat (ona urug’i) o’rnini patriarxat
(ota urug’i) egallay boshlaydi. Neolit davrida o’troq turmush tarzi, o’troq ho’jalik
janubiy subtropik rayonlarda dehqonchilikning kelib chiqishiga, cho’lli mintaqalarda,
azim daryo va ko’l bo’ylarida o’troq ovchilik ho’jaligining qaror topishiga olib keldi.
O’troq ho’jalik yuritishning qaror topishi o’z navbatida chorvachilikning ham paydo
bo’lishiga olib keldi. Neolit davri turli joylarda turlicha kechgan, ya’ni yer yuzida
neolit davri har xil vaqtda paydo bo’lgan va tugagan. Misr va Mesopotamiyani olib
qaraydigan bo’lsak rivojlangan bronza davri boshlangan bo’lib, quldorlik davlatlari
tarkib topa boshlagan, Shimoliy Yevropada qadimgi odamlar endigina neolit davriga
o’ta boshlaganlar, chekka Shimol v shimoli-sharqiy Osiyoda esa paleolit davri davom
etayotgan edi. . Neolit ko’p ming yillikdan iborat tosh asrining oxirgi bosqichi
hisoblanadi. Neolit davri, avvalo, mehnat qurollarni yasash texnikasining muayyan
darajada takomillashgan davridir. Bu davrning eng xarakterli xususiyatlaridan biri
toshni qayta ishlash, toshni silliqlash, parmalash texnologiyasining joriy
qilinishidadir. Bu davrda nafaqat toshni parchalash, shuningdek, parmalash, silliqlash
orqali tosh qurolga muayyan shakl kiritish usullari rivojlanadi. Mehnat qurollari turli-
tuman toshlardan yasalgan. Ko’pincha chaqmoqtosh, nefrit toshlar ancha qadrlangan.
Ammo toshni silliqlash va parmalash ancha murakkab ish jarayoni bilan bog’liq
kechgan. Shunga qaramasdan, neolit davrida tosh qurollarni ishlab chiqarish avvalgi
davrlardan keskin farq qilardi. Neolit davrida ham toshni parchalash, yupqa paraqalar
olish bilan birga, hamon to’qmoqlab tosh parchalarini olish davom etardi. Bu davrda
tosh qurolga ikki tomonlama mayda kertish usuli bilan kesuvchi tig’ chiqarish
texnologiyasi ancha rivoj topadi. Tosh o’zakdan pona bilan bosim yordamida qurol
uchun zarur paraqalar uchirib olish texnologiyasi rivoj topgan. Neolit davriga kelib
kishilar nafaqat daryo sohillarida uchraydigan chaqmoqtoshlardan, shuningdek, yer
osti konlaridan ham foydalanishga o’tadilar. Chaqmoqtosh konlari bilan bog’liq
shaxtalar Angliya, Fransiya, bir qator Yevropa mamlakatlari va O’rta Osiyo
hududlaridan topib o’rganilgan. Shaxta va konlar bilan bog’liq ko’pgina toshsoz

ustaxonalar topilgan bo’lib, ularda ishlab chiqilgan mahsulotlar keng doiradagi
hududlarga tarqalgan. Neolit davrida tosh qurollardan yog’ochlarni qayta ishlashda
keng foydalanilgan. Bu vaqtning xarakterli qurollaridan biri silliqlangan toshbolta edi.
Ibtidoiy odamlar toshbolta yordamida chakalakzorlar, o’rmonzorlardan yerlar
ochib, undan dehqonchilik va chorvachilik xo’jaliklarini yuritishda foydalanganlar.
Toshbolta va boshqa qurollar yordamida daraxt kundasini o’yib, oddiy qayiqlar
yasash, uy-joylar qurish, daraxt kundalaridan mollar uchun quralar qurish kabi
yumushlarda keng foydalanilgan. 1
Terim-termachilik tirikchiligida ham tosh
qurollardan zaruriyatga qarab foydalangan. Uchiga o’tkir tosh parchalari bog’langan
tayoqlar bilan oziqabop o’simliklarning ildizlari qazib olingan, kulbalar qurishda
foydalanilgan. Keyinchalik tosh qurollardan yerni yumshatish ishlarida, xullas,
dastlabki dehqonchilik xo’jaligini yuritishda ham foydalanganlar. Bu davrda yerni
qazuvchi toshdan qilingan uchli asboblar, suyakdan, shoxdan tayorlangan yerni
yumshatuvchi motiga – qo’l omochi, mikrolitlardan, suyak va shoxlardan foydalanib
yasalgan qadama toshli, arra tishli o’roq asboblar yasalgan. Mezolit davrida paydo
bo’lgan o’q-yoy neolit davrida birmuncha takomillashadi, nayza paykonlarining
bargsimon, keyinchalik uchburchak shakllari vujudga keladi. Neolit davrining eng
muhim yangiliklaridan yana biri sopol, ya’ni keramikaning kashf qilinishi edi.
Loydan sopol idishlari yasash, ularni gulxanda toblab pishirib, turmushda foydalanish
katta ahamiyatga ega bo’ldi. Endilikda odamlar oziq-ovqatni saqlash, pishirish
imkoniyatiga ega bo’ldilar. Sopol idishlarni yasashda loydan tasmasifat, uzunchoq loy
qorishmasini spiral tarzda bir-birining ustiga yopishtirib, ustini silliqlab, muayyan
ko’rinishdagi idish yasalgan va oftobda quritilgandan so’ng olovda toblab kuydirish
yo’li bilan tayyorlangan. Neolit davri keramika idishining ichki tomonida mato izlari
bo’lishi kuzatilgan. Ma’lum bo’lishicha, matodan tayyorlangan xalta tikilib, mayda
qum bilan to’ldirish chog’ida u zarur idish shakliga keltirilgan va ustidan loy tasmasi
spiral tarzda aylantirilib yopishtirilgan va usti silliqlangan. Idish oftobda quritilgandan
1
Martinov A. I. ,, Arxeologiya SSSR ‘’ ( Moskva 1973 )

so’ng mato xaltasi idish ichidan ajratib olingan, so’ng gulxanda toblangan. Shunday
texnologik usulda turli idishlarni ishlab chiqarish boshlangan. Idish uchun
tayyorlangan loyga qum, tabiatda uchraydigan momiq kabilar aralashtirilib, loy rosa
pishitilgan. Xullas, shu kabi va boshqa usullardan foydalanilib, dastlabki vaqtlarda
birmuncha qo’pol tarzdagi idishlar ishlab chiqilgan. Bunday idishlarning
dastlabkilarining yerga qo’yadigan qismi tuxumsimon shaklda yasalgan. Bu holatdan
esa idishni ovqat pishirish maqsadida gulganga qadab yoki sanchib qo’yish nazarda
tutilgan bo’lsa kerak. Binobarin, u zamonlarda hali ovqat pishiradigan tom ma’nodagi
o’choqlar bo’lmagan. Neolit davrining so’nggi bosqichida vujudga kelgan
yangiliklardan biri ip yigirish va to’qimachilikning kashf qilinishi edi. Dastlabki
vaqtlarda ip yigirish xom ashyosi sifatida yovvoyi tarzda o’sadigan momiqli
o’simliklardan foydalanilgan. Hayvon junlaridan ham keng foydalanilgan. Neolit
davrining dastlabki matolari qo’lda to’rsimon tarzda to’qilgan va keyinchalik
to’qimachilik dastgohi kashf qilingan. Ip yigirishda urchuqdan, tosh predmetlardan
foydalanilgan. Neolit yodgorliklaridan toshdan teshilib yasalgan hamda sopoldan
silliqlanib ishlangan urchuqboshlar topilgan. Ip yigirishning kashf qilinishi baliq
ovlash asboblari – to’r kabi narsalarni ishlab chiqishda asqotgan. Neolit davrida oddiy
yo’l vositalarining vujudga kelishi muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Arxeologik
yodgorliklardan oddiy qayiq, chana kabi topilmalarga qaraganda, neolit davri
odamlari daryo, ko’l, dengiz suvlarida suzib, bu holat ularning keng doiradagi
harakatlarga ega bo’lganligidan guvohlik beradi. Neolit davrining eng muhim
yutuqlaridan yana biri doimiy oziq-ovqatga ega bo’lishdan iborat edi. Bu tarixiy
hodisa mazkur davrda oddiy o’troq dehqonchilik va uy chorvachiligining vujudga
kelishi bilan bog’liq edi. Shuni aytish lozimki, jahonning turli joylarida neolit davri
turlicha kechgan. Yevropa va Osiyo hududlarida o’rganilgan neolit davrining
ko’pgina yodgorliklari mil. avv. 6-3 ming yilliklarni o’z ichiga oladi. Ayrim
o’lkalarda neolit davrining oxirlariga kelib metalldan foydalanish boshlanadi. Ibtidoiy
jamiyat tarixining ilk urug’chilik davrida avjiga chiqqan terim-termachilik xo’jaligi

doimiy ravishda rivojlanishda bo’lib, odamzod nafaqat hayot kechirdi va shuning
bilan baravar harakatda ham bo’lib, tabiat sirlarini bilib va undan unumli foydalanish
choralarini ko’rib bordi. Bu harakatlar ibtidoiy iqtisodiyotning ikki buyuk xo’jaligi –
dehqonchilik va chorvachilikning vujudga kelishiga olib keldi. Bu yutuqni mashhur
arxeolog olim G. Chayldning «neolit inqilobi» deb atagani ham bejiz emas. To’g’ri,
neolit davrining boshlang’ich taraqqiyot bosqichlarida terim-termachilik, ya’ni
o’zlashtiruvchi xo’jalik hukm surardi. Ma’lumki, dunyoning ayrim o’lkalarida
yashagan ko’pgina qabilalar umrbod o’zlashtiruvchi xo’jalik iskanjasidan
chiqolmadilar. Neolit davrining so’nggi bosqichlarida tashkil topgan texnik progress
ishlab chiqarish iqtisodining vujudga kelishiga muayyan sharoit yaratdi. Dehqonchilik
va chorvachilik ishlab chiqarish iqtisodiyotining vujudga kelishi insoniyat
jamiyatining galdagi rivojlanishiga muhim omil bo’lib xizmat qildi.
Ishlab chiqarish xo’jaligining vujudga kelishida ikki faktor – biologik va
madaniyat muhim omil bo’ldi. Hayvonlarni xonakilashtirishga o’tish muayyan tabiiy
sharoiti ma’qul, o’simliklarga, hayvonot dunyosiga boy o’lkalarda sodir bo’ldi.
Odamzod turmush kechirish davomida turli donli o’simliklar bilan tanish bo’lgan,
ularning hayot uchun foydali tomonlarini o’z tajribalaridan o’tkazgan, sinab ko’rgan.
Takror hosil olish tajribalarini o’tagan. Avtraliyalik oborogenlar donli o’simliklarni
o’rib olib, boshoqlarini yerga ko’mib, qayta hosil olish sirlari bilan tanish bo’lganlar.
Amerikalik hindlar yovvoyi sholi donlaridan foydalanuvchilarni «hosil yig’uvchi
xalqlar» deb atagan. Odamzodning bunday harakatlari oziq-ovqatni nafaqat topish,
balki g’amlash tajribalariga o’rgatib, dehqonchilik xo’jaligining tashkil topishiga
yaqinlasha boradi. Shu asnoda o’troq turmush tarzi shakllana boradi. Arxeologik
ma’lumotlarning guvohlik berishicha, ayrim viloyatlarda yashagan mezolit davri
qabilalari terim-termachilik bilan bir qatorda donli o’simliklardan ham
foydalanganligini ko’rsatmoqda. Falastin va Iordaniya mamlakatlariga keng tarqalgan
natufiya madaniyati vakillari oddiy o’troq dehqonchilik bilan tanish bo’lganligini
ko’rsatmoqda. Natufiyaliklar va boshqa mezolit davri aholisi qadama tosh o’roqlardan

