Numizmatika asoslari. Numizmatikaning asosiy tushunchalari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	79.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	24 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Abbosjon Yulchiev

Ro'yxatga olish sanasi 13 Dekabr 2024

35 Sotish

Numizmatika asoslari. Numizmatikaning asosiy tushunchalari

Sotib olish

Numizmatika asoslari.Numizmatikaning asosiy tushunchalari
Reja :
Kirish
I Bob. Numizmatikaning asosiy tushunchalari
1.1.“Numizmatika” va uning asosiy tushunchalari
1.2.Tangalar va pullar paydo bo’lgunicha turli xalqlarda ayriboshlash
vositalari haqida.
II. Bob . Numizmatika tarix fanini o`rganishda yordamchi manba.
2.1. Antik davr tanga pullari
2.2. G`arb va Osiyo davlatlari xalqlarining savdo va madaniy aloqalari va uning
tanga pul muomalasiga ta`siri (V -VII asrlar)
X ulosa
Foydalanilgan adabiyotlar.
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Tarixiy manbalar orasida tangalar alohida o’rin
egallaydi. Ular boshqa manbalarga nisbatan ko’proq informativligi bilan ajralib
turadi. Tangalar jamiyat hayotining turli tomonlarini yorituvchi ma’lumotlarni
o’zida mujassamlashtirgan. Ayniqsa, insoniyat tarixi va madaniyatni qadimgi
davrlardan boshlab hozirgi kunga qadar bo’lgan tarixini o’rganishda tangalarning
ahamiyati beqiyosdir. Tovar ayirboshlash vositasi sifatda vujudga kelgan tangalar
jamiyat iqtisodiy hayotini turli yo’nalishlarini yoritish bilan bir qatorda, siyosiy
tarix bilan bog’liq kator muammolarni oydinlashtirishda, tilshunoslik,
san’atshunoslik, me’morchilikni o’rganishda ham ularning o’rinlari juda
samoqlidir. Tangalar davlatlarni shakllanish va rivojlanish jarayonlarini, ularning
chegaralarini, shohlarning nomlari va hukmronlik qilgan yillarini, davlat
mafkurasini, xalqaro madaniy va iqtisodiy aloqalarni, tabiatini, aholisini, qishloq
xo’jaligini, hunarmandchilik sohalarini o’rganishda muhim mazmun kasb etadi.
Turli tarixiy va arxeologik yodgorliklarni yoshini aniqlashda ham tangalar muhim
ahamiyatga ega.
Tanga - bu belgilangan formadagi metall quymasi. U o’zining og’irligiga,
qiymatiga, sifatiy tarkibiga ega bo’ladi va qonuniy muomala vositasi hisoblanadi.
Pullar, ular qanday ko’rinishga ega bo’lishdan qat’iy nazar, qiymat o’lchovi,
muomala vositasi, xazina to’plash, to’lov vositasi, jahon puli funksiyalarini
bajaradi.
M a ’ l u m k i , n u m i z m a t i k a t a n g a p u l l a r h a q i d a g i f a n d i r .
« N u m i z m a t i k a » t e r m i n i o ’ r t a a s r d a n e ’ t i b o r a n t a n g a p u l l a r h a q i d a g i
f a n n i n g n o m i s i f a t i d a i s h l a t i l a b o s h l a n d i . U t a n g a v a q o g ’ o z
p u l l a r n i n g , o r d e n v a m e d a l l a r n i n g y u z a g a k e l i s h t a r i x i n i o ’ r g a n a d i ,
s h u a s o s d a f a n n i n g t u r l i s o h a l a r i g a , j u m l a d a n t a r i x v a a r x e o l o g i y a ,
s i y o s i y i q t i s o d , t i l s h u n o s l i k v a s a n ’ a t s h u n o s l i k k a o i d m a s a l a l a r n i h a l
e t i s h i s h i g a y a q i n d a n y o r d a m b e r a d i .
2

«Numizmatika» termini ancha yosh. Bu termin o’rta asrlarda paydo
bo’lgan. Bugungi kunda «numizmatika» tushunchasi tanga va medallarning
kolleksiyalash hamda ularni o’rganuvchi fanni o’z ichiga oladi. Yevropada
qadimgi tanga pullarga qiziqish uyg’onish davrida boshlangan. Dastavval ularga
estetik nuqtai – nazardan qaralgan.
Tarix fanining yordamchi sohalari ichida o’z o’rniga ega bo’lgan
numizmatika, mamlakatimiz istiqlolga erishgandan keyin uning nufuzi yanada
ortdi, mustaqil tarix fani sifatidagi maqomga ega bo’ldi. Chunki tariximizni
o’rganishda tangashunoslik fanining ahamiyati beqiyosdir. Tangalar bizga
eramizdan avvalgi davrdan to hozirgi kungacha bo’lib o’tgan tarixiy voqealar
siyosiy iqtisodiy, ayrim hollarda esa millatlarning e`tiqodiy dunyoqarashlari
haqida ma`lumot beradi. "Numizmatika" so’zi grekcha "nomisma"- ya`ni tanga
pul yoki chaqa pul degan ma`noni anglatadi. Tangashu noslik oltin, kumush va
misdan ishlangan metall pullarni o’rganish haqidagi fandir. Ushbu sohaga bundan
tashqari yana qog’oz pullarni o’rganish (bonistika) va orden, medal hamda shu
xildagi esdalik tamg’alarni ( znachoklar -florestika) o’rganish ham kiradi.
Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, asosiy qism, ikki bob, to’rt reja,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat.
3

I Bob. Numizmatikaning asosiy tushunchalari
1.1.“Numizmatika” va uning asosiy tushunchalari
Tangalar va tanga muomalasi tarixini o'rganadigan yordamchi tarixiy fan .
Ba'zida Numizmatika. tushunchasi keng talqin etiladi, chunki
numizmatikada. kollektsiyalarga an'anaviy ravishda nafaqat tangalar, balki boshqa
turdagi banknotalar va boshqa belgilar (shu jumladan alohida fanlarda o'rganilgan)
kiradi: ibtidoiy pullar , qog'oz pullar (bonistika), nishonlar, medallar va medallar
san'atining boshqa asarlari (medal), orden va mukofotlar (faleristika).
Numizmatika tangalar va boshqa banknotalarni kollektsiya qilish deb ham ataladi. 1
Asosiy Numizmatikadagi manbalar - tangalar va tanga topilmalari, tangalar,
harflar tayyorlash va ulardan foydalanish uchun materiallar va vositalar. tanga va
pul muomalasini o'z ichiga olgan hujjatlar. Tanganing tavsifi, tashqi ko'rinish
xususiyatlaridan tashqari, chiqarilgan joyi va vaqtini aniqlash, "og'irlik" (massa),
kimyoviy moddalarni o'lchashni o'z ichiga oladi. tarkibi, shu jumladan
qimmatbaho metallar uchun - namunalar. Buning uchun Rossiyada metrikadan
foydalaniladi. o'lchovlar tizimi: og'irligi grammda berilgan, toza qimmatbaho
metall uchun namuna "1000" ga to'g'ri keladi. Tangalar topilmalari tarkibi,
arxeologizatsiya sharoitlari (madaniy qatlamga tushish) va kashfiyotlari bilan
ajralib turadi. Ularning tasnifining eng keng tarqalgan variantlaridan biri bu
topilgan tangalar soniga qarab bo'linishdir: bitta topilmalar, ommaviy topilmalar
(bitta geografik nuqtada tanga topilmalarining to'planishi), xazinalar
(Numizmatikada 3 va undan ortiq tanga qo'shma topilmalar mavjud). 2
Qadimgi va o'rta asrlarda rasmiylarda tangalarni tayyorlash uchun markalar
va boshqa vositalar. emitentning monopoliyasini pul biznesida ushlab turish uchun
ustaxonalar ko'pincha yo'q qilindi; shu nuqtai nazardan qalbakilashtirish
vositalarining topilmalarining ahamiyati ortib bormoqda. Yangi va zamonaviy
davrlarning asboblari ayniqsa xilma-xil bo'lib, ularning ba'zilari hozirgi kungacha
1
Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. T.2000.
2
Ayupova.F. Qadimiy tangalar. «Moziydan sado» 1-2 sonlar. 2000y.
4

saqlanib qolgan. Qadimgi va O'rta asrlarda tanga muomalasi to'g'risida qo'shimcha
ma'lumot manbai tanga tortish uchun og'irliklar va tarozilardir. Ular pul hisobining
og'irlik darajasi va xususiyatlarini ko'rsatadi.
Numizmatika bir qator gumanitar va tabiiy fanlar ma'lumotlariga tayanadi :
nasabnoma, geraldika, tarixiy. metrologiya, paleografiya, xronologiya, kimyo
va boshqalar Numizmatikaning pul muomalasini o'rganishda katta ahamiyatga ega
bo'lgan usullari qatoriga quyidagilar kiradi: tanga topilmalarini xaritalash ;
statistik ma'lumotlarni qayta ishlash; bitta shtamp bilan zarb qilingan tangalarni
identifikatsiyalash.
Hozirgi kunda Numizmatika tangalarni har tomonlama o'rganish, ularning
tarixiy roliga e'tibor berish bilan ajralib turadi. Joyni aniq belgilashga, arxeologik
sharoitlarga alohida e'tibor berildi. tanga topilmalarining konteksti,
spetsifikatsiyasi. xazinalarni tahlil qilish; arxeologik ishlar paytida qilingan
tangalar topilmalari katta ahamiyatga ega. qazish ishlari.
Numizmatikada soxta kupyuralarni o'rganadigan yo'nalish mavjud, chunki
ular pul tizimi va pul muomalasi to'g'risida ham ma'lumot berishi
mumkin. Numizmatika tomonidan o'rganilgan maxsus hodisa bu xalqaro miqyosda
mashhur bo'lgan pulni olish uchun xalqlar va davlatlar tomonidan zarb qilingan
tangalarga taqlid qilishdir. Bir qator davlatlar tarixida tangalar zarb etilishi va
muomalasi vaqtincha to'xtatilgan yoki qisqargan (masalan, Rossiyada 12-14
asrlarda) "tangasiz" davrlar ajralib turadi. Natijalar numizmatik. tadqiqot -
iqtisodiy, siyosiy, madaniy tarixni manbashunoslikning muhim elementi; ular
xronologik tuzishda alohida ahamiyatga ega.
Tarix fakultetlarida “Numizmatika” fanini o’qitish talabalarning ilmiy-
nazariy bilimlarini yanada chuqurlashtirishda, o’z kasblarini mukammal
egallashlariga, ularning ma’naviy dunyosini bilishga, dunyo qarashlarini yanada
kengaytirish barkamol inson, Vatan fidoiysi bo’lib etishishiga xizmat qiladi. Shu
bilan “Numizmatika” fani talabalarda dunyo xalqlari tarixi va madaniyatiga hurmat
bilan qarash tuyg’ularini uyg’otadi.
5

