Nomlanish, flotatsiya, Adsorbsiya jarayonlarining asosiy nazariy tamoyillari - Kimyo - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	121.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Kimyo

Sotuvchi

Diyorbek

Ro'yxatga olish sanasi 29 Fevral 2024

98 Sotish

Nomlanish, flotatsiya, Adsorbsiya jarayonlarining asosiy nazariy tamoyillari

Sotib olish

KURS ISHI
Mavzu: Nomlanish, flotatsiya,
Adsorbsiya jarayonlarining asosiy
nazariy tamoyillari

MUNDARIJA :
KIRISH...................................................................................................................3
I BOB: ADSORBSIYA VA TERMODINAMIKASI, TURLARI
1.1 Adsorbsiya haqida umumiy
tushunchalar..........................................................5
1.2 Adsorbsion muvozanat. adsorbsiya
issiqligi......................................................8
1.3 “Suyuq eritma-Gaz” chegarasidagi
adsorbsiya................................................13
II BOB: FLOTATSIYA USULLARI VA FIZIK-KIMYOVIY XOSSALARI
2.1 Flotatsiya usullari va reagentlarning
tasnifi......................................................16
2.2 Flotatsiya sxemalari va flotatsiya jarayoniga ta’sir qiluvchi
omillar................21
XULOSA...............................................................................................................2
6
FOYDALANILGAN
ADABIYOTLAR.............................................................27
2

KIRISH
Ma’lumki, xalq xo‘jaligining turli sohalarida qo‘llaniladigan adsorbentlar iloji
boricha katta solishtirma yuzaga ega bo‘lishi kerak. Kimyo, neft va gazni qayta
ishlash hamda boshqa sanoatlarda faollangan ko‘mir, silikagel, seolit, sellyuloza,
ionitlar, mineral tuproq (bentonit, diatomit, kaolin) va boshqa materiallar adsorbent
sifatida ishlatiladi. Albatta, adsorbentlar mahsulot bilan bevosita ta’sirda bo‘lgani
uchun zararsiz, mustahkam, zaharsiz va mahsulotni iflos qilmasligi kerak.
Gaz aralashmalari gaz yoki bug‘larni yoki eritmalarda erigan moddalarni
qattiq, g‘ovaksimon jism yordamida yutish jarayoni adsorbsiya deb nomlanadi.
Yutilayotgan modda adsorbtiv , yutuvchi modda esa adsorbent deb ataladi.
Adsorbsiya jarayonining o‘ziga xosligi shundaki, u selektiv va qaytar
jarayondir. Jarayonning qaytar bo‘shligi tufayli adsorbent yordamida bug‘-gaz
aralashmalaridan bir yoki bir necha komponentlarni yutish, so‘ng esa maxsus
sharoitda ularni adsorbentdan ajratib olish mumkin.
Adsorbsiyaga teskari jarayon desorbsiya deb nomlanadi. Adsorbsiya jarayoni
xalq xo‘jaligining turli sohalarida keng tarqalgan bo‘lib, gazlarni tozalash va
qisman quritish, eritmalarni tozalash hamda tindirish, bug‘-gaz aralashmalarini
ajratish uchun ishlatiladi.
Kimyo sanoatida adsorbsiya quyidagi hollarda: gazlar va eritmalarni tozalash
hamda quritishda, eritmalardan qimmatbaho moddalarni ajratib olishda, neft va
neft mahsulotlarini tozalashda, neftni qayta ishlashda hosil bo‘ladigan gaz
aralashmalaridan aromatic uglevodorodlarni (etilen, vodorod, benzin
fraksiyalaridan aromatic uglevodorodlarni) ajratib olishda ishlatiladi.
Adsorbsiya jarayoni 2 xil bo‘ladi, ya’ni fizik va kimyoviy adsorbsiya. Agar
adsorbent va adsorbtiv molekulalarining o‘zaro tortishishi Van-der-Vaals kuchlari
ta’siri ostida sodir bo‘lsa, bunday jarayon fizik adsorbsiya deb nomlanadi.
Fizik adsorbsiya jarayonida adsorbent va adsorbtivlar o‘rtasida kimyoviy
o‘zaro ta’siri bo‘lmaydi.
Adsorbsiya jarayonida bug‘larning yutilishi paytida ular kondensatsiyalanadi,
ya’ni adsorbent kovaklari suyuqlik bilan to‘lib qoladi. Boshqacha aytganda,
3

adsorbentda ka р illyar kondensatsiya ro‘y beradi.
Kimyoviy adsorbsiya yoki xemosorbsiya adsorbent va yutilgan modda
molekulalari orasida kimyoviy bog‘lar hosil bo‘lishi bilan xarakterlanadi. Bu,
albatta, kimyoviy reaksiyaning natijasidir. Bundan tashqari xemosorbsiya
jarayonida kimyoviy reaksiya tufayli katta miqdorda issiqlik ajralib chiqadi.
Adsorbsiya jarayonining selektivligi adsorbent yutilayotgan komponentning
konsentratsiyasiga, haroratga, tabiatiga va gazlar yutilayotganda bosimga
bog‘liqdir.
Bundan tashqari jarayon tezligi adsorbentlarning solishtirma yuza kattaligiga
ham bog‘liq.
Adsorbentlar moddaning massa birligiga nisbatan juda kata solishtirma yuzali
bo‘ladi. Uning ka р illyar kanallari o‘lchamiga qarab 3 guruhga bo‘linadi, ya’ni
makrog‘ovakli (> 2·10-4 mm), oraliq g‘ovakli (6·10-6 ј 2·10-4 mm) va
mikrog‘ovakli (2·10-6 ј 6·10-6 mm) bo‘ladi. Shuni ta’kidlash kerakki, adsorbsiya
jarayonining xarakteri ko‘p jihatdan g‘ovaklar o‘lchamiga bog‘liq. Adsorbent
yuzasida yutilayotgan komponent molekulalarining miqdoriga qarab bir molekulali
(monomolekulali adsorbsiya) va ko‘p molekulali qatlam (polimolekulali
adsorbsiya) hosil qilishi mumkin.
Adsorbentlarning yana bir muhim xususiyati shundaki, bu uning yutish
qobiliyati yoki faolligidir. Adsorbent faolligi uning birlik massasi yoki hajmida
komponent yutish miqdori bilan belgilanadi. Yutish qobiliyati 2 xil, ya’ni statik va
dinamik bo‘ladi. Adsorbentning statik yutish qobiliyati massa yoki hajm birligida
maksimal miqdorda modda yutishi bilan belgilanadi.
Kurs ishining tuzilishi. Ushbu Kurs ishi kirish, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxati va o’zaro mazmunan bog’langan 2 ta bobdan iborat bo’lib
umumiy hajmda 27 betni tashkil etadi.
4