foydalanganlar. Bunday o’roqlar suyak dastaga ega bo’lib, mikrolit tig’lar bilan
jihozlangan. Manzilgohlardan oddiy yorg’uchoq, keli va uning dastalari topilgan. Bu
kabi asbob jihozlar bilan donni maydalashgan. Bu yodgorliklarning yoshi mil. avv.
11-9 ming yilliklarga to’g’ri keladi. 2
Shunday yodgorliklardan Falastinning Vadi – en
Natuf tomonidan, Old Osiyoga tegishli Iroq hududidagi Shanidar, Zavm-chemk
g’orlarining madaniy qatlamlaridan topilgan manbalar ilk dehqonchilikning
ko’rinishidan guvohlik beradi. Aksariyat olimlarning fikricha, dastlabki
dehqonchilikning kashfiyotchisi xotinlar bo’lgan. Ma’lumki, terim-termachilik bilan
ham o’z vaqtida asosan ayollar shug’ullangan. Dastlabki dehqonchilik ham uzoq
vaqtlar ayollarning ishi bo’lib kelgan.
Dastlabki dehqonchilikning vujudga kelishi bo’yicha ikkita dunyoqarash
mavjud – monosentrist, polisentristik qarashlar. Monosentristlar fikricha, dastlabki
dehqonchilikning ilk o’chog’i Old Osiyo bo’lib, keyinchalik, asta-sekin bu xo’jalik
tutimi Shimoliy-Sharqiy Afrikaga, Janubiy-Sharqiy Yevropaga, O’rta, Janubiy-
Sharqiy va Janubiy Osiyo, Okeaniya va Markaziy hamda Janubiy Amerikaga
tarqalgan. Biroq paleobotanik va arxeologik manbalarga qaraganda, N.N. Vavilovning
polisentrik ta’limotini ko’pchilik olimlar ma’qullashmoqdalar. N.N. Vavilovning
ta’limotiga qaraganda, ibtidoiy dehqonchilik turli subtropik o’lkalarda mustaqil
ravishda vujudga kelgan. Shunday o’lkalarga Old Osiyo, Xuanxe havzasi, Uzoq
Sharq, Janubiy-Sharqiy Osiyoni kiritish mumkin. Old Osiyoda mil. avv. 7 ming
yillikda arpa va yakka don boshoqli bug’doy madaniylashtirilgan. Xuanxe havzasi va
Uzoq Sharq viloyatlarida mil. avv. 4 ming yillikda tariq, mil. avv. 5 ming yillikda
qulupnay, mil. avv. 5-4 ming yillikda Mesoamerikada loviya, qalampir, mosh, mil.
avv. 6 ming yillikda Peruda fasol, mil. avv. 5-4 ming yillikda oshqovoq, qalampir,
mayiz, kartoshka va boshqalar madaniylashtirilgan.
Taxminan, shu vaqtga kelib dastlabki chorvachilik tashkil topadi. Biz yuqori
satrlarda so’nggi paleolit va mezolit davrlarida hayvonlarni xonakilashtirishning ilk
2
Vinogradov A. V. ,,Drevniye oxotniki i ribolovi Sredneaziatskogo mejdurechya’’ ( Moskva 1981;)

bosqichi xususida fikr yuritib, dastlabki vaqtda xonakilashtirilgan hayvonlardan biri it
ekanligi haqida to’xtalgan edik. Balki boshqa hayvonlarni xonakilashtirishda ovchi
qabilalarning doimiy ravishda bir joydan boshqasiga ko’chib yurish xalaqit bergan
bo’lishi mumkin. O’troqlashishning boshlanishi bilan bu «g’ov»ga o’rin qolmadi.
Arxeologik materiallarga ko’ra, ilk neolit davrida cho’chqa, qo’y, echki, ehtimol,
yirik shoxli hayvonlar ham xonakilashtirila boshlangan. Bu kabi jarayon qanday
kechganligi amaliyotini andaman qabilalarida kuzatish mumkin. Andamanlar ov
tufayli qo’lga tushgan cho’chqa bolalarini o’ldirishmagan. Ularni ovqatlantirib,
maxsus quralarda boqishgan. Ov ularda erkaklar ishi bo’lgan. Shuning uchun ham
chorvachilik genetik jihatdan asosan erkaklar bajaradigan xo’jalik turi bo’lgan.
Chorvachilikning kelib chiqishi haqida ham ikki nuqtai nazar hukm suradi.
Birinchisi – monosentristlar, ikkinchisi – polisentristlar. Birinchilik tarafdorlarining
fikricha, bu yangilik, avvalo, Old Osiyoda sodir bo’lgan bo’lib, paleontologik va
arxeologik ma’lumotlarga qaraganda, bu viloyatlarda dastlab yirik shoxli hayvonlar:
cho’chqa, qulon va ehtimol bir o’rkachli tuya ham xonakilashtirilgan. Ikkinchi
ta’limot tarafdorlari fikricha, dastlabki chorvachilik ibtidoiy odamlarning turli
guruhlari orasida Old Osiyo o’chog’idan farqli o’laroq, avvalo, ikki o’rkachli
tuyaning xonakilashtirilishi O’rta Osiyo bilan bog’liq va bug’u Sibir, ot Yevropa
dashtlarida xonakilashtirilgan. Ishlab chiqarish xo’jaligiga o’tish bir vaqtda sodir
bo’lgan bo’lsa-da, ammo oddiy dehqonchilik biroz avvalroq vujudga kelgan. Bu
masala tushunarli. Chunki hayvonlarni xonakilashtirish uchun, avvalo, boy baza talab
qilinardi. Bug’uchilik Janubiy Sibir o’lkalarida keng tarqalgan. Dehqonchilik va
chorvachilikning vujudga kelishi tabiatdagi tayyor oziq-ovqatga loyiq narsalarni
o’zlashtirishdan ishlab chiqarish, shuningdek, qayta ishlab chiqarish xo’jaligiga o’tish
jarayonini yuzaga keltiradi. Umuman qaralganda, dehqonchilik va chorvachilikning
kashf qilinishi ma’lum darajada tabiiy muhit bilan bog’liq bo’lib, bu sohalarning
rivojlanishi insoniyat turmushida tengsizlikning kelib chiqishiga zamin yaratdi.
Motiga dehqonlari va chorvadorlarning moddiy madaniyati

So’nggi urug’-jamoalari hayotidagi dehqonchilik va chorvachilik xo’jaliklari
haqida rivojlangan neolit va eneolit davri yodgorliklarining qiziqarli arxeologik
manbalari mavjud. Ma’lumki, paleolit davrida bir qator lokal, ya’ni joyli madaniyatlar
vujudga kelgan edi. Bu madaniyatlar har bir viloyatning tabiiy sharoiti va jo’g’rofik
joylanishiga qarab turli darajada rivojlanishda bo’lgan. So’nggi neolit va eneolit
davriga kelib, bu jarayon bir qator keskin tus oladi. Jumladan, Yaqin Sharq
viloyatlarida neolit davri madaniyati birmuncha tezlashgan holatda rivojlanishda
bo’lgan. Bu viloyatlarda dehqonchilik hamda hayvonlarni xonakilashtirish ancha erta
tashkil topadi. Masalan, natufiya madaniyati mezolit davrining oxirlarida paydo
bo’lgan edi. Bu madaniyat sohiblari donli o’simliklardan foydalanishni bilishgan
edilar. Undan ham avval Shimoliy Iroq hududlarida yashagan qabilalarda ishlab
chiqarish xo’jalik madaniyati ma’lum edi. Bu yerda Shimoliy Qurdistonning shimol
tomonidagi tog’ etaklarida joylashgan Karim – shahar va boshqa yodgorliklarning
o’rganilishi paytida joyli aholining ishlab chiqarish xo’jaligi bilan tanish bo’lganligi
arxeologik materiallar asosida oydinlashtirilgan. Bu atrofda yashagan aholi qo’y va
echkilarni xonakilashtirgan. Yorg’uchoq va tosh o’roq tig’larining topilishi esa ilk
dehqonchilikdan guvohlik beradi. Arxeologik ma’lumotlarga qaraganda, bu
viloyatlarda mil. avv. 7 ming yilliklarda yashagan aholi nonbop g’alla yetishtirganlar,
qo’y, echki kabi jonivorlarni xonakilashtirishni bilganlar. Yodgorliklardan topilgan
arxeologik va paleontologik materiallar bu viloyatlarda sodir bo’lgan iqtisodiy o’sish
jarayonidan guvohlik beradi.
Neolit davrida vujudga kelgan o’troq qishloqlarning qoldiqlari hozirgi vaqtda
tepalik qoldiqlardan iborat bo’lib, ularning ayrimlarining balandligi 15 m va undan
ham balandroqni tashkil qiladi. Masalan, Iroq viloyatidagi Djarmo qishloq qoldig’i
maydoni 1 gektar atrofidagi maydonni egallaydi. Uning madaniy qatlami 7 m va 15
gorizontdan iborat. Uning eng quyi qatlami keramika davrigacha bo’lgan taraqqiyot
bosqichini ko’rsatdi. Qishloq to’g’ri burchakli 25 ta loydan qurilgan yashash uylardan

iborat bo’lib, ehtimol, bu turar joy biror urug’ jamoasiga taalluqli bo’lishi mumkin. 3
Qishloq madaniy qatlamlaridan topilgan yovvoyi jonivorlarning suyak qoldiqlari 5 %
ni, qo’lga o’rgatilgan hayvonlardan cho’chqa, echki, qo’y suyak qoldiqlari 95 % ni
tashkil qiladi. Shuningdek, uy hayvonlarining hamda loydan kuydirilmagan
ayollarning haykalchalari topilgan. Mil. avv. 6 ming yillikka tegishli yuqori
qatlamdan keramika qoldiqlari topilgan. Aynan shunday manzarani viloyatdagi
boshqa yodgorliklarda ham kuzatish mumkin. Mamlakatning shimoliy tumanlarida
to’g’ri burchakli pishirilmagan g’ishtdan qurilgan uy-joylar topilgan. Ularning
asoslari tosh qalamasidan iborat. Falastin hududida o’rganilgan uylar doira shaklida
bo’lib, devorlari toshdan qalangan, Israxondan topilgan uylar g’ishtdan qurilgan. Mil.
avv. 6-5 ming yilliklar Yaqin Sharq neolitining gullagan davri hisoblanadi. Uning eng
muhim xususiyatlaridan biri naqsh solib gullangan («ranglangan») keramikaning keng
tarqalganligidir. Ishlab chiqilgan sopol idishlar yasalish texnologiyasi jihatdan yuqori
sifatga ega, qizil va sariq rang berib ishlangan. Keramika sirtlariga hayvon suratlari
solingan. Keramikalarning yuqori sifat darajasiga qaralganda, ixtisoslashgan usta-
kulollar faoliyat ko’rsatgan. Har bir viloyatda o’ziga xos keramika ishlab chiqilgan
bo’lib, bu jihat viloyatlararo yashagan qabilalarning o’ziga xos madaniy an’anasining
mavjudligidan guvohlik beradi. Ranglangan keramika ilk dehqonchilik jamoalariga
xos bo’lsa-da, hatto Yaqin Sharqda ham bir tipda emas. Mesopotomiya neolitining
muhim yodgorliklaridan biri Iroqdagi Tell Xusanna hisoblanadi. Bu yodgorlikda ilk
neolitdan eneolit davrigacha bo’lgan madaniy qatlamlar o’rganilgan. Bu yerda
qurilgan uylar doira yoki aylana shaklida qurilgan bo’lib, ancha qo’pol ishlangan
sopol idishlar, yorg’uchoq, silliqlangan toshdan motiga kabilarning topilishi bu
madaniyat sohiblarining dehqonchilik bilan mashg’ul bo’lganligidan guvohlik beradi.
Yovvoyi qulon, kiyik kabi jonivorlarga ov qilishgan. Ho’kiz va qo’y, echki kabi
mollar xonakilashtirilgan. Keyinchalik ular to’g’ri burchakli uylar qurishga o’tganlar.
3
Мирсоатов .Т.М Мирсоатова. С.Т УРТА ОСИЁ АРХЕОЛОГИЯСИ Фаргона-2002