Tarixiy manbalar orasida tangalar alohida o’rin egallaydi. Ular boshqa
manbalarga nisbatan ko’proq informativligi bilan ajr a lib turadi. Tangalar jamiyat
hayotining turli tomonlarini yorituvchi ma’lumotlarni o’zlarida
mujassamlashtirganlar. Ayniqsa, insoniyat tarixi va madaniyatini qadimdi
davrlarni o’rganishda tangalarning ahamiyari beqiyosdir. Tavar ayriboshlash
vositasi sifatida vujudga kelgan tangalar jamiyat iqtisodiy hayotini turli
yo’nalishlarini yoritish bilan bir qatorida, siyosiy tarix bilan bo’gliq muammolarni
oydinlashtirishda, tilshunoslik, sa’natshunoslik, me’morchilikni o’rganishda ham
ularning o’rinlari juda salmoqlidir. Tangalar davlatlarni shakllantirish va
rivojlantirish jarayonlarini ularning chegaralarini, shoxlarni nomlari va hukmronlik
qilgan yillarini, davlat mafkurasini, halqaro madaniy va iqtisodiy aloqalarni,
tabiatini, aholiusini, qishloq xo’jaligini, xunarmandchilik sohalarini, qurol-yaroq
tarixini, kiyim-boshlarni o’rganishda muhim mazmun kasb etadi. Turli tarixi va
arxeologik yodgorliklarni yoshini aniqlashda muhim ahamiyatga ega. 3
Tangalar qadimgi sa’natni rivojlanish yo’llari aniqlashda qimmatli manba
bo’lishi bilan birga, tangalar ham noyob sa’nat asarlari hisoblangan. Binobarin ular
insonning ma’naviy dunyosini o’rganishda xam katta ahamiyatga ega.
Markaziy Osiyoda shu jumladan O’zbekiston tavar ayriboshlash erta
rivojlangan mamlakatlar qatoriga kiradi. Xalqimizda ilk bor tangalarni milloddan
oldingi III-ming yillik o’rtala r ida tanishgan. Milloddan oldingi III asrdan boshlab
esa u o’zining tangalarini muntazam zarb qilib kelmoqda. Xozir O’zbekiston
numizmatikasi turli tarixiy davrlarga oid bir necha 100 mingdan ortiq tangalar
kolleksiyalariga ega. Bebaho boylik hisoblangan bu tangalar xalqimizning teran
tarixi, yuksak va shu bilan birga o’ziga hos bo’lgan madaniyatini, dunyosini
o’rganishda katta ahamiyatga egadirlar. 4
Numizmati k a - qadimi y tanga - chaqa va medallarni tari xi y yodgorli k si f atida
te k shiradigan f an hisoblanad i , h avas k orlarning qadimiy tangalarni t o’ plashlari
3
Aminjonova I E. Qadimiy yodgorliklar qissasi. - T., 1968.
4
Беляков . А . С . Нумизматика . Введение в специальную историческую дисциплины. –М. MGU . 1990.
6

oqibatida asta - se k in tari x fanining alohida sohasi - numizmati k a ( l o tincha -
numizma - tanga s o’ zidan ) paydo b o’ lgan. Dunyodagi turli mamla k atlarning
olimlari o’ z hayotlarini numizmatikaga bag’ishladilar va muhim kashfiyotlar
qildilar . Masa l a n : Ilmiy numizmati k a qaror topishida Avstriyali k olimlardan
Y.Ekk el', E . Mader, Polya k olimi I.Peleven, Olmon olimi V.Reni k man va Fran s uz
olimlari A.Aljel' va R.Serryurlarning o’ rni juda k attadir.
Numizmati k ani tabiiy va ijtimoiy fanlar bilan aloqalari k attadir. Bu fan
halqlar tarixini o’rganishda qadimiy geografiyani, arxeologiya, qadimiy imloni,
xronologiya va geraldikani (gerblar haqida) o’rganishda yordamchi fan tariqasida
ayniqsa katta rol o’ynaydi.
O’zbekistonda numizmatikasini rivojlanishida o’zlarining salmoqli hissalarini
qo’shgan olimlar: M.E.Masson, V.M.Massoy, G.A.Pugachenkova,
E.A.Davidovich, O.I.Smirnova, B.I.Vayanberg, v.G.Dukonin va boshqalar.
Bugungi kunda o’zbek Numizmatikasi oldida turgan alohida vazifalari va
muommalari kattadir. O’zbek davlatchiligi tarihini o’rganishda qadimiy
tangalarning o’rni benihoyat kattadir, shunday qilib bu numizmatika fani tangalar
haqidagi fan: tangalarning tasvirlari, yozuvlari, og’irligi, qanday metalldan
yasalgaqligi, pul muomalasidagi darajasi va tanga zarb qilinishi tarihini urganadi.
Numizmatika shartli ravshda a ntik davr Vizantiya, Sharqi, Osiyo va Afrika
mamlakatlarida, SHuningdek O’rta Osiyo, Kavkaz, Rim, Volga bo’yida o’rta
asrlarda chiqarilgan tangalarni o’z ichiga oladi. (G’arb tangalariga G’arbiy
Yevropa hamda AQSH, Kanada va Lotin Amerikasi mamlakatlarida o’rta asrlarda,
yangi va eng yangi davrlarga chiqarilgan tangalarni o’rganyadi) va Rossiya
Numizmatikasiga bulinidi. Numizmatika antik tangalarning tasvir va yozuvlarini
o’rganishdan boshlangan. Antik davr Numizmatikasini o’rganuvchi numizmatlari
G.K. Keller, A.V.Oreshnikov, A.N.Zograflardir. Shimoliy Qora dengiz buyi
davlatlari tangalarini o’rganganlar. XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab
Vizantiya Numizmatikasi alohida ajralib chiqadi. Vizantiya Numizmatikasining
rivojlanishiga rus numizmatlari I.Tolstov katta hizmati bor. (SHarq
numizmatikasiga D.Fren asos solgan. Undan tashqari Sharq numizmatikasini,
7

ayniqsa, O’rta Osiyo davlatlari tangalarini o’rganishda L.S.Savel’ev,
A.Davidovich, O.l.Smirnovalar katta hissa qushganlar).
O’rta Osiyoda arxeologiya fanining ravnoq topishi Numizmatikaning yanada
rivojlanishiga sabab bo’ldi. Panjikentdan topilgan tangalar kompleksyi
O.I.Smirnova tomonidan, qadimgi Samarqandan topilgan tangalar kompleksi
T.S.Ernazarova tomonidan o’rganilishi natijasida Numizmatikaning yangi turi
Sug’d Numizmatikasi paydo bo’ldi. 5
XX asrda numizmatikaning mavqei о ‘zgardi. Tadqiqotlar xususiy
myunskabinetlardan davlat darajasiga k о ‘tarildi. “Numizmat” tushunchasi
“kolleksioner” tushunchasidan ajratildi. Tangalar haqidagi fan tadqiqotchilarning
harakatlari tufayli olg‘a siljidi. 1986 - yilda Kembrijda 13 tomlik tanga pullar tarixi
b о ‘yicha jahon olimlari ishtirokida yozilgan t о ‘plamning 1 jild bosmadan chiqdi.
О ‘zR FA Muso Toshmuhammad о ‘g‘li Oybek nomli О ‘zbekiston xalqlari tarixi
muzeyining “Numizmatika” b о ‘limi О ‘rta Osiyo b о ‘yicha eng boy haqiqiy
tangalar saqlanadigan va uni о ‘rganadigan ilm-fan dargohlaridan biridir. Unda
Eron shohi Doroning oltin tangalari, Aleksandr Makedonskiyning
tetradrahmasidan tortib XX asrning boshlarida О ‘rta Osiyoda zarb qilingan va
savdo muomalasida yuritilgan 65 mingdan k о ‘p turli tuman oltin, kumush va
misdan ishlangan tangalar saqlanmoqda.
Ushbu tangalar о ‘lkamizning iqtisodiy rivojlanishi, hunarmandchilik va
tashqi savdo aloqalari tarixini о ‘rganish uchun qimmatli manbalar beradigan ilm
xazinasidir. Numizmatika ba’zan tarixning muhim sahifalari b о ‘lgan о ‘z
zamonasining siyosiy-iqtisodiy tuzilmalarini ochib berishda qimmatli
ma’lumotlarni, ya’ni tarixiy hujjatlarda о ‘rganilmagan, qayd qilinmagan
voqealarni, podsholarning hukmronlik qilgan yillari, nomlarini aniqlashda asosiy
manba b о ‘lib xizmat qiladi. Ilk о ‘rta asrlarda Sharq musulmon davlatlarida zarb
qilingan tangalarga mahalliy hukmdorlar о ‘zlari bilan birga halifa nomini ham
q о ‘shib zarb qilganlar. Chunki halifa Xudoning yerdagi noibi, diniy va siyosiy
hokimiyat ramzi hisoblangan. Agar tangalarda halifa nomi qayd qilinmagan b о ‘lsa,
5
Давидович.Е.А. История денежного обрашения Средней Азии. -М.1983.
8

demak yerli hokimiyat va Amir-al-M о ‘min о ‘rtasida nizo borligini va yoki unga
qaram emas, davlatning mustaqilligini k о ‘rsatadigan dalil b о ‘lgan. 6
Tangalar nafaqat siyosiy balki, madaniyat san’atga ham oid qimmatli
ma’lumotlarni beradi. Ular arxitektura yodgorliklari suratini aks ettirganligini,
ularga qarab me’morlar binolarni ham ta’mirlashi mumkin. Jumladan, Afinada
zarb etilgan bir tangada Akropoldagi Dionis teatri tasvirlangan. Bu bilan
Akropolning qaysi tomonida bu teatr joylashgan о ‘rni aniqlangan.
Xazina va tanga pullar topilmasi bugungi kunda maxsus tadqiqotlarning
asosiy ob’ktlari hisoblanadi. Bu manba orqali numizmat tanga pullar zarb qilingan
vaqtdagi pul muomalasiga, savdo y о ‘llariga va iqtisodiy aloqalariga oid savollarga
javob topishi mumkin. S о ‘nggi 40-yillar mobaynida numizmatika yordamchi tarix
fanlari doirasidan bir muncha chetga chiqdi, ammo о ‘zida yordamchi tarix fani
funksiyasini saqlab qoldi. (Bu yillar mobaynida uning mustaqil tarix faniga
aylanishi uchun sharoit vujudga keldi).
Qadimshunos olimlar dastlabki savdo muomalasi ibtidoiy jamoa tuzumining
tosh asridan boshlanganligini isbotlaydi. Inson о ‘z mehnati mahsulotlarini
ayirboshlashi natijasida savdo-sotiqning ilk va sodda turini vujudga keltirdi: u
tanqis ashyolarni pul о ‘rnida ayirboshlay boshladi. Bunday tovar-pul muomalalari
mintaqalarda turli k о ‘rinishda amalga oshirilgan. Masalan, Osiyo va Afrikada
“kauri” nomli chig‘anoqlar pul vazifasini о ‘tagan. Ular ayrim elatlarda ibtidoiy
jamoa tuzumi davridan boshlab milodning XX asrigacha savdo vositasi b о ‘lib
kelgan va kauri chig‘anoqlari qadimiy Xitoy, Yaponiya Hindistonda ancha
vaqtgacha muomalada b о ‘lgan. Ular milodning VI-VIII asrlarda Germaniyada, XI
asrda Shvetsiyada ishlatilganligi, Gvineyada ham kauri tasviri tushirilgan pullar
mavjud b о ‘lganligi aniqlangan. Umuman olganda, kauri va shunga о ‘xshash
k о ‘pgina narsalarni inson о ‘z q о ‘li bilan yaratishga intilgan va shuning uchun
ayrim arxeologik qazilma ishlarida ma’dan yoki toshdan yasalgan taqlidiy
kauriylarni ham uchratish mumkin. Bundan tashqari– qoramol, harsang, it tishi,
ch о ‘chqa dumi, ma’dan parchasi singari narsalar ham savdo vositasi sifatida
6
Ernazarova.T, Kochnev .B. Tangalar o’tmish darakchilari. T. “Fan” 1977.
9