I BOB: ADSORBSIYA VA TERMODINAMIKASI, TURLARI
1.1 Adsorbilanish haqidagi umumiy tushunchalar
Barcha dispers sistemalarda, dispers faza zarrachalari sirtida katta miqdorda
sirt energiya zahirasi bo‘ladi. Bu sirt energiya doim kamayishga intiladi, shuning
uchun ham kolloid sistemalar beqarordir. Sirt energiyasini kamayishga olib
keluvchi jarayonlardan biri suyuqlik yoki qattiq jism sirtida boshqa modda
molekulalari, atomlari va ionlarining yig‘ilish hodisasidir.
Ikki faza chegara sirtida moddalar konsentratsiyalarining o‘zgarishi
adsorbsiya deyiladi. Adsorbsiya jarayonida qattiq yoki suyuq jism sirtida boshqa
moddalar yig‘iladi. O‘z sirtiga boshqa modda zarrachalarini yutgan suyuqlik yoki
qattiq jism adsorbent , yutilgan moddalar esa adsorbtiv deyiladi. Umuman qattiq
jismga moddalarning yutilishi sorbsiya deyiladi.
Agar modda qattiq jism sirtiga yutilsa, bu hodisa adsorbsiya (yoki o‘zaro
kimyoviy ta‘sir ro‘y bermasa, fizikaviy adsorbsiya deb), uning ichki qismiga
(butun hajmi bo‘yicha) yutilganda esa absorbsiya deyiladi. Agar modda geterogen
sistemada bo‘ladigan kimyoviy reaksiya tufayli yutilsa, bu hodisa xemosorbsiya
deyiladi. Xemosorbsiya jarayonida yangi faza vujudga keladi. Xemosorbsiya
ko‘pincha qattiq jismning hamma hajmiga tarqaladi. Natron ohak bilan sulfat
angidridi orasidagi xemosorbsiya bunga misol bo‘la oladi. Xemosorbsiya odatda
qaytmas jarayonlar jumlasiga kiradi. Bu holda adsorbsiyaning issiqlik effekti
kimyoviy birikmalarning hosil bo‘lish issiqliklariga yaqin keladi.
Xemosorbsiyada modda adsorbentga yutilishi bilan birga kimyoviy
reaksiyaga ham kirishadi.
5

Masalan, kislorodning ko‘mirga adsorbsiyalanishini ko‘rib chiqamiz:
2C + O
2 C .
CO
2
adsorbent adsorbtiv kompleks
Qizdirilganda CO
2 ajralib chiqadi:
C · CO
2 → C + CO
2
Kimyoviy adsorbsiyaning o‘ziga xos xususiyatlari :
1) qaytmas; 2) spetsifik (kimyoviy reaksiya sodir bo‘lsagina adsorbsiya
kuzatiladi);
1) Adsorbsiya issiqligi yuqori (800-1000 kj/mol ga yetadi);
2) Harorat ko‘tarilishi bilan xemosorbsiya ortadi. Fizik adsorbilanishda
quyidagi hollar kuzatiladi:
1) Adsorbsiya deyarli katta tezlik bilan boradi.
2) Adsorbsiya qaytar tarzda boradi.
3) Temperatura oshganda adsorbilanish kamayadi.
4) Adsorbsiyaning issiqlik effekti qiymat jihatdan suyuqlanish
yoki bug’lanish issiqliklariga yaqin bo’ladi.
Ba‘zan o‘z kritik temperaturasidan past temperaturada sorbsiya vaqtida gaz
qattiq jism g‘ovaklarida kondensatlanib, suyuq holatga o‘tadi. Bu hodisa kapillyar
kondensatlanish deyiladi. Adsorbilanuvchi modda bir yoki bir nechta
qatlamlardan iborat bo‘lishi mumkin. Shunga ko‘ra adsorbilanish
monomolekulyar yoki polimolekulyar deb nomlanadi.
Adsorbsiya hodisasi qattiq jism bilan suyuq jism o‘rtasida, qattiq jism bilan
gaz o‘rtasida, suyuqlik bilan gaz o‘rtasida va bir-birida kam eriydigan ikki
suyuqlik o‘rtasida sodir bo‘lishi mumkin.
Adsorbent va adsorbtiv orasidagi ta‘sir fizikaviy adsorbsiya jarayonida
6

quyidagi adsorbsion kuchlar natijasida vujudga keladi:
a) dispersion kuchlar; b) induksion kuchlar; d) elektrostatik kuchlar va
vodorod bog‘lar natijasida vujudga keluvchi kuchlar.
Fizik adsorbsiyaning o‘ziga xos xususiyatlari:
 Qaytarlilik: Sorbsiya ↔ desorbsiya
 Spetsifikligi kam. Qutbli adsorbentlarga qutbli moddalar,
qutbsiz adsorbentlarga qutbsiz moddalar adsorbilanadi.
 Adsorbsiya issiqligi kichik (8-40 kj/mol ni tashkil etadi).
 Harorat ko‘tarilishi bilan adsorbsiya kamayadi:
Umuman olganda adsorbsiya jarayoni yutuvchi va yutiluvchi moddalarning
tabiatiga, temperaturaga, gazning bosimiga, adsorbentning solishtirma sirtiga
bog’liq bo’lish bilan birga adsorbtivning eritmadagi konsentratsiyasiga ham
bog’liq.
Fizik adsorbilanish izotermasi ham monomolekulyar ham polimolekulyar
bo’ladi. Kimyoviy adsorbilanish izotermasi esa monomolekulyar bo‘ladi.
Adsorbilanish qiymati adsorbilanuvchi moddaning sirtidagi konsentratsiyaning
o‘zgarishi bilan aniqlanadi va G- harfi bilan belgilanadi. G - 1 sm 2
adsorbent
sirtiga to‘g‘ri keladigan adsorbtivning mol miqdori bilan xarakterlanadi.
Adsorbsion muvozanat holatida gaz fazadagi moddaning konsentratsiyasi
muvozanat konsentratsiyasi deyiladi.
Eritmadagi erigan moddaning adsorbilanishini aniqlash uchun quyidagi
formuladan foydalaniladi.
Gaz va suyuqliklarning qattiq jismga adsorbilanishini o‘lchash uchun
adsorbent tajribadan avval va keyin bevosita tortiladi, so‘ngra adsorbsiya hisoblab
topiladi.
Adsorbsiyaning ikkinchi tavsifi adsorbsiya vaqti bilan belgilanadi.
Adsorbilangan molekulaning adsorbent sirtida turish vaqti adsorbsiya vaqti
deyiladi. Agar molekula bilan sirt orasida hech qanday tortishish kuchlari mavjud
7

bo‘lmasa, bu vaqtda molekulaning tebranish davri 10 -12
- 10 -13
sekund chamasida
bo‘ladi. Molekula bilan sirt orasida tortishish kuchlar mavjud bo‘lsa, molekula
sirtida tutib turgan kuchni yengish uchun zaruriy energiya olingandagina molekula
sirtdan ajralib ketadi. Molekula bu energiyani issiqlik harakatining flyuktuatsiyasi
tufayli olishi mumkin. 1924 yilda S. Ya. Frenkel adsorbilanish vaqti bilan
temperatura orasidagi bog‘lanish uchun quyidagi tenglamani taklif qildi:
Adsorbsiya vaqti Frenkel tenglamasiga muvofiq o‘zgaradi. Bu yerda Q-
molekula bilan sirt orasidagi o‘zaro ta‘sir energiyasi (adsorbsiyaning molyar
issiqligi); t
o =10 13
-10 12
sek, ya‘ni molekula bilan sirt orasida hech qanday tortishish
kuchlari mavjud bo‘lmagan vaqtidagi adsorbsiya.
Adsorbsiya hodisasiga oid dastlabki ishlar XVIII asrning ikkinchi yarmida
boshlangan. 1973 yilda Sheele ko‘mirning, har xil gazlarni yutishini kuzatgan.
So‘ngra 1785 yilda T. E. Lovis suvli eritmalarni turli qo‘shimchalardan tozalashda
ko‘mirdan foydalangan. Adsorbsiya hodisasi faqat ko‘mirda kuzatilmay balki,
boshqa g‘ovak moddalarda ham kuzatiladi. Adsorbsiya hodisasi turmushda juda
keng qo‘llaniladi. Bo‘yash jarayoni, tabiiy oqava suvlarini, sharbatlarni, yog‘larni
tozalash jarayonlari, hamda geterogen katalizator ham adsorbsiya hodisasi bilan
bog‘liqdir.
1.2 Adsorbsion muvozanat. adsorbsiya issiqligi
Adsorbsion muvozanat. Adsorbsiya hodisasi ham xuddi suyuqlikning
bug‘lanishi, moddaning suvda erishi kabi qaytar jarayondir. Bu yerda bir-biriga
qarama -qarshi ikki jarayon bo‘ladi:
 biri moddaning yutilishi bo’lsa,
 ikkinchisi yutilgan moddaning adsorbent sirtidan chiqib ketishidir.
Adsorbsiya hodisasida ham yutilish jarayoni avval tez boradi so‘ngra yutilish
va ajralib chiqish jarayonlari tenglashib sistema adsorbsion muvozanat holiga
keladi. Adsorbsion muvozanat juda tez qaror topadi. Agar muvozanat uzoq vaqt
davomida qaror topmasa, adsorbsiya boshqa xil jarayonlar bilan dinamik
muvozanatlashgan deyish mumkin.
8

