Nurota vohasi arxeologiyasi tarixi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	11.2MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	23 Sentyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Nurota vohasi arxeologiyasi tarixi

Sotib olish

Nurota vohasi arxeologiyasi tarixi
MUNDARIJA
KIRISH
I BOB. NUROTANING GEOGRAFIK VA TARIXIY JOYLAShUVI.
NUROTA TUMANING TASHKIL TOPIShI
1.1. Tabiiy geografik joylashuvi
1.2. Nurotaning tarixiy joylashuvi
II BOB. NUROTA TUMANING NAVOIY VILOYATI IQTISODIY
TARAQQIYOTIDA TUTGAN O’RNI
2.1. Xo’jalik yutiqlari
2.2. Tumanning iqtisodiy tarzi
2.3. Madaniy ha ѐ6 ti
III BOB. NUROTA VOHASI AHOLISI ETNOGRAFIYASI
3.1. Milliy urf odatlar
3.2. Milliy hunarmandchilik
3.3. To’y bayram va boshqa xasham ma’rosimlari
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABI YO TLAR
ILOVALAR
2

KIRISH
Tadqiqot mavzusining dolzarbligi. Mamlakatimizning mustaqillikka erishishi
tufayli ajdodolarimiz yaratgan ilmiy, tarixiy va tafakkur mahsuli bo’lgan boy
tariximizni, me’moriy obidalarimizni, madaniyatimizni, qadriyatlarimiz o’tmishini
bilish, hamda o’zligimizni anglashga keng imkoniyatlar yaratildi. Biz endilikda
avlod ajdodlarimiz kim bo’lganligini, o’zimiz tavallud topib voyaga yetgan makon,
qishloq ilmfan va ma’rifat o’chog’i bilan avlodlarimizni ma’naviy qurollantirishda
muhim rol o’ynagan shaharlarimizning, xullasiki, Vatanimiz tarixini beg’ubor va
beminnat o’rganish imkoniyatlariga ega bo’ldik. Xalqimizning o’z tarixi, tili,
madaniyati, qadriyatlari tarixini bilishga, o’zligini anglashga qiziqishi ortib
bormoqda. Bu tabbiy hol. Odamzod borki avlod-ajdodi kimligini nasl-nasabini, o’zi
tug’ilib voyaga yetgan qishloq, shahar, xullasiki, Vatanining tarixini bilishni istaydi. 1
Mustaqillik sharofati tufayli mamlakatimiz, jumladan, viloyat va
shaharlarimiz tarixini atroflicha o’rganishga, ajdodlarimizdan meros sifatida
bizgacha saqlanib qolgan an’ana va urf odatlarimizdan foydalanishga, eng qadimiy
davrlardan boshqa elatlar bilan tarixiymadaniy aloqalar jara ѐ' nida rivoj topgan va
bevosita ularning bayramlariga ta’sir etgan hamda ular ta’sirida boyigan, shakllana
boshlagan, avloddan-avlodga o’tib, takomillashib, bebaho merosga aylangan
milliy bayramlamizni nishonlashga keng ko’lamli imkoniyat tug’ildi. Zero
Bayramlarni nishonlamaydigan shaxs, oila ѐ
' ki jamoani topish qiyin. Har bir millat
va davlatning ham o’z bayramlari bo’ladi. Keyingi davrlarda xalqaro darajada
nishonlanadigan umuminsoniy bayramlar tobora ko’paymoqda.
Mustaqillik sharofati bilan odat, marosim va bayramlar ildiz tarixi, ularning
xalqimizning madaniy ha ѐ
' tidagi o’rni o’rganila boshlandi, qadriyatlarimiz
ulug’landi. Biroq o’zbek xalqi bayramlari tarixi, an’analari va hozirgi tarixi,
an’analari hamda hozirgi holati atroflicha keng o’rganilgan emas. Qadimgi va
hozirgi bayramlarning paydo bo’lishi, tarixiy rivojlanishi, muammolari haqida
maxsus monografiya, ilmiyommabop kitob, darslik va o’quv qo’llanmalari
yaratish tarixiy zaruriyatdir. Chunki xalq o’z vatanida paydo bo’lgan, ajdodlari
1 Karimov I.A. Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz. 7- Jild. T.: Yosh.1999 y. 132- bet.
3

nishonlab kelgan va hozirgi paytda nishonlana ѐ' tgan bayramlarning tarixi va
an’analarini bilmog’i kerak. Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 27 iyulda qabul
qilingan «O’zbekiston Fanlar Akademiyasi Tarix instituti faoliyatini
takomillashtirish haqida»gi qarorida tarix fani muommolariga, tarixni milliy
istiqlol mafkurasi nuqtai nazaridan o’rganishning falsafasi va uslubiyatini egallash
masalalariga jiddiy e’tibor qaratilgan. Bu hujjatda birinchi navbatdagi vazifalar
sifatida «o’zbek xalqi va davlatchiligining haqiqiy tarixini o’rganish» ko’rsatib
o’tilgan. 2