q о ‘llanilgan. Odamzod о ‘zi uchun qulay pul shaklini ixtiro etguniga qadar, mazkur
“pul”larni tabiatdan olib savdo vositasi sifatida ishlatib turgan. Bunday pullar
jamiyat taraqqiyotining ma’lum bosqichlarida о ‘zini oqladi. Ammo vaqt о ‘tishi
bilan ular davr talabiga javob bermay qoldi. Demak, tosh asrda ham qabilalar
о ‘rtasida turli xil ashyolar ayirboshlangan. Qabila va jamoadagi mehnat taqsimoti
moddiy va ehtiyoj buyumlarini ayriboshlashning rivojlanishida asosiy omil
b о ‘lgan. Ana shu tovar ayirboshlash natijasida ma’lum miqdorda mol ortib qolgan.
U boshqa mollar narxining ekvivalentiga aylangan. Ana shu asnoda birinchi pullar
paydo b о ‘la boshladi.
Birinchi tanga pullar qachon paydo b о ‘lgan degan savol hali uzil- kesil hal
b о ‘lgani y о ‘q. Birinchi tanga qayerda zarb qilinganligi t о ‘g‘risida antik
olimlarning fikri turlicha. Jumladan, Birinchi tanga miloddan avvalgi XII asrlarda
Xitoyda, keyinchalik Hindistonda muomalaga chiqarilgan. Chunonchi, Gerodot va
Ksenofotlarning ma’lumotiga k о ‘ra, birinchi oltin hamda kumush tangalar
miloddan avvalgi VII asrda Kichik Osiyoning Lidiya davlatida Mermnad
sulolasining asoschisi Giges (mil.av. 692-654 y.) davrida oltin va kumushning
tabiiy qotishmasi elektrum (ba’zi manbalarda “elektra”, E.Rtveladzening
“Drevniye moneti Sredney Azii” asarida – “oq oltin” iborasida q о ‘llaniladi)dan
zarb etilgan. Tulki lidiyaliklarda muqaddas hayvon hisoblanib, eng ulug‘ ma’buda
Bassarayning ramzi tasviri b о ‘lgan. Bu tangani lidiyaliklar oltin stater deb
ataganlar. “Stater” yunoncha - “tarozi dastagi ” degan ma’noni bildiradi.
Lidiyaliklardan bir necha о ‘n yillardan keyin Yunonistonning Egina shahrida ham
tanga zarb qila boshlangan. Bunda biz lidiyaliklarning ta’sirini aslo k о ‘rmaymiz.
Eginada tangalarni Lidiyadan о ‘zlashtirmay mustaqil ravishda ixtiro qilingan.
Eginaliklar tangani sof kumushdan zarb qilganlar. Uning shakli ham, undagi tasvir
ham Lidiyanikidan о ‘zgacha b о ‘lgan. Bu tangada toshbaqa tasvirlangan. K о ‘p
о ‘tmay, lidiyaliklar va eginaliklar ta’siri ostida Yunonistonning boshqa shaharlari,
ularning Qora dengiz b о ‘yidagi mustamlakalarida, keyin mustaqil ravishda Eron,
Rim, Hindiston, Xitoy va boshqa joylarda tanga zarb qila boshladilar.
10

Lidiya davlati Krez davrida (mil. av. 561-546 y) Kir II tomonidan (546 y)
qulatilgan. Keyin Bimetallizmga (tilla va kumush qorishmasi) asoslangan tanga
tizimi tatbiq etilib, bu tizim Eronda keng tarqaldi1.
Tanganing zarb etilishi davlatning tashkil etilishi bilan ham bog‘liq. Biroq,
Lidiya tangasini davlatning tashkil topishi bilanbog‘lash mumkin emas. Chunki
Lidiya yoki Eginga nisbatan Shumer, Akkad, Bobil va yunon shahar davlatlarining
taraqqiyoti yuqori darajada b о ‘lgan, ammo ularda tanga zarb qilinmagan edi.
Lidiya va Eginda savdo-sotiq rivoji tangani kashf etilishiga olib keldi.
Qadimgi Yunoniston tangalarida ma’budalar bilan birga muqaddas
hayvonlar tasvirlangan. Masalan, Afina tangalarida Afina ma’budasinng bosh
qismi yoki boy о ‘g‘li, Olimpiya tangalarida esa bosh xudo Zevsning bosh qismi
tasvirlangan. Qora dengizning shimoliy sohilida joylashgan yunonlarning Olviya
shahri yeangalarida delfinga hamla qilayotgan burgut tasvirlangan. Xersonesda
Deva ma’budasi, skiflarning tangalarida esa kamon tutgan chavandoz
tasvirlangan. 7

Rim saltanatida imperatorlarning portreti va ular yuritgan siyosatni targ‘ib
qiluvchi shiorlar ham aks etgan. Tanga metalining sifati о ‘sha davlatning
taraqqiyoti haqida ham ma’lumot beradi. Masalan, qadimgi yunon tangalari ichida
Afina drahmasi yuqori sifati bilan ajralib turgan va yuqori baholangan.
Tangalardagi ramziy ma’noni anglatuvchi belgilarning о ‘zgarishi, davlatdagi
о ‘zgarishlar bilan bog‘liq. “Moneta” – s о ‘zi qanday kirib kelgan? Bunga javobni
Rim kumush tangalaridan olish mumkin. Birinchi marta “moneta” s о ‘zi miloddan
avvalgi 45 yilda Tit Kariziy zarb etgan tangada yozilgan. “Moneta” s о ‘zi Yunona
ma’budasining yana bir nomi b о ‘lib, uning sharafiga zarb etilgan tangalar moneta
deb atalgan.Ma’budani rimliklar “Juno Moneta” deb ataganlar. Rimliklar Yunona
sharafiga Kapitoliy tepaligida ibodatxona qurdilar. Shu ibodatxonada miloddan
avvvalgi IV asrning 2-yarmida Rimda birinchi marta tanga chiqarish ustaxonasi
ochilgan. Bu yerda yalpoq, mis – asslar zarb qilingan. “Moneta” s о ‘zi tangalarning
7
Ziyomuhammedov Bo`ri. Ta`lim texnalogiyalari. Toshkent. 2012.
11

о ‘zida ham qayd qilingan. Xususan, miloddan avvalgi birinchi asr о ‘rtalarida Rim
magistrati Tit Kariziy nomidan zarb qilingan tangalarning old tomonida nozik bir
ayol Yunona ma’budasining tasviri va “moneta” s о ‘zini k о ‘rish mumkin.
Keyinchalik bu s о ‘z boshqa xalqlarga ham yoyilib ketdi va shu tariqa metall
pullarni k о ‘pincha moneta deb atay boshladilar. Demak, “moneta” s о ‘zi aslida
lotincha b о ‘lib, Pyotr I davrida keng ishlatila boshlangan. 8
Numizmatika о ‘zining metodikasi va terminologiyasiga ega.
Tanga tipi – tasvir elementlarining barqaror kompozitsiyasi, unga tanganing
old va orqa tomonidagi yozuvlar kiradi. Bu holatda tangadagi yozuvning mazmuni
ahamiyat kasb etmaydi.
Avers – tanganing ikki, old (avers) va orqa (revers) tomonlari bor.
Tangalarning aversida odatda hokim, shoh yoki imperator, yoki muqaddas hayvon,
reversida ham ma’buda yoki boshqa bir narsa, yozuvlar va tamg‘a tasvirlangan
bо‘ladi. Old tomon, tanganing yuzini, old tomonini tasvirlar yoki emitentni
kо‘rsatuvchi tangadagi yozuvlar orqali aniqlash mumkin. XIII asrgacha
hukmdorning portreti, XIV asrdan boshlab gerblar tanganing old tomonini
kо‘rsatib bergan. Odatda ular bir – birini tо‘ldirib borgan va tanganing bir
tomonidan bо‘lsa, davlat yozuvi bо‘lgan tomon avers hisoblanadi. Ammo shunday
tangalar ham borki, ular yuqoridagi fikrlarga mos kelmaydi. Masalan, XVI asrda
zarb etilgan Riga talerlarining har 2 tomonida ham shahar gerbining tasviri
berilgan. Uning bir tomonida yozuvning boshi yangi kumush dinor va keyingi
tomonida yozuvning oxiri berilgan. Bu holatda yozuv boshlangan tomon avers
hisoblanadi.
8
Ziyomuhammedov B, Tojiyev M. Pedagogik texnalogiya: zamonaviy o`zbek milliy modeli. T. Lider-Press, 2009.
12

1.2. Tangalar va pullar paydo bo’lgunicha turli xalqlarda ayriboshlash
vositalari haqida.
Dastlabki pullar haqida chaqa pullar paydo bulgunga qadar ayirboshlash bilan
savdo - sotiq ishlari olib borilgan. O’sha davrda bir qo’yga ko’p narsani
ayirboshlash mumkin edi. Mana shu ayribolash vositasi bo’lgan tavarlar dastlabki
pullarni keltirib chiqardi. Har bir mol - tovarning bahosi pul bilan belgilanib, narhi
aytiladigan b o’ li b q oldi. Masala n nimalar pul vazifa s i n i o’ tar edi, Ovchilik bilan
s hug ’ ullanuvchilarga hayvon terisi, deh q onlarga vino, don,- o’ simlik yog ’ i pul
hizmatin i o’ tagan. Sparta, Rim, Karfagen kabi qadimi y Shaharlarda teri pul o’ rnida
i s hlatilgan. U s ha davrda estoncha "raha"-"pul" degani lap-land tilida "teri",
"charm" deg an i.
Mug’ulistonda pul vazifasini toshchay ishlatilgan. (toshchay- bu choy va
yovoyi o’simlik barglariga buzoq koni shimdirilib, g’ishtsimon shaklda preslab,
pechkada quritilgan). Bu toshchoyni hozirgi kunda ham sevib istimol qilishadi.
Uning og’irligi 1,5 kg bo’lgan. Bundan tashqari zargarlik buyumlari ham pul
vositasi hisoblangan, yana katta tegkrmon toshlari katta pul, mayda toshlardan
tayorlanga chaqa pullar ham bo’lgan. Bu tosh pullar Palausa orolining toshlari
bo’lgan. Kelinchalik metallar yuzaga kelishi bilan ulardan yasalgan uy- ro’zgor
buyumlari bolta, pichok, juvolduz, mix, kamon o’qining uchi, nayza, idishlar
bo’lgan, bu buyumlga hamma tovarlar almashish mumkin bo’lgan. Vaqt o’ ti s hi
bilan tovarlar pul b o’ lib q oldi. Nemis tangasi “ pfennig ” deb atali sh ining o’ zi uning
kelib chi q i s hidan darak ber a di. Aslid a bu t o v ardir ( nemischa – pf anne ) . Mana s hu
metalldan tayor la ng a n har xil s hakldagi pullar quyi dag icha atalgan. Masalan
Xitoyda "Kuylak" pullap, Meksikada "T" harifi misdan, Xindi - Xitoyda yeugon
mis chiviqlar, SHimoliy Amerikada qo’rg’oshin soqqachalar, afrikada taxtaga
o’xshash temir parchasi, Kombodja temir romchalar pul hizmatini o’tagan.
Qadimgi greklarda esa temirdan to’rt qirrali chiviqlar pul hisoblangan grek puli"
drahma" deb atalgan. Keyinchalik oltin topilgandan so’ng asosiy pul birligi
hisoblangan.
13

Birinchi tamg’ali pulning paydo bo’lishiga "Yanus", hudosi yaratgan deyiladi,
Shu tariqa har bir savdogar o’zi chiqaradigan pullarga har xil tamg’alar bosilgan.
Masalan: keyinchalik G’arbiy Yevropa dinori, Vladimir kumush tangasi, Kufiylar
dirhami, Vizantiya oltin solidi, Yaroslavning kumush tangasi, Elizaveta
Petrovnaning impriali, tangalari zarb qilingan.
O’rta Osiyoda birinchi yuritilgan pullar Aleksandr Makedonskiy ( Iskandar
Zul q arna yi n ) da v riga (e ramizdan oldingi IV asrga ) mansubdir. Iskandar
Zul q arnayn v afotidan s o’ ng, un ing imperiyasining Osiyo qismi, uning sarkardasi
S a l a vk a davlati tarkibiga kiradi. S a l a vk a ning o’ gli Antioh ( 280-261 yillarda ) O’rta
Osiyoda birinchi b o’ lib pul chikarishni boshlagan.
E ramizd a n oldingi III asr o’ rtalarida O’ rta Osiyoning janubi y rayonlarini,
Afg ’ oniston va Hindistonning bir q ismini o’ z ichiga olgan Grek - Ba q triya
p o dsholigi tashkil topdi. Dastlabki davrlarda tangalar O’rta Osiyo n ing fa q at grek
aholi si orasidagina yuritilgan bulsa kerak, chunki bu pa y tda tub ahol i hali pul -
tovar muomalasi yuritis h ga ulgurmagan edi. Bu jarayon eramizdan oldingi III asr,
ya`ni ikki mustaqil: Parfiya va Grek - Baqtriya podsholigi payado bo’lgan davrda
boshlangan. deb tahmin qilish har holda haqiqatga hilof bulmasa kerak, deb
hisoblaydi taniqli tangashunos olimlardan E.V.Zeymal va Y.V.Ritveledzelar
Numizmatika fani ba`zan tarihning muhim sahifalari bo’lgan o’z zamonasining
siyosiy - iqtisodiy tuzumlarini ochib beriShda va tarihiy hujjatlarda qayd
kilinmayqol-gan voqealar, podsholarning hukmronlik qilgan yillarini va uning
nomlarini anqlaShga juda katta rol' o’ynaydigan asosiy hujjat bulib hizmat qiladi.
Ilk O’rta asr davrida Sharq musulmon davlatlarida zarb qilingan hamma tangalarga
yerli hukmdor o’z nomi bilan birga halifa nomini ham qushib zarb qilgan. Chunki
halifa hudoning yerdagi noibi eng oliy diniy va siyosiy hokimiyat ramzi
hisoblangan. Agar tangalarda halifaning nomi qayd qilinmagan bo’lsa, demak yerli
hokimiyat bilan Amir al - Muminining o’rtasida qandaydir siyosiy nizo borligini
va yoki unga qaral emas, mustakil davlat ekanligini kursatadigan asosiy dalil
bo’lgan.
14

