Nishotiy Husn va Dil - Adabiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	90.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Iyun 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Sotuvchi

Lola Mamurova

Ro'yxatga olish sanasi 25 Sentyabr 2024

12 Sotish

Nishotiy Husn va Dil

Sotib olish

Reja:
Kirish
Asosiy qism:
1.”Husn-u Dil” dostoni kompozitsion qurilishining o‘ziga xosligi
2.“Husn-u Dil” dostonida g‘oya va badiiyat uyg‘unligi
3.Poetik ifodada ijodkor mahorati
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish
Bugungi kunda mustaqillik sharofati bilan ko‘pgina ijodkorlar asarlari xolisona
tadqiq etilmoqda. Bu masalaning ahamiyatli ekanligiga yurtboshimiz “Behbudiy,
Usmon Nosir, Cho‘lpon, Fitrat va boshqalarning ijodi va dunyoqarashini teran va
xolis tadqiq etish lozim bo‘ladi”, deb istiqlolning ilk yillaridayoq urg‘u bergan
edilar1. Adabiyotshunosligimiz yozuvchilar merosini obyektiv tadqiq etish borasida
so‘nggi yigirma yildan ortiq vaqt mobaynida ko‘pgina yutuqlarga erishdi. Biroq hanuz
asl bahosini olmagan, tahlil-u tahqiqqa arzigulik asarlar mavjud. Ularni o‘rganish,
mazmunini ochib berish bugungi kunda adabiyot ilmi bilan shug‘ullanayotgan
olimlarimiz zimmasidagi hal etilishi lozim bo‘lgan dolzarb masalalardan biridir. Ana
shulardan biri Mavlono Muhammadniyoz Nishotiyning “Husn-u Dil” dostoni
hisoblanadi.
Muhammadniyoz Nishotiy Sharqda an’ana bo‘lgan Husn va Dil haqidagi
afsonani dostonida qayta ishlab, unga ijodiy sayqal berdi. Buni o‘zi aytganidek,
Dilning nomini Fuod qilb o‘zgartirganidan ham bilish mumkin. Shoir dostonini
butunlay tasavvufiy mazmunda bitgan. Nishotiyning “Husn-u Dil”ini an’anviy sujetda
yaratilgan orginal asar, deyish mumkin. Nishotiy “Xamsa” yozganmi, yo‘qmi – bu
bizga noma’lum, biroq “Husn-u Dil”ni xamsanavislar Ganjaviy, Dehlaviy, Jomiy va
Navoiylar “Xamsasi”ilk dostoniga javob tariqasida bitilgani aniq. Nishotiyning
qolgan dostonlarga javob yozgan yozmagani haqida dostonda uning o‘zi hech narsa
degan emas. Balki yillar o‘tib topilib qolar. Ammo Nishotiyning salaflari yoniga
xomis – beshinchi bo‘lib qo‘shilishga ahd qilishining o‘ziyoq iste’dodidan, shoirlik
mahoratidan, iqtidori-yu salohiyatida darak beradi. Chunki “Xamsa” yozishdek ulkan
ishga, ulug‘lar panjasiga panja urishga jur’at etish har qanday shoirning ham qo‘lidan
kela bermaydi. “Husn-u Dil” xamsanavislikning barcha talablariag javob beradi.
Asarning kompozitsion tuzilishi ham e’tiborli. Har bir bob sajda bitilgan nasriy
parchaga, she’riy muqaddima o‘rnidagi tong tasvirlariga, voqealarning batafsil
bayoniga, tugallanma o‘rnidagi Ollohga iltijo va soqiyga murojaat qismlariga
bo‘linadi. Shuningdek, dostondan “Chang”, “Daf”, “Nay”, “Nag‘ma” kabi hikoyatlar
hamda “Boz va Bulbul”, “Daf va Gul”, “Nay va Naxl”, “Kosayi Chin va Nargis”,
“Binafsha va Chang” singari munozaralar o‘rin olganki, ular asar tuzilishini
murakkablashtirsa-da, fikr tushinilishini osonlashtiradi. Nasriy parcha, nazmiy
muqaddima, she’riy tugallanma hamda hikoyat va munozaralar kabi fikor ifodalash
shakllarini bir maqsadga izchil biriktira olish – ijodkordan ulkan mahorat talab qiladi.
Muahmmadniyoz Nishotiy “Husn-u Dil”da shunday mushkul ishni mahorat bilan
udda qila olgan.