Adsorbsion muvozanat ham dinamik muvozanatdir. Adsorbsion muvozanat
holati temperatura o‘zgarganda o‘zgaradi.
Adsorbsiya jarayoni issiqlik chiqarish bilan boradi. Adsorbsiya jarayonida
ajralib chiqqan issiqlik adsorbsiya issiqligi deyiladi. Adsorbsion muvozanatning
siljishi Le-Shateele prinsipiga bo‘ysunganligi uchun temperatura ko‘tarilganida
muvozanat modda kam yutiladigan tomonga qarab siljiydi. Desorbsiya jarayoni
aksincha, issiqlik yutilishi bilan boradi. Shu sababli temperaturani oshirish orqali
adsorbentga yutilgan moddani qaytadan chiqarish mumkin. Agar adsorbent bilan
absorbtiv o‘rtasida kimyoviy reaksiya sodir bo‘lsa, adsorbsion muvozanat qaror
topmaydi. Bu holda adsorbsiya qaytmas jarayon xarakteriga ega bo‘ladi.
Adsorbsion muvozanatning tez yoki sekin qaror topishi adsorbent yuzasining
g‘ovakli yoki g‘ovaksiz bo‘lishiga bog‘liqdir. G‘ovaklar katta bo‘lsa, adsorbsion
muvozanat tez, kichik bo‘lsa sekin qaror topadi. Buni quyidagi jadvalda ko‘rish
mumkin.
Ko‘mir g‘ovagining
radiusi Muvozanatning qaror topishi
Propion kislota Geptil kislota
I > 1 soat 2 soat
II 3 sutka 32 sutka
III 10 sutka muvozanat qaror
topmagan
IV 30 sutka > 31 sutka
Jadvalda keltirilgan adsorbent g‘ovagining radiusi I- IV qadar kamayib borish
tartibida joylashtirilgan.
Adsorbsiya issiqligi. Fizikaviy adsorbsiyada ham, xemosorbsiyada ham
issiqlik effekti kuzatiladi, ya‘ni issiqlik chiqadi. Xemosorbsiyada ajralib chiqqan
issiqlik miqdori kimyoviy reaksiyalarning issiqlik effektiga yaqin keladi. Fizikaviy
adsorbsiyada ajralib chiqqan issiqlik kalorimetrlar yordamida o‘lchanadi, lekin
bunda olingan natijalar taqribiy bo‘ladi, chunki adsorbsiya va demak, issiqlik
chiqishi uzoq vaqtga cho‘ziladi. Adsorbsiya issiqligi ikki xil bo‘ladi:
9

1) 1g adsorbentga gaz yoki bug‘ yutilganda ajralib chiqqan umumiy issiqlik
miqdori adsorbsiyaning integral issiqligi deyiladi va ushbu formuladan topiladi:
2) Adsorbentga ma‘lum miqdorda modda yutilgandan keyin yana bir mol
yutilganda ajralib chiqqan issiqlik adsorbsiyaning differensial issiqligi deyiladi,
ya‘ni:
q = dQ
dn
Adsorbsiya issiqligini juda sezgir kalorimetrlarda o‘lchash yoki adsorbsiya
izotermasidan aniqlash mumkin.
Adsorbsiyani miqdoriy xarakterlash uchun 2 ta kattalik ishlatiladi:
1. Solishtirma (Gibbs) adsorbsiya G
i :
n  ( n I
 n II
) n S
G  i i i
 1
i
S S
bu yerda n
i – real sistemada modda
miqdori; miqdori; C fazalararo sirt yuza; I
- I
fazada, II
- II fazada
modda
10
n n i i

1 i2. To’liq adsorbsiya
a
i : To‘liq adsorbsiya – qalinligi ζ bo‘lgan sirt
qatlamning sirt birligidagi modda miqdori yoki adsorbent massasi:
a  C S


G
i va a
i orasida quyidagi bog‘lanish mavjud:
ai  G i  Ci
a
i har doim 0 dan katta bo‘ladi.
G
i 0 dan katta ham kichik ham bo‘lishi mumkin.
Adsorbsiyaning sabablari:
Sirt taranglikning ortiqchaligi moddaning hajmida va sirt yuzasida kimyoviy
potensialning har xil bo‘lishi bilan tushuntiriladi. Fizik - kimyoviy shu jumladan
fazalarning chegara hajmidagi jarayonlarning sodir bo‘lish imkoniyatlari
termodinamikada kimyoviy potensial bilan aniqlanadi.
Kimyoviy potensial – sistemalardagi birorta komponentning sistemaning
xossalariga ta‘sirini shu komponentning miqdoriga bog‘liq holda o‘rganadi.
Masalan, vodorod bilan azotning o‘zaro ta‘sirlashuvi natijasida ma‘lum sharoitda
ammiak hosil bo‘ladi (3H
2 + N
2 ↔ 2NH
3 ). Kimyoviy muvozanat o‘rnatilguncha
azot va vodorodlarning konsentratsiyalari kamayib, ammiakning konsentratsiyasi
ortib boradi. Sistemaning har bir komponenti (H
2 , N
2 , NH
3 ) sistemaning ba‘zi
parametrlarining (hajm, issiqlik sig‘imi va boshqalar) va termodinamik holat
funksiyasining, shu jumladan Gibbs energiyasining o‘zgarishiga olib keladi.
Kimyoviy potensial Gibbs energiyasining o‘zgarishini (∆G) berilgan
komponentning miqdoriga bog‘liq holda xarakterlaydi.
Kimyoviy potensial istalgan fizik – kimyoviy jarayonning shu jumladan
fazalar chegarasi qismining ham intensivlik omilidir. Jismning temperaturasi ham
11

intensivlik omilidir. Izolyatsialangan sistemalarda issiqlik issiqroq jismdan issiqligi
kamroq jismga (ularning temperaturalari tenglashguncha) o‘z-o‘zidan o‘tadi.
Issiqlikni uzatish sharoitni quyidagicha ifodalash mumkin:
∆T = (T
2 – T
1 ) ≤ 0
Quyidagi rasmga mos ravishda adsorbsiyada kimyoviy potensialning
o‘zgarishi:
∆μ = (μ
2 – μ
1 ) ≤ 0―
< ‖ belgi jarayonning o‘z-o‘zidan borishini, ― = ― belgi esa muvozanat
holida bo‘lishligini bildiradi.
Rasm. Jarayonning boshida (a) va muvozanat vaqtidagi (b) adsorbsiya 1-
adsorbat molekulasi; 2-adsorbent
Tenglamaga muvofiq birorta moddaning sirtidagi kimyoviy potensial (μ
2 ),
uning tashqarisidagi kimyoviy potensial (μ
1 ) dan kichik bo‘lsa, fazalarning sirt
qismida jarayonlar sodir bo‘ladi.
Adsorbsiya o‘z-o‘zidan sodir bo‘ladi va adsorbilanish to‘g‘ri va teskari
jarayonlari o‘rtasida muvozanat o‘rnatilguncha davom etadi.
12