Numizmatika fani kungor honliklaridan Cevon - Rabdon . (1697-1727),
Goldon - Ceren (1727-1745)lar nomi yozilgan va savdo muomalasidan yuritilgan
mis pullarning Yorkend Shahrida zarb kilinganligini isbotladi. Ana Shunday
pullardan sakkiz donasi muzeyimizning numizmatika fondida saqlanmoqda.
Dastlab Gretsiyada tanga tushunchasi b о ‘lmay, о ‘rniga tovar ayirboshlash
vositasi orqali savdo qilar edilar. Dastlab Ellada о ‘lkasida orol davlat b о ‘lgan
Egina Lidiyaga yaqin b о ‘lganligi sababli, ya’ni Lidiya elektron tangalari bilan
tanish b о ‘lganligi sababli ular birinchi bor tanga zarb qilishni y о ‘lga q о ‘ydilar. Bu
tangalarning tashqi k о ‘rinishi borasida olimlar ikkilanuvchi fikrlar aytishgan.
Ayrimlari tanga tarkibidagi metallga qarab Lidiyaliklar bilan savdo natija qilish
orqali paydo b о ‘lgan degan fikr mavjud b о ‘lsa, bir tomondan tanganing mahalliy
kelib chiqishi jihatidan mahalliy ravishda shu zaminda paydo b о ‘lgan degan fikr
ham y о ‘q emas. 9
Egina tangalari loviyasimon kumush shakli berilgan b о ‘lib dastlabki
k о ‘rinishni k о ‘rsatadi. Ularni zarb qilish mos quyma s о ‘ngra esa ustidan zarb
urinib tanga shakliga keltirilgan. Ular tangani «stater» deb nomlashgan, tarjimada
«tarozi»(grekcha) degan ma’noni bildiradi.Egina staterlarida toshbaqa surati
tasvirlangan.Bu staterning og‘irligi 12 gramm b о ‘lgan. Gerodotning
ma’lumotlarida ham shunga о‘xshash ma’lumotlar keltirilgan. 10
Lishklana tangalari haqida Agrikole quyidagicha ma’lumot keltiradi.
«Attikaning t о ‘rtinchi qiroli Agrifoniy kullariga kumushni Lavrion tog‘idan qazib
olishni buyurdi». .Talant grek tilidan olingan b о ‘lib, talvatov og‘irlik degan
ma’noni bildiradi. U dastlab Etnada og‘irlik о ‘lchov birligi sifatida ishlatilgan.
Taxminga k о ‘ra u Elladaga Vavilondan kirib kelgan. 1 talant 60 minaga teng
b о ‘lsa 6000 ming draxmaga о ‘lchangan yoki 36000 obolga teng. 594 yilga kelib
Afinada Solon islohatidan s о ‘ng, talantga aniq og‘irlik miqdori belgilanadi. YA’ni
26,196 kg ga tenglashtirilgan. Ungacha talant 34,33 kg og‘irlikda noaniq ravishda
mavjud edi. Iskandar Elomonga kelib talant 25,9 kg tilloga tenglashtirilgan.
9
Pidayev Sh. Tangalar davr ko’zgusi. T. 1984.
10
Kognev.B. O’zb ekiston pullari. "Fan va turmush".1995. 5-6 – sonlar.
15

Demak talant hisobsiz b о ‘lgan tangalarni og‘irlik sifatida о ‘lchash uchun
ishlatilgan.
Draxma (Grekcha – braxil- uyum) degan ma’noni bildirib, uning kelib
chiqishi odamzodning metalni parchalangan holda ishlatib yurish davriga oiddir.
Bu qadimgi grek tangasi ham hisoblanib, u evolyusion y о ‘l bilan rivojlanib kelib,
antik Gretsiyada 1 ming 100 draxmaga tenglashtirilgan. 6000 draxma 1 talantga
teng b о ‘lgan. Draxmalarni zarb qilishda kumushdan foydalanishgan.
U eramizdan av. VI asrda boshlangan. Gretsiyaning turli xududlarida uning
og‘irligi turlicha edi. chunki har bir о ‘z imkoniyatlari qarab draxmalarni zarb
qilgan. Egina draxmasi 6,07 gr kumushni tashkil etsa erdi Attika draxmasi 4,36 gr
kumushni tashkil qilsa. Korinor draxmasi 2,97 yoki 2,91 gr ni tashkil qilgan. Abder
draxmasi esa 3,6 gr kumush, Xiosos draxmasi 3,93 ga teng b о ‘lgan.
Ammo Savdolar k о ‘proq, Afina draxmasida (4,25 gr kumush) olib borilgan.
Draxmalardan tashqaridan didraxma, tetradraxma, dekadraxma kabilar
ishlatilgan.Draxmalar grek millatiga xos, ular k о ‘proq va intensiv ravishda
chiqarilgan. Hozirgi kunda Makedoniya, Kipr pullari hisoblanadi.
Dastlab Rim respublikasi, keyinroq Rim imperiyasi о‘sha zamon uchun
muhim iqtisodiy omil bо‘lgan tanga zarb etish san’atini mukammal egallaganligi
hozirgi kunda ham kishilarni hayratda qoldirmoqda.
Dastlab Rim respublikasi, keyinroq Rim imperiyasi о ‘sha zamon uchun
muhim iqtisodiy omil b о ‘lgan tanga zarb etish san’atini mukammal egallaganligi
hozirgi kunda ham kishilarni hayratda qoldirmoqda.
Apenin yarim orolining о ‘rta qismida Tibr daryosi oqib о ‘tadi. Bu daryo
tog‘lardan boshlanib, tekislik b о ‘ylab dengizga oqib о ‘tadi. Tekislik orasida
tepaliklar b о ‘lib, qadim zamonda bu tekislik botqoqlik b о ‘lib, tepaliklar esa
yaproqli о ‘rmon bilan qoplangan. Tekislikda lotinlar qabilasi yashagan. Tibr
dengiziga quyiladigan joydan 25 kilometr narida, daryoning s о ‘l qirg‘og‘idagi
tepaliklarda kichkina Rim shaharchasi bunyodga kelgan. Rivoyatlarga k о ‘ra, u
eramizdan avvalgi VIII asr о ‘rtalarida barpo qilingan. Rim va uning atrofida lotin,
sabiyan va etrusk qabilalari yashaganlar. Bular birlashib Rim davlatiga asos
16

solganlar. Bular Rimning eng qadimgi aholisi b о ‘lib, ular patritsiylar deb atalgan.
Patritsiylar (lotincha, «pater» о ‘zbekchada ota degan s о ‘zni bildiradi) ota –
bobolari shaharga asos solganliklari bilan faxrlanib yurardilar. Patritsiylarning
nufuzli oqsoqollardan «keksalar kengashi» tuzilgan b о ‘lib, lotincha senat deb
atalgan. Dastlab Rimni senat va podsho idora qilardi.
II. Bob . Numizmatika tarix fanini o`rg anishda yordamchi manba.
2.1. A nt ik dav r t anga pullari.
Qadimshunos olimlar er kurrasidagi dastlabki savdo muomalasi ibtidoiy jamoa
tuzumining tosh asridan boshlanganligini isbotlaydilar. Ularning ta`kidlashlaricha
inson o’z mehnatining maxsulotlarini ayirboshlash natijasida savdo-sotiqning ilk
va sodda to’rini vujudga keltirdi. Tanqis ashyolarni pul o’rnida ayirbosh qila
boshladi. Bunday tovar pul muomalalari mintaqalarda turli ko’rinishda amalga
oshirilgan. Masalan, Osiyo va Afrikada kauri nomli chig’anoqlar pul vazifasini
o’tganligi ma`lum.
Dastlabki vaqtda tangalarda, rasm – muhrlarda xilma – xil geometrik
shakllar, hayvonlar, qushlar, baliqlar, sher, tashbaqa, dengiz mushugi, boyo’g’li
va shu kabilar tasvirlanadi. Faqat oradan ancha vaqt o’tgandan keyin tangalarda
yozuvlar, miloddan avval IV asro’rtalarida hamda Aleksandr Makedonskiy
davridan boshlab podshohlar va ma’budalarning tasviri paydo bo’ldi.
Lidiyada birinchi tangalar elektrdan – ya’ni oltin va kumushning tabiiy
qorishmasi – «oq oltin» dan, keyinchalik sof kumushdan zarb etiladi.
Dastlabki davrlarda tangalar O’rta Osiyoning faqat grek aholisi
orasidagina yuritilgan bo’lsa kerak, chunki bu paytda tub aholi hali pul-tovar
muomalasi yuritishga ulgurmagan edi, deb hisoblaydi taniqli sovet
tangashunos olimi ye. V. Zeymal. Bu jarayon miloddan avvalgi III asr, ya’ni
ikki mustaqil: Parfiya va Grek-Baqtriya podshohligi paydo bo`lgan davrda
boshlangan deb taxmin qilish, har holda haqiqatga yaqin.
17

Mil.av. III asr o’rtalarida Salavkiylar hokimligini sharqiy hududlarida Grek-
Baqtriya podsholigi yuzaga keldi. Grek-Baqtriya tangalari yuqori badiiy did bilan
ishlangan bo’lib, har bir tangada doira ichiga podshohning tasviri uning ichki
mohiyatini ochib beradigan tarzda zargarona san`at bilan bajarilgan. Grek-
Baqtriya tangalari mamlakatimiani janubiy sarhadlari Surxondaryo viloyatida
ko’p uchraydi. Buxoro vohasida Grek-Baqtriyani yirik kumush tangalarining 60
nusxadan iborat butun boshli xazinasi topilgan . By hukmdorlar ko’proq asosan
kumushdan, istisno hollarda hatto mis, nikel’ qotishmasidan zarb eganlar.
Grek-Baqgriya tangalarining mashhurligi shunga olib keldiki. O’rta Osiyoning
ko’pgina hududlarida janubiy Amularyo bo’ylarida. Buxoro va Xorazm vohalarida
o’sha tangalarga o’xshatib tangalar chiqarildi.
Grek-Baqtriya tangalari medal ( medal tanga - bironta ulug’ zot, sharafli
sana, qimmatchilik yoki qahat, ochlik yillari munosabati bilan zarb etilgan
tanga. Medal’er – medal’ yoki tanga quyish yoki zarb etish ) yasash san`atining
go’zal namunalari hisoblanadi. Kichkina yumaloq doiraga tushirilgan
podsholarning rasmi bizning davrimizgacha etib kelgan o’sha hukmdorlarning
yakkayu-yagona asl rasmi hisoblanadi. Bu rasmlar tarixiy shaxslarning
qo’lyozma manbalarida ifoda etilmagan kiyofalari va xis-hayajonlarini aks
ettiradi. 11
O’rta Osiyoda zarb etilgan Salavka tangalari juda oz miqdorda topilgan
bo’lsa, Grek-Baqtriya tangalari esa aksincha ana shu umumiy miqdorning ko’p
qismini tashkil etadi. Grek-Baqtriya kumush tangalari xazinasi (100 donaga yaqin)
Qashqadaryo vodiysining Kitob shahri atrofidan topilan.
Mil.av. III asrda O’rta Osiyoda pul muomalasi boshlandi. Shu asrning
oxirlaridan O’rta Osiyoning o’z tangalari paydo bo’ldi. Tangalarning old qismida
chambarga olingan podshoh byusti, orqa tomoni da ot boshi va hukmdor nomi
bitilgan tangalar asosan Samarqandda zarb qilingan. Mil.av. III asr O’rtalarida
Salavkiylar hukmronligining sharqiy hududlarida Grek-Baqtriya podsholigi
yuzaga keladi. Grek-Baqtriya tangalari yuqori doira ichida podshohning tasviri
11
Kabirov J., Sagdullaev A. O’rta Osiyo arxeologiyasi.-T.: “O’zbekiston”, 1990.
18