1.”Husn-u Dil” dostoni kompozitsion qurilishining o‘ziga xosligi
Mavlono Muhammadniyoz Nishotiy mumtoz o‘zbek adabiyotining XVII asr
oxiri, XVIII asrning birinchi yarmida yashab ijod etgan atoqli namoyondalaridan
biridir. Shoir mavzu jihatidan rang-barang va turfa janrlarga boy ijodiy merosi bilan
adabiyotimiz tarixida o‘ziga xos o‘ringa ega. Nishotiy o‘z ijodida buyuk Navoiy va
Fuzuliy singari ustozlariga ergashib, ularning hayotbaxsh g‘oyalarini, o‘lmas fikrlarini
davom ettirdi, g‘azallariga muxammaslar bog‘ladi. Ayniqsa, shoir ijodida “Husn-u
Dil” dostoni g‘oyaviy – badiiy fazilatlari bilan alohidalanib turadi. Unda ijodkor
adabiyotning bosh mezonlariga rioya qilgan holda qalam tebratib, unutilmas va
ehtiromga loyiq badiiy asar yaratadi. Obrazli fikrlashning kamdan kam uchrashi
mumkin bo‘lgan namunasini ko’rsatib berdi. Sharq xalqlari adabiyoti tarixida 10 dan
ortiq Nishotiy taxallusli shoirlar ijod etgan 1
. XVIII asr birinchi yarmida yashab o‘tgan
xorazmlik o‘zbek shoiri Muhammadniyoz ham Nishotiy – “suyunish, shodlik”
taxallusi bilan ijod qilgan. U o‘z asarlarini o‘zbek tilida yaratib, adabiyotimiz rivojiga
munosib hissasini qo‘shadi. Nishotiyning hayotiga, ijodiga doir ma’lumotlar
manbalarda juda kam uchraydi. Ammo ularda shoir yashagan davrga oid aniq
ishoralarning uchrashi xarakterlidir. Jumladan, Bayoniy Pahlovonquli Ravnaq va
Muhammadniyoz Nishotiyning bir davrda (Temurg‘ozixon zamonida) yashaganligi va
bu ikki shoirning “sho‘x yo‘sinda” mushoira qilganligi haqida ma’lumot beradi5.
Shoirning turli bayozlar, adabiy to‘plamlar orqali yetib kelgan asarlari uning ijod
yo‘lini o‘rganishda qimmatli manba sifatida xizmat qiladi. Ta’kidlaganimizdek,
Nishotiy hayoti va ijodi haqida bizgacha to‘liq ma’lumot yetib kelgan emas.
Shoirning shaxsiy hayoti haqida aytish mumkin bo‘lgan eng to‘g‘ri va ba’zi bir
ma’lumotlarni o‘z asarlari orqali bilib olish mumkin, xolos.
Kirish boblarda aytilishicha, Nishotiy Xorazmda tug‘ilib, umrining asosiy
qismini shu vohada o‘tkazgan. Ona vatani haqida shunday yozadi: Bor edi Xorazm
diyori yerim, Ondin edi yaxshi-yomon gavharim. Dema oni bor edi jannat misol,
Yetmaguvsi vasfiga vahm-u xayol. Xalqi aning barchasi ishratfizo, Xulqi xush-u nutqi
dog‘i dilkusho. Ilm eilining vasfi jahondin fuzun, Har ne gumon aylasang, andin
fuzun. Kim bo‘la olg‘ay alarga mustaviy, Desa xudo, andaki hal yastaviy6. Shoir
ijodiga bag‘ishlangan ishlarda hayoti borasidagi shunday taxminlarga duch kelamiz:
“Nishotiy dostonning yozilishini aniq ko‘rsatib, Muddati tarixini etsam bayon, Xatmi
Dil-u Husndur, ey nuktadon, - deydi. Bu tarixlar doston milodiy 1778 – yilda
yozilgani ma’lum bo‘ladi. Ayyomiy “O‘t chaqnagan satrlar” kitobida Nishotiy
dostonni 77 yoshida yozgan deydi. U bu ma’lumotning manbasini ko‘rsatmaydi. Agar
1
Qosimova M. Muhammadniyoz Nishotiy.-T.: Fan, 1975. 4 – 5-betlar.

shu dalil to‘g‘ri bo‘lsa, Nishotiyni 1701-yilda tug‘ilgan, deyish mumkin bo‘ladi 2
”.
Muhammadniyoz Xivadagi maktab madrasalarida o‘qib bilim olgan, ko‘pgina
ilmlarga, jumladan, she’riyatga alohida qiziqish bilan qaragan. Zamonasining
madaniyatli, ma’rifatli kishisi bo‘lib yetishgan va “Nishotiy” taxallusi bilan she’rlar
yozib, xalq orasida tanilgan. Bizgacha yetib kelgan yirik dostoni “Husn-u Dil”dan
ma’lum bo‘lishicha, u o‘zbek, arab, fors-tojik tili va adabiyotini chuqur o‘rgangan.
Shoirlik mahoratini yuksak darajaga ko‘tarishda yunon adabiyoti va Navoiy,
Ganjaviy, Dehlaviy, Fuzuliy kabi ustozlardan saboq oldi, o‘z asarlarida ular
an’analarini davom ettirdi, ularga ergashdi, shu bilan bir qatorda u Yunon, Eron va
O‘rta Osiya xalqlarining qadim madaniyati, ko‘hna tarixi bilan yaqindan tanishdi.
Ma’lumki, XVIII asrning 40-60 – yillarida Xorazm xonligining siyosiy ahvoli va
xo‘jalik hayoti g‘oyatda og‘ir edi. Bunga bosh sabab xonliklar o‘rtasidagi turli nizolar,
urushlar bo‘lgan. Xalq tomonida turgan shoirlar, olimlar bu holdan qattiq iztirob
chekkan, taqibga uchragan. Shu yillarda Nishotiyning ham ahvoli yomonlashadi.
Shoirning aytishicha, Xorazm taxtiga kelgan yangi hukmdorlar uning mol-mulki va
uy-joyini tartibga olib, ko‘pgina adolatsizliklar qilishgan. Natijada ona vatanini
tashlab, musofirlik mashaqqatlarini tortishga majbur bo‘lgan va do‘sti bilan yo‘lga
chiqib, Buxoro xududiga kelishgan.
Charxi duniy nogoh o‘lub badmizoj,
Dun eliga berdi kamoli rivoj.
Moliki amlok o‘lub ul boj o‘lub,
Bizga iloji aning ixroj o‘lub.
Chiqmoqi fikr aylabon ikki rafiq,
Ul dedi: G‘urbat sari boshla tariq.
Xullas o‘lub mulk-u vatandin judo,
Soldim o‘zim g‘urbati shiddat aro.
Toki Buxoro sari qo‘ydim qadam,
Ohi buxoriy aro bo‘ldim adam.
Ammo bu vaqtdagi Buxoro xonligining ahvoli tanglik borasida Xorazm
hayotidan qolishmas edi. O‘sha yillari o‘lkada ashtarxoniylar, so‘ng mang‘itlar taxtni
egallab, xalqqa nisbatan adolatsizliklar, jabr-zulm avj olgandi. Ahvol shunday
bo‘lgach Nishotiyning Buxoroga kelib biror-bir ro‘shnolik ko‘rishi dargumon edi.
Dostonda bot-bot takrorlashiga qaraganda shoir ko‘p bora musofirchilik uqubatlariga
yo‘liqqan. Tanish-bilish va turar joyining yo‘qligi iztirobga solgan:
G‘urbat erur barcha qotog‘din-qotig‘,
2
Adizova I. O’zbek mumtoz adabiyoti tarixi.-T, 2006. 179 – 180-betlar