Keramika tarkibida kosa, tovoq, likobcha, sharsimon idishlar bo’lib, qora rang bilan
bo’yalgan, ba’zilariga naqsh solingan. Keramikalar sirtida hayvon suratlari uchraydi.
Suriya-Falastin neolit davriga oid ilk o’troq dexqonchilik qishlog’ining o’rni
O’lik dengizdan SHimolda Iordan daryosi vodiysida joylashgan Tell-as Sulton
yodgorligida o’z aksini topgan. Bu yodgorlik Bibliyada keltirib o’tilgan qadimgi
Ierixon shaxrining o’rni xisoblangan. Arxeologik qazish ishlari natijasida mil.av. 8-7
ming yilga oid xayot uzliksiz ikki kompleks Ierixon A, B komplekslari aniqlangan.
Manzilgoh 4 kismdan iborat bo’lib, toshdan terilgan aylana devor bilan o’rab olingan.
Devorlar (eni 1,6 m) atrofida toshdan aylana minoralar (diametri 7-8 m) qurilgan.
Ularning tepasiga aylana zinalar orqali ko’tarilgan. Ular mudofaa devorlari minorasi
vaziqasini emas, kuzatuv minorasi bo’lgan. Ichkarida devor bo’ylab, ma’lum shaklga
keltirilmagan g’ishtlardan qurilgan uylar joylashgan. Uylar aylana yoki aval shaklda.
ayrim xollarda yarim erto’la shaklida. G’ishtlarga somon qo’shilgan. Murdalar
uylarning bir tomoniga qurilgan. Bu davrda toshga qurollarga ishlov berishda mezolit
davri an’analari davom etadi. Tosh qurollari mikrolitlardan iborat bo’lib, kamon
o’qlarini tashkil etadi. Qurol motiga va o’roqlarning dastalari dexqonchilikning paydo
bo’lganligidan dalolat beradi. SHuningdek Ierixon A dan bir qatorli arpa va
bug’doylarning izlari qurilish materiallarida saqlangan. Neolit B bosqichida (mil.av. 7
ming yil) SHimoldan kelgan qabilalarning kelib joylashishi kuzatiladi. Uy qurilishida
ma’lum yutuqlarga erishiladi. Uylar aniq ulchamdagi (5,5x 4 yoki 7x3m) qurila
boshlanadi. Uylarning satxi oxak suvoq qilinadi. Uylarning devorlari 1 metr
balandlikgacha qizil bo’yoqlarda bo’yalgan. Qolgan qismi krem (qora) rangda
bo’yalgan. Uylarning ichida mayitlar ko’milgan. Toshdan kamon, o’qlarining uchlari,
keli, don yanchgich, turli idishlar, silliqlangan kichik tosh boltalari tayorlashda
foydalangan. Suyaklardan kesuvchi qurol sifatida foydalanilgan. Loydan faqat
odamlar va xayvonlarning shakllari yasalgan. Loydan kattaroq xaykallar xam
yasalgan qamish karkazga yasalib, ular qizil rangda bo’yalgan. Ovchilik o’z
axamiyatini yo’qotmagan. YOvvoyi xayvonlardan gazel suyaklari ko’pchilikni tashkil

etadi. SHuningdek qo’y, echki, cho’chqa va eshak suyaklari xam topib o’rganilgan.
Ulardan faqat echki xonakilashtirilgan. It esa mezolit davridagi Ierixonliklarning
ovdagi yo’ldoshi bo’lgan. Ko’rinishidan xonakilashtirilgan xayvonlardan mushuk
xonakilashtirilib, u don maxsulotlari zaxirasining to’planishi bilan bog’liq. Ierixondan
Janubda joylashgan Beyda yodgorligi xam neolit davri yodgorligi xisoblanadi. Uylari
to’g’ri to’rt burchak shaklda. O’rtada poldan baland joylashgan o’choq bo’lgan. Uy
devorlari oxak suvoq qilingan. Devor bo’ylab o’tirish uchun toshdan terib qo’yilgan.
Suyakdan yasalgan uy-ro’zg’or qurollari, tosh va dengiz jonivorlaridan munchoqlar.
Beydada loydan xaykalchalar bilan birgalikda sopol idishlar yasash malakasi mavjud
bo’lganligining ularning siniq parchalari orqali ko’rish mumkin. Sopollar
pishirilmagan. Umumiy hisobda olib qaraydigan bo’lsak, neolitning davriy chegarasi
Yevropa, Osiyo va Afrikada taxminan mil. avv. VI ming yillikdan boshlanib II ming
yilliklarni o’z ichiga oladi. Neolit davrini ikki bosqichga: ilk va so’nggi neolit davri
bosqichlariga bo’lish mumkin.
Yevropa hududidagi neolit davri yodgorliklariga tavsif berib o’tamiz. G’arbiy
Yevropadagi eng qqdimgi manzilgohlardan biri Kampinidir. Kampini manzilgohi
Fransiyaning shimolidagi Quyi Sena departamentiga qarashli Bleni-syur-Brel
qishlog’i yaqinidan topilgan. Bu manzilgohdagi qazuv ishlari 1897 yildan P. Salmon
va G. d’O-dyu-Menil tomonidan boshlangan. Izlanishlar jarayonida yarim yerto’la
ko’rinishidani uy qoldig’i ochilgan, unda o’choq qoldiqlari, minglab chaqmoqtoshdan
qilingan tosh qurollari, ko’mir, kul, bug’u, ot va ho’kizning suyak qoldiqlari topilgan.
Topilmlar orasida eng diqqatga sazovori sopol parchasida saqlanib qolgan arpa
donidir. Olimlar izlanishlar natijasini xulosasi sifatida bu yerda yashagan qadimgi
odamlar dehqonchilik bilan ham shug’ullana boshlaganliklarini ko’rsatib berishgan.
Ma’lumki, arpaning ilk vatani Old Osiyo va Shimoli-Sharqiy Afrika hisoblanadi.
Yevropaga u Falastin orqali tabiiy yo’l bilan madaniylashtirilgan va maxsus ekib
yetishtirish uchun o’stirilgan. Yevropaning boshqa joylarida olib borilgan qazuv
ishlari jarayonida yuqorida sanab o’tilgan topilmalar bilan birga yorg’uchoq va uning

siniqlari topilgan. Izlanishlar vaqtida neolit davrining Yevropadagi eng yirik
chaqmoqtosh koni (shaxtasi) topilgan (Belgiya yaqinidagi Spenna shaxtasi). Uning
chuqurligi 15 m. ni tashkil etgan.
Rossiya hududidagi neolit davri manzilgohlari XX asrning 20-yillaridan
o’rganila boshlangan. Moskvadan 40 km shimolda, Klyazma daryosi qirg’og’i
bo’yida joylashgan Lyalovo qishlog’idan topilgan manzilgoh 1922-1923 yillarda rus
arxeologlari B.S. Jukovva B.A. Kuftinlar tomonidan o’rganilgan. Bu yerdan topilgan
sopol buyumlar o’sha vaqtda sobiq Ittifoq hududidagi eng qadimiy va ilk topilma
hisoblangan.
Xitoyda neolit diffuziya natijasida emas, balki mahalliy asosda vujudga kelgan.
Xitoyning ilk neolit madaniyatida mikrolit qadama toshlardan foydalangan holda
suyakdan va yog’ochdan yasalgan qurollar uchraydi. Keyinchalik yirik, dag’al tosh
qurollar, o’q-yoy, nayza, silliqlangan tosh bolta kabi asbob-uskunalar paydo bo’lgan.
Bu qabilalar ovchilik, baliq ovlash, Maniijuriyaning sharqiy tumanlarida tariq
yetishtirish bilan shug’ullanganlar. Uy hayvonlaridan cho’chqa va it ma’lum bo’lgan.
Yashash joyi sifatida ko’pincha doirasimon yarim yerto’lalardan, to’g’ri burchakli
uylardan keng foydalanganlar. Uylarning tomonlarini ustunlar ko’tarib turgan. Bu
qabilalarning keramikasi ham rivojlangan va mota izsimon naqshlar solingan. Ularda
faqat mil. avv. 4 ming yillikka kelib misdan foydalanish boshlangan. Xo’jalikning
asosiy turi sholigarchilik bo’lib, ovchilik va baliqchilik, chorvachilik yordamchi oziqa
manbalari hisoblangan.
Yanshan qabilalari neolit davri madaniyati ushbu mamlakatning sharqiy
tumanlariga keng tarqalgan. Ular hali metall bilan tanish emasdilar. Ularning
qishloqlari devor bilan o’rab olingan bo’lib, loydan uy-joylar qurishni bilishganlar.
Mehnat qurollari chig’anoqdan, toshdan va suyakdan yasalgan. Charx yordamida
keramika idishlari ishlab chiqilgan. Sopol idishlari har xil rangli ko’kchil, qora tusga
bo’yalgan bo’lib, sirti obdon silliqlangan. Lunshanliklar madaniyati bilan bir vaqtda
Xitoyda donli o’simliklarning yangi navi: bug’doy va arpa paydo bo’ladi. Uy

hayvonlaridan echki, qoramol, qo’y ma’lum edi. Tarixiy o’tmishga nazar solinsa,
lunshan madaniyati asosida keyinchalik dastlabki Xitoy davlatchiligi vujudga kelgan
va dastlab Shan, In podsholiklari paydo bo’lib, ular mil. avv. XVII-XII asrlarga
tegishli edi.
Yevropa neolitining rivojlanishida Yaqin Sharq madaniyatining ta’siri kuchli
bo’lib, muhim madaniy o’simliklar, ayrim hayvonot turlari shu tomondan kirib
borgan. Keyingi yillarda Kiprda va Bolqon yarim orolida «keramikagacha» davrga
xos madaniyat izlari topilgan bo’lib, u mil. avv. 7-6 ming yilliklarda Yaqin Sharqda
yashagan qabilalarning madaniyatiga yaqin turadi. «Keramika»gacha davr qabilalari
bu yerlarda ustunli uylarda yashagan, devorlari o’simlik to’qimalaridan qurilgan
bo’lib, yarim yerto’lalardan iborat edi. Dehqonchilik ovchilik bilan birga olib
borilgan. Ular donli o’simliklardan bug’doy, arpa yetishtirgan, chorvachilikda esa
asosan qo’y, shuningdek, yirik shoxli jonivorlarni va cho’chqani boqishganlar.
Yuqorida aytilgan g’alla navlari, uy hayvonlarining turlari Yevropaga Old Osiyo
markazlaridan kirib kelganligi isbotlangan. Ammo Yevropaning mezolit davri
madaniyati tub, mahalliy asosda rivojlanganligi haqidagi fikrlar ham inobatga
molikdir.
Mil. avv. 5 ming yilliklarga kelib Yevropaning janubiy-sharqiy o’lkalarida bir
necha madaniy tarixiy viloyatlar vujudga kelgan. Bu viloyatlarda ayrim qishloqlar
uzoq vaqt yashagan qabilalarga tegishli bo’lib, ko’p qatlamli yodgorliklarga aylangan.
Masalan, Bolgariyaning Kirnova tellining balandligi 12 m bo’lib, bu yerlarda
qabilalar neolit davridan to jez asriga qadar uzluksiz yashashganlar. Mashg’uloti
dehqonchilik va chorvachilik bo’lgan. Aholisi qamishli loysuvoq uylarda yashagan.
Avval qamishdan kulbalar qurib, devorini loy bilan suvaganlar. Mehnat qurollaridan -
motiga, boltalar, toshdan yasalgan bolg’a, bug’u shoxiga mikrolitlar o’rnatilgan
o’roqlardan foydalanilgan. Keramikasi ko’k rangga bo’yalgan. Bolgariyada
o’rganilgan tellarga qaraganda, bu viloyatlarda qabilalar doimiy ravishda o’troqlashib
yashaganlar.

Yevropaning O’rta viloyatlarida ham dehqonchilik madaniyati rivoj topgan.
Keramikasi naqshlarga boy. Bu madaniyatning davr surishi mil. avv. 5 ming yillikka
to’g’ri keladi. Bu madaniyat odatda o’rmonli rayonlarda keng tarqalgan. Bug’doy,
arpa, jo’xori, nuxat kabi donli o’simliklar bilan dehqonchilik qilishganlar.
Xonakilashtirilgan hayvonlarga ega bo’lgan va ular ovchilik bilan shug’ullanmagan.
Bu o’troq qabilalar yog’ochdan qurilgan keng uylarda yashagan. Ularning o’rtacha
kengligi 27 m uzunlik, 6 m eniga ega maydonni o’z ichiga olgan. Qishloqlar
ko’pincha chuqur xandaklar bilan o’rab olingan. Mil. avv. 3 ming yillik o’rtalariga
kelib, chorvachilik va ovchilik xo’jaliklari birmuncha rivojlangan. Avvalgi katta-katta
uylar o’rniga yakka oilalar yashaydigan o’choqli bir xonali uylar paydo bo’ladi.
Endilikda qishloqlar nafaqat o’rmonzorlarda, shuningdek, ochiq joylarda, daryo
sohillarida barpo etilgan.
Keramikasi bo’yalgan, tasma shaklidagi chiziqlar yordamida naqshlar solingan
madaniyat Ukrainada, Moldaviya, Shimoliy Ruminiya viloyatlarida keng tarqalgan.
Bu madaniyat Kiyevdan 50 km uzoqlikda joylashgan Tripoliya qishlog’i nomi bilan
bog’liq. Tripoliyaliklar qishloqlari doirasifat bo’lib, uning o’rta qismida ochiq
maydon bo’lgan. Yashash uylar qamish devorlardan iborat bo’lib, loysuvoq qilingan.
Har bir katta uy bir necha xonalarga bo’lingan. Uylar bilan tutash omborxonalari
bo’lgan. Har bir xona alohida pechkaga ega bo’lgan. Har bir uyda g’alla saqlanadigan
yirik xumlar va yorg’uchoqlar bo’lgan. Uyning to’rida loydan qilingan hadiya joyi
bo’lib, u yerga ayollar xudosi hisoblangan haykalchalar qo’yilgan. Har bir yirik uyda
bir necha juft oilalar yashagan. Har bir qishloq qavm-qarindoshlardan iborat bo’lgan.
Tripoliyaliklarning asosiy mashg’uloti motiga dehqonchiligi bo’lib, chorvachilik,
ovchilik, baliqchilik yordamchi xo’jaliklariga ham ega bo’lishgan. Bu madaniyatning
so’nggi bosqichlariga kelib chorvachilikning ahamiyati oshib borgan
Tripoliyaliklardan sharq tomonda Dnepr bilan Ural oralig’ida mil. avv. 3 ming
yilliklarda dehqon va chorvador qabilalar yashagan bo’lib, ulardan bizgacha g’ujanak
holatda va suyaklari qizil bo’yoqlarga bo’yab dafn qilingan ko’pgina qo’rg’onlar yetib