uning ichki mohiyatini ochib beradigan tarzda zargarona san`at bilan bajarillgan.
Bu davlat tangalari Surxondaryo viloyatida ko’p uchraydi. Buxoro vohasida yirik
kumush tangalari 50 nusxadan iborat xazina topilgan. 12
Grek-Baqtriya hukmdorlari asosan kumushdan ba`zan oltindan va misdan
ayrim hollarda mis nikel’ qotishmasidan zarb qilingan. Bu tangalarning
mashhurligi shunga olib keldiki, O’rta Osiyoning ko’pgina janubiy Amularyo
bo’yi viloyatlaridagi hududlarda, Buxoro va Xorazm vohalarida shu tangalarga
o’xshatib tangalar chiqarildi.Yana bir mana shunday qadimgi davlatlardan
hisoblangan Parfiya haqida gapiradigan bo’lsak, mintaqamizning Atrek va Gurgon
daryolari yuqori xavzasida joylashgan( Janubiy Turkmaniston ,Shimoliy-sharqiy
Eronning bir qismi ) tarixiy makonlardan biri qadimda shunday nom bilan
yuritilgan. 13
Mil.av. VI asrning ikkinchi yarmida Parfiya ahmoniylar qo’l ostiga tushadi
va saltanatning 16 okrug tarkibiga kiritilgan. Parfiya tangalarida tasvir etilgan
shohlarning siymolarini har bir shoh surati uchun individual bo’lgan tiara
(qadimgi Sharq podsholari hamda Rim papalarining bosh kiyimi) shakli orqali
farqlasa bo’ladi. Parfiya shohlarini boshqalardan farqlaydigan belgi bu «ossuariy»
tipi deb nom olgan qalin, uzun, to’lqinsimon turuvchi soqolidir. Mil. av. IV
asrning 30-yillari so’ngida yunon Aleksandrga tobe qilinadi. Shu asrning so’nggi
o’n yilliklarida Salavkiylar ta`siriga tushib doladi. Bu holat mil. av.III asr
O’rtalariga qadar davom etadi. Taxminan shu davrda parfiyaliklar salavkiylar
ta`siridan ozod bo’ladi. Bu haqda yunon va arman manbalarini guvohlik
berishicha, asli kelib chiqishi saklarning day qabilasidan bo’lmish Tajan daryosi
buylarida yashovchi Parna urug’i sardori Arshak salavkiylarning Parfiyadagi
noibini ag’darib hokimiyatni o’z qo’liga oladi va arshakiylar sulolasiga asos
soladi. Salavkiylarga zarba bergandan keyin, Rim bilan to’qnash keladi. mil.
av.55-38 yillarda harbiy yurishlar uyushtiradi. Mil. av. 53 yili Jazira tomonidan
shimolidagi Karr shahri yaqinida ikki tomon o’rtasida to’qnashuv sodir bo’ladi.
12
Кобрин Р Б . Вспомогательные исторические дисциплины. М . 1984
13
Русская нумизматика XI - XX веков. Изд. «Аврора». Л. 1979. стр-5-20
19

Xorazmliklarning harbiy taktikasini qo’llagan arshakiylar rimliklarga zarba bergan.
Shundan keyin Suriya, Kichik Osiyo hamda Falastinni ham bo’ysundirgan va
poytaxtni Ktesifon shahriga ko’chiradi. Shuning uchun Marg’iyona uning
tarkibidan chiqadi. 1

Arshakiylar davri ijtimoiy siyosiy hayotiga e`tibor bersak, oliy hukmdor ar -
shakiylar xonadonidan bo’lishi shart hisoblangan. Davlat boshqaruvida ikkita
kengash: zodagonlar va kohinlardan iborat bo’lgan. Yangi hukmdor shu kengash
ishtirokida saylangan marhum vasiyati inobatga olingan. Vafot etgan
hukmdorning o’g’li, ukasi taxtga taxtga chiqmasdan sulolani biron bir
namoyandasi egallagan. Kengash hatto oliy hukmdorni chetlatishga ham qodir
hisoblangan. Shu bilan birga mulklari, mavqei bir xil bo’lmaganini ta`kidlash
joiz. Seyiston, Tirkaniya yarim mustaqil mulk sifatida o’z pullarini zarb etganlar.
Har bir satrapiyada turli xo’jaliklar mavjud bo’lib, dav lat xazinasiga soliq to’lab
turgan. Ishlanadigan erlar bir necha darajaga bo’linib, ulardan olinadigan
soliqlar ham turlicha bo’lgan, asosan maxsulot sifatida qisman pul bilan qabul
qilingan.
O’zbekiston territoriyasida XIX asr oxiri XX asr boshlarida
kollektsionerlardan sotib olingan Ahmoniylarning qator dirik - (oltin tangalari )
va sikllarini -(kumush tangalari) sotib olinishi Ahmoniylar davriga mansub tilla
va kumush pullarni So’g’d va Baqtriyaga kirib kelganligidan dalolat beradi.
Gerodotni yozib qoldirgan ma`lumotlarga ko’ra So’g’d, Xorazm, Baqtriya
Ahmoniylarga talant - ya`ni pul birligida o’lpon to’la-ganlar.Metalldan ishlangan
pul tanga chaqalarning paydo bo’lishi insoniyat tarixidagi muhim voqealardan
biridir. Ma`lumki, jamiyat iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishkning yujsak darajaga
erishgandagina tanga chaqalar kashf etilishi mumkin. Dastlabki tanga chaqalar
miloddan avvalgi VII asrda Kichik Osiyoda paydo bo’ldi.
Tanga zarb etish O’rta dengiz bo’yi mamlakatlariga tez tarqaldi. Miloddan
avvalgi VI asrda esa Eron va O’rta Osiyo kattagina qismini o’z ichiga olgan
1
¹⁴ Ртвеладзе Э.В. Древние монеты Средней Азии-Т.: Изд. литературы и искусства им.
Гафура Гуляма, 1984. стр -12.
20

Ahmoniylar imperiyasi tarkibiga kirib bordi. Yunon shaharlari tanga zarb etish
tarixida muayyan o’rin-tutadi. O’rta Osiyo va Yaqin Sharq noyob qazilma
boyliklarini qo’lga kiritgach, Iskandar Zulqarnaynning odamlari o’z yurtlarida
tanga zarb ettirdilar va ularni butun O’rta dengiz mamlakatlariga muomalaga
kiritganlar. 14
Ahmoiiylar va Makedonokiy tangalarining O’rta Osiyoga faqat noyob
nusxalari etib kelgan edi. Salavkaning o’g’li Antiox davridan boshlab O’rta
Osiyoga kumush tangalargina emas, balki mis chaqalarning ham keng ko’lamda
kirib kelishi kuzatiladi. Miloddan avvalgi III asrda O’rta Osiyoda pul muomalasi
boshlanadi 1
.
Miloddan avvalgi III asrning oxirlarida O’rta Osiyoning o’z tangalari paydo
bo’ldi. Ular Antioxning kumush tangalariga o’xshatib zarb etiladi. Tanganing old
tomonidan chambarga olingan podshox byusti, orqa tomonida yuganlangan
shoxli ot boshi va hukmdor nomi bitilgan ("Podshoh Antiox ") degan yozuv
ko’zga tashlanadi. Bundan tashqari monogramma ( grek tilida mono-bir; gramma-
harf yozuv. Bu erda: tangada monogramma-tangani zarb qilgan usta hamda
hukmdor ismi shariflarining jimjimador bosh harfi ) ham bor. 2
Antiox asl tangalaridan uning farqi shu ediki, O’rta Osiyo tangalaridagi
tasvirlarning sifati pastroq edi. Yozuvlar buzib berilgan. Ular Samarqandda zarb
etilgan.
Xorazmdan topilgan tangalarda lotin alfavitidagi " S " harfiga o`xshash
siyovushlar tamg’asining borligi, bu sulola siyovushlar avlodidan bo’lgan bo’lishi
mumkinligini ko’rsatadi. Mana shunday taxlitdagi kushon tangalari tarqaladi,
mahalliy har qanday tangalarni zarb qilish deyarli to’xtatiladi.Eramizning
boshlarida tashkil topgan kushonlar podsholigi yangi era boshlarida dunyo
14
¹⁵ Ртвеладзе Э.В. Древние монеты Средней Азию-Т.: Изд. литературы
и искусства им. Гафура Гуляма, 1984. C .182
1
¹
⁶ Ртвеладзе Э.В. Древние монеты Средней Азии-Т.: Изд. литературы и искусства им.
Гафура Гуляма, 1984. стр -12.
2
¹
⁷ Феодоров Г. А - Давыдов. Монеты рассказивают. М. «Педагогика». 1990. стр-29

21

ahamiyatiga ega bo’lgan imperiyaga aylanishi natijasida kushon tangalarida ham
grek alifbosidan foydalanish davom etdi. Keyinchalik grek alifbosida Baqtriya
tilidagi so’zlar yozila boshlandi. Grek xudolarining tasviri asta-sekin mahalliy,
shu jumdadan zoroastriya xudolarining tasviri bilan almashtirildi.Mil.av.III-II
asrlarda O’zbekistonning shimoliy hududlari ko’chmanchi qangyuy
birlashmasiga tobe edi. O’troq viloyatlar esa o’z hukmdorlariga ega bo’lib, yarim
mustaqil edilar. Xorazmga kushon tangalari kirib kelsa ham, ular- podsho
tasvirini va otliq askarni aks ettirgan o’z tangalarini zarb qilishda davom etardi 1
.
Anaxita (tabiatning hosildorlik va jonlantiruvchi xuosi), Farro (boylik va
podsho hukumati ramzi), Mitra (quyosh ilohiyati ) shular jumlasidandir. Agar
O’rta Osiyoda kushonlar va hatto ilk kushonlar davrida ham kumush tanga zarb
qilingan bo’lsa, kushon podshosi Vima Kadfiz islohot o’tkazib, oltin tanga zarb
qilishga asos soddi. Shu davrda ko’plab oltin dinorlar va boshqa tangalar
chiqarildi. Mazkur tangalar xalqaro savdoda muhim o’rin egallagan rim oltinlariga
yaqin turar edi. Shu narsa diqqatga sazovorki, kushonlar davrida turli qiymatga
ega bo’lgan mis tangalar ham ko’plab zarb qilingan. Faqat Surxondaryo
viloyatining kichik qishloqlarida kushonlarning yuzlab mis tangalari topilganligi
fikrimizning dalilidir. O’rta Osiyoda bunday hol ilgari bo’lmagan. By kundalik
mayda savdoning xalq orasida qanchalik rivojlanganligidan dalolat beradi.
Kushon tangalarini aksariyati oltindan zarb qilingan. Bundan tashqari
kushonlar davrida ko’plab mis chaqalar ham chiqarilgan. Mas,: Surxondaryo
hududida ular faqat ko`hxna shaharlarning xarobalaridagina emas ,balki
kichikrok qishloq kasabalarida ham uchraydi. Milodning I-III asrlarida
O’zbekistonning janubi, Afg’oniston hamda Shimoliy-G’arbiy Hindistonni o’z
ichiga olgan jahonshumul mamlakat bo’lmish Kushon imperiyasi tarkibiga kirgan.
Zarb etilgan ilk kushon tangalarida grek-baqtriya ta`siri yaqqol sezilgan, biroq
keyinroq kushonning o’zita xos alohida tangalari paydo bo’ldi. By davrdagi
tangalarda hatto Budda tasvirini ham ko’rish mumkin. Kushon tangalari Kama
bo`ylarida ham uchraydi.
1
¹⁸ Ayupova.F. Qadimiy tangalar. «Moziydan sado» 1-2 sonlar. 2000y.
22