Lek netay baxtga bo‘lmas sotig‘…
To‘ma uchun shom-u sahar nolishim,
Tifl kibi barmog‘-u so‘rmoq ishim …
Ming hunari etsa g‘arib o‘lg‘ay ayb,
Oxirida bahrasidur chunki rayb …
Qay bir balo vasfini tahrir etay,
Yoki qay-u dardni taqrir etay?
Bahrda suv o‘rniga bo‘lsa madod,
Safhai aflok uza yozsang savod,
Bu quribion qolmag‘ay aning yeri,
Lek yozilmay yana mingdan biri.
Nishotiy shunday sharoitda ham ijodini davom ettira oldi. Butun iste’dodini
ko‘rsatib beruvchi “Husn-u Dil”ni yaratdi. Chekkan dardlarini, kechirgan og‘ir kunlari
asarning jonli, ta’sirchan, ko‘ngildagidek chiqishiga zamin bo‘lgani aniq. Har holda
inson qiyin damlarda hayot, umr haqida ancha chuqurroq fikrlaydi. Voqeliklarni
teranroq mushohada qiladi, past-u balandi borasida tafakkur qiladi.
Muhammadniyozning Buxoroda nechayil yashagani, qachon va qayerda vafot etgani
ma’lum emas. Nishotiy o‘zbek epik poeziyasining go‘zal badiiy yodgorligi bo‘lgan
“Husn u Dil”ni sharq xalqlari adabiyotida ko‘p aslar mobaynida qayta ishlanib
mashhur bo‘lib qolgan Husn va Dil haqidagi afsonaga asoslanib yaratgan. Mazkur
afsonaning dastlab qaysi xalq ijodiyotida, qachon vujudga kelgani ma’lum emas.
Biroq u barcha mashhur, qadimiy sayyor sujetlar singari Sharqda, turli xalqlar yozma
adabiyotida ishlanib, ularning ma’daniy-adabiy boyligi xazinasiga qo‘shilgan. Bunday
an’anaviy sujetlar Yaqin Sharq va O‘rta Osiyo xalqalari yozma adabiyotida ko‘p
uchraydi. Chunonchi, Layli va Majnun, Bahramgor, Iskandar, Yusuf va Zulayho,
Xusrav va Shirin, Gul va Navro‘z, Vomiq va Uzro, Tohir va Zuhro afsonasi sujetlari
aslar mobaynida ko‘plab shoirlarni ilhomlantirib kelgan. Turli davrlarning ulkan
iste’dodlari bunday ko‘chmanchi sujetlar asosida asarlar yaratib, bu jarayonda ijodiy
individuallikka intilganlar 3
. Barchamizga ma’lum va manzur bo‘lgan “Xamsa”lar ham
sayyor sujetlar asosida yaratilgandir. Zero, xamsa yaratishning o‘zi bir an’ana. Shu
jumladan, Nishotiy ham o‘ziga qadar mashhur bo‘lgan sujetni qayta ishlagan, undan
ijodiy foydalangan.
“Husn-u Dil” klassik epik poeziyaning masnaviy shaklida, aruzning sa’ri
baharida yozilgan bo‘lib, 62 bob, 7092 bayt – 14184 misradan iborat. Har bir bob
avvalidagi nasriy parchalar Sharq nasri uslubi bo‘lgan sajda bitligan. Shoir I – V
3
Qosimova M. Muhammadniyoz Nishotiy.-T.: Fan, 1987. 17-b.

boblarda olam, inson, tabiat, umr haqidagi fikrlarini badiiy tarzda ifodalagan. Kirish
qismida latofatli mahbub suratidagi bo‘ston maqtaladi. Arabiy harfalar orqali
go‘zallikni betakror tashbehlarda ifodalaydi va “o‘n to‘qqiz harf bo‘ldi bu aytur
chog‘i ”, deydi. Kimki o‘n to‘qqiz harf orqali sanalgan fazilatlarga ega bo‘lsa, o‘n
to‘qqiz o‘tdan najot topadi, demoqchi shoir. Bular orqali insonlarni ezgulikka,
yaxshilikka da’vat etadi. II bobda hayot go‘zalligi, ishqning har narsadan ustunligi
kuylanadi. III, IV, V boblarda hamd, shuningdek elchilar sarvari payg‘ambarimizga
na’t aytiladi. VI bob esa hasbi hol tarzida bitligan. VII bobda asarning yozilish
sabablari, VIII bobda esa ahli kalom va so‘z qudrati haqida mulohazalarnji bayon
qiladi. IX bobni Muhammadniyoz Nizomiy, Dehlaviy, Jomiy va Navoiylar madhiga
bag‘ishlagan. Ayni bobda ulug‘ maqsadlari, xususan, “Xamsa” yaratish haqidagi
istaklarini bayon etadi. X bobda qalamga murojaat qiladi va uch kishidan : pir , ma’no
va so‘fiydan asarining muvaffaqqiyatli chiqmog‘iga ko‘mak tilaydi. Bobda, asosan,
qalam to‘g‘risida so‘z yuritiladi. Shoirning mazkur mulohazalari Navoiyning “Hayrat
ul-abror”dagi “Qalam vasida…” bobini mazmunan takrorlaydi. Bu hol Nishotiyning
ustozi Navoiyga ergashgani, so‘ngra “Xamsa” yaratishga ahd qilganin dalillaydi. XI
bobdan LXII bobgacha asosiy voqealar bayoni berilgan. Muallif aytmoqchi bo‘lgan
fikrlarini o‘quvchiga yanada tushinarli va yodda qolarli bo‘lishini, voqealar rivojining
batafsil yoritilishini istab doston tarkibiga nisbiy mustaqil bo‘lgan to‘rtta hikoyat va
beshta munozara kiritgan.
Hikoyatlar :
1. “Chang”; 2. “Daf”; 3. “Nay”; 4. “Nag‘ma”. Munozaralar : 1. “Boz va Bulbul”;
2. “Gul va Daf”; 3. “Nay va Naxl’; 4. “Kosai Chin va Nargis”; 5. “Binafsha va
Chang”.
Hikoyatlar va munozaralar alohida tadqiqqa loyiq.
Nishotiy dostonning tarkibiy qismlarini ustamonlik bilan joylashtirgan. Ularda
sunniylik sezilmaydi. Har bir bob maxsus boshlanma, voqealar rivoji va
tugallanmasiga ega. Shu ma’noda boblar quyidagi besh qismdan tarkib topgan : a)
peshso‘z – saj uslubidagi nasriy parcha; b) tong tasviri; c) voqealar bayoni; d) Ollohga
murojaat; e) soqiyga murojaat.
2.“Husn-u Dil” dostonida g‘oya va badiiyat uyg‘unligi
Har qanday badiiya asarning qimmati, avvalo, mazmuniga qarab belgilanadi.
Ma’no hal qiluvchi kuchga ega bo‘lsa-da, quruq g‘oyaning o‘zi biror-bir asarni
o‘quvchiga maqbul qila olmaydi. 4
Ko‘zda tutilgan mazmun timsolli qilib
ifodalansagina, ta’sir kuchi ortadi, yuqumli bo‘ladi. Asar badiiyligini belgilovchi eng
4
Qosimova M. Muhammadniyoz Nishotiy. – T. Fan, 1975.