kelgan. Ulardan qo’rg’on ostida oddiy chuqur qilib ko’milgan qabrlar eng qadimgisi
hisoblanadi. Ular arxeologiyada qadimgi xandak qo’rg’onlar deb atalib, ular juda
kambag’al va mis buyumlar kamdan kam topiladi. Ularning sohiblari «qadimgi
chuqur qabrli» qabilalar deb atalib, qabrlarni qoldirgan qabilalar mil. avv. 3 ming
yillik oxirlarida yashagan, dehqonchilik va chorvachilik bilan shug’ullanganlar hamda
mis metallurgiyasi bilan yaxshi tanish bo’lganlar. Keyinchalik ular tarixiy jarayonda
g’arb tomon siljib, Polsha, Slaveniya va boshqa keng hududlarga tarqalib
yashashganlar.
Mil. avv. 5-4 minginchi yillarda qadimgi dehqonchilik madaniyati Kavkazda
qadimgi sharq madaniyati ta’sirida rivojlanishda bo’ldi. Bu viloyatlarda mis buyumlar
ishlab chiqarish ancha erta paydo bo’ldi.
Fransiya, Angliya va Periney yarim orollarida neolit va eneolit davrlarida
dehqonchilik va chorvachilik bilan shug’ullangan qabilalar yashagan. Ulardan
bizgacha talaygina megalit qurilmalar yetib kelgan. Megalitlar yirik yassi toshlardan
qurilgan bo’lib, urug’ boshliqlari yoki mashhur qabila boshliqlariga yodgorlik sifatida
qo’yilgan. Megalit qurilmalarga ishlatilgan yirik va og’ir toshlarning muayyan
atrofdan keltirilib, katta sig’inish inshootlarining paydo bo’lishiga qaraganda, qabila
kuchlarining kooperativ tarzda birlashib, mehnat qilishini talab qilgan.
Shveysariya va unga tutash viloyatlarda foydali yerlar botqoqlik bilan bog’liq
bo’lganligi sababli yerga qoqilgan qoziq oyoqlar ustiga uylar qurish odat bo’lgan. Bu
mamlakatga ham megolit madaniyati keng tarqalgan. Bu hududlarda yashovchi
qabilalarning mashg’uloti, asosan, hayvonlarni boqish bo’lib, dehqonchilik bilan
shug’ullangan. Qoziq oyoqlar ustidan daraxtdan olingan bolorlarni terib, ustiga
xashak yoki qamish, mayda shox-shabbalarni bostirib, polini loy bilan suvagan va
uning ustidan yashash uylari qurilgan. Qoziq oyoqli uylar bilan bir vaqtda insoniyat
turmushida birinchi bor yog’ochdan yasalgan mebel paydo bo’ladi. Har bir oilaga
tegishli uy sandiq va mebel bilan jihozlangan. Uylarning ichidan ko’plab tosh
qurollar, suyakdan yasalgan qurol boltalar, tesha va boshqalar topilgan. Keyinchalik

torfiyanikka aylanib ketgan bu yodgorliklar joyidan turmush narsalari, har xil idishlar
topilgan. Ularda uy hayvonlaridan sigir, qo’y, echki, ot va it boqilardi. Non uchun
g’allalardan bug’doy, arpa, tariq ma’lum edi. Yerni motiga bilan yumshatganlar. Bu
qishloq xarobalaridan mato, to’qilgan narsalar topilgan hamda ular jundan ko’p
foydalanganlar. Bu yodgorliklardan to’qimachilik dastgohlari topilgan. Ko’pgina
topilmalar bu qabilalarning Yevropa va boshqa viloyatlar bilan savdo aloqalari ancha
rivoj topganligidan dalolat beradi. Qoziq oyoqli uyga ega qabilalarda sodir bo’lgan
rivojlanish urug’ jamoatchiligining so’nggi bosqichlariga to’g’ri keladi. Chunki
bunday yirik qishloq qurilmalari jamoalarning birlashmasisiz vujudga kelmagan
bo’lardi. Qoziq oyoq bilan bog’liq madaniyat nafaqat Alpyon bag’irlarida,
shuningdek, Shimoliy Yevropada Germaniyadan to Shvesiyagacha tarqalgan. Bu
madaniyat avvalgi Ittifoqning Volgograd viloyati va Uralda ham ma’lum.
Hozirgi vaqtda ko’pchilik olimlarning xulosasiga qaraganda, Shimoliy Amerika
Sibirdan Bering qo’ltig’i orqali o’tgan aholi tomonidan o’zlashtirilgan. Bu o’rmonli
mintaqalardan topilgan tosh qurollarning texnik yasalishi Sharqiy Sibir moddiy
madaniyatiga o’xshash. Neolit davrigacha Sibir o’lkalarida yashagan monologid
odamlar Shimoliy Amerika yerlariga tarqalib, mahalliy hind qabilalari bilan avval
qo’shni bo’lib, keyinchalik aralashib yashaganlar va hozirgi zamonda yashayotgan
hindlar ana shu jarayonning mahsuli va avlodidir. Muzlikdan keyingi davrda neolit
asrida shimoldan eskimos qabilalari Amerikaning shimoliy sarhadlariga tarqaladi.
Xullas, hozirgi hinduslar Osiyodan va shimoliy o’lkalardan kirib kelgan qabilalarning
aralashmasidan hosil bo’lgan aholi bo’lib, o’z taraqqiyot yo’lida rivojlandi va
Kolumbiya Amerikasiga qadargi davr sivilizasiyaga asos soldi. Shu jarayonni alohida
eslatib o’tish lozimki, Yangi Dunyoda o’zlashtiruvchilikdan ishlab chiqarish
xo’jaligiga o’tish o’ziga xos jihatlarga ega. Masalan, bu hududlarda dehqonchilik
bilan chorvachilik birga rivojlanmadi. Amerikaning ko’pgina viloyatlarida
xonakilashtiradigan qoramollar zoti yo’q edi. Shuning uchun yer haydash, hosil
olishda hamon motigalardan foydalanardi. Omoch, g’ildirakli aravalarga qo’shadigan

hayvon zotlari yo’q edi. Shu bois ham xo’jalik yuritilishida odam kuchidan
foydalanilardi.
Meksikaning Teguakan vodiylarida yashagan qabilalarda dehqonchilik
madaniyati tashkil topmagan va mil. avv. VIII asrlarda ham guruh-guruh ovchi va
termachilar tez-tez o’z yashash joylarini almashtirib, ko’chib yurishganlar. 4
Ovchi va
terim-termachilar g’orlarda ham istiqomat qilgan. Faqat mil. avv. 3 minginchi yillarga
kelib, dastlabki o’troq dehqonchilik vujudga kelib, mil. avv. 2 ming yillik boshlarida
dehqonchilik xo’jaligi rivoj topadi. Mil. avv. 2 minginchi yillarga kelib, Teguakan
vodiysida kichik-kichik o’troq qishloqlar paydo bo’ladi. Uylar loydan qurilgan edi.
Qizil sir berilgan keramika paydo bo’ladi. Yerni yumshatish uchun motiga va og’ir
nayzasifat yog’och qurollardan foydalanardi. Mil. avv. I ming yillikning oxirida bu
madaniyatning o’rniga klassik maya sivilizasiyasi tashkil topadi.
Taxminan, bu vaqtga kelib aynan shunday dehqonchilik madaniyati Ekvador,
Boliviya, Peru viloyatlarida tashkil topadi. Mesoamerika va And viloyatlarida neolit
davri madaniyati ancha rivoj topdi. Mehnat qurollari chaqmoqtosh va obsidian
toshidan yasalgan. Metall uzoq vaqtlar noma’lum edi. Dastlabki oltin quymasi mil.
avv. III ming yillikda paydo bo’ladi. Haqiqiy metallurgiyaning rivojlanishi bu
hududlarda mil. avv. I ming yillikka to’g’ri keladi.
Motiga dehqonchilik va chorvachilik xo’jaligining sarqitlari Meloneziya,
Amerika hindlarida va tropik Afrika qabilalarida saqlanib qolgan. Meloneziya
orollarida yashagan qabilalar oziq-ovqatga boy joylarga ko’chib yurishganlar.
Ularning chaylasimon uylari turli o’simlik shox-shabbalaridan qurilgan bo’lib, tomini
uy o’rtasiga qo’yilgan ustunlar ko’tarib turgan. Yer qatlamida soz tuproq yo’qligidan
ularning keramikasi olovda kuydirilgan qo’pol idishlardan iborat edi. Bu tropik
mamlakatlarda odamlar jinsiy uyatini yopib yuradigan peshbandi va ayollar yarim
yubka bilan hayot kechirardilar. Kiyimlar xashakdan, qamishdan to’qilgan. Ularda
uy-ro’zg’or idishlarini yasash, kiyim-kechak, ovqat tayyorlash va ko’p holatlarda uy-
4
Martinov A. I. ,, Arxeologiya SSSR ‘’ ( Moskva 1973 )

joy qurish ishlari bilan ayollar shug’ullangan. Erlar ovchilik, terim-termachilik va
baliq tutish bilan mashg’ul bo’lganlar.
Irokezlar ham olov yordamida ochilgan to’qayzor yerlarda motiga
dehqonchiligi bilan shug’ullanganlar. Asosiy yetishtiriladigan oziqasi mayiz bo’lgan.
Irokezlarning qishloqlari 10 km radiusdagi maydonni o’z ichiga olgan. Yordamchi
oziqalari oshqovoq, qulupnay, nuxat, kungaboqar va boshqalar edi. Chakalakzorlarni,
o’rmonlarni kuydirib, dehqonchilik uchun yer ochish, tayyorlash ishlari bilan erkaklar
shug’ullanardi. Dehqonchilik bilan esa ayollar shug’ullanardi. Bu vaqtda yerni ekin
uchun yumshatadigan va tayyorlaydigan qurollardan bolta, so’yil, yer yumshatgich
nayzasifat qurollardan foydalanilardi. Faqat XVII asrga kelib, yerni yumshatadigan
haqiqiy omoch paydo bo’ladi.
Irokezlar uy hayvonlaridan itdan boshqasini bilmasdilar. Bu holat kolonial
davrgacha saqlanib qolgan. Irokezlar haqiqiy dehqonchilik xo’jaligini bilmasdilar.
Ayollar turli oziqabop narsalarga, xususan, meva, qo’ziqorin, yong’oq, ovqatga
solinadigan loyiq o’simlik tomirlari, qulupnay, parranda tuxumlari, qisqichbaqa va
boshqa oziqabop narsalarga terimchilik qilganlar. Ko’l qirg’oqlarida o’sadigan
yovvoyi sholi donlaridan foydalangan. Erkaklar yozda va bahorda baliq ovlash bilan
shug’ullanganlar. Qish mavsumida esa bug’u, los, ayiq, quyon, uchib o’tuvchi qushlar
kabilarga ovchilik qilishganlar. Texnik jihatdan irokezlar eneolit xarakteriga ega edi.
Ishlab chiqarish qurollaridan bolta va motiganing yer yumshatadigan tishlari toshdan,
suyakdan yoki shoxdan yasalardi. Yevropa kolonizasiyasiga qadar irokezlar tabiiy
mis rudasiga sovuq holatda bolg’alash yo’li bilan ishlov berishni bilishganlar.
Ayniqsa, uy va boshqa xo’jalik ishlari yumushlari ayollar tomonidan bajarilardi.
Ayollar sopol idishlar tayyorlardi, sopol qozonlarda ovqat pishirardi, non yopish va
chekish uchun naylar yasash bilan shug’ullanardilar. Yog’ochdan don maydalagich
kelilar ishlab chiqilardi. Kosa va qoshiqlar yasalardi. O’simlik va daraxt po’stlaridan
hamda yovvoyi oshqovoqdan idishlar tayyorlangan. Ular hayvon terilarini qayta
ishlashning ustamonlari bo’lganlar. Qish mavsumida hayvon terilaridan kiyimlar