Kushon davlati qadimgi dunyoning eng zabardast davlatlaridan biri edi. Bu
davlat eramizdan avvalgi I asr o`rtalaridan to eramizni III asr o`rtalariga qadar,
ya`ni 200 yilcha yashadi. Uning ravnaq topgan davri Kushon podshohi
Kanishka davriga to`g`ri keladi.Kanishka eramizdan avvalgi II asrning birinchi
yarimida, ya`ni Kushon davlati tarkibiga Hindiston va Afg`onistonning talay
hududlari, O`rta Osiyoning janub viloyatlari kirgan davrda hukumdorlik qilgan.
Kushonda tanga zarb qilinishi ba’zi bir tadqiqotchilar ismini «Grey»,
boshqalari esa «Sanab» deb o’qishgan hukmdorning tangalaridan boshlanadi.
Bu tangalar ikki xil bo’lib, biri tetradraxma, ikkinchisi obol (bu yerda: chaqa)
edi.
Tetradraxmaning o’ng tomonida sochlari hafsala bilan taralgan,
peshonasiga tasma bog’lagan, yuzlarida g’ayrat-shijoat barq urib turgan erkak
kishining beligacha tushgan surati berilgan. Tanganing ters tomoni kishi
diqqatini o’ziga tortadi: o’rtada ot minga shoh, uning orqasida gulchambar
tutgan Nika (Zafar) ma’budasi parvoz qilyapti. Shu ye rning o’zida « Kumon
hukmdori Geray Sanabniki » degan to’rt so’zdan iborat grek yo zuvi bor . Bu
sirli tangalarning o’rgana boshlanganiga ham yuz yildan oshdi: so’nggi ikki
o’n yillik mobaynida tangashunoslik ilmi qo’lga kiritgan yangi ma’lumotlar
hamda Xalchayonda topilgan «Gerey» chalarning haykallari Kushon hokimi
hukmronlik qilgan davrga oid kashfiyotlar qilishga imkoniyat berdi. Xususan,
taniqli eronshunos V.L. Livshitsning taxminiga qaraganda «Geray» so’zi ism
emas, sifat (epitet) bo’lib, turk tilida «dongdor (qahramon) zot», «Sanab» so’zi
esa Sanobar so’zining qisqartirilgan shakli bo’lib, «balogardon», «yovqur»
ma’nosini anglatadi. Ammo bu tangalarga oid ko’p narsalar hali noaniqligicha
qolgan . Kushon mis chaqalari bundan ham hayratomuz va sirliroqdir. Ularda
hukmdorning ismi yo’q, faqat mansabi va laqabini anglatuvchi «Sohlar shohi
(shahanshoh) Buyuk xaloskor» degan grek yozuvigina mavjud. Ilmda
«Noma`lum shoh» yoki «Soter Megas»ning tangalari deb nom olgan bu
chaqalar O’zbekiston va Tojikiston janubida olib borilgan arxeologik
23

qazilmalarda juda ko’plab uchraydi. 1
Bu tangalar qaysi Kushon shohi
tomonidan zarb etilgani haqida tinimsiz munozaralar haligacha davom
etmoqda. M. Ye. Mason fikricha, ularni Kujula Kadfiz zamonida zarb etishgan,
boshqa tadqiqotchilar fikricha esa, tangalarni Kadfiz Vima chiqargan. « Soter
Megas » tangalarining o’ng tomonida qo’lida kalta va ye ngil nayza – drotik
ushlagan ideal shoh siymosi aks ettirilgan . Darvoqe , ba’zi bir tadqiqotchilar
bu shoh siymosi emas , balki ma’bud Mitra deb taxmin qilishadi . Tanganing
ters tomoni o’rtasida uzatilgan qo’lida jang boltasi – tabar - zagnul tutgan otliq
shoh tasviri o’yilgan . 15
Kushon shohi Kadfiz II zamonida pul islohoti o’tkazilib, yangi tanga
sistemasi asosiy stateri 8,03g. Keladigan turli-tuman sifatdagi tillardan zarb
etishga asoslangan bo’lib, ikki xil tanga joriy etilgandi: biri 16,07 g, ikkinchisi
esa 2,01 g. Shuning bilan bir qatorda diametri 23-25 mm, vazni 16-17 g.
keladigan mis tangalar ham muomalaga chiqarilgandi. Tangalarning o’ng
tomonida beriladigan suratning doimiy turi ham ishlab chiqildi. Bu suratda
yuzi yon tomonidan aks ettirilgan shoh mehrob oldida tik turganicha
qandaydir diniy ibodat ado etmoqda.
Binobarin, hatto qishloqlar ham o’sha davrlarda tovar pul munosabatlariga
tortilgan. B U davrda Amularyo viloyatlari iqtisodiy taraqqiyotining yuqori yuksak
darajaga etdi. Bu borada mazkur viloyatlar O’rta Osiyo miqyosida etakchilik
qilganligi ehtimoldan xoli emas. Grek-Baqtriya tartibiga taqlid qilgan holda o’z
tangalarini zarb etishda davom etdi. Lekin tez orada mazkur tangalardagi grek
yozuvi sug’d yozuvi bilan almashtirildi. Eramizning boshlarida bir tomonida
podsho tasviri, ikkinchi tomonida yoychining rasmi aks ettirilgan So’g’d
kumush tangalari paydo bo’la boshladi. Ularning vazni ancha engil bo’lib,
og’irligi 0,3 grammni tashkil etardi.
1
¹⁹ Лившиц В.А. «Памятники дрейней письменности».-Т.: 1985. стр – 42.
15
²
⁰ Aminjonova I E. Qadimiy yodgorliklar qissasi. - T., 1968. 23 - bet .
24

O’rta Osiyo tangashunosligida uchragan bu ajoyib voqea bir suloladan
kelib chiqqan xorazmshohlarning izdoshligi, qadimiy an’analarga sodiqligidan
dalolat berib turadi. Bu Xorazm podsholari Bravik hamda Savushfanlarning
kumush tangalaridir. Ular bundan oldinroq zarb etilgan tangalardan shakl
jihati bilan, qalinligi bilan, shoh tasviri va yozuvlarning mazmuni, birmuncha
zamonaviy zarb qilinish usuli bilan ajralib turadi. Savushfan tangalarining
o’ng tomonidan chetga qarab turgan, peshonasida yarim oy, o’ziga yarashiqli
toj kiygan, soqoli olingan shohning o’ta ta’sirchan tasviri berilgan. Sohning
bo’ynida ikki qator marjon, boshi uzra tillaqosh tasmalari hilpirab turibdi.
Tangada shoh Savshfan nomi zikr etilgan so’g’d yozuvi bo’lib, uning
tarjimasi: «Siyovushdek dongdor» - demakdir. Tanganing ters tomonida xorazm
suvoriylarining an’anaviy tasviri hamda «Siyovush podsho hazratlari» degan
Xorazm tanga zarb qilish uslubiga xos yozuv bor. Xorazmshohlar tomonidan
chiqarilgan so’nggi tangalarda arab yozuvlari paydo bo’lib, bu o’z o’rnida
Xorazmda arab xalifalarining ta’siri kuchayganligidan darak beradi.
Xorazmda shoh va suvoriy tasviri tushirilgan an’anaviy tangalarning
zarb etilishi asrimizning VII asri o’rtalarida tugallangan bo’lsa kerak.Umuman,
O`rta Osiyo hududida mahalliy tangalar bilan bir qatorda chet ellardan
keltirilgan tangalar ham uchraydiki, bu O`rta Osiyo hududlarining o`z davrida
xalqaro savdo bilan keng shug`ullanganini ko`rsatadi.
2.2. Osiy o v a G` arb dav lat lari xalqlarining sav do v a madaniy
aloqalari v a uning t anga pul muomalasiga t a` siri (V - VII asrlar).
V asrning ikkinchi yarmidan boshlab Turkiston siyosiy hayotida eftaliylar
xonadoni hukmron o’rin tuta boshlaydi. Bu yillarda zaiflashish yo’liga kirgan
kushonlar saltanatining g’arbiy sarhadlari sosoniylar tahdidi ostida qolgan edi.
Shuning uchun bu ikki sulola o’rtasida raqobatlashish tabiiy edi. V asrning 30-
yillaridan to’qnashuvlar sodir bo’ladi.
25

Sosoniylar davlatning sharqiy viloyatlarini ( Seyistondan Margiyonagacha
bo’lgan hudud ) boshqarganlar. Shu munosabat bilan ular qo’shni o’lka siyosiy,
savdo doiralar bilan yaqindan muomalada bo’lgan. Sosoniylarni mazkur
hududlarni boshqargan hukmdorlari "kushon hukmdor "lari unvoniga ega
bo’lgan. Ammo eftaliylar qudrati oshib, Sosoniylarga qarshi kurashga
kirishishini anglagan Peruz dastlab ularga qarshi urush ochadi, asirga tushib
qoladi. Vizantiya hukmdorlarining yordami bilan ozod qilinadi, keyin yana ikki
marta harbiy yurish uyushtiradi. Yana asir olinib 30 xachir ku mush dirham
evaziga ozod qilinadi.
Bundan tashqari mahalliy tanga nusxalari ham bo’lgan. Bu borada " Xorazm
chavandozi" tasviri milodning I asridan VIII asrigacha bo’lgan tangalardan joy
olgan. Xorazm hukmdorlari o’z tangalarini zarb etishni yo’lga qo’yganlar. Pul
tizimini joriy qilininishi davlatchilikni rivojlanganligidan dalolat beradi
Eron sosoniylarini kumush tangalari Turkistonga ko’plab keltirilgan. Ularni
old tomoniga shahanshoh tasviri, orqa tomoniga esa ikki soqchi o’rtasida o’tli
mehrob tasvirlangan. Ana shunday dirhamlarga taxlitidan hukmdorlari
buxorxudotlar nomida yuritilgan. Amularyo viloyatlari hamda Buxoro vohasida
kumush tangalar zarb qilingan. Shu bois Buxoro tangalari-buxorxudot tangalari
nomini olgan.
V-VII asrlari - ilk o`rta asr davri O`rta Osiyo tarixida keskin o`zgarishlar
ro`y berdi; feodalizm tuzum mustahkamlanib, tobora rivojlanib bordi. VI asr
o’rtalariga kelib Eftaliylar davlati Turk hoqonligi tamonidan tugatildi. 551 yilda
Ashina qabilasi sardori Bumin tomonidan Oltoyda Turk xoqonligiga asos solindi.
Turklar tez orada qo’shni hududlarga istilochilik yurishlarini boshladi. Istemi
yobg’u boshchiligidagi turklar dastlab yettisuvni va Sirdaryogacha bo’lgan
hududlarni qo’lga kiritdilar. 567 yilda kelib, Karmana yaqinida eftaliylar bilan
bo’lgan hal qiluvchi jangda g’alaba qozongan turklar eftaliylarga tegishli barcha
hududlarni egallab oldilar. Sosoniylar bilan turk xoqonligi o’rtasidagi chegara qilib
Amudaryo belgilandi.
26