1.3 “Suyuq eritma-Gaz” chegarasidagi adsorbsiya
Adsorbsiya adsorbent va adsorbtivlar agregat holatiga ko’ra 3
ga bo’linadi:
Ma‘lumki, kolloid sistemalarning barcha xossalarini geterogenlik va
disperslik yoki bu ikki asosiy belgilarning oqibatlari deb qarash mumkin. Chunki,
dispers sistemalarning geterogenligi yoki ko‘p fazalik belgisi kolloid kimyoda
fazalararo sirtlar, sirt qavatlar, ya‘ni sirt hodisalar mavjudligini ta‘minlovchi belgi
sifatida namoyon bo‘ladi. Shunga ko‘ra kolloid kimyoda sirtda sodir bo‘ladigan
jarayonlarni o‘rganish eng muhim vazifa deb qaraladi. Sirt hodisalarning eng
muhimlaridan biri adsorbsiya jarayoni bo‘lib, hatto dispers sistemalarning hosil
bo‘lishi ham shu jarayonlar bilan chambarchas bog‘liqdir.
Fazalarning chegara qismiga adsorbilanishi natijasida sirt taranglikni
kamaytiradigan organik moddalar – sirt-faol moddalar deyiladi.
O‘zaro kontaktda bo‘lgan fazalarda yutilayotgan moddaning taqsimlanishi
adsorbsion muvozanat konstantasi bilan xarakterlanadi:
K
taqsiml = С
1/
С
2
bunda C
1 – yutilayotgan moddaning adsorbentdagi konsentrasiyasi;
C
2 - yutilayotgan moddaning adsorbentni o‘rab turuvchi muhitdagi
konsentrasiyasi.
Taqsimlanish konstantasi o‘zaro kontaktdagi fazalar tabiatiga va haroratga
bog‘liq bo‘ladi.
13Adsorbsiya
Suyuq eritma - gaz
chegarasidagi adsorbsiya Qattiq modda suyuqlik
chegarasidagi adsorbsiya
Qattiq modda - gaz
chegarasidagi adsorbsiya

Suyuqlikka gazning adsorbsiyalanuvchanligi gazning tabiati, uning bosimi,
harorat va elektrolitlar ishtirokiga bog‘liq.
Gaz tabiatining ta’siri - Gaz qanchalik oson siqiluvchan (suyuqlanuvchan)
bo‘lsa, u shuncha kuchli yutiladi.
―Suyuqlik-gaz fazalararo chegara sirtida sirt-faol moddalar (SFM)
konsentrlanadi (adsorbilanadi).
―Eritma-havo sirtiga nisbatan sirt faol moddalar molekulalari difil tuzilishga
ega. Ular qutbli va qutbsiz qismlar (uglevodorod radikallari) dan iborat bo‘ladi.
Masalan, spirtlar, aminokislotalar, oqsillar, organik kislotalar va aminlar. Sirt-faol
moddalar adsorbilanib, eritmaning sirt tarangligini toza erituvchi sirt tarangligiga
taqqoslaganda ancha kamaytiradi. Sirt taranglikning kamayishi qancha katta bo‘lsa
eritmada SAMning konsentrasiyasi shuncha yuqori bo‘ladi.
14

II BOB: FLOTATSIYA USULLARI VA FIZIK-KIMYOVIY XOSSALARI
Flotatsiya usulida boyitish qadimdan ma’lum bo‘lsa-da, faqat XX asr
boshlaridan sanoat miqyosida qo‘llana boshlandi. Xozirgi vaqtda bu usul rangli,
qora, nodir metallar rudalarini boyitishning universal usuli hisoblanadi. Qazib
olinayotgan foydali qazilmalarning 90% dan ortig‘i shu usul bilan boyitiladi.
Flotatsiya usulida boyitishning boshqa usullarga nisbatan kengroq
qo‘llanilishi uning bir qator afzalliklari bilan tushuntiriladi.
1) metallning miqdori kam bo‘lgan kambag‘al rudalarni ham qayta ishlash
mumkinligi (masalan: mis- 1%, qalay va volfram- 0,1% gacha, molibden- 0,01%
gacha va h.k.).
2) murakkab, masalan, polimetal rudalarni kompleks ravishda qayta
ishlashning mumkinligi (masalan, qo‘rg‘oshin, rux, misli polimetall rudalar).
Flotatsiya - mineral zarrachalar yuzasining fizik-kimyoviy xossalaridagi
farqqa asoslanib boyitish usulidir.
Mineral zarrachalarning suyuqlik-gaz chegarasi yuzasida mahkamlanish
qobiliyati mineral zarrachalarning suv bilan xo‘llanish qobiliyatiga bog‘liq.
Ho‘llanish - mineral zarrachalar yuzasining suv molekulalari bilan molekulyar
tortishish kuchi ta’sirida o‘zaro birikish hodisasidir.
Ho‘llanish zarrachaning erkin yuza energiyasining kattaligiga bog‘liq. Erkin
yuza energiyasi qancha katta bo‘lsa, zarracha yuzasi shuncha yaxshi ho‘llanadi,
qancha kichik bo‘lsa-shuncha yomon ho‘llanadi. Suv bilan ho‘llanmaydigan
yuzalar gidrofob, suv bilan ho‘llanadigan yuzalar esa gidrofil yuzalar deyiladi.
(tarjimada suvni yaxshi ko‘ruvchi va yomon ko‘ruvchi yuzalar).
Suyuqlik ichida joylashgan molekulaga uni o‘rab turgan hamma qo‘shni
molekulalar bir xil tortishish kuchi bilan ta’sir qiladi. Buning natijasida
molekulalarning tortishish kuchi o‘zaro tenglashgan, molekulalarning o‘zi esa
muvozanatda turadi.
15