tikkan. Erlar va ayollar yuzlarini har xil ranglar bilan bo’yardi. Erlar parranda
patlarini bosh kiyim bilan birga taqib yurardilar. L.G. Morgan o’z asarlarida irokez
qabilalari haqida turli-tuman ma’lumotlar keltirgan. Shulardan biri irokezlarning
yashash uylari haqida. Uylar uzun to’rtburchak ko’rinishda bo’lib, devorlari
yog’ochlardan tashqari daraxt po’stlari, qamishlardan, mayda shox-shabbalardan
yasalgan bo’lib, ichki qismi uch yarusga bo’linardi. Birinchi yarusning poli buyra va
hayvon terilari bilan to’shalgan bo’lib, unda yotib uxlaganlar, ikkinchi yarusda uy-
ro’zg’or ashyolari saqlangan, uchinchi yarusda ovqat uchun mais saqlangan. Uy bir
necha juft oilalarning yashashi uchun bo’lingan bo’lib, har bir xona daraxt qobig’idan
tiklangan «devor» bilan ajratilgan. Katta uyning markazida har to’rt xona uchun
olovli o’choq o’rnashgan. O’choq-gulxan ustida ovqat pishadigan umumiy qozon
osig’liq turgan. Odatda har bir shunday umumiy uylarda qatorasiga 5-7 ta o’choq
bo’lgan. Uning uzunligi 10-15 metrni tashkil qilgan. Bundan ikki barobar katta uylar
ham bo’lgan. Uyning yonboshida mais saqlanadigan ombor bo’lgan. Irokezlar
qishloqlari shunqangi bir necha uylardan iborat bo’lib, qishloq aylanasi yengil devor –
cho’p-shabbalardan tiklangan devor bilan o’rab olingan. Irokezlar va
malinezeyliklarda muhim mehnat jarayoni kollektivniki bo’lgan. Dehqonchilik uchun
yangi yerlarni ochish, xususan, chakalakzorlarni, o’rmonzorlarni yoqish yo’li bilan
ekin maydonlarini tayyorlashda urug’-jamoalarining birlashgan mehnati talab
qilinardi.
Skandinaviyaning shimoliy viloyatlarida mil. avv. 3-2 ming yilliklarda – neolit
davrida ovchi va baliq ovlovchi qabilalar yashagan. Ulardan bizgacha ko’pgina
qoyatosh suratlari yetib kelgan. Bu tasvirlardan ularning turmush tarzi, suvda suzish
vositalari, qaysi turga ega bilimlari va ovchiligi, udum va urf-odatlari haqida bilib
olish mumkin. Bu qabilalar yil mavsumining kelishiga qarab baliqqa va parrandalarga
boy hududlarga ko’chib yurib xo’jalik yuritganlar. Yashash uchun ko’pincha
g’orlardan foydalanganlar. Ochiq joylarda esa chaylasifat kulbalardan foydalanishgan.

2. Kichik Osiyo (mil av. 8 ming yil oxiri -7 ming yil boshlari) Xojilar
manzilgoxining quyi qatlamidan xom g’ishtdan qurilgan uylarning o’rni aniqlangan.
Uylarning poli loysuvoq qilingan va devorlari bilan birgalikda qizil rangda bo’yalgan.
Geometrik shaklda sopol idishlar uchramaydi. Idishlar toshdan yasalgan. Suyakdan
bigiz, kremen va obsidiandan o’roq uchi qadamalari, silliqlangan tosh boltalar
yasalgan. Ikki qatorli arpa ekilgan. SHuningdek bir qatorli yovvoyi bug’doylarni
temachlash xam yordamchi xo’jalik hisoblangan. Bu erda xam Ierixonliklar kabi
murdalardan uyda ko’mishgan. Kichik Osiyo ishlab chiqaruvchi xo’jalik shakllarining
to’liq nomoyon bo’lishi to’g’risidagi ma’lumotni CHeyyunyu depesa yodgorligida
amalga oshirilgan arxeologik qazish ishlari natijasida aniqlangan. U mil.av 7250-6750
yillar bu yodgorlikning uylari asosan toshdan terilib satxi oxak bilan suvalib,
bo’yalgan. Sopol idishlar uchramaydi. Hayvon xaykalchalari mavjudkremendan
yasalgan mikrolitsimon tosh qurollar ustunlik qiladi. Kam sonli urib ishlangan mis
buyumlar uchraydi. YOdgorlikning dastlabki ikki bosqichida xo’jalikning ovchilik-
dexqonchilik shakli ustunlik qilgan. Ovchilikla zubr birinchi urinda, ikkinchi urishda
bo’rilarni ovlashgan. Uchinchi bosqichga kelib chorvachilik ovchilikni siqib
chiqaradi. Qo’y, echki asosiy chorva xisoblangan. Dexqonchilikda bir va ikki qator
bug’doy ekilgan. Kichik Osiyodagi ilk dehqonchilik madaniyatining taraqqiy etgan
shakli Markaziy Turkiyaning janubidagi Konya vodiysidagi CHatalxyuyuk
yodgorligida (mil.av. VII ming yillik ikkinchi yarmi- VI ming yillik birinchi yarmi)
aksini topgan. Bu erda mazkur davrda 20 dan ortiq ilk dehqon jamoalarining kichik
qishloqlari mavjud bo’lib, ulardan yirigi CHatal Xyuyukning maydoni 13 ga ni tashkil
etgan. YOdgorlikda aniqlangan uylar yirik o’lchamdagi xom g’ishtlardan barpo
qilingan. Ularning ayrimlari devorlari sirtiga mazmunli rang-tasvirlar va bo’rtma
naqshlar, xususan, buqa yoki qo’y boshi tasviri solingan. Bunday uylar dehqon
jamoasi sig’inish odatlari uchun xizmat ibtidoiy ibodatxona bo’lganligi shubhasiz.
Murdalar uylarning ichida kuzatuv buyumlari bilan birga qo’shib ko’milgan. Asosiy
mehnat qurollarini tosh va suyaklardan yasalgan buyumlar tashkil etadi. Obsidian tosh

qurollarini yasashda asosiy xom ashyo hisoblangan. Mis buyumlar bolg’alash usulida
ishlangan. YOdgorlikning yuqori madaniy qatlamlaridan sirtiga qizil rangdagi
chiziqlar bilan bezatilgan sapol buyumlari uchraydi. Xo’jaligining asosini
dehqonchilik va chorvachilik tashkil etadi. Bu erda 14 xildagi o’simliklar
madaniylashtirilib, bir va ikki qator bug’doy va arpa etishtirilgan. Mayda va qoramol
uy chorvachiligini tashkil etgan. SHuningdek, ovchilik yordamchi xo’jalik an’anasi
sifatida saqlanib qoladi.
CHatal Xyuyukliklarning boy madaniyati va g’oyaviy qarashlari ibodatxonada
aniqlangan qo’y, buqalar boshining bo’rtma tasviri, ayol ma’buda, qisman erkak
haykalchalari yoki devorida chizilgan ov manzaralarida o’z aksini topgan.
CHatalxyuyuk ayrim tadqiqotchi olimlar ilk shahar, degan fikrni ilgari surishadi.
Lekin, bu manzilgoh shahar talablariga javob beruvchi alomatlardan ancha yiroq
bo’lib, dehqonchilik vohasining markazi vazifasini o’taganligi, tabiiy.
Old Osiyodagi ilk dehqonchilikning uchinchi bir markazi SHimoliy
Mesopotamiya va unga tutash bo’lgan SHimoliy Eronning tog’li xudlari hisoblanadi.
Bu erda neolit davridaJarmo madaniyati (VII-VI ming yilliklar) yoki ayrim
tadqiqotchi olimlarning fikrlariga ko’ra zagros madaniy birligi turidagi madaniyati
rivojlangan. Jarmo madaniyatiga tegishli Jarmo yodgorligidan tashqari Zagros
tog’larining Iroq qismida Telshimshara, uning Eron qasmida esa Tepaisarob va
Tepaiguranlar mavjud. 5
Jarmo yodgorligi eman o’rmonlar tarqalgan hududda joylashgan bo’lib,
madaniy qatlamlarining qalinligi 7 metrni tashkil etadi. Bu manzilgohda aniqlangan
uylar loydan qurilgan, ayrim hollarda ularning tag devorlari toshdan terilgan. Jarmo
madaniyati uchun plastinkasimon kremendan geometrik shaklidagi tosh qurollarini
yasash xos belgilaridan biri sanaladi. Jarmoliklar dastlab sapol yasashni bilishmagan,
keyinchalik sapol buyumlari paydo bo’lib, ularning sirtiga naqshlar berilgan. Loydan
turli o’yinchoqlar, hayvon va ayol haykalchalarini yasashgan. Topilmalar orasida
5
Vinogradov A. V. ,,Drevniye oxotniki i ribolovi Sredneaziatskogo mejdurechya’’ ( Moskva 1981;

toshdan yasalgan o’roq, bolta, motiga, keli va qo’l tegirmoni va suyaklarda yasalgan
buyumlar xo’jalik xususiyatlarini tiklashda muhim ahamiyatga ega. Jarmo aholisi
xo’jalikning ishlab chiqaruvchi shallari bilan shug’ullanganliklari shubhasiz.
Dukkakli o’simliklardan kuyib ketgan bug’doyning asosiy ikki turi va bir turdagi
arpa, no’xat va tariq donlari aniqlangan. Ulardan bug’doy va arpa shubhasiz
madaniylashtirilgan. Hayvonlardan dastlab echki xonakilashtirilgan. CHo’chqaning
ham xonakilashtilgani ehtimoldan holi emas. Go’sht mahsulotlariga bo’lgan
ehtiyojning bir qismi yovvoyi hayvonlar hisobidan qondirilib, xo’jalikning ovchilik
shakli ham o’z ahamiyatini saqlab qolgan. Dehqonchilik va chorvachilik xo’jalik
shakllariga o’tish Old Osiyoning bir joylarida nisbatan tog’ va tog’ oldi hududlarida
sodir bo’ladi. Ammo mazkur hududlar keyingi davr taraqqiyoti asosiy markazlariga
aylanmadi. Bu hududlarda hosildorlik yuqori va barqaror bo’lmagan. Qadimgi
dehqonlar Osiyo va Afrikaning serhosil va subtropik daryo vohalariga o’tish bilan
ularning ishlab chiqaruvchi kuchlarning tezlik bilan va jamiyatning sivilizatsiya
ostonasida bo’lgan keyingi taraqqiyot bosqichiga o’sib o’tishiga olib keldi.
YOg’angarchilik mig’dori etarli bo’lmagan yangi iqlim sharoiti kishilarning agrar
ishlab chiqarishining yangi shakli-sug’orma dehqonchilikga o’tishlariga turtki bo’ldi.
Sun’iy sug’orishga asoslangan dehqonchilik nafafaqat barqaror hosil olish
imkoniyatini yaratdi, balki, boshoqli ekinlarning hosildor navlarini vujudga kelishiga
sabab bo’ladi.
3. O`rta Osiyoda neolit davrining eng mashhur madaniyatlari:
Kaltaminor, Hisor, Joytun madaniyatlari hisoblanadi:
Kaltaminor madaniyati - -O zbekistonda neolit davriga oid ilk topilganʻ
arxeologik madaniyat (miloddan avvalgi 7—3-ming yillik). Kaltaminor ko li yonidan
ʻ
topilgan. 1939—40 va 1945-yillar Xorazm arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyasi
tekshirgan. Kaltaminor madaniyati Amudaryoning qadimiy Oqchadaryo deltasi,
Qizilqum, Yuqori O zboy, Mohondaryo, Orolning shimoliy-sharqiy bo ylarida,
ʻ ʻ
Qozog iston va sharqiy Kaspiy, ya ni Balxan va Manqishloq hududlarigacha
ʻ ʼ