Turk xoqonligi ichki siyosiy ziddiyatlar tufayli VII asr boshlariga kelib, ikki
qismga - G’arbiy va Sharqiy xoqonliklarga bo’linib ketdi. O’rta Osiyo hududi
G’arbiy xoqonlik tarkibiga kirgan. G’arbiy Turk xoqonligi Eron, Vizantiya, Xitoy
kabi davlatlar bilan faol diplomatik munosabatlar o’rnatgan edi. Eftaliylarga qarshi
kurash davrida turklarga ittifoqchi bo’lgan Eron sosoniylari bilan munosabatlar,
ayniqsa, ziddiyatli edi. Bu ziddiyatning asosiy sababi Buyuk Ipak yo’lini nazorat
qilish masalasidagi kelishmovchilik bo’lib, Eron o’z hududidan turk va
so’g’dlarning savdo karvonlarini o’tkazmay qo’ydi. Natijada, turk xoqonligi
Vizantiya bilan aloqalarni saqlash uchun Kavkaz, Qrim, Qora dengizning shimoliy
hududlarini egallab oldi. Shu tariqa turk xoqonligining Vizantiya bilan aloqalari
Buyuk Ipak yo’lining shimoliy tarmog’i bo’ylab amalga oshirila boshladi.
Turklarning xalqaro aloqalarida so’g’d savdogarlari yetakchi o’rin tutganlar.
Sharqiy Turkistonda, Xitoyda, Shimoliy Hindiston, Pokiston, Mo’g’ulistonda va
boshqa hududlarda so’g’d yozuvlarining topilishi bu davrda so’g’dlarning xalqaro
aloqalardagi mavqeidan dalolat berardi.Moddiy va badiiy madaniyat sohalarida
ham ulkan o`zgarishlar yuz bera boshladi. Turgan gapki, tanga zarb qilish ishi
bu o`zgarishlardan chetda qolmadi. Bu erda odatdagidan tashqari behisob
tanga chekan (shtamp) lar paydo bo`la boshladi.
O’rta Osiyo xalqlarining arab hukmronlariga qarshi uzluksiz kurashi,
g’alayonlari bu viloyatlarni faqatgina kuch bilan ushlab turish mumkin
emasligini ko’rsatardi. Xalifalikning Sharqiy viloyatlarni boshqarishga mahalliy
feodallar jalb qilindi. Ammo viloyatlarning mahalliy feodallar tomonidan
boshqarilishi markaziy hokimiyatni mustahkamlashga emas, aksincha, asta –
sekin uning kuchsizlanishiga, keyinchalik Movarounnahrning xalifalikdan
ajralib chiqishiga olib keldi. 821 yili Hirot viloyatidan kelib chiqqan Tohir
ibn Xusayn (821 – 873) Xuroson noibi etib tayinlandi va u Tohiriylar
sulolasiga asos soldi.
Tohiriylar Bag ’ dod xalifaligiga tobe bo ’ lib , xalifalik xazinasiga ko ’ plab
soliqlar to ’ lab tursalar ham , ichki siyosatda yetarli darajada mustaqil edilar .
27

Tohiriylarga tobe bo’lgan Movarounnahrning noibi birinchi Somoniylar
edi. Ularning asoschisi Somonxudot ayrim ma’lumotlarga qaraganda esa,
Termiz yoki Balzdan bo’lgan aslida. Uning nevaralari – Nuh, Ahmad va
Yahyo xalifa Mamunga ko’rsatgan xizmatlari uchun Movarounnahrning turli
viloyatlariga hokim etib tayinlanadilar. Tabiiyki, xalifalikning chekka
o’lkalariga joylashgan Somoniylar mustaqillikka erishishga harakat qilganlar.
Ular Tohiriylar sulolasi taxtdan tushirilgandan keyingina mustaqillikka ega
bo’lganlar. Ular Somonxudotning chevarasi Ismoil ibn Ahmad hukmronlik
qilgan vaqtda mustaqillikka erishdilar. Ismoil ibn Ahmad qisqa muddatda
Xuroson, Sharqiy va Shimoliy Eronni o’ziga bo’ysundirdi. Somoniylar davlati
X asrning oxirigacha hukmronlik qildi. 16
Tohiriylar dastlab dirham va mis tangalar, Abdulla ibn Tohir
hukmronligidan boshlab oltin dinorlar zarb qilganlar. 15 dan ortiq zarbxonalar
bo’lsa ham ular vaqti – vaqti bilan tanga zarb qilganlar. Movarounnahrning
Samarqand, Buxoro, Shosh, Madinai ash-Shosh shaharlarida, keyinchalik
Xorazm zarbxonasida tangalar zarb qilingan. Umumiy ko’rinishi, husni xat,
yozuvlarning joylashishi bo’yicha Tohiriylar davrida zarb qilingan tangalar
umumxalifalik tangalaridan farq qilardi. 1
Birinchi somoniylar faqat kumush tanga zarb qilish huquqiga ega
bo’lganlar. Ular zarb qilgan mis tangalar – fel’slar tashqi ko’rinishi bo’yicha
yumaloqqa yaqin, xatlari xunuk bo’lgan. Bunga hech ajablanmasa bo’ladi.
Chunki, Samarqand zarbxonasining bu boradagi dastlabki qadamlari edi.
Tohiriylar sulolasining ag’darilishi bilan Movarounnahr mustaqilligining
ramzi sifatida Somoniylarning birinchi dirhami – kumush tangasi zarb
qilinadi. Ismoil ibn Ahmad davrida kumush tangalar ko’plab chiqariladi.
Keyinchalik oltin tangalar paydo bo’la boshlaydi.
16
²¹ Isoqboyev Alisher Ahmadjonovich . Numizmatika. /Elektron -o`quv manba/ GDU. 2008. 39-
bet. Internet ma`lumotlari.
1
²² Ernazarova.T, Kochnev .B. Tangalar o’tmish darakchilari. T. “Fan”1977. 16 - bet
28

Oltin tangalarga nisbatan a’lo sifatli kumushdan ko’plab zarb qilingan
tangalar mamlakat tashqarisiga ham chiqib ketgan. Ma’lumki, O’rta Osiyo
xalqlarining X asrda Sharqiy Yevropa, shu jumladan, Rossiya bilan savdo –
sotiq ishlari juda rivojlangan. U yerdan qunduz, qahrabo, g’alla, mum, asal, teri
singari narsalab keltirilib, O’rta Osiyodan qator mahsulotlar bilan birga
ko’plab kumush tangalar yuborilgan. Manna shuning uchun Boltiqbo`yi
g’arbiy hududlarida Somoniylarning ko’plab kumush tangalari xazinalari
topilmoqda. Topilgan eng ko’p kumush tangalar mingga yaqin bo’lib, ularning
og’irligi bir necha o’n kilogrammni tashkil etadi. Kumush tangalar
Skandinaviya va Islandiya mamlakatlarigacha yetib borgan. Boltiq dengizidagi
Gotland orolida Somoniylarning kumush tangasi shunchalik ko’p topilganki,
hatto u yerda xazina qidiruvchi degan kasb ham bo’lgan. Ammo shu ko’p
sonli topilmalar IX – X asrlar davomida musulmon Sharqidan, xususan O’rta
Osiyodan Yevropaga «oqib» ketgan kumush tangalar haqida juda ham oz
tasavvur beradi. Axir ularning ozgina qismi xazina sifatida yerga tushgan.
Ko’pgina dirhamlar eritilib, ulardan turli xil bezaklar ishlangan.
Shu bilan birga O’rta Osiyoda somoniylar davrida zarb qilingan
dirhamlar juda ham kam topiladi. Bu tabiiy bir hol. Chunki yuqorida aytib
o’tganimizdek, dirhamlarning ko’pi chet ellarga «oqib» ketgan edi.
Somoniylar tomonidan zarb qilingan tangalardagi yozuvlar xuddi
xalifalik davrida zarb qilingan tangalardek edi. To’g’ri, mis yoki kumush
tangalarning bir tomonida bir yoki ikki qator, ahyon – ahyonda esa uch qator
yozuvlar uchraydi. Dirhamlarda faqat Somoniylar noibining ismi yozilibgina
qolmay (garchand ular xalifalikda butunlay mustaqil holda ajralib
chiqqanliklariga qarmay), xalifalarning ismlari ham yozilgan.
Somoniylar davridagi tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki. Tangashunoslik
sohasida ham shu davrlardan boshlab qalbakilashtirish masalasi bu davrda ham
tangalarni har vaqt qo’lbola uskuna shtampelda zarb etishavergan. Zarbxona
uskunasi ular qo’liga tushib qolgan.Tangalarni qalbakilashtirish asrlar davomida
mo’may daromad keltirgan, shuning uchun ular o’limdan ham qo’rqmay
29

faoliyatini davom ettirganlar. Bu esa tanga chaqalarning qadri yuqori ekanligidan
dalolat beradi.
Umuman, IX – X asr O’rta Osiyo tarixi mukammal o’rganilgan. Chunki
bu davrga oid ko’plab yozma manbalar saqlangan. Somoniylar davrida zarb
qilingan tangalar Yevropada ko’plab topilganligi uchun yaxshi o’rganilgan.
Lekin ular o’sha davr siyosiy hayoti va tarixiga yozma manbalardagichalik
ko’p ma’lumot qo’sha olmaydi. Lekin kumush tangalar qariyb bir yuz ellik
yil o’rganilishiga qarmay hali ham numizmatika fani uchun yaxshi material
bermoqda. Somoniylarning birinchi marta mis tangalar zarb qilish huquqiga
ega bo’lganligini eslatib o’tsak, masala ayon bo’ladi. Chunki, ular zarb qilgan
tangalarni o’rganish o’sha davr tarixchilari yozib qoldirmagan Somoniylar
davlatining tashkil topish tarixining ayrim sahifalarini to’ldirishga yoradm
beradi. Yana bir misol. Yaqin – yaqinlargacha Somoniylar davlati mustahkam,
yagona va markazlashgan davlat bo’lgan deb hisoblanib kelinardi. Farg’onada
zarb qilingan mis tangalarni o’rganish mazkur yirik viloyat uzoq davrlar
mobaynida yarim mustaqil davlat bo’lib kelganligini ko’rsatadi. Shu dalilni
hisobga olib, biz Somoniylar davlati qo’lyozma manbalarida ko’rsatilganidek
qudratli davlat bo’lmagan degan xulosaga kelamiz.
Somoniylar davrida zarb qilingan mis tangalar tashqi ko’rinishi bilan
ham diqqatga sazovordir. Mis tanga eng ko’p tarqalgan, ko’p muomalada
bo’ladigan tanga bo’lishiga qarmay u dirham va dinorlar singari puxta
ishlangan. Ulardagi yozuvlar juda ham chiroyli. Ayrim miss tangalar, ayniqsa
Buxoroda zarb qilingan mis tangalar shunchalik chiroylik va puxta
ishlanganki, hozir ham kishini hayratga soladi. 17
O’sha davrlarda 30 dan ortiq zarbxonalar bo’lsa ham lekin ular vaqti –
vaqti bilan ishlagan. Ayrimlari qisqa muddat ishlab keyinchalik yopilgan.
Buxoro, Samarqand va Shosh asosiy zarbxona hisoblangan. 1
Bulardan tashqari
17
²³ Ишанхонов . С . Х . Нумизматическая коллекция, (материалы по истории
Узбекистана) -Т. 1963.
1
²⁴ Ernazarova.T, Kochnev .B. Tangalar o’tmish darakchilari. T. “Fan”1977. 19 - bet
30