Mustaqillik - o’zbek madaniyati tarixida yangi davrni boshlab berdi.
Istiqlol tufayli sho’rolar davrida taqiqlangan milliy ma’naviyatimiz qayta tiklandi.
«Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridanoq ajdodlarimiz tomonidan ko’p asrlar
mobaynida yaratib kelingan g’oyat ulkan, bebaho ma’naviy va madaniy merosni
tiklash davlat si ѐ
' sati darajasi ko’tarilgan nihoyatda muhim vazifa bo’lib qoldi», -
deb ta’kidlagan edi mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov.
Shuningdek, yurtboshimiz bu borada tarixchi olimlarimiz oldiga sharafli va
dolzarb vazifa qo’yib ―Davlatimiz, mamlakatimizning haqqoniy ilmiy, tarixini
yaratish, keng jamoatchiligimiz uchun g’oyat muhim va dolzarb masalaga
aylantirish lozim ,- deb ta’kidlagan yedi.
‖ 3

Respublikamizda milliy qadriyatlarni tiklash borasida keng ko’lamda jiddiy
tadbirlarning amalga oshirilishi – jamiyatimiz ma’naviyati ―binosi ning qad
‖
rostlashiga muhim omil bo’lmoqda. Bularning barchasi Mustaqillik tufayli o’zbek
bayramlari tarixida yangi sahifa ochdi.
Jumladan ajoyib mamlakatimiz har bir go’shasining o’ziga xos tarixi va
aholisining turli urf-odatlari bilan bog’liq an’analari bor. Bu an’anlar har doim
xalqimizning xo’jalik, turmush va ma’naviy poydevoriga ega ekanligidan hikoya
qilib, ularni qunt bilan o’rganish milliy mafkuramizni yaratish va shakllantirishda
katta ahamiyat kasb etadi. Mamlakatimiz prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek
―Milliy istiqlol mafkurasi xalqimizning azaliy an’analariga, tiliga, diliga,
2 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз к
ѐлажак йўқ. Тошк ѐнт.: «Ўзб ѐкистон», 1998. 8-б ѐт.
3 Karimov I.A. Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz. 7- Jild. Тosh.1999 y. 154- bet.
4

ruhiyatiga asoslanib, kelajakka ishonch, mehr – oqibat, insof, sabr – toqat, adolat,
ma’rifat tuyg’ularini ongimizga singdirishi lozim. Shu bilan birga bu mafkura
xalqimizda, o’zining qudrati va himoyasiga suyangan holda umuminsoniy
qadriyatlarga asoslanib, jahon hamjamiyatidagi tarraqiy etgan davlatlar orasida
teng huquqli o’laroq munosib o’rin egallashiga doimiy intilish hissini
tarbiyalamog’i kerak.
Milliy ruhiyat, ijtimoiy ong, oilaviy va ma’naviy ha ѐ' tning hozirgi davr
talabiga javob bera oladigan darajada rivojlanishi, shubhasiz, xalqning erkinligi,
uning davlat tuzilishi bilan bevosita bog’liq. Zamonaviy ilm ma’rifat va
madaniyatning yuqori pog’onalariga ko’tarilgan o’zbek xalqi o’zining
mustaqillikka erishgan kunidan boshlab yangi istiqlol yo’lida dadil qadam
tashlashi, uning ijtimoiy, si ѐ
' siy va madaniy ha ѐ ' tining har tomonlama ravnaq
topishida va milliy mafkuraning rivojlanishida asosiy zamin bo’ladi. Yurtboshimiz
Islom Karimov ―Fidoqor gazetasi muxbirining savollariga bergan javoblarida
‖
shunday degan edi: ―Biz barpo eta ѐ
' tgan yangi jamiyat yuksak ma’naviy va
ahloqiy qadriyatlarga tayanadi va ularni rivojlantirishga katta e’tibor qaratadi…
jamiyatni ma’naviy yangilashdan ko’zlangan bosh maqsad - yurt tinchligi, Vatan
ravnaqi, xalq erkinligi va farovonligiga erishish, komil insonni tarbiyalash,
ijtimoiy hamkorlik va millatlarora totuvlik, diniy bag’rikenglik kabi ko’pdan-ko’p
muhim masalalardan iborat
‖ 4
. Uning ta’rificha endigi eng dolzarb vazifamiz bu
jara ѐ
' nlarning ilmiy-nazariy asoslarini, ularni yangi-yangi qirralarini ochib
berishdan iborat. Demak, milliy istiqlolga erishgan, o’z yo’lini topishga, o’z
taqdiri istiqbolini anglashga endi kirisha ѐ
' tgan respublikamiz rivoji o’z elining
murakkab tarixini, etnik hususiyatlarini aniq bilishni, uni chuqur tariflashni,
xalqimizning ma’naviy barqarorligini ta’minlashni taqozo qiladi.
Mustaqillik sharofati bilan odat, marosim va bayramlar ildiz tarixi,
ularning xalqimizning madaniy ha ѐ
' tidagi o’rni o’rganila boshlandi, qadriyatlarimiz
ulug’landi.
4 . «Фидокор» газ
ѐтаси, 2000 йил 8 май
5