tarqalgan. 6
Albatta, bu juda katta hududda yagona bir oilaga oid odamlar yashagan
emas, bu yerlarda bir-biriga yaqin bo lgan qabilalar yashagan deyish to g ri bo ladi.ʻ ʻ ʻ ʻ
Yaqinlik, asosan, tosh qurollarda yaxshi ko rinadi. Tosh qurollarni, yasash texnikasi
ʻ
va uning tiplarida o xshashlik farqlar esa sopol idishlarda, ya ni uning bezaklarida —
ʻ ʼ
bezak buyumlarda, taqinchoqlarda ko rinadi. Asosiy qurollarining o xshashligi va
ʻ ʻ
farqlarini saqlab qolgan qurollar — shu vohalarda birbiriga o xshash, bir xil turmush
ʻ
tarziga ega bo lgan urug lar bo lganligini ko rsatadi. Bular Oqchadaryo, quyi
ʻ ʻ ʻ ʻ
Zarafshon, Lavlakon, yuqori O zboy, Ustyurt guruhlaridan iborat. Shu hududlarda
ʻ
yashagan neolit odamlari 7—3-ming yillikda yashab ovchilik, temirchilik va
baliqchilik bilan tirikchilik o tkazishgan. Ovchilik, terimchilik va baliqchilik bilan
ʻ
bog liq qurollarni ishlash texnikasi neolit davrida eng cho qqiga chiqqan davr
ʻ ʻ
hisoblanadi. bog liqlar, kesuvchi, teshuvchi qurollar, o q-yoylar, kamon o qlari va
ʻ ʻ ʻ
shunga o xshash qurollarni yasash eng takomillashgan davr hisoblanadi. Mikrolit
ʻ
qurollarining paydo bo lishi, suyakdan va yog ochdan yana ham takomillashgan
ʻ ʻ
qurollar yasash imkoniyatini bergan. Arxeologlar, asosan, shu mikrolitlar va o qyoyni
ʻ
yasalishiga asoslanib neolit davrini davrlarga ajratganlar. Kaltaminor madaniyatini
ham 3 davrga bo lib o rganilgan. Kaltaminor madaniyatining ilk davri 7—5 ming
ʻ ʻ
yillikka to g ri keladi. Bu davrga xos yodgorliklar Zarafshonning quyi oqimida,
ʻ ʻ
Qizilqumning Lavlakon va Karakata, jan. -sharqiy Ustyurtda topilgan va o rganilgan.
ʻ
Kaltaminor madaniyatining o rta davri 6—5-ming yillikka to g ri keladi. Bu davrga
ʻ ʻ ʻ
oid manzilgohlar butun Qizilqum va unga yaqin bo lgan hududlardan topilgan.
ʻ
Kaltaminor madaniyatining oxirgi davri 4—3 ming yillikka to g ri keladi. Bu davrga
ʻ ʻ
oid yodgorliklarga Qozog iston hududlaridagi manzilgoxlar kiradi. Kaltaminor
ʻ
madaniyati ni tavsiflab berish, uni davrlarga ajratish ham, asosan, sopol idishlarni
ishlash texnikasi, unga bezak berishga asoslangan. Butun Kaltaminor madaniyatiga
oid sopol idishlar qo lda ishlangan bo lib, bezaklar, sopol idishlar hali loyligida
ʻ ʻ
yog och bilan chizib, daryo va dengiz to lqiniga, archa ignalariga o xshash bezak
ʻ ʻ ʻ
6
Kabirov J. Sagdullayev A. ,, O`rta Osiyo arxeologiyasi ‘’ ( Toshkent 1990 )

berilgan, keyin olovda pishirilgan. Idishlarning shakli kosasimon yoki qozonsimon
bo lib, ilk davriga oid idishlar tagi yassi bo lmasdan, qumga botirib qo yishgaʻ ʻ ʻ
mo ljallangan konus shaklida bo lgan. Sopol idishni ixtiro qilinishi Kaltaminor
ʻ ʻ
madaniyatiga mansub aholining ovqat pishirishini osonlashtirdi. Endi qozonning
tagiga olov yoqib pishirish imkoniyati tug ildi. Odamlar chaylalarda yashab,
ʻ
o choqlar qurib o choqlarda, sopol qozonlarda ovqat pishirib, idishlarga quyib
ʻ ʻ
ovqatlanadigan bo lishdi. Bu juda katta ixtiro bo lib, kishilik tarixida faqat neolit
ʻ ʻ
davridan boshlab shunday yashash imkoniyatiga ega bo ldilar. Neolit davrida
ʻ
bulardan tashqari tikuvchilik, kemasozlik ham yuksaldi. Kaltaminor madaniyatiga
mansub axrli tabiat yaratgan narsani shundayligicha qabul qilganlar. Kaltaminor
madaniyati iqtisodiyotiga o ta olmaganlar, ya ni chorvachilik yoki dehqonchilik bilan
ʻ ʼ
shug ullana olmaganlanlar. Kaltaminor madaniyati jamoalari sopol ishlab chiqarishga
ʻ
usta bo’lgan. Sopol yasashda ham kulolchilik charxidan foydalanish o’zlashtirilmagan
bo’lsa-da, qurollar sopol buyumlar yasashning ibtidoiy usullarini ko’nikma sifatida
egallaganlar. Kaltaminorliklar idishlar yasash uchun tayyorlangan loyga yantoq va
qamishning toza kulidan qo’shishgan. Sopol qozon loylariga esa maydalangan tosh
qo’shishgan. Bu qo’shilmalar sopol idishlarning mustahkam chiqishini, olovga
tushganda o’zida issiqlikni uzoq vaqt saqlab qolishini ta’minlagan. Sopol
buyumlarning sirtiga odatda naqsh berilgan. Naqshlar chizma uslubda ishlangan. Ular
turli geometrik shakllarda o’z aksini topgan. Asosan naqshlar uchi uchli yog’och yoki
suyak pichoq yordamida ilon izi, romb, uchbuchak, egri chiziq va boshqa shakllar
chizilgan. Kaltaminor madaniyatining so’nggi bosqichiga kelganda ba’zi sopollarning
gardishiga rangli gul-naqshlar chizilgan. Kaltaminor madaniyatining dastlabki
bosqichida sopol buyumlar aksariyat hollarda tuxumsimon shaklda bo’lgan. Ammo
so’nggi bosqich (O’zboy) da tuxumsimon, tosh dumaloq idishlar o’rnini tuvaksimon,
osti tekis idishlar egallaydi. Agar dastlab idishlar mato xalta qoliplarida tayyorlangan
bo’lsa, endi loy lentalarda qo’lda yasalgan. Idishlarda jo’mraklar paydo bo’lgan. Ular
bir qavatli humdonlarda pishirilgan. Kaltaminor madaniyati urug’ jamoalari tabiat

kuchlari oldida ojiz edi. Ular suv orqasidan, ov orqasidan ergashib yurganlar.
Ularning kulbalari qurib borayotgan daryo yoqalarida, ko’l bo’ylarida qumlar ustida
qad ko’targan. Daryo va ko’l suvlarining o’zgarishi bilan Kaltaminorliklar jamoasi
ham o’z manzilgohlarini o’zgartirganlar. Kaltaminor madaniyati taraqqyotida 3
bosqich kuzatiladi. Ilk (daryo-soy) bosqichi miloddan avvalgi VI-V ming yilliklarga
to’g’ri keladi. Uning o’rta bosqichi (Jonbos – 4) miloddan avvalgi V-VI ming
yilliklarga mansub. Nihoyat, so’nggi bosqich (O’zboy) miloddan avvalgi V-III ming
yilliklarni qamrab oladi. Bu bosqichlarning madaniy qiyofasi ularga xos ishlab
chiqarish, mehnat qurollari hamda sopol buyumlarda o’z aksini topgan . Umumun, bu
davrda qurol yaroqlar yasash texnikasi ancha tako mil lashdi. Buni biz Kaltaminordan
topilgan qurollardan ko’rishimiz mum kin. Ular qulayrok, o’tkirroq va yengilroq
bo’lgan. Bu kabi qurollar asosan ohak toshdan yasalgan. Ohaktosh sof holatda ozgina
mo’rtroq bo’lgani uchun uni istagan shaklga solish mumkin bo’lgan. Ohaktoshlarni
Sul tonuvays tog’idan olish mumkin bo’lgan. Tadqiqotlar natijasida shu narsa
aniqlandiki, bu tog’haqida o’sha davrdagi odamlari yetarli bilishlari ma’ lum bo’lgan.
Chunki bu tog’dan neolit davriga oid ustaxona va tosh yorish xonalarini topib o’rga -
nilgan. Kaltaminor madaniyatining eng nodir va muhim yodgorligi Jonbos-4
manzilgohi bo’lib, u yerda maydoni 300 m. kv. bo’lgan chayla qoldig’i topilgan.
Chaylada kattagina urug’ jamoasi yashagan bo’lib, 100-120 ta kishi yashaganligi
ma’lum bo’ldi. Kuygan qamish va xoda qoldiqlarining o’rganish asosida olimlar
chayla ustunli, oval shaklida bo’lgan bo’lib, usti qamish bilan qoplangan degan
xulosaga kelganlar. Chaylada bitta katta va 20 dan ortiq kichik o’choqlarning o’rni
qayd etilgan. O’choqlar atrofida baliq (cho’rtan, nog’ara), hayvon (to’ngiz, jayron,
Buxoro kiyigi va hokazo), qush suyaklari va tuxum po’choqlari hamda bir qancha
mayda toshqurollar topilgan. Shuningdek, yumoloq sopol idishlar ham topilgan
bo’lib, ularning sirtiga chizmalar chizilgan. Shunisi qiziqki, shunga o’xshash
buyumlar Kaltaminor manzilgohidan ham topilgan. Bu holat manzilgohlar o’rtasida
o’zaro aloqalar bo’lganligidan dalolat beradi. Topilgan buyumlarning tahlili mazkur

manzilgohlar miloddan avvalgi 7-3 ming yilliklarga to’g’ri kelishini ko’rsatdi.
Mazkur manzilgoh hozirgi Qoraqolpog’iston Respublikasi To’rtko’l shahridan 18 km.
shimoliy-sharqda joylashgan Kaltaminor ko’li sharafiga Kaltaminor madaniyati deb
nomlangan. Arxeologlar Kaltaminor madaniyatini taraqqiyot dinamikasiga qarab 3
davrga ajratishadi: Kaltaminorning ilk davri eramizdan oldingi 7-5 ming yilliklarga
to’g’ri keladi. Bu davrga oid yodgorliklar Zarafshonning quyi oqimi, Qizilqum
sahrosi va janubiy-sharqiy Ustyurt hududidan topilgan. Kaltaminor madaniyatining
o’rta davri eramizdan oldingi 5-4 ming yillikka oid bo’lib, bu davrga oid yodgorliklar
Qizilqum va unga yaqin hududlardan topilgan. Kaltaminor madaniyatining so’nggi
bosqichi eramizdan oldingi 4-3 ming yilliklarga tegishli bo’lib, hozirgi Qozog’iston
hududlaridan topilgan makonlar kiradi. Kaltaminor madaniyatiga oid yodgorliklar
Zaraf shon etaklaridagi Darvozaqir makonidan ham topib o’rganilgan. Bu yerdan
topilgan sopol idish namunalari Jonbosqal’a sopollariga juda o’xshashdir. Kaltaminor
madaniyatiga xos bo’lgan yana bir manzilgoh Buxoro viloya tining Qorako’l
markazidan 40 km. uzoqlikda joylashgan bo’lib, u Darvozaqir nomi bilan ataladi.
Darvozaqir-1 makoni 3 ta madaniy qatlamdan iborat. Ustki qatlam to’zib ketgan
bo’lsa ham, ammo boy madaniy qoldiq larga ega. Bu yerda silliqlangan boltalar,
qirg’ichlar, par malar, o’roq randalar, teshgichlar va boshqa ashyolar topildi.
Ikkinchiqatlamdagi madaniy qoldiqlar birinchi va uchinchi qatlamlardagilarga
qaraganda kamroq uchraydi. Birinchi va ikkinchi katlamlarda chayla qol diqlari
uchramaydi. Uchinchi madaniy qatlam eng boy va eng qalin bo’lib, taqir yerda
joylashgan. Bunda o’chok va chayla qoldiklari chaqmoqtoshdan ishlangan qurollar,
silliqlangan boltalar, to’lkinsimon naqshlar bilan beza tilgan sopol buyumlar,
hayvonlarning suyaklari bor. Shunisi qiziqki, Kal taminorliklarning sopol buyumlarida
ham shunday naqshlar bor. Bu kat lamlar rangining har xilligi bilan bir-biridan
farqqiladi va shuningdek ularni qalin qum qatlami bir-biridan ajratib turadi.
Darvozaqir-1 makonida 81 m (7x11) li to’g’riburchak shaklidagi chayla koldigi
topildi. Chayla sharqdang’arbga qarab cho’zilgan. Uyning o’rtasida ustunlar uchun