Andijarog’ (Vaxsh va Panj orasidagi viloyat), Axsiket, Forob (O’rta
Sirdaryoda), Binket (Toshkent), Zomin, Isfijob (Chimkent yaqinida), Kuba
(hozirgi Quva), Marg’inon (hozirgi Marg’ilon), Nasrobod (Farg’ona vodiysida),
Naukat (Toshkent viloyatida), Sug’d, Termiz, Tunket (Ohangaron vodiysida),
Uzgend (hozirgi O’zgant), Usrushona, Farg’ona Xo’ttal singari joylarda
zarbxonalar bo’lganligi fanga ma’lum. Yuqorida qayd qilingan
zarbxonalarning (14) ko’pchiligi O’zbekiston hudidida bo’lgan. Hali shu
vaqtgacha ma’lum bo’lmagan zarbxonalarning ochilishi ehtimoldan holi emas,
albatta.
Somoniylar hukmronligining oxirgi davrlarida, ayniqsa X asrning ikkinchi
yarmiga kelib mintaqaning Ettisuv qismida shakllangan makondan ko’ra ham
kengroq miqyosda siyosiy faoliyat ko’rsatish imkoni va qudratiga ega bo’lgan
yangi siyosiy kuch maydonga chiqadi. Biz ularni Qoraxoniylar nomi ostida
bilamiz. "Qaroxon" atamasi xususida "xon" ma`lum tushuncha, ya`ni hukmdor
"Qora"ning asli "Qapo" bir necha ma`noda qo’llanilishi ta`kidlangan holda, biz
ko’rayotgan misolda "Buyuk", "Ulug’" tushunchasini beradi.
Shunday qilib X asrning ikkinchi yarmida qoraxoniylar sharqiy yo`nalishda
Balxash ko’li - Chergen daryosigacha ( Sharqiy Turkiston ) bo’lgan erlarni
bo`ysundirishga muvaffaq bo’lib, g’arbiy yo’nalishda Isfijob, O’zgan, Murg’ob
daryosi quyi oqimlarigacha bo’lgan hududni o’z ta`sir doirasiga kiritib oladi. 1005
yili Somoniylar siyosiy sahnadan butunlay tushib ketdi, shu vaqtdan boshlab
Qoraxoniylar endi Buxoro, Samarqand umuman Amularyogacha bo’lgan
hududlarni boshqara boshladilar. Boshqacha aytganda, XI asr boshlarida
Turkiston bir qancha siyosiy kuchlar tomonidan idora etilgan. Sharqiy Turkiston,
Toshkent, Isfijob, Farg’ona, Samarqand, Buxoro, Chag’oniyon, Xuttalon
viloyatlari qoraxoniylar, Amularyoning chap sohilidagi yerlar to G’aznagacha
Xuroson, Seyiston viloyatlari g’aznaviylar, Xorazm esa Xorazmshohlar , Orol
dengizidan sharq va shimoldagi yerlar o’g’izlar ittifoqi tomonidan boshqarilar,
chegaralar muntazam qo`riqlanar edi.
31

Xulosa
Istiqlol yillarida O`zbekiston hayotining barcha jabhalarida tub islohotlar
o`tkazilmoqda, yangilanish jarayoni bormoqda.Ayniqsa, bunday tub o ` zgarishlar
tarixshunoslikda yaqqol sezilmoqda .
Bu tarix fanlarining mazmuni va mohiyatida yangilanishda, tarixshunoslikda
shakllanayotgan xolislik va adolat tamoyillari asosida yaqqol namoyon
bo`lmoqda. Bu o`zgarishlar jarayonida, yordamchi tarix fanlari sirasiga kiritilgan
numizmatika ham mustaqil fan sifatidagi o`z maqomga ega bo`ldi.
Numizmatika shunchaki tangalar yoki pul birliklari haqida ma`lumot
beruvchi soha bo`libgina qolmay, balki turli mamlakatlarning muayyan tarixiy
davrdagi iqtisodiy - siyosiy hayotini chuqur tahlil qilishga zarur bo`lgan
ma`lumotlarni o`zida mujassam etgan fandir.
Mazkur fan Vatanimiz tarixida mavjud bo`lgan davlatlarning ijtimoiy-siyosiy
hamda iqtisodiy hayoti haqida bizga to`la ma`lumot berishda muhim ahamiyatga
egadir. Chunki ma`lum bir davrda zarb etilgan tangalar shu davlatning iqtisodiy
qudratidan dalolat beradi. Numizmatika fanini o`rganish orqali talabalar Vatanimiz
hududida mavjud bo`lgan davlatlarning o`z davrida yuritgan iqtisodiy siyosiy va
madaniy hayotidan ham voqif bo`ladilar.
Numuzmatika tushunchasiga yana qog`oz pullarni o`rgatish (bonistika)
va medal', jeton, order hamda znachoklarni o`rganish (faleristika) ham kiradi.
Metall pullar paydo bo`lganida qadar pul vazifasini har – xil tovarlar:
hayvonlar, taqinchoqlar, metall qurollari va kiymalar bajargan.Tanga tovar
ayrboshlashda ekvivalet rolini uynagan boshqa buyumlardan farq qilib
universal to`lov vositasi rolini egallaydi. Tanga chiqarish faqat hukumdorga
xos bo`lib, bu huquqni buzish eng og`ir jinoyat hisoblangan.
So`ngi yillarda O`rta Osiyoda va qo`shni hududlarda olib borilgan
tarixiy-arxealogik tadqiqotlar bu mintaqada Qadimgi Sarq va Yevropa
32

svilisatsiyasining shakllanishi va rivojlanishida o`ziga xos o`rin tutganligini
ko`rsatuvchi ashyoviy dalillarni yuzaga chiqardi.Prezidentimiz I.A. Karimov
ta`kidlab o`tganlaridek, hozirgi O`zbekiston hududining ulkan Yevroosiyo
mintaqasi markazida, muhim tranzit yo`lida kesishgan chorrahasida
joylashganligi tarixan belgilangan bo`lib, bu vatanimizni kishilik tarixining ilk
bosqichlarida-yoq Sharq va G`arb o`zaro muloqotiga kirishadigan joy
sifatidagi ahamiyatini belgilab berdi. Shu tufayli ham vatanimiz tarixini jahon
svilisatsiyasining muhim tarkibiy qismi sifatida o`rganish dolzarb vazifa
sifatida kun tartibiga qo`yilmoqda.
Turli hududlar o`rtasidagi o`zaro mahsulot ayriboshlash jarayonlari
qadimgi O`rta Osiyo hududi uchun ham xosdir. Tovar pul munosabatlarining
rivojlanishi, bosqinlar natijasida vatanimiz hududlarida ham tanga pullar kirib
keladi yoki zarb etish yo`lga qo`yiladi. Dastlabki davrda Rim, Vizantiya,
Xitoy tangalari ishlatib kelingan bo`lsa, mill. avv. III asrdan boshlab, o`z
tangalarimiz vujudga keldi va takomillashib bordi. Dastlab, Grek Baqriya
tangalari ta`sirida Kushon, Turk xoqonligi davrida Vizzantiya va Xitoy ta`sirida
pullar takomillashadi va o`zgarib boradi.
O`rta Osiyo hududida zarb etilgan pul tangalarning xalqaro maydonda
ishlatilishi yuqorida aytilgan fikrimizni tasqiqlaydi. Chunonchi, IX-XII
asrlarda Samoniylar va Qoraxoniylar davlatlarida zarb etilgan tanga pullarning
Yevropa, Ckandinaviya, Islandiya, Boltiq bo`yi, Rossiya, Vengriya, Xitoy va
boshqa hududlarda ko`plab topilishi buni yaqqol tasdiqlaydi. Turli xom ashyo
va ishlab chiqarish, savdo munosabatlari turli hududlar, birinchi galda yaqin
qo`shni davlatlar bilan o`zaro xo`jalik munosabatlari mustahkamlanib
borishiga va savdo aloqa yo`llarini kengayishiga olib kelgan. Bu jaronda
vatanimiz hududida zarb rtilgan tangalar ham jahon svilisatsiyasining
rivojlanishiga turtki bo`lgan
Bugunda tangalarga xalq madaniyati tarixiga oid muhim yodgorlik deb
qaralmoqda. Tangani jajji yozma manba desa bo`ladi. To`g`ri u qo`lyozma
singani tavsilotli va keng ma`lumot beruvchi manba emas, lekin xolislikka
33

kelganda tanganing oldiga tushadigani yo`q. Masalaning mohiyati shundaki,
qo`lyozmalar asrlar davomida boshqalar tomonidan o`zgartirilar, qayta-qayta
ko`chirilib yozdirilar, ayrim so`zlar yoki jumlalarning ma`nosi aslidan
uzoqlashib ketardi. Tangalarga zarb etilgan yozuvlar esa qanday bo`lsa,
sundayligicha saqlanib qolaverardi. Demak, tangalar o`tmishni o`rganuvchi
muhim manbadir.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. I.A. Karimov. «Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q». T. «Sharq». 1998.
2. I.A. Karimov.O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid,
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari.T. ”O`zbekiston” 1997.324 b.
3. I.A. Karimov.Yuksak ma`naviyat - engilmas kuch. T. ”Ma`naviyat”, 2008
174- bet
4. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. T.2000.
5. Ayupova.F. Qadimiy tangalar. «Moziydan sado» 1-2 sonlar. 2000y.
6. Aminjonova I E. Qadimiy yodgorliklar qissasi. - T., 1968.
7. Беляков . А . С . Нумизматика . Введение в специальную историческую
дисциплины. –М. MGU . 1990.
8. Воронов Ю. П. C траницы истории денег. Новосбирск. «Наука». 1986
9. Гусарова.Т.П. Введение в специальные исторические
дициплины. -М. 1990.
10. Давидович.Е.А. История денежного обрашения Средней Азии. -М.1983.
11. Ernazarova.T, Kochnev .B. Tangalar o’tmish darakchilari. T. “Fan” 1977.
12. Ziyomuhammedov Bo`ri. Ta`lim texnalogiyalari. Toshkent. 2012.
13. Ziyomuhammedov B, Tojiyev M. Pedagogik texnalogiya: zamonaviy o`zbek
milliy modeli. T. Lider-Press, 2009.
14. Pidayev Sh. Tangalar davr ko’zgusi. T. 1984.
15. Kognev.B. O’zb ekiston pullari. "Fan va turmush".1995. 5-6 – sonlar.
16. Kabirov J., Sagdullaev A. O’rta Osiyo arxeologiyasi.-T.: “O’zbekiston”, 1990.
17. Кобрин Р Б . Вспомогательные исторические дисциплины. М . 1984
34

18. Русская нумизматика XI - XX веков. Изд. «Аврора». Л. 1979. стр-5-20..
19. Ртвеладзе Э.В. Древние монеты Средней Азию-Т.: Изд. литературы
и искусства им. Гафура Гуляма, 1984. C .182
20. Спасский.И. Г. Русская монетная система. -М., 1962.
21. S a gdull ae v A. Q a dimgi O ’ zb e kist o n ilk yozm a m a nb a l a rd a.- T .: 1993.
22. Лившиц В.А. «Памятники дрейней письменности».-Т.: 1985.
23. Ишанхонов . С . Х . Нумизматическая коллекция, (материалы по истории
Узбекистана) -Т. 1963.
24. История Древнего Мира.-М.: «Наука», 1,3-том, 1982-19, 9.
25. Фенглер X ., Унгер В. «Словар нумизмата». M . 1982.
26. Г,А . Федоров - Давидов Г. A . «Монеты – свидетели будущего».
M . 1985.
27. Г,А . Федоров - Давыдов. Монеты рассказивают. М. «Педагогика».
1990. C .110
28. Федоров M . Н « Нумизматика Средней Азии» «Фурунзе». 1978.
2 9 . Tuxtiyev « Temur va temuriylar sulolasining tangalari ». Toshkent .
«Fan». 1992 .
30. Xasanov X. O’rta Osiyolik geograflar va sayyohlar.-T.: “O’zbekiston”, 1981.
31 . O`zbekiston tarixi. Jurnal. O`z Res. FA. Boboyorov G`,
Kubatin A. //Garbiy Turk xoqonligi tangalari ikonografiyasiga Vizantiya
ta`siri masalasiga doir//. 2008. № 4. 3-10 betlar.
3 2. Isoqboyev Alisher Ahmadjonovich . Numizmatika. /Elektron – o`quv manba/
GDU. 2008. 41- bet. Internet ma`lumotlari.
Ziyomuhammedov B, Tojiyev M. Pedagogik texnalogiya: zamonaviy o`zbek
milliy modeli. T. Lider-Press, 2009.
35

Numizmatika asoslari. Numizmatikaning asosiy tushunchalari

Sotib olish