Mamlakatimiz boy tarixga ega va asrlar osha ilm-fan va ma’rifat
markazlari bo’lib, jahon uzra madaniyat durdonalarini tarqatib kelgan yirik
markazlar, - shaharlar shakllangan. Shulardan biri qadimiy va navqiron Nurota
shahridir. Nurota Buyuk Ipak yo’li ustidagi insoniyat sivilizatsiyasining qadimiy
shaharlari va markazlaridan biri bo’lib, jahon madaniyati va fani taraqqi ѐ' tiga
beqi ѐ
' s hissa qo’shgan. Nurota o’zining necha ming yillik tarixi jara ѐ ' nida o’z
boshidan ne-ne larzali tarixiy silsilalarini kechirmadi deysiz, ammo beshavqat davr
sinovlaridan omon qolib, ajdodlarimizning uzoqni ko’zlab yaratgan, madaniy
merosini, fan va madaniyatimizning yuksak fazilatlarini avlodlarga yetkazib
berishda ham xizmati buyuk va mashhur shahardir.
O’zbekistonning tabiiy-geografik va iqlimiy sharoiti aholining nafaqat
xo’jalik faoliyati va turmush tarzi, balki ko’p qirrali ma’naviy madaniyati va milliy
ruhiyati hususiyatlarining shakllanishida ham muhim omil bo’lib qolgan.
Qadimdan di ѐ
' rmizda mazkur sharoitda moslashgan uch xil an’anaviy xo’jalik
mavjud bo’lgan: vohalarda yashovchi o’troq dehqonchilik xo’jaligi, dasht va yarim
dashtlarda qisman ko’chib yo’rgan aholining chorva xo’jaligi, vohalarga yaqin va
quyi oqimida joylashgan chorva-dehqonchilik xo’jaligi. Xo’jalik-madaniy
tiplarning chegarasi etnik hududga to’g’ri kelmaydi. Ammo tarixiy jihatdan etnik
madaniy birlik uzoq davr ichida xo’jalikka mos ravishda shakllanib kelgan. Nurota
tabiiy geografik va iqlimiy sharotitiga ko’ra madaniy o’troq va ko’chmanchi
xalqlar yashaydigan hudud chegarasida joylashgan.
Darhaqiqat, Nurota tuprog’i tabarruk va mo’ta’bardir. Bu zamin
ajdodlarimizning beg’ubor ruhiyati, qanchadan - qancha buyuk saxobalarning
qadami tekkan va yashagan. Ko’hna Nurota o’zining boy me’moriy obidalariga
ham egadir. Bu yerda qadimdan insonlar yashab o’zlarining izlarini qoldirishgan.
O’rta asrlar davridan boshlab shaharda qurilish ishlari rivojlanadi.
Maqsad va asosiy vazifalar. Miliy urf odatlarimiz, bayramlarimiz,
an’analarimiz va to’y ma’rosimlarimizning tarixiy ahamiyati hamda bugungi
kunda ѐ
' sh avlodni tarbiyalashda tutgan o’rni, milliy istiqlol g’oyasini shakllantrish
6