muhim narsalardan bir – timsol. Badiiy fikrlash – timsolli fikrlash. Barcha zamonlarda
o‘qiladiga chinakam badiiyat namunalarini yaratish ijoidkordan katta iste’dod va
ijodiy mehnat talab qiladi. Mazkur talablarga javob bermagan asarlar vaqt atalmish
beshavqat hukmfarmo tuyoqlari ostida yanchilib, unitishga hukm qilinadi. Mavlomo
Muhammadniyoz Nishotiy adabiyot xazinasidan hech kimnikiga o‘xshamagan,
betakror timsollar topa olgan, chinakam badiiy asar yaratgan siymolardan. Shoir
ijodkor uchun eng zarur bo‘lgan makon va zamon sinovlariga bardoshli, baquvvat
g‘oyalarni asarlarida ifodalay olgan. Shundan ular yashovchan, o‘qishli. Dastlabki
boblarda ko‘proq asar haqida, uning tuzilishi haqida to‘xtalgan edik. Endi mazmun va
uning ifodasiga e’tibor qaratsak. Hozirgacha adabiyotshunosligimizda doston
mazmunini to‘g‘ri va to‘liq aks ettiruvchi tadqiqot yo‘q.
Nishotiy hayoti va ijodi borasidagi tahliliy ishlarning barchasida asl mazmundan
ko‘ra ko‘proq zohiriy ma’nolari haqida so‘zlangan. 5
Shunday bo‘lsa da, ushbu
tadqiqotlar qilinajak ilmiy ishlarga asos va qimmatli manbadir. “Husn-u Dil” chuqur
falsafiy qarashlarni aks ettiruvchi, inson ruhiyatini, hayoti mazmunini nozik tadqiq
etuvchi dostondir. Uni o‘rganishga bag‘ishlangan ishlarda, nazarimizda, noziktab’
shoir ko‘zlagan asl maqsad hali ochilgan emas. Darhaqiqat, Fuod nega boshqa
tengqurlariga o‘xshamaydi, tug‘ilganidan boshlab ilmga, hunarga tashna ? Obi hayot,
uni qidirib Diydor shahriga safar, sayohat mobaynidagi tilsimotlar, dev, maxluqlar,
zangilar, har bir borgan shaharlar, u yerda istiqomat qiluvchilar kimlar ? Nima uchun
Nishotiy asar voqealarini to‘g‘ridan to‘g‘ri Fuodning Husnni ko‘rishidan
boshlamagan, asarning teng yarmi afsonaviy- fantastik sarguzashtlar haqida bitilgan ?
Bu va bunga o‘xshash savollarga mavjud tadqiqotlarda javob yo‘q. Holbuki, Nishotiy
ertaknamo, shunchaki ermak uchun asar yozadigan shoir emas. “Husn-u Dil”dagi
obrazlarning barchasi muayyan umumfalsafiy, irfoniy-ma’rifiy mohiyat ifodalashga
qaratilgan. Buni asarning kirish bobida ijodkor piri tilidan aytilgan so‘zlar ham
tasdiqlaydi :
Husn ila Dildan qilib guftugo‘,
Bergin anga toza-u tar rang-u bo‘.
Ya’ni majoz ila haqiqat qarin,
O‘yla so‘zing bo‘lgisudur dilnishin.
Ahli haqiqat topib andin navo,
Hayli majoz ani ko‘rib xushnavo.
Ya’ni, maqsad – ishq dardini kuylash. Biroq bu oddiy, zaminiy ishq emas, ilohiy
ishq. Fuod esa ilohiy ishqqa mubtalo oshiq. Biz mazkur tadqiqotimizda mana shu
5
O’zbek adabiyoti.III tom. – T., 1959. 444 – 487-betlar.