ikkita chuqurcha kovlangan. Chaylaning chor burchagida ham huddi shunday
chuqurchalar borligi aniqlangan. Chaylaning devorlaridan ikki qator qilib kovlangan
chuqurchalar (tashqi va ichki tomonida) qolgan bo’lib, bu chuqurchalarga devor
sinchlari o’rnatilgan so’ng tomi yopilgan. Demak, chayla to’rt devori sinch devorli
kapa shaklida bo’lib, tomi qamish bilan yopilgan. Chayla ichiga sharq tomondan
kirilgan. Bu narsa diniy urflarga oid bo’lsa kerak. O’choqlar chayladan tashqarida
joylashgan.Chaylalarni o’rganish oila-urug’ munosabatlari ishlab chiqarish hamda
turmush dara jasiga taaluqli ba’zi bir ma’lumotlar berish mumkin. Bu makon aholisi
so nini Jonbos-4 aholisi bilan solishtirsak, katga farqni ko’rishimiz mumkin. Jonbos-4
da S.P.Tolstovning fikricha, 100-125 kishi yashagan bo’lib, Darvozaqir -1da esa bor
yo’g’i 30-35 kishini tashkil qilgan. Bu hol bunday chaylalarni ona urug’iga qarashli
bir necha juft oilalar yashagan deyishga asos bo’la oladi. Quyi Zarafshon va
Qashqadaryo etaklaridagi Darvozaqir, Katta va Kichik Tuzkon, Qorong’isho’r,
Poykent makonlaridan topilgan tosh qurollar va sopol buyumlar hamda boshqa
ashyolarni o’rganish, tahlil etish, Yaqin Sharq, Qozog’iston, Ural va boshqa joylardan
topilgan neolit davri ashyolari bilan qiyoslash natijasida tadkiqotchilar yuqorida
eslatilgan makonlar Kaltaminor madaniyatiga mansub bo’lib, mil. avv. IV-III ming
yilliklarga oid degan xulosaga keldilar. Bu makonlarda yashagan neolit davri
odamlari termachilik va jayron, yovvoyi cho’chqa, bug’u va boshqa hayvonlar hamda
baliq ovlab kun kechirishgan.
Shuningdek, bugungi kunda o`lkashunos Ramazon Egamov ham tadqiqotlar
olib bormoqda. Respublika Fanlar akademiyasining ma lum qilishicha, yaqindaʼ
Milliy arxeologiya markazi Samarqand arxeologiya instituti va Samarqand davlat
universiteti olimlari Qizilqum cho lining janubiy-sharqida joylashgan Oyoqog itma
ʻ ʻ
botig ida neolit, Qorasigir botig i yaqinida paleolit davriga oid manzilgoh qoldiqlarini
ʻ ʻ
topishgan. «Fanlar akademiyasi Milliy arxeologiya markazi va “JURU ENERGY
CONSULTING” MCHJ o rtasida tuzilgan shartnomaga binoan Samarqand
ʻ
arxeologiya instituti va Samarqand davlat universiteti mutaxassislaridan tarkib topgan

guruh Qizilqum cho lining janubiy-sharqida joylashgan Oyoqog itma botig i atrofidaʻ ʻ ʻ
olib borayotgan tadqiqotlar davomida neolit davriga oid yangi neolit makonini topdi»,
deyiladi akademiya xabarida. Oyoqog itma-2 nomi bilan atalgan ushbu makonda 370
ʻ
ta tosh buyum, mikrofauna, oxra va gulxan qoldiqlari aniqlangan. Shuningdek,
Qorasigir botig i yaqinida paleolit davriga oid bir qator (7 ta punkt) yangi toshga
ʻ
ishlov berish ustaxonalari topilgan. Bu ustaxonalardan kulrang va jigarrangli
kremniylardan hamda slaneslardan ishlangan ko plab ishlov berilgan tosh buyumlar
ʻ
aniqlangan, arxeologlar uni texnik-tipologik jihatdan o rta paleolit davriga oid, deb
ʻ
hisoblashmoqda. Ma lumot uchun, Neolit davriga oid dunyoga mashhur Kaltaminor
ʼ
madaniyati ushbu cho l hududidan topilib, Oyoqog itma botig ining shimoliy
ʻ ʻ ʻ
chekkasidan Markaziy Osiyo neolitshunosligiga bebaho hissa bo lib qo shilgan shu
ʻ ʻ
nomli makon topib o rganilgan. Oyoqog itma makoni O zbekiston-Polsha-Fransiya
ʻ ʻ ʻ
xalqaro arxeologik ekspeditsiyasi tomonidan jahon standartlari darajasida tadqiq
qilingan. «Bu tadqiqotlardan olingan natijalar kaltaminorliklarning nafaqat ovchi va
baliqchilar, balki tuya, qoramol va qo y-echkilarni xonakilashtirgan mohir
ʻ
chorvadorlar bo lganliklarini ilmiy jihatdan isbotlab berish barobarida, ushbu
ʻ
madaniyatning xronologik sanasini yana 900 ming yilga, ya ni eramizdan avvalgi
ʼ
6300 ming yilliklarga qadimiylashtirdi», deyiladi akademiya xabari xulosasida.
Ta kidlash joiz, Uchquduqdagi «Tosho rmon» deb ataluvchi noyob paleontologik
ʼ ʻ
muzey-qo riqxona bugun nafaqat yurtimiz, balki dunyo olimlarining katta qiziqishiga
ʻ
sabab bo layapti. Uning Tetis dengizi qirg oqlari bilan bog liq ekanligini ochiq osmon
ʻ ʻ ʻ
ostidagi “eksponat”lardan ham topish mumkin. Arxeolog olimlar tomonidan olib
borilgan izlanishlar tufayli Jiraquduqdan topilgan suyaklar dengiz jonivorlariga
tegishli ekanligi o z isbotini topdi, — deydi o lkashunos Ramazon Egamov. —
ʻ ʻ
Qolaversa, bugungi kunda ham hududda tosh qotgan chig anoqlar, daraxt kundasi va
ʻ
hatto, tosh qotgan mevalarini uchratish mumkin. Olimlarning ta kidlashicha,
ʼ
«Tosho rmon»da yong oq, bodom, jiyda, shaftoli, olcha va shunga o xshash daraxtlar
ʻ ʻ ʻ
o sganini isbotlovchi dalillar bor. Qariyb 200 gektar maydonni egallagan mo jizaviy
ʻ ʻ

hududning ochilmagan siru sinoatlari hali ko p. Davom etayotgan tadqiqotlar haliʻ
yangi-yangi natijalar berishi shubhasiz.
Hisor madaniyati - mil. av. 6-3-ming yilliklarga oid neolit davri arxeologik
majmuasi. Asosiy yodgorliklari Tojikistonning Yovonsu, Vaxsh, Qizilsuv,
Kofarnihon daryolari havzalarida qayd etilgan. Hisor madaniyatini 1948 yil
A.P.Okladnikov kashf etgan; asosiy yodgorliklari Tutkovul, Sayyod, Qozi Berdi va
boshqa Bu madaniyat davriy jihatdan O zbekistondagi Kal-taminor va
ʻ
Turkmanistondagi Joytun arxeologik madaniyatlari bilan bir vaqtga to g ri keladi.
ʻ ʻ 7
Topilmalari tosh va suyakdan yasalgan qurollar, qar xil maishiy o choqlardan iborat.
ʻ
Tosh qurollar yasashda ohaktosh, kvarsit, serpantin, yashma kabi materiallardan
foydalanilgan. Hozirgacha Hisor madaniyati yodgorliklarida sopol buyum
namunalarini uchramasligi tadqiqotchilar uchun yechilmagan muammo bo lib
ʻ
qolmoqda. Holbuki, Kaltaminor madaniyati davrida — O rta Osiyoda sopol idish
ʻ
tayyorlangani ma lum edi. Hisor madaniyati sohiblarini xo jalik jihatdan en-digina
ʼ ʻ
o troqlashayotgan ovchilar, terimchilik bilan tirikchilik qiluvchilar tashkil etardi deb
ʻ
hisoblash mumkin. Dehqonchilikning ilk belgilari faqat Hisor madaniyati ning
so nggi davrida paydo bo lgan. Hisor madaniyati (mil.av. V ming yillikning oxiri -II
ʻ ʻ
ming yilliklar) O’rta Osiyoning neolit davri madaniyatlaridan biri Hisor madaniyati
hisoblanadi. Bu Tojikistonning g’arbiy tog’ oldi hududlarida mil.av. IV-II ming
yilliklarda tarkalgan madaniyat. A. P. Okladnikov va V.A. Ranovlar tomonidan 100
dan ortik makonlarda tadqiqot ishlari olib borilgan. Bu madaniyatga oid yodgorliklar
kiska muddatli va doimiy makonlardan iborat. Kiska muddatli makonlar tog’ oldi
hududlarida va doimiy makonlar esa Kofirnigon, Vaxsh va ularning irmog’i
bo’ylaridagi tekisliklarda joylashgan. Norak shahri yakinida Tutqovul, Dang’ara
atrofidagi Kuyi Bulyon va shimoliy-g’arbiy Tojikiston hududidagi Oktangi
makonlarida nisbatan yaxsha o’rganilgan. Tutqovul Hisor madaniyatining ilk
bosqichiga, Qo’yibulyon - o’rta bosqichiga, G’oziyontepa esa so’nggi bosqichiga
7
Sagdullayev A. ,, Qadimgi O`rta Osiyo tarixi ‘’ ( Toshkent 2004 )

mansubdir. Hisor madaniyati jamoasi daryo toshlarini bir tomonlama urib uchirib
mehnat kuroli yasash an’anasiga ega bo’lishgan. Tosh kurollari paleolit davri sopper
shaklidagi tosh kurollari an’anasi saklanib koladi. SHuningdek, Hisor madaniyati
uchun yirik urindilar va ko’pol plastinkalar ham xos. SHu bilan birgalikda kremendan
ishlangan tosh kurollar ham uraydi. SHuningdek, ikki tomonlama urib ishlov berilgan
kamon o’qi, silliklangan tosh bolta, kelsopi va suyak bigiz topilgan. Bu davrda Hisor
madaniyati sohiblari dastlab xo’jalikning o’zlashtiruvchi shakllarmato kolipda sopol
idishlar tayyorlashni bilishgan. Sopol idishlarning tagi cho’zik, ustki tomondan
pardoz kilingan. Hisor madaniyatining xo’jaligi to’g’risidagi masalalar o’z eimini
topmagan. A.P. Okladnikov bu madaniyat a’zolari ovchilik va dehkonilik bilan
shug’ullangan, degan fikrni bildiradi. Lekin, hisorliklarning dehkonilik bilan
shug’ullanganligi to’g’risidagi ashyoviy dalillar uramaydi. SHunga ko’ra hisorliklar
daydi ovchilik bilan shug’ullanishib, so’nggi bosqilarida chorvachilikka o’ta
boshlashganliklari, tabiiy. Ularning xo’jaligida to’kimachilik rivojlanganligini sapol
idishlarda saqlanib qolgan izlaridan bilish mumkin. Bu madaniyatning oxirida janubiy
Tojikiston hududida dehqonchilik madaniyatining shakllanishi Quyibulyon
makonidagi qazishmalarda kuzatiladi. Manzilgoh aholisining sun’iy qurilgan uylari
aniqlangan. So’nggi yillarda Markaziy Osiyoning sharqiy hududlaridan, Hisor va
Pomir tog’laridan neolit davriga mansub ko’plab yodgorliklar aniqlandi va o’rganildi.
Asosan tog’oldi va tog’liklarga xos bo’lgan Hisor madaniyatiga man sub yodgorliklar
200 dan ziyod bo’lib, Tutqovul, Soysayyod, Quyi Bulyon, Darai Sho’r, Gaziyontepa
qabilar shular jumlasidandir. Bu o’ziga xos madaniyat fanda Hisor madaniyati degan
nom oldi. Hisor madaniyatiga man sub yodgorliklar asosan mil. avv. V-III ming
yilliklarga oiddir. Hisorliklar so pol idishlar yasab, asosan chorvachilik, ovchilik,
kisman termachilik bilan shug’ullanganlar. Hisor makonlaridan topilgan turli-tuman
buyumlar tahlili ushbu jarayonlardan dalolat beradi. Keyingi yillarda olib borilgan
tadqiqotlar natijasida Markaziy Farg’ona hududlaridan neolit davriga oid ko’plab
makon lar topilgan. Bu manzilgohlar fanga Markaziy Osiyoning to’rtinchi neolit davri

madaniyati deb kiritilgan. Demak, Markaziy Osiyoning barcha hududlarida, shimolda
Ustyurt, Markaziy va Janubiy Qozog’iston, Qizilqum va Qorakum, Qashqadaryo va
Zarafshon vohalari, Toshkent vohasi va Farg’ona vodiysidan topilgan ko’p lab neolit
davri makonlarining ochilishi odamlar bu davrga kelib Markaziy Osiyoning deyarli
barcha hududlariga yoyilib yashaganliklarini ko’rsatadi.
To’rtqovul makoni. Mil. av. 5150-1400 ming yilliklar. Bu davrga oid ikkita
madaniy qatlam aniqlangan. Makondan chopqichlar, qirg’ichlar, chopping, chopper,
ushatgichlar, teshgichlar, tosh pichoqlar, o’roq qadamalari topilgan. To’rtqovulliklar
tulki, bo’ri, buqa, yovvoyi eshak, qo’y, echki kabi uy hayvonlarini boqishgan degan
fikrimizni, bu erdan topilgan ushbu hayvonlarning suyak qoldiqlari bilan isbotlash
mumkin. To’rtqovul aholisi yana termachilik, ovchilik, keyinchalik esa chorvachilik
bilan shug’ullanishgan.
Sazag’on madaniyati. Bu madaniyat Samarqand viloyati Nurobod tumani
hududida, Zarafshon tizmasining janubi-g’arbiy yonbag’irlaridagi Sazog’onsoy
atrofida tarqalgan. Bu madaniyatga oid Sazag’on, CHangal va boshqa yodgorliklar
arxeolog olim M.Jo’raqulov va uning shogirdlari tomonidan o’rganilgan. Bu erdagi
aholi mezolitning oxirlaridan boshlab hayvonlarni qo’lga o’rgata boshlab, neolit
davrida chorvachilikga asos solishgan. Ovchilik va termachilik ahamiyatini saqlab
qolgan. Tosh qurollari mikrolitlardan iborat. Qo’lda qo’pol ishlangan sapol
idishlarining sirtiga sodda naqshlar berilgan. Umuman olganda neolit davri aholisi
tabiiy-geografik sharoitdan kelib chiqib xo’jalik shakllariga asos solishgan va moddiy
madaniyat yaratganligining guvohi bo’lish mumkin.
Joytun madaniyati, bu madaniyat qoldiqlari nafaqat Turkmaniston, balki butun
Markaziy Osiyoda mash hurdir. Joytun qishlog’i bir necha uylardan tashkil topgan
bo’lib, uylarning maydoni 12-14 kv. m.dan iborat. Uy devorlariga somon
aralashtirilgan, uylar to’g’ri to’rtburchak bo’lib, bir xonali va har bir xonada alohida
o’choq izlari topilgan. Uylar yonida esa omborxona, saroy va xo’jalik o’ralari ham
bor. Tadqiqotchilar fikriga qaraganda Joytunda 30ga yaqin uy bo’lib, unda 130-150