Suyuqlik yuzasida joylashgan molekula uchun esa molekulyar tortishish
kuchlari muvofiqlashmagan. Molekula faqat suyuqlik tomonidan tortilishni his
qiladi. Bu kuchlar tenglashmagan va suyuqlik fazasining ichiga yo‘nalgan. YAngi
ajralish sirtini hosil qilish uchun molekulalarning tortilishiga qarshi ish sarflash
kerak.
1 sm 2
ajralish sirtini hosil qilishga sarflanadigan ish sirt tarangligi deyiladi. U
"T" harfi bilan belgilanadi va erg/sm2 yoki dm/sm2 larda o‘lchanadi. Sirt
tarangligi sirt ajralishi fazasining muhim xususiyati hisoblanadi. Suvning sirt
tarangligi 200 da 72,75 dm/sm2 ga teng. Uni suvda har xil moddalarni eritib
o‘lchash mumkin. Suvda eriydigan va sirt tarangliligini kamaytiradigan moddalar
sirt aktiv moddalar deyiladi. Ular organik birikmalar bo‘lib, molekulasiga bir
vaqtning o‘zida ham polyar (ON-, SON, NN2 -), ham apolyar (uglevodorod
zarrachalari) gruppalari kiradi. Sirt tarangligini oshiruvchi moddalar sirt-aktiv
moddalar deyiladi.
2.1 Flotatsiya usullari va reagentlarning tasnifi
Flotatsiyaning qo‘yidagi usullari mavjud: yog‘dagi flotatsiya, plyonkali
flotatsiya, ko‘pikli flotatsiya, ko‘pikli separatsiya, flotogravitatsiya.
Yog‘dagi flotatsiya tabiiy gidrofob minerallarni saqlovchi mayin tuyulgan
ma’dan zichligi 1 dan kichik (α<1) bo‘lgan ko‘p miqdordagi yog‘ bilan
aralashtiriladi. Aralashtirilayotgan vaqtda gidrofob minerallar yog‘ga yopishadi,
puch tog‘ jinslarining gidrofil zarrachalari suvda qoladi. Minerallarni bir-biridan
ajratish suvli muhitda tindirgichlarda amalga oshiriladi.
Bu usulning kamchiligi - yog‘ning qimmatligi va ko‘p miqdorda sarflanishi.
Plyonkali flotatsiya - mayin tuyulgan ma’dan suvning yuzasiga asta-sekin
beriladi. Gidrofob minerallar suv yuzasida ushlanib qolib, plyonka hosil qiladi,
gidrofil zarrachalar esa cho‘kadi.
Ko‘pikli flotatsiya - mayin tuyulgan ma’dan bo‘tana holida minerallarning
ho‘llanish xususiyatini oshiruvchi maxsus flotatsion reagentlar bilan qayta
ishlanadi. Keyin bo‘tana flotatsion mashinalarda aralashtiriladi va havo yoki gaz
bilan to‘yintiriladi. Bunda gidrofob zarrachalar havo pufakchalari bilan to‘qnashib
16

ko‘pikka ilashadi, gidrofil zarrachalar esa flotatsion kamerada qoladi.
Ko‘pikli separatsiya - gidrofil minerallarni ko‘pikli qatlamning o‘zida
ajratish.
Flotogravitatsiya - minerallarning zichligi va ho‘llanishdagi farqga asoslanib
ajratish jarayoni: konsentratsion stolda flotatsiya bilan birgalikda amalga oshiriladi.
Flotatsion reagentlarning tasnifi
Flotatsion reagentlar 5 ta guruhga bo‘linadi: to‘plovchilar (ularni kollektorlar
ham deyiladi), so‘ndiruvchilar, faollashtirgichlar, ko‘pik hosil qiluvchilar,
muhitning regulyatorlari.
To‘plovchilar
To‘plovchilar - Q: S (Q - mineral zarracha yuzasi; S - suv) chegarasida
mahkamlanib, mineral zarrachalarning ho‘llanmaslik qobiliyatini oshiruvchi
moddalar.
To‘plovchilar apolyar va geteropolyar to‘plovchilarga bo‘linadi. Apolyar
to‘plovchilar uglevodorodlardan iborat bo‘lib, ular suvda deyarli erimaydi,
ionlarga dissotsilashmaydi, minerallarning yuzasi bilan kimyoviy ta’sirlanmaydi.
Ularning adsorbsiyasi fizikaviy. Tabiiy gidrofob minerallardan oltingugurt, grafit,
talk, molibdenit va h.k. larning flotatsiyasida ishlatiladi. Bunday to‘plovchilarga
kerosin, neft va turli xil neft mahsulotlari kiradi.
Agar to‘plovchining molekulasida (ON, SOON, SON, NN2 , SN) kabi polyar
gruppalar bo‘lsa, bunday to‘plovchilar geteropolyar to‘plovchilar deyiladi.
Sulfidli minerallarning flotatsiyasida to‘plovchi sifatida ksantogenatlar va
aeroflotlardan foydalaniladi.
Ksantogenatlar ksantogen kislotaning tuzlari bo‘lib, uning umumiy formulasi:
bu erda: Me - odatda kaliy yoki natriy,
R - uglevodorod radikali-gomologik qatordagi radikallardan biri. (SN 3 -
metil, S2N5 -etil, S3N7-propil, S4N9-butil va h.k.)
Ksantogenatning nomi radikal va metalning nomidan hosil qilinadi.
Aeroflotlar - tiofosfor kislotaning xosilalari. Ular qattiq va suyuq holda
bo‘ladilar. Suyuqlaridan krezil aerofloti, qattiqlaridan sodali aeroflot keng
17

Aminlar va ularning tuzlari
Aminlar-silikatli minerallarning flotatsiyasida ishlatiladi. Birlamchi (RNH2),
ikkilamchi (R2NH) va o‘lchamli (R3N) aminlar mavjud. Bu turdagi
to‘plovchilarning ko‘p ishlatiladigani S12N25NH2 - lauril amin va uning
xlorli tuzi S12N25NH4 Sl - xlorli lauril ammoniy.
To‘plovchilar anionli va kationli to‘plovchilarga bo‘linadi. Agar
gidrofoblovchi ion anion bo‘lsa, anionli to‘plovchi, kation bo‘lsa, kationli
to‘plovchi deyiladi.

So‘ndiruvchilar
So‘ndiruvchilar mineral zarracha-suv chegarasida ta’sir qiladi.
So‘ndiruvchilarni bo‘tanadan ko‘pikka o‘tishi kerak bo‘lmagan mineral
zarrachalarning flotatsion qobiliyatini susaytirish maqsadida ishlatiladi. Amalda
so‘ndiruvchilar sifatida ishqor, sianidlar, rux kuporosi, natriy sulfid, natriy silikati,
organik kolloidlar va h.k. lar ishlatiladi.
Ishqorlarning so‘ndiruvchi ta’siri metallarning qiyin eruvchi gidrat oksidlarini
hosil qilishi bilan bog‘liq. Ishqorlar temir va nikel sulfidlarini flotatsiyalanish
qobiliyatini so‘ndiradi.
Sianidlarning - so‘ndiruvchi ta’siri uning to‘plovchini eritishidadir. Sianidlar
rux, temir va nikel sulfidlarining flotatsiyalanish qobiliyatini so‘ndiradi. Flotatsiya
amaliyotida NaSN, KSN, Sa(SN)2 va biroz miqdorda ishqor saqlovchi texnik
mahsulot-sianqotishma ishlatiladi. Sianidlar suvda yaxshi eriydi. Ular suvli
eritmalarda kuchli zahar hisoblangan vodorod sianid ajratib gidrolizlanadi.
NaSN + OH- = NaOH + HSN
SHuning uchun sianidlar gidrolizga uchramasligi uchun ishqoriy muhitda
qo‘llaniladi.
Rux kuporosi (rux sulfati) ZnSO4·7H2O sfalerit (ZnS) ni so‘ndirishda
ishlatiladi. Rux kuporosi neytral va ishqoriy muhitda Zn(ON)2 cho‘kmani, soda
ishtirokida ZnSO3 cho‘kmasini hosil qiladi, va bu cho‘kmalar sfalerit yuzasiga
yopishib uning flotatsiya qobiliyatini so‘ndiradi.
19

Natriy sulfidi Na2S - molibdenit (MoS2)dan tashqari hamma sulfidlarni
so‘ndiradi, suvda natriy sulfidi kuchli asos va kuchsiz kislotaning tuzi sifatida
gidrolizga uchraydi va kuchli ishqoriy muhitni hosil qiladi.
Natriy sulfidi ko‘proq qo‘shilganda bo‘tanada erkin holdagi sulfid S- va
gidrosulfid HS- ionlari hosil bo‘ladi va ular ksantogenat ionlarini mineral
sulfidlashgan yuzasi bilan o‘zaro ta’sirini to‘xtatadi.