nuqtayi nazarga tayandik. Qadim zamonda Burmon shahrida Aql degan ulug‘
hukmdor bo‘lib, u farzandsizligidan behad oh chekardi. Farzand ko‘rishning har
qancha tadorigin ko‘rmasin, ilojin topolmasdi. Yillar o‘tib, “tangrining inoyati bilan”
suyukli yori Nafsbonudan bir o‘g‘il ko‘ribdi. Ziynati piroyayi shohiy edi, Lijjai anvori
ilohoy edi. Demak, Fuodda A. Navoiyning “Farhod va Shirin” dostonidagi Farhodda
bo‘lgani kabi ilohiy nurlar jamuljam.Tug‘ilganidanoq bu uning yuzidan, butun
savlatidan barq urib turadi. So‘ng Fuod “yetti qiroatni yetti yoshida” yod olib, “har na
ilohi yu riyoziy” bo‘lsa, uni to‘la o‘zlashtirib, “gulshani ma’no aro go‘zal sarvdek”
bo‘ldi. Ilmda mahorat kasb etdi, barcha mushkullar qarshisida hal edi. Jabhasida
savlati shohiy ayon, Tab’ida asrori ilohiy ayon. Fuod zohiran, avom xalq nigohida
shohdek, biroq botinida ilohiy sirlar nihon. U iloh ishqiga tashna. Bu dardga biror
qizni ko‘rib mubtalo bo‘lmadi, unga bu hukmi azaldan! Xullas, Fuod ilm-u hunar
o‘rganib, barkamol yigit bo‘lib yetishdi. Otasi Aql nuri diydasiga tilsimlar majmuasi
bo‘lgan ulug‘ bino – Badan qal’asini, onasi esa ishqi majoz yo‘sinidagi Iskandarning
obi hayot qidirishi haqida bitilgan Doniyolning asarini hadya etadi. 6
Kitobda obi hayot
haqida “kimki uning qatrasidan ichsa, o‘lgan bo‘lsa, toza jon topadi, u buloqning suvi
jon suvidek pok bo‘lib, ajal zahrini daf qilgani taryok - davo”, deb yozilgan edi. Bu
so‘zlar Fuod botinidagi pinhoniy sirlarini alangalatib yuboradi va hushi uchib,
“ko‘ngli aro ishq o‘ti chekti xurush”: Ikki qanot anga yo‘q-u par dog‘i, Toshda o‘t-u
ichida axgar dog‘i. Shahzodaning ahvolini ko‘rib barchaning oromi iztirob
bo‘ldi.Uning dardiga turli davolar, choralar ko‘rishdi. Pariyxonga ham,
g‘aroyimxonga ham, tib ahliga ham ko‘rsatishdi, biroq biror kishi dardini anglay
olmadi, Nega ? Chunki pariyxon u duoxon, tabiblarning muolajalari, dunyoviy,
mahdud aqllari ilohiy ishqqa chora bo‘lolmaydi.
Bilmadi bir kimsaki bu mojaro,
Ermas avoriz, erur o‘zga balo.
Ta’kidlanayotgan o‘zga balo bu – ishq!
Fuod ishqqa mubtalo dardmand.
Endi u o‘zi mushtoq manzilga yetmaguncha halovat topmaydi. Endi maqsadiga
qadar yo‘l bosib, sabot bilan talabiga yetishishi kerak. Fuod kitobni qo‘lidan
qo‘ymaydi, biroq unda chashmaning makoni aniq ko‘rsatilmagan, faqat unga ishoralar
bor, xolos. Unga ko‘ra obi hayot – qaynab chiquvchi chashma zulmat aro. Bu zulmat
qandaydir qorong‘ulik, mavhumlik bo‘lmay, tasavvufiy ma’noda, oshiq chekishi
kerak bo‘lgan qaro qayg‘u, mashaqqatli mehnat, degani. Kimda ana shunday zulmatga
bardosh bo‘lsa, u obi hayotga erishadi.Shahzoda bu ramzdan ogoh bo‘lgach, dard-u
6
Xorazmda o’zbek adabiyoti. Abdullaev V. Nishotiy lirikasi//O’zbekiston va adabiyoti.1960. 6-son.

g‘amning ham voqifi bo‘lib qoldi. Nishotiy mazkur bobning Ollohga munojat qismida
shunday deydi :
Yo rab, etib ishq ila holim xarob,
Shavq ila sol jonima yuz iztirob.
Ishqingaro jonim etib andalib,
Shavq guli bo‘yidin etgil nasib.
Bu satrlar Fuod botinida kechayotgan ruhiy kechinmalarni ancha tiniq aks
ettiradi. U endi qaro qayg‘uga sabot qilgani taslim, balki unga mushtoq. Shahzodasi
ahvolida boxabar Nazar huzuriga kiradi va dil rozini tinglab, yordam bergani ahd
qiladi. Obraz maqomida tasvirlanayotgan Nazar – inson nazari, ruhi, hissining badiiy
ifodasidir. Bundan buyog‘iga Fuod nazaran sayr-u sayohat qilib, manan to‘lishib,
dunyo qaydlarodan qutilib, poklanadi, o‘zini nafsoniy istaklaridan xalos qilib borish
barobarida ma’rifat manzillarini bosib otadi. Nazar shahzodaga orzusini
ushaltirmoqqa so‘z berib, yo‘lga otlanadi.U dastlab Ofiyat mamlakatidagi salomatlik
shahriga boradi.U yerda Nomusshoh bilan uchrashadi. Shohdan obi hayot haqida
so‘raganda shoh hikoyati tamsiliy aytib, obi hayot haqidagi gaplar rivoyat, aslida
kinoyat ekanligini aytadi :
Balki erur elga bu so‘zdin murod,
Obi hayo-u adab, ey xushnihod.
Obi hayo yozdi chu ahli qalam,
Sahv ila “to” oxiriga bo‘ldi zam.
Agar kishi hayo no‘shidan boqiylik suvini ichsa, unga foniylik yetishmaydi,
elning obi hayo haqidagi so‘zlari, asli, obi hayo to‘g‘risidadir. Kimki hayoli bo‘lsa,
matlabi unga ro‘baro‘ bo‘ladi. Nazar bu so‘zlardan tasalliy topmagach, suv tilab o‘tga
hamnishin holda yo‘lida davom etadi.
Demak, haqiqiy oshiq ofiyatni – hayoli, odobli, o‘zini malomatlardan salomat
tutishni odat qilmaydi. Aksincha, yori uchun yalinib-yolvorishga, tuproq bo‘lishga da
tayyor bo‘ladi. 7
Haq yo‘liga kirgan solik, avvalo, nomus-u orni tark etishi, o‘zini
taslim qilishi, yoridan kelajak barcha sinovlarga bo‘yin sunmog‘i lozim :
Tark etibon or ila nomusini,
Istagay ishq eli zamin bo‘sini.
Nomus huzuridan chiqqan
Nazar yo‘l yurib bir diyori orastaga –
Shuhrat shahri podshosi Faxr dargohiga boradi. Undan ham obi hayot haqida
so‘raydi. Faxr “sen so‘rayotgan narsa siym-u zardur, qalam ahli “mol-u joh” yozaman
7
Haqqulov I. G’azal gulshani. – T. : Fan, 1991.