kishi yashagan, 5-6 kishilik oila yashagan uylarda ona urug’i hukmron bo’lgan.
Uylardan ayollarning loy va toshdan yasalgan haykalchalari, shuningdek har xil
taqinchoq va bezaklar topilgan. Joytun xarobalaridan bug’doy, arpa izlari, yorma tosh,
tosh boltalar, parrakchalar, qurol sifatida ishlatiladigan o’tkir uchli toshlar, teshgich
parchalar, qirg’ichlar, kamon o’qlarining uchlari — naykonlar topilgan. Joytun
madaniyati — O rta Osiyoning neolit davriga oid eng qad. o troq dehqonchilikʻ ʻ
madaniyati markazlaridan biri (mil. av. 6—5-ming yillik). Ashxoboddan 30 km
shim.da joylashgan qad. o troq dehqonlar qishlog i harobasi nomidan olingan. 1952
ʻ ʻ
y.dan Janubiy Turkmaniston arxeologiya kompleks ekspeditsiyasi qazish ishlari olib
borgan. 10 dan ortiq yodgorliklar (Chag illitepa, Pessejiktepa, Chopontepa,
ʻ
Nayzatepa, Joytun va b.) ni tekshirgan. Bu urug doshlik manzilgoxlarining har biri
ʻ
0,5—2 ga maydonni egallagan. Somonli guvaladan qurilgan bir xonali uylar (25—45
m²) sahni oq ganchli loy bilan suvalgan, ayrimlari qizil va qora rangga bo yalgan. Har
ʻ
bir xonada o choq, g alla o rasi, supa bo lgan. Ayrim xonalar o rtasida katta
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
otashkada bo lib, umumiy sajdagoh vazifasini o tagan. Manzilgoxlarda ombor, sopol
ʻ ʻ
idishlar pishiriladigan maydonchalar bo lgan. 3 madaniy qatlamdan iborat Joytun
ʻ
manzilgox. i (J. m. shu nomdan olingan) to la o rganilgan. Uning mayd. 0,5 ga,
ʻ ʻ
yuqori qatlami 35— 40 xonadan, o rta qatlami 29 xonadan iborat. Manzilgohlardan
ʻ
bolalar suyagi topilgan, kattalar tashqariga ko milgan. Aholi, asosan, dehqonchilik,
ʻ
chorvachilik, ovchilik bilan shug ullangan. Aholi chaqmoqtoshdan qirg ich, o roq,
ʻ ʻ ʻ
randa, pichoq; suyakdan igna, bigiz; tosh o tir va b. buyumlar yasagan. Sopol idishlar
ʻ
somonli loydan ishlanib, ba zilarining sirti qizil angob bilan bo yalgan. Tosh va loy
ʼ ʻ
(sopol)dan ishlangan ayol va hayvon haykalchalari, tosh, suyak va chig anoqlardan
ʻ
yasalgan tumor, munchoq va b. turli taqinchoqlar keng tarqalgan. J. m. Kaspiy
bo yidagi mezolit davri madaniyati asosida vujudga kelgan. U — ibtidoiy
ʻ
dehqonchilik madaniyatining jaxondagi noyob obidalaridan biri. Joytun makonidan
qo’lda ishlangan sopol idishlar namunalari ham top ilgan bo’lib, ular Markaziy
Osiyodagi dastlabki sopol namunalaridir. Joy tun qishlog’i aholisi mil. avv. VI - V

ming yilliklarda yashab asosan dehqon chilik, chorvachilik, qisman esa ovchilik bilan
shug’ullanganlar. Joytunda Markaziy Osiyodagi dastlabki dehqonchilik madaniyati
rivoj lanadi va bu makon hozir cha mintaqadagi dastlabki dehqonchilik qishlog’i
hisoblanadi. Joytunliklar sun’iy ariq va kanallar qazib sug’orma dehqon chilikka asos
sol gan lar. Umu man olganda, Kopetdog’ bilan Qoraqum ora lig’idagi hududlar dan
ko’plab neolit davri makonlari ochilgan. Bu makon lardagi xo’jalik ishlab chiqarishi
va madaniyati bir-biriga juda o’xshashligi sababli ularni fanda Joytun madaniyati
(dastlabki topilgan joy nomi bilan) deb atash qabul qilingan.

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati:
1. Sagdullayev A., Qadimgi O`rta Osiyo tarixi ‘’ (Toshkent 2004)
2. Jo`raqulov M, Isomiddinov M., O`rta Osiyo kulolchiligi tarixidan ‘’ (Samarqand
1999)
3. Vinogradov L. V., Neolitechiskaya pamyatniki Xorezma ‘’ (Moskva 1960)
4. Tolstov, Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab ‘’ (Toshkent 1964.)
5. IBRAGIMOV R.Z O’RTA OSIYO ARXEOLOGIYASI (TOSHKENT 2020.)
6. Kabirov J, Sagdullayev A. O’rta osiyo arxeologiyasi. (Toshkent, “O’qituvchi”
1990)
7. Egamberdiyeva N.A (Toshkent 2011)
8. Vinogradov A. V., Drevniye oxotniki i ribolovi Sredneaziatskogo mejdurechya’’
(Moskva 1981;)
9. Martinov A. I., Arxeologiya SSSR ‘’ (Moskva 1973)
10. Мирсоатов. Т.М Мирсоатова. С.Т УРТА ОСИЁ АРХЕОЛОГИЯСИ
Фаргона-2002
11. Vinogradov A . V ., Drevniye oxotniki i ribolovi Sredneaziatskogo mejdurechya ’’
(Moskva 1981;)

MAVZUGA OID TESTLAR:
1. Neolit davriga oid bo`lgan yodgorliklardan biri bo`lgan Iroq viloyatidagi
Djarmo qishloq qoldig’i maydoni ………… maydonni egallaydi? Uning
madaniy qatlami 7 m va 15 gorizontdan iborat. (Nuqtalar o`rniga mos javob
variantini tanlang)
A) 1 gektar
B) 2 gektar
C) 3 gektar
D) 4 gektar
2. Kimning ta’limotiga qaraganda, ibtidoiy dehqonchilik turli subtropik o’lkalarda
mustaqil ravishda vujudga kelgan. Shunday o’lkalarga Old Osiyo, Xuanxe
havzasi, Uzoq Sharq, Janubiy-Sharqiy Osiyoni kiritish mumkin. Old Osiyoda
mil. avv. 7 ming yillikda arpa va yakka don boshoqli bug’doy
madaniylashtirilgan. Xuanxe havzasi va Uzoq Sharq viloyatlarida mil. avv. 4
ming yillikda tariq, mil. avv. 5 ming yillikda qulupnay, mil. avv. 5-4 ming
yillikda Mesoamerikada loviya, qalampir, mosh, mil. avv. 6 ming yillikda
Peruda fasol, mil. avv. 5-4 ming yillikda oshqovoq, qalampir, mayiz, kartoshka
va boshqalar madaniylashtirilgan?
A) N.N. Vavilov
B) Masson
C) Massoy
D) Okladnikov
3. Moskvadan 40 km shimolda, Klyazma daryosi qirg’og’i bo’yida joylashgan
Lyalovo qishlog’idan topilgan manzilgoh qachon rus arxeologlari B.S. Jukovva
B.A. Kuftinlar tomonidan o’rganilgan?
A) 1922-1923 yillarda
B) 1923-1924 yillarda
C) 1921-1923 yillarda

D) 1922-1924 yillarda
4. Bolgariyaning Kirnova tellining balandligi qanchani tashkil etadi va bu yerlarda
qabilalar neolit davridan to jez asriga qadar uzluksiz yashashganlar?
A) 12 m
B) 11 m
C) 13 m
D) 10 m
5. Yaqin Sharq neolitining gullagan davri qachon hisoblanadi?
A) Mil. avv. 6-5 ming yilliklar
B) Mil. avv. 6-4 ming yilliklar
C) Mil. avv. 7-5 ming yilliklar
D) Mil. avv. 6-3 ming yilliklar
6. Kimning asarlarida irokez qabilalari haqida turli-tuman ma’lumotlar
keltirilgan?
A) L.G. Morgan
B) Masson
C) Pugachenkova
D) Korolkov
7. Jarmo yodgorligi eman o’rmonlar tarqalgan hududda joylashgan bo’lib,
madaniy qatlamlarining qalinligi qanchani tashkil etadi?
A) 7 metr
B) 6 metr
C) 8 metr
D) 9 metr
8. Markaziy Turkiyaning janubidagi Konya vodiysidagi CHatalxyuyuk
yodgorligining (mil.av. VII ming yillik ikkinchi yarmi- VI ming yillik birinchi
yarmi) maydoni necha ga ni tashkil etadi?
A) 13 ga

B) 12 ga
C) 14 ga
D) 11 ga
9. Kaltaminor madaniyati (miloddan avvalgi 7—3-ming yillik) nechanchi yillar
Xorazm arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyasi tomonidan tekshirilgan?
A) 1939—40 va 1945-yillar
B) 1938—42 va 1945-yillar
C) 1938—39 va 1945-yillar
D) 1939—42 va 1945-yillar
10. Yovonsu, Vaxsh, Qizilsuv yodgorliklari neolitning qaysi madaniyatiga
mansub?
A) Hisor madaniyatiga
B) Joytun madaniyatiga
C) Kaltaminor madaniyatiga
D) Neolit davri yodgorliklari emas
11. Uning mayd. 0,5 ga, yuqori qatlami 35— 40 xonadan, o rta qatlami 29 xonadan ʻ
iborat. Manzilgohlardan bolalar suyagi topilgan, kattalar tashqariga ko milgan. Aholi,
ʻ
asosan, dehqonchilik, chorvachilik, ovchilik bilan shug ullangan. Aholi
ʻ
chaqmoqtoshdan qirg ich, o roq, randa, pichoq; suyakdan igna, bigiz; tosh o tir va b.
ʻ ʻ ʻ
buyumlar yasagan. (Bu ta`rif qaysi madaniyatga oid?)
A) Joytun madaniyati
B) Kaltaminor madaniyati
C) Hisor madaniyati
D) Bu ma`lumotlar neolit davriga oid emas
12. Arxeologiya faniga neolit tushunchasini kim olib kirgan?
A) Lebbok
B) Massoy V.
C) Luis Liki

D) Kochnev
13. Hisor madaniyati 1948 yilda kim tomonidan kashf etilgan?
A) A.P. Okladnikov
B) Masson
C) Kochnev
D) Ranov
14. Tojikistonning g’arbiy tog’ oldi hududlarida mil.av. IV-II ming yilliklarda
tarkalgan Hisor madaniyati A. P. Okladnikov va V.A. Ranovlar tomonidan qancha
makonlarda tadqiqot ishlari olib borilgan?
A) 100 dan ortiq
B) 150 dan ortiq
C) 100 ga yaqin
D) 150 ga yaqin
15. Uning mayd. 0,5 ga, yuqori qatlami 35— 40 xonadan, o rta qatlami 29 xonadan ʻ
iborat. Manzilgohlardan bolalar suyagi topilgan, kattalar tashqariga ko milgan. Aholi,
ʻ
asosan, dehqonchilik, chorvachilik, ovchilik bilan shug ullangan. Aholi
ʻ
chaqmoqtoshdan qirg ich, o roq, randa, pichoq; suyakdan igna, bigiz; tosh o tir va b.
ʻ ʻ ʻ
buyumlar yasagan. (Bu ta`rif qaysi madaniyatga oid?)
A) Joytun madaniyati
B) Kaltaminor madaniyati
C) Hisor madaniyati
D) Bu ma`lumotlar neolit davriga oid emas

Neolit davri jamoalarining ijtimoiy munosabatlari

Sotib olish