Faollashtiruvchilar
Aktivatorlar minerallarning flotatsion qobiliyatini yaxshilash maqsadida
ishlatiladi. Ular to‘plovchining mineral yuzasida mahkamlashishiga yordam beradi.
Undan tashqari aktivatorlar mineralning flotatsiya qobiliyati so‘ndirilgan bo‘lsa,
ularning flotatsion qobiliyatini qayta tiklash maqsadida, hamda minerallarning
tabiiy flotatsiyalanish qobiliyati kam bo‘lganda ishlatiladi. Faollashtiruvchilarning
ta’siri shundan iboratki, ular mineral yuzasida to‘plovchi oson yutadigan
/adsorbsiyalaydigan/ plenkani hosil qiladi yoki mineral zarracha yuzasidan
so‘ndiruvchini chetlashtiradi.
Flotatsiya jarayonida faollashtiruvchi sifatida mis kuporosi SuSO4, sulfat
kislota, eruvchi sulfidlar (ko‘pincha) va havo kislorodi qo‘llanadi.
Mis kuporosi - nisbatan ko‘proq tarqalgan faollashtiruvchi.
Sfaleritni faollashtirishda ishlatiladi.
Sulfat kislotasi - pirit va pirrotinni aktivlashda ishlatiladi.
Faollashtirish mineral zarracha yuzasida hosil bo‘lgan temir gidrooksidini
eritib yuborishdan iborat.
Natriy sulfidi - rangli metallar oksidli minerallarini sulfidlashtirishda
ishlatiladi.
Havo kislorodi sulfidli minerallarning yuzasini va bo‘tanadagi erkin sulfid
ionlarini oksidlash natijasida faollashtiradi. Sulfidli minerallar yuzasini qattiq
oksidlanib ketishi ham zararli, chunki bunda to‘plovchi ko‘proq sarflanib ketadi.
To‘plovchi, so‘ndiruvchi va faollashtiruvchilarning funksiyasini yaxshi
tushunish uchun misol keltiramiz.
20

Galenit RbS, sfalerit ZnS va pirit FeS2 li rudalarni flotatsiyalashda avval
galenit flotatsiyalanadi, sfalerit va piritning flotatsiyalanish qobiliyati so‘ndiruvchi
qo‘shib (ohak, sianid yoki rux kuporosi) yo‘qotib turiladi. Qo‘rg‘oshinli
flotatsiyadan keyin sfaleritning flotatsion qobiliyati faollashtiruvchi - mis kuporosi
qo‘shib tiklanadi, pirit esa ko‘p miqdorda ohak qo‘shib depressiyalanadi. So‘ngra
piritning flotatsion qobiliyati tiklanadi (masalan, sulfat kislotasi qushib) va uni
piritli boyitmaga o‘tkaziladi.

Ko‘pik hosil qiluvchilar
Etarli darajada mustahkam, o‘chmaydigan ko‘pik hosil qiladigan sirt-aktiv
moddalar ko‘pik hosil qiluvchilar deyiladi. Sirt-aktiv moddalar suyuqlik - havo
chegarasida adsorbsiyalanuvchi va shu chegarada sirt tarangligini kamaytiruvchi
geterogen moddalardir.
Ko‘pik hosil qiluvchi moddalar mineral zarrachalarni bo‘tana yuzasiga
ko‘tarib bera oladigan ko‘p miqdordagi mayda pufakchalarni hosil qila olishi
kerak. Ko‘pik hosil qiluvchining molekulalari suyuqlik - havo chegarasida shunday
joylashadilarki, ularning polyar qismlari suv tarafga, polyarmas qismlari esa havo
fazasiga yo‘nalgan bo‘ladi. Amalda ko‘pik hosil qiluvchilar sifatida quyidagi
moddalar ishlatiladi:
Krezil kislotasi koks sanoatida olinadi. Uchta aromatik spirt: fenol S
6 N
5 ON,
krezol S
6 N
5 SN
2 ON va ksilenol S
6 N
5 (SN
2 ) 2
ON larning aralashmasidan iborat.
Biroz bo‘lsada to‘plovchi xususiyatiga ega va zaharli.
Og‘ir piridin - koks sanoatida olinadi. Aktiv qismi bo‘lib xinolin S
9 N
7 N
hisoblanadi.
Ko‘pik hosil qiluvchi IM-68 6 - 8 uglerod atomiga ega uchta spirtning
aralashmasidan iborat. IM-68 tarkibiga geksil spirti- S
6 N
13 ON, geptil spirti -
S
7 N
15 ON va oktil spirti - S
8 N
17 ON kiradi. Bu ko‘pik hosil qiluvchi zaharli emas va
to‘plovchi xususiyatini namoyon qilmaydi.

21

Muhitning regulyatorlari
Muhitning regulyatorlari minerallarning flotatsiyasi ketayotgan muhitning
ishqoriyligini o‘zgartirishga ishlatiladi.
Muhitning ishqoriy yoki kislotali xossalari rN ko‘rsatgich yoki vodorod yoki
gidroksil ionlari konsentratsiyasi bilan xarakterlanadi.
Vodorod ko‘rsatkich rN deb vodorod ionlari konsentratsiyasining manfiy
logarifmiga aytilaldi:
Kislotali muhitda vodorod ionlarining konsentratsiyasi gidroksil ionlarining
konsentratsiyasidan katta, ishqoriy muhitda esa, buning teskarisi, gidroksil
ionlarining konsentratsiyasi vodorod ionlarining konsentratsiyasidan katta.
Kislotali muhitda rN < 7, ishqoriy muhitda N > 7, neytral muhitda esa rN = 7.
Flotatsiyaning natijalari bo‘tanadagi vodorod ionlarning konsentratsiyasiga bog‘liq
bo‘ladi. SHuning uchun vaqti-vaqti bilan suyuq fazaning rN i tekshirib turiladi va
berilgan ishqoriylikni reagentlar qo‘shib ushlab turiladi. Nordon muhit hosil qilish
uchun sulfat kislotasi, ishqoriy muhit hosil qilish uchun ohak yoki soda qo‘shiladi.
2.2 Flotatsiya sxemalari va flotatsiya jarayoniga ta’sir qiluvchi omillar
Flotatsiya - universal va yuqori texnologik ko‘rsatkichlarga erishish mumkin
bo‘lgan jarayon hisoblanib, uning borishiga ko‘p sonli omillar ta’sir qilishi
mumkin. Ularga: dastlabki mahsulotning mineral tarkibi va yirikligi, bo‘tananing
zichligi, harorat, reagent tartibi, suvning tarkibi, flotatsiya vaqti, bo‘tananing
mashinadagi aeratsiyalanish darajasi va h.k.
Boyitilayotgan ma’danning mineral tarkibiga qo‘llanadigan reagentlarni
tanlash, ularning sarfi, va rudadagi komponentlarni ajralish ketma-ketligi tanlanadi.
Rudani mineral - petrografik o‘rganish asosida flotatsiyadan oldin hamma mineral
komponentlarning tarkibi, o‘simtalarning o‘zaro tuzilishi, begona aralashmalarning
oksidlanish darajasi va har qaysi komponentning massa ulushi belgilanadi. Buning
asosida reagentlar tanlanadi, yanchish va flotatsiya sxemalari belgilanadi.
Turli xil rudalar turlicha flotatsiyalanadi. Sulfidli minerallarni nosulfid
minerallardan flotatsiya usuli bilan oson ajratish mumkin. Sulfidli rudalarning
oksidlanishi va tanlab eritilishi natijasida hosil bo‘lgan oksidli rudalarning
22