deb, “mo vu choh” (suv-u buloq) yozib qo‘yishgan, yozuvchilar “mol” so‘zidagi
“lom”ni tushirib xatoga yo‘l qo‘ygan, shu sabab odamlar boylik ma’nosidagi “mol”
so‘zini “mo”, ya’ni suv deb o‘qishadi. Kimdaki zar yo‘q bo‘lsa, uning joni ham yo‘q,
agar kishida siym-u zar bo‘lsa, barcha maqsadlari ushaladi”, deb nasihat qiladi. Nazar
uning ham so‘zlarini bekor bilib, tashna dil-u hasta jon bilan yana talab vodiysiga
qadam qo‘ydi.
Demak, haqiqiy oshiq maqsadi yodida butun dunyoviy lazzatlarni unitishi kerak.
Na mol-u joh, na shuhrat, na faxr, na siym-u zar zarracha qiziqtirmasligi lozim.
Bularga bo‘lagan har qanday intilishlardan solik ko‘nglini supirib tozalamog‘i, pok
tutmog‘i kerak. Boylik, mansab havasi dunyoga bandilik belgisi ham suratga bandi,
mohiyatdan bexabar avom xalqqa xos bo‘lgan xislatlardir. So‘ng Nazarning yo‘li
purshukuh bir tog‘dagi savmaa – xristianlar ibodatxonasiga tushadi. Purviqor tog‘
ustiga amallab, tirmashib chiqqach, nihoyatda muhtasham ibodatxonani ko‘radi va
uning ichida shayx Zarqni uchratadi. Savmaa tarxi Nazarni nihoyatda hayratga soladi,
ammo “bo‘riyosi”dan “bo‘yi riyo” anqib turardi. Zarqning shom-u sahar peshasi
bid’at – noma’qulchilik bo‘lsa-da, tilidan sunnat tushmaydi. Umrini go‘shanishin
bo‘lib ibodatxonada o‘tkazgan o‘zi g‘ul-u shaytonlarga rahbar, na ilmi, na amali bor.
Nazar Zarqdan ham obi hayot haqida so‘raydi. Shayx “ko‘zlaring obi hayot
chashmasidir, ikki ko‘zing uchgani ikki qanot, ahli qalam “chashm” so‘zini yozgan
mahal xatoga yo‘l qo‘yib, bu so‘z oxiriga “a” qo‘shib yozib yuborgan, nodon
bo‘lmasang “sahv - xato” so‘ziga boq, unda ham “a” harfi bor, chashmayi hayvon
kinoyat bo‘lib, u nadomat ashkidir, bilgil, ashki riyo – bu kimyo, chunki kishi ko‘z
yoshi orqasidan mol-u joh topadi”, deb javob beradi. Nazar shayxning oldidan sangdil
holda chiqib ketadi. Ya’ni, oshiq riyo – ikkiyuzlamachilikdan yiroq bo‘lmog‘i,
o‘zidagi riyo bilan bog‘liq qusurlardan qutilmog‘i shart. “Zarq” so‘zining ma’nosi
ham hiyla, nayrang degani.So‘zi boshqa, amali boshqa, yanayam aniqrog‘i, faqat
suratga bandi, ma’nidan xabarsiz kishi hech qachon ulug‘ maqsadga yeta olmaydi.
Chin oshiqning so‘zi-yu atvori, ilmi-yu amali bir bo‘ladi. Haq jamoliga talabgor
uchun eng katta to‘siqlardan biri tamadir. Solik yolg‘iz yorining jamoliga niyozmand
bo‘lsagina maqsadi yuz ochadi. Bundan boshqa har qanday niyozmandlik – o‘zi
uchun to‘siq. Bordi-yu, dunyo ne’matlaridan zarracha bo‘lsin, ilinji bo‘lsa, orzusi
ushalmaydi. 8
Nazarning u yerdan sangdil holda chiqib ketishi – oshiqning (Fuod)
riyodan, tamadan xalos topib, suratga bandilikdan bir qadar qutilib, ma’ni sari yana
bir qadam tashlaganini bildiradi. Zarq savmaasidan chiqqan Nazar tushkin bir
kayfiyatda yo‘lida davom etadi. Holi behad aftoda, manzil esa yiroq. Yiroqligi mayli,
8
Valixo’jayev B. O’zbek epik poeziyasi tarixidan. – T. : Fan, 1974.

qaydaligi ham noma’lum. Shundan jonida o‘t, diydasida suv; tog‘-u vodiy, dasht-u
sahro kezadi. Rohat harom-u mehnat halol edi. Nogoh yo‘lidan besha – o‘rmon
chiqdi, vaxshatini ta’riflashga til ojiz. Barglaridagi shabnam ilon zahri,turli-tuman
vaxshiy hayvonlar behisob, xorining nishi palang tirnog‘i; nara sher mo‘r-u malahdek,
har birining savlatidan ins-u jins titraydi. Keksa chinorlari chiriganidan kavaklari
g‘ordek, shoxlari o‘rni tuynukdek bo‘lib, firoq shomidek qorong‘u.U yerga ilon-u
chayonlar in qurgan bo‘lib, pashshasidan fil, tulkisidan sher hurkib ketadi. Xor-u
xasning ko‘pligidan na yurib, na uchib o‘tib bo‘ladi. Nahrlari yilondek, undagi suv –
ilon zahri. Moboda shamol adashib kirib qolsa, qaytib chiqmog‘i mahol !Lekin Nazar
behad hayiqqan bo‘lsa-da, tavakkul qilib, bulbul gulistonga kirgandek beshaga kirdi.
Nazar u yerdagi mashaqqatlarni ko‘rgach, umidsizlikka tushdi va tinmay Allohga
iltijolar qilardi. Bu tunni shunday qiyinchiliklar, uqubatlar tahlikasida o‘tkazdi. 9
Kun
yorishdi, iltijolari qabul bo‘lib, g‘oyibdan qulog‘iga shunday so‘zlar chalindi :
Dediki : - Ey ushshoq elida benavo, Kimki fano bahrida g‘avvos emas, Durri baqo
topmog‘iga xos emas. Shomi firoq ichra kim ermas najand, Subhi visol o‘lmog‘usi
sarbaland. Mujdani eshitib behad suyungach, hotifadan bu qanday vodiy ekanini
so‘radi. Hotif : Dediki : - Bu dashti aloyiq erur, Changali purxori avoyiq erur.
Shundan so‘ng Nazar shodmonlik bilan yo‘lida davom etdi. Dostondagi ushbu
dahshatli changalzor – insonni dunyoga bog‘lab turuvchi, uni ruhi mutlaqqa tomon
harakat qilishiga to‘sqinlik qiluvchi qaydlar ramzidir.Tunning qoraligi hajrga, ilon-u
chayon, qo‘rqinchli maxluqlar – insondagi nafs qutqulari ramzi. Ularning changalidan
omon qolish g‘oyatda mushkul.Ulardan bo‘lgan qo‘rquvni, bandilik zanjirlarini uzib
tashlash mardligi har qanday kishida bo‘lavermaydi. Buning uchun buyuk himmat
kerak. Bu dunyoga bo‘lgan bo‘glanishlarni, aloqalarni uza olish fazilatiga ega
bo‘lishgina yuksak muddao garovi bo‘lishi mumkin. Nazarning (Fuod) qo‘rqinchli
beshadan o‘tishi – dunyoga bo‘lgan har qanday rag‘batini, hoy-u havasini
yengganidan dalolat. Demak, uning yanada poklandi, idroki kengayib, ruhiyati
yengilashdi. Changalzor g‘oyat mushkul bo‘lgan sinovlarning majoziy ramzi hamdir.
Bunday mushkul vaziyatda birdan-bir suyanch – sabr. Sinovlardan sal hayiqqan
tolibga g‘oyibdan ovoz kelib, madad berdi. Bu – yor har qachon oshiqlarga madadkor
ekanligiga va mahbubiga ishoralar qilib, uni o‘ziga chorlovchi ekanligiga, ozgina
mehribonlik ko‘rsatib, mashaqqatlarga toblovchi ekanligiga ishoradir. Oshiq bunday
mujdadan boxabar bo‘lgach, o‘zida har qanday sinovga bardosh sezadi. Chunki oshiq
shunday paytlarda bo‘ston shamol shiddatini tortmaguncha, etagi to‘la gul
9
Rasulov X. O’zbek epik she’riyatida xalqchillik. – T. : 1973.

bo‘lmasligini, la’l qattiq tosh ichra qolmaguncha quyshdek tovlanuvchi bo‘lmasligini
chuqurroq anglab yetadi. Ruhiyatida salobat, tamkinlik paydo bo‘ladi.
3.Poetik ifodada ijodkor mahorati
Adabiy asar barkamolligini belgilovchi asosiy mezonlardan biri uning badiiy
jihatdan qay darajda yetuk ekanligidir. Adab ilmida badiiyatni tekshirish har qachon
muhim sanalgan va bu ish maxsus fan sifatida o‘rganilgan ham. “Husn-u Dil”
Nishotiyning ijodkorlik mahoratiga xolisona baho berish, shuningdek, XVIII asr epik
she’riyati xususida ba’zi xulosalarni aytishga imkon beruvchi boy adabiy manbadir.
Mavjud tadqiqotlarda dostonning poetik xususiyatlari borasida qisman bo‘lsada,
mulohazalar, tahlillar bor.
Ammo, birgina, asarning sal kam 15 ming misra ekanligini yodga olsak, hali bu
ishlar yetarli emasligi ma’lum bo‘ladi. “Husn-u Dil” badiiyati ancha mukammal.
Dostonnavis mazmun ifodasi mobaynida o‘quvchini rom etuvchi poetik kashfiyotlar
qilgan. Shoir har bobda ifodalanajak mazmunga mos ma’naviy, lafziy san’atlarni
qo‘llaydi. Ularni qo‘llash jarayonida mantiqiy dalillashga katta e’tibor qaratadi.
Masalan, dastlabki, kirish boblarga sinchiklab qaralsa, asosiy she’riy san’at tazod va
tanosib ekani ma’lum bo‘ladi. Chunki muallif aytmoqchi bo‘lgan fikrini o‘xshash
narsaga zid qo‘yib taqqoslash, yoki qator sifatlarini keltirish orqali tezroq, kuchliroq
yetkazish imkoniga ega bo‘ladi. 10

Hamd, nat, madh bitilgan boblarda qo‘llangan tazod, boshqa boblardagi tazotdan
taqqoslashga asos bo‘layotgan narsaning rad etilmasligini, pastga urilmasligi, bilaks
undan fikr qaratilgan narsaning yorqinroq ifodalash uchun vosita sifatida
foydalanilishi bilan farqlanadi.
Hotami tayki erur dilpazir, Bordur aning matbahidin bir asir.(19-b)
Kirish boblarida shoh sahovati borasida so‘zlab Nishotiy mazkur baytni keltiradi:
Elga mashhur sahovatpesha Hotamtoyni tariflayotgan shohining oshxonasidagi bir
xizmatkor ekanligini aytish bilan shohning naqadar sahovat sohibi ekanini ifodalashga
urinadi. Madhlar bitilgan qismlarda tanosub ko‘p uchrashiga sabab, bu san’at
so‘zlovchiga mulohazalarini keng, atroflicha va banafsil sharhlashga imkon beradi:
Tanosubda ko‘pincha uyadosh so‘zlar qo‘llangani bois madh bitish uchun eng
munosib san’at turi hisoblanadi. Chungi hamd, nat, shohlar va alohida olingan
shaxslar ta’rif-u tavsifiga bag‘ishlangan boblarda qahramon vasf etiladi, sifatlari
sanaladi. Shundan tanosub madhbob san’at deyiladi. Har bob o‘zgasini takrorlamaydi.
Nasriy boshlanmadan she’riy tugallanmagacha bo‘lakcha sifatlarga ega.
10
Hojiahmedov A. Husni ta’lil san’ati. – T. : Yangi asr avlodi, 2008.