flotatsion qobiliyati sust bo‘ladi va ular avval sulfidlanmasdan turib
flotatsiyalanmaydi.
Flotatsiyada dastlabki mahsulotning yirikligi shunday bo‘lishi kerakki,
qimmatbaxo komponent zarrachalari o‘ziga yopishgan puch tog‘ jinslari
minerallardan to‘liq ozod bo‘lgan va flotatsiyalanuvchi zarrachalarning o‘lchami
havo pufakchalarining ko‘tarilishi kuchiga mos kelishi kerak.
Odatda flotatsiyani zarrachalarning o‘lchami 0,02-0,5 mm orasida olib
boriladi. Flotatsiyalanuvchi mineral zarrachalarining maksimal o‘lchami ularning
gidrofobligiga va shakliga bog‘liq. Rudani flotatsiyalash uchun yanchganda shunga
erishish kerakki, dastlabki bo‘tana tarkibida flotatsiyalanishi mumkin bo‘lmagan
yirik zarrachalar ham, shuningdek, ajralishni keskin ko‘paytiruvchi va reagentlar
sarfini oshiruvchi, o‘lchami 0,02 mm dan kichik bo‘lgan shlamlar ham bo‘lmasin.
Bo‘tanadagi qattiq zarrachalarning massa ulushi 15-40% gacha bo‘lishi mumkin.
Flotatsiyaning ba’zi operatsiyalarida suyuqroq bo‘tana ishlatish maqsadga muvofiq
bo‘lsa, ayrim operatsiyalar uchun esa bo‘tana quyultiriladi.
Bo‘tananing zichligi katta bo‘lganda uning pufakchalar bilan to‘yinish
darajasi pasayadi, yirik mineral zarrachalarning flotatsiyalanishi yomonlashadi,
boyitmaning sifati pasayadi. Yuqori sifatli boyitma olinishi talab qilinganda
flotatsiya suyuqroq bo‘tanada olib boriladi.
Haroratning ortishi ko‘p hollarda flotatsiya jarayoniga ijobiy ta’sir etadi.
Bunda bir qator reagentlarning (ayniqsa, yog‘ kislotalari va sovunlar) eruvchanligi
ortib, ularning sarfi kamayadi. Shu bilan bir vaqtda to‘plovchi sifatida
ksantogenatlar ishlatilganda bunday hol kuzatilmaydi va bunda bo‘tanani faqat
qish kunlaridagina isitish maqsadga muvofiq.
Flotatsiyada reagentlar tartibi ishlatilayotgan reagentlarning turi, ularning
sarfi, jarayonga berilish tartibi reagentlarning bo‘tana bilan ta’sirlashuv vaqti bilan
belgilanadi. Reagent tartibi berilgan ma’danning flotatsion qobiliyatini, mineral
zarrachalarning yirikligi, suvning tarkibi va h.k. larni o‘rganish borasida olib
borilgan tajribalar asosida tanlanadi.
Odatda reagentlar quyidagi ketma-ketlikda qo‘shiladi: muhitning
23

regulyatorlari, so‘ndiruvchilar (faollashtiruvchilar), to‘plovchi va ko‘pik hosil
qiluvchilar.
Muhit regulyatorlari tegirmonga yoki chanlarga beriladi. To‘plovchilar esa
kontakt chanlar yoki to‘g‘ridan-to‘g‘ri flotomashinalarga beriladi. To‘plovchi
odatda birdaniga emas, balki oz-ozdan qo‘shiladi. Ko‘pik hosil qiluvchilar
flotatsion kameraga beriladi.
Suvning tarkibi - flotatsiya jarayoniga ta’sir qiladi, chunki suv o‘zining
tarkibida har xil ionlar, erigan gazlar va boshqa qo‘shimchalarni saqlaydiki, ular
muhitning pH ini o‘zgartirib, ko‘pik hosil bo‘lishini yomonlashtiradi va reagentlar
sarfini oshiradi. Bo‘tanadagi ionlar kerak bo‘lmagan holda minerallarga aktivligini
oshiruvchi yoki so‘ndiruvchi sifatida ta’sir qilishi mumkin.
Flotatsiya vaqti-flotatsiyalanuvchi komponentning boyitmaga ajralish darajasi
va boyitmaning sifatini belgilaydi. Olib borilgan tajribalar shuni ko‘rsatadiki,
flotatsiya vaqtining ma’lum bir chegarasi (optimum) bo‘lib, flotatsiya vaqtining
optimumdan oshishi iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emas, chunki
qimmatbaho komponentning boyitmaga ajralishining sezilarsiz darajada ortishi
flotatsiya vaqtining ancha uzayishi, boyitma sifatining yomonlashishi va flotatsion
mashina ishlab chiqarish unumdorligining kamayishi hisobiga sodir bo‘ladi.
Bo‘tananing aeratsiyalanish darajasi flotatsiya vaqti va boyitishning
texnologik ko‘rsatkichlariga ta’sir qiladi. Bo‘tananing aeratsiyalanish darajasi
ortishi bilan flotatsiya vaqti kamayadi. Biroq, bo‘tanani havo bilan haddan tashqari
to‘yintirish ularni qo‘shilishini ko‘paytiradi. Nisbatan yirik pufakchalar katta
tezlikda qalqib chiqib, ulardan mineral zarrachalarning ajralish ehtimolini oshiradi.
Bo‘tanada mineral zarrachalarni yuqoriga ko‘tarish uchun nisbatan yirik
zarrachalar (d = 1mm) ning ham, va mineral zarracha yuzasini faollashtiruvchi
mayda pufakchalarning ham bo‘lishi kerak.
Flotatsiyaning samarali ketishiga flotatsion mashinaning ishlash sharoiti ham
ta’sir qiladi. Mashinaga tushayotgan bo‘tananing hajmi va undagi qattiq
zarrachalarning massa ulushi (zichligi) doimiy bo‘lishi kerak.
Flotatsion mashinani haddan tashqari yuklash metalni boyitmaga ajralishini
24

kamaytiradi, chunki flotatsiya vaqti kamayadi. Mashinaga etarli miqdorda
mahsulot solinmasa, buning aksicha, flotatsiya vaqti ortadi va ko‘pikli mahsulotga
puch tog‘ jinslari o‘tib ketib, boyitma sifati yomonlashadi.