Tong vat un manzaralari tasviriga bag‘ishlangan peysajlarini jamlab, alohida
tadqiq manbai sifatida o‘rganish lozim. Chunki bir asarda bir narsaning salkam 30 xil
ifodasi kamdan kam uchraydigan badiiy hodisadir. Dostonning bu jihatini o‘rganish
Nishotiy mahorati sirlarini ochishda, yosh qalamkashlarga saboq berishda qo‘l kelishi
mumkin.

Xulosa
Muhammadniyoz Nishotiy adabiyotimiz hayotiy lirik asarlar, “Husn-u Dil” va
“Qushlar munozarasi” kabi asarlar muallifi sifatida tanilgan xassos ijodkordir.
Shoirning serqirra ijodi o’zigacha bo’lgan o’zbek adabiyoti , umuman sharq adabiyoti
ilg’or ananalari bilan uzviy xolda kamolga yetadi. Sharqda “Xush va Ishq” , “Qissai
Xush va Ishq” nomlari bilan ko’pgina asarlar mavjud bo’lib, ular qadimiy Xush-u Dil
afsonasi asosida yaratilgan XVIII asr shoiri Nishotiy xam bu ananaviy syujetga
murojat qilib, “Xush-u Dil” dostonini yozdi. Bu asarni yaratishda u o’zigacha
yaratilgan shu sujetdagi asarlardan, ayniqsa, Fattohi va Mushfiqiylarning fors-tojik
tilida yozgan qissalaridan ilxomlangan. Olima M.Qosimovaning takidlashicha,
Nishotiy dostonini shu xildagi boshqa dostonlardan ko’p jixatlari bilan farqlanadi.
Jumladan, Fattohiy dostonida Nishotiy “Husn-u Dil”lidan uchrovchi Murshidi Ilxom ,
qayiqchi, Faxr,Bulbul va Boz kabi obrizlar uchramaydi. Shuningdek , Fattohiy
dostonlarida Gul va Daf, Nahl va Nay, Binafsha va Chang , Kosai ohin va Nargis
munozalari bo’lib o’tganligi haqidagi ma’lumot berilgan bo’lsa , Nishotiy dostonida
munozaralarning to’lig’ bayoni berilgan. Nishotiy “Xamsa” yozganmi yo’qmi-bu
hozircha bizga noma’lum. Biroq unda shunday niyat bo’lgani aniq. Va “Husn-u Dil”ni
xamsanavistlar Ganjaviy, Dehlaviy, Jomiy va Navoiylar “Xamsa”sining ilk dostoniga
javob tariqasida bitgani xam xaqiqat. Balki yillar o’tib qolgan dostonlari xam topilib
qolar. Ammo Nishotiyning saloflari yoniga xomis - beshinchi bo’lib qo’shilmoqqa
ahd qilganining o’ziyoq, istedodidan, shoirlik maxoratidan, saloxiyatidan darak
beradi. “Husn-u Dil” xamsa yozish ananasi talablariga to’la mos keladi. Shu bois
“Husn-u Dil”ni “Xamsa”-langanga javoban yozilgan doston, deb atadik.
Dostonning kompazitsion tuzilishi ham diqqatga molik. Har bir bop sajda
bitilgan nasriy parchalarga, sheriy muqddima o’rnidagi tong ta’siriga, voqealarning
batafsil bayoniga, tugallanma o’rnidagi (tong) Olloga iltijo va haqiyga murojat
qisimlariga bo’linadi. Shuningdek, dostonda “Chang”, “Daf”, “Nay”, “Nag’ma”
xikoyatlari Hamda “Boz va Bulbul”, “Daf vaGul”, “Nay va Nahl”, “Kosai Chin va
Nargis”, “Binafsha va Chang” singari masallar kabi turli fikr ifodalash shakllarini bir
maqsadga izchil ifodalash shakillari bir maqsadga izchil biriktirish –ulkan mahoratni
talab qiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Xorazmda o’zbek adabiyoti. Abdullaev V. Nishotiy lirikasi//O’zbekiston
va adabiyoti.1960. 6-son.
2. Adizova I. O’zbekiston mumtoz adabiyoti tarixi. –T,2006. Ayyomiy. O’t
chaqnagan satrlar.-T1983
3. Bayoniy.Tavorixi Xorazm.O’z SSR .T.A Sharqshunoslik instituti.
4. Valixo’jayev B. O’zbek epik poeziyasi tarixidan. – T. : Fan, 1974.
5. Hayitmetov A. Alisher Navoiyning ijodiy metodi masalalari. –T., 1963.
6. Haqqulov I. G’azal gulshani. – T. : Fan, 1991.
7. Hojiahmedov A. Husni ta’lil san’ati. – T. : Yangi asr avlodi, 2008.
8. Homidov H. Qirq besh alloma hikoyati. – T.: Fan, 1995.
9. Jo’rayev Y. Komyob hayoti va ijodiy merosi manbalari tadqiqi. Fil., fan.,
nom., dis… _ T. : 2012.
10. Komilov N. Tasavvuf. – T. : Movaraunnahr-O’zbekiston, 2009.
11. Karimov B. Adabiyotshunoslik metodologiyasi. – T. : Muharir, 2011.
12. Qayumov A. Qo’qon adabiy muhiti. – T. : 1961.
13. Qosimova M. Muhammadniyoz Nishotiy. – T. Fan, 1975.
14. Qosimov B. va boshqalar. Adabiyot. 10-sinf uchun darslik. – T., 2004.
15. Quronov D., Mamajonov Z., Sheraliyeva M. Adabiyotshunoslik lug’ati. –
T. : Akademnashr, 2010.
16. Rasulov X. O’zbek epik she’riyatida xalqchillik. – T. : 1973.

Sotib olish