Flotatsiya sxemalari
Foydali qazilmalarni flotatsiyalash jarayonida turli-tuman texnologik
sxemalar qo‘llaniladi. Flotatsion sxemani tanlash boyitilayotgan mahsulotning
flotatsion xossasiga, boyitmaning sifatiga qo‘yiladigan talabga va bir qator
texnikiqtisodiy omillarga bog‘liq.
Ko‘p hollarda bitta flotatsiya operatsiyasi natijasida oxirgi boyitma va tashlab
yuboriladigan chiqindi olishga erishib bo‘lmaydi. SHuning uchun, flotatsiya
sxemalari bir nechta flotatsiya operatsiyalaridan tashkil topadi: asosiy flotatsiya,
tozalash flotatsiyasi va kontrol flotatsiya.
Asosiy flotatsiya - flotatsion boyitishning birinchi operatsiyasi hisoblanib,
qimmatbaho komponentni puch tog‘ jinslaridan ajratish maqsadida o‘tkaziladi.
Natijada xomaki boyitma va chiqindi olinadi.
Tozalash flotatsiyasi – o‘zidan oldingi operatsiyalarda olingan xomaki
boyitmaning sifatini yaxshilish maqsadida o‘tkaziladigan flotatsiya operatsiyasi.
Kontrol flotatsiya - o‘zidan oldingi operatsiyada olingan chiqindi tarkibidagi
qimmatbaxo komponentni yana bir bor ajratib olish maqsadida o‘tkaziladigan
operatsiya.
Flotatsion sxemalar – flotatsiya bosqichi va sikllarining soni bilan birbiridan
farq qiladi.
Flotatsiya bosqichi-deb, mahsulotni ma’lum yiriklikkacha yanchib, keyin
flotatsiyalash operatsiyasini o‘z ichiga olgan texnologik sxemaning bir qismiga
aytiladi.
Foydali mineralning xossasi va undagi mineral zarrachalarning o‘lchamiga
qarab bir yoki ko‘p bosqichli flotatsion sxemalar ishlatiladi.
Flotatsiya sikli deb, qaytadan flotatsiyalanmaydigan bir yoki bir nechta tayyor
mahsulotlar olinadigan flotatsiya operatsiyalarining guruhi (gruppa)ga aytiladi.
25

Qimmatbaho komponentlarning ajralish ketma-ketligiga qarab, polimetal
rudalarni boyitishda kollektiv, selektiv va kollektiv-selektiv flotatsiya sxemalari
mavjud bo‘ladi.
Agar oxirgi boyitmaga bira-to‘la bir nechta mineral (masalan, mis va nikel
sulfidlari, mis-nikelli) boyitmaga ajralsa, bunday flotatsiya kollektiv flotatsiya
deyiladi.
Agar rudadan qimmatbaho komponentlar ketma-ket ajratib olinsa, bunday
flotatsiya selektiv flotatsiya deyiladi.
Kollektiv-selektiv flotatsiyada hamma qimmatbaho komponentlar avval
kollektiv boyitmaga ajraladi, keyin esa undan alohida minerallar flotatsiyalanadi.
26

XULOSA
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Adsorbsiya jarayonida tozalashning
samaradorligi adsorbentning g‘ovaksimon tuzilishiga bog‘liq bo‘lib, bunda
mikrog‘ovak asosiy rol o‘ynaydi. Faollangan ko‘mirlar adsorbsion bo‘shlig‘ining
chegaraviy hajmi 0,3 sm3/g ligi tozalash jarayonida qo‘llash tavsiya etiladi.
Ma’lumki, mikrog‘ovaklar o‘lchami katalitik reaksiyalar tezligini belgilaydi.
Mikrog‘ovak o‘lchami 0,8ј1,0 mkm bo‘lgan faollangan ko‘mirlar optimal deb
hisoblanadi.
Silikagellar – bu kremniy kislota gelining suvsizlantirilgan mahsulotidir.
Ushbu adsorbentlar natriy silikat eritmalariga kislota yoki ular tuzlarining
eritmalarini ta’siri natijasida olinadi.
Silikagellarning solishtirma yuzasi 400ј780 m2/g, to‘kma zichligi esa 100ј800
kg/m3. Silikagel granulalari 7mm gacha bo‘lishi mumkin. Silikagellar asosan suv
bug‘ini yutish, gazlarni quritish va tozalash uchun qo‘llaniladi. Bu adsorbent
boshqa adsorbentlarga qaraganda yonmaydi, mexanik jihatdan mustahkam bo‘ladi.
Seolitlar – tabiiy va sun’iy mineral holatida bo‘lib,alyumosilikatning suvli
birikmasi. Ushbu adsorbent suvda va organic eritmalarda erimaydi. Sun’iy seolit
g‘ovaklar o‘lchami adsorbsiyalanayotgan molekula o‘lchamiga yaqin bo‘lgani
uchun g‘ovaklarga kirayotgan molekulalarni adsorbsiya qila oladi. Bu turdagi
seolitlar «molekulyar elaklar» deb nomlanadi.
Seolitlar yuqori yutish qobiliyatiga ega bo‘lgani uchun gazlar va suyuqliklarni
qisman quritish yoki suvsizlantirish uchun ham qo‘llaniladi. Seolitlar, ko‘рincha
2ј5 mm diametrli granula ko‘rinishida ishlab chiqariladi.
Тuproqlar va tabiiy tuproqsimon adsorbentlar qatoriga bentonit, diatomit,
gumbrin, kaolin, askanit, murakkab kimyoviy tarkibli yuqori dispersistemalar SiO ,
Al O , CaO, Fe O ,
MgO va boshqa metall oksidlari kiradi. Тabiiy tuproqlar faolligini oshirish
uchun ular sulfat va xlorid kislotalar bilan qayta ishlanadi.
Natijada kalsiy, magniy, temir, alyuminiy va boshqa metal oksidlari chiqarib
yuborilishi tufayli qo‘shimcha g‘ovaklar hosil bo‘ladi.
27

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Abramov A.A., Pererabotka, obogaщenie i kompleksnoe ispolzovanie
tverdыx poleznыx iskopaemыx. t.1 Obogatitelnыe protsessы i apparatы: Uchebnik
– 2-e izd., stereotip. 2014.
2. Abramov A.A., Pererabotka, obogaщenie i kompleksnoe ispolzovanie
tverdыx poleznыx iskopaemыx. T.2 Texnologiya pererabotki i obogaщeniya
poleznыx iskopaemыx : Uchebnik – 2014.
3. Abramov A.A., Pererabotka, obogaщenie i kompleksnoe ispolzovanie
tverdыx poleznыx iskopaemыx. T.2 Texnologiya pererabotki i obogaщeniya
poleznыx iskopaemыx : Uchebnik – 2014.
4. Abramov A.A., Texnologiya pererabotki i obogaщeniya rud svetnыx
metallov. Uchebnoe posobie, v 2 kn. 2015.
5. Avdoxin V.M. Osnovы obogaщeniya poleznыx iskopaemыx. Uchebnik v
2t. – 2016.
6. Avdoxin V.M. Osnovы obogaщeniya poleznыx iskopaemыx. Uchebnik v
2t. – 2006. t2. Texnologiya obogaщeniya poleznыx iskopaemыx.
7. Arashkevich V.M. Osnovы obogaщeniya rud, M., Nedra,2019.
8. Egorov V.L. Osnovы obogaщeniya rud, M., Nedra,2016
28

Nomlanish, flotatsiya, Adsorbsiya jarayonlarining asosiy nazariy tamoyillari_UMUMIY KIMYO VA KOLLOID KIMYO VA ORGANIK KIMYO

Sotib olish