va uni ѐ' sh avlodga singdirishda tutgan o’rini ahamiyati xususida atroflicha
to’xtalib o’tilgan. Bundan Chor mustamlakasining O’rta Osi ѐ
' ni bosib olganidan
keyingi yillarda respublikamizning boshqa hudularida bo’lgani kabi Nurota
vohasidagi tarixiy obidalarga, milliy urf odatlar va milliy an’analarmizga bo’lgan
munosabatini, ularning saqlanish holatini va istiqlolga erishganimizdan so’ng
tarixiy obidalarimizga va milliy urf odatldarimiz, an’analarimiz va tarixiy
bayramlarimizga ko’rsatiladigan munosabatni atroflicha ko’rsatib o’tishga harakat
qilingan. Chunki sho’rolar davrida o’lkadagi ko’p ѐ
' dgorliklar qarovsizlikdan xarob
holga kelib qolgan bo’lsa, tarixiy bayramlarimiz va milliy urf odatlarimizni diniy
ma’rosimlarimiz unitilish holatiga milliy ma’daniyatimiz esa xo’rlangan o ѐ
' q osti
qilinish darajasiga kelib qolgan yedi. Chunki milliy ma’daniyatimiz va tariximizni
yo’q qilishga bo’lgan o’rinishlar sabab bo’lgan. Bundan tashqari milliy urf
odatlarimiz, asrlar davomida ajdodlardan avlodlarga meros bo’lib kela ѐ
' tgan
an’analarimiz, milliy bayramlarimiz necha yillar davomida xo’rlanib o ѐ
' q osti
qilingan. Mustaqillikka erishganimizga qadar ajdodlarimiz ming yillardan bu ѐ
' n
qo’llab kelgan urf-odatlarimizni qo’llashdan, ulardan foydalanishdan qo’rqar edik,
to’g’risi qizil imperiya mafkurasi bunga yo’l bermas edi. Nurota vohasi xalqi
bayramlari, an’analari tarixi, an’analari va hozirgi holati atroflicha keng
o’rganilgan emas. Qadimgi va hozirgi bayramlarning paydo bo’lishi, tarixiy
rivojlanishi, muammolari haqida maxsus monografiya, ilmiy-ommabop kitob,
darslik va o’quv qo’llanmalari yaratilmagan, yaratish esa o’z o’rnida tarixiy
zaruratlardan biri sanaladi. Bu mavzuda tadqiqot ishining olib borilishi kelajakdagi
ilmiy-amaliy izlanishlar uchun imkon yaratadi. Nurota shahrining markazida
o’zining qadmiyligi bilan bugungi kunda xalqlarning o’tmish tarixi haqida guvox
bo’lib turgan Nur qal’asi Nurotaning qanchalar tarixiy va qadimiy shahar ekanligi
ko’rsatib turibda. Shunday ekan bu shahar qo’rg’on qoldiqlari hamon to’laligicha
o’rganilgan emas. O’zining sir sinoatlarini omma etiboriga namoyish etmagan.
Qadimiy shaharlarimiz Samarqand, Qo’qon, Toshkent, Shahrisabz kabi tarixiy
7

shaharlarimizning yubeleylari nishonlana ѐ' tgan bir vaqtda Nurota shahrining
tarixiy ѐ
' shini aniqlash bu o’z navbatida tarix haqiqadir.
Bu ilmiy ishning asosiy maqsadi istibdod davridagi me’moriy
ѐ
' dgorliklarning holatini va ular ustida olib borilgan ishlarni mustaqillik davrida
yurtboshimiz tomonidan tarixiy-me’moriy ѐ
' dgorliklarni asrash bo’yicha amalga
oshirilgan, xalqimizning necha ming yillardan bu ѐ
' n shakllanib kela ѐ ' tgan milliy urf
odatlari Nurota vohasining o’ziga xos tarixi, milliy ma’naviyat va milliy
madaniyat shakllantirishda urf odat va an’analarimizning o’rni hamda ahamiyatini
ko’rsatib berishdan iboratdir. Bundan tashqari asrlar osha mamlakatimiz
shaharsozlik tarixining qadimiy na’munasi sanalgan Nurota shahri unda
saqlana ѐ
' tgan ko’hna va navqiron Nur qal’asi hamda Nurota shahrining qadimdan
qanday si ѐ
' siy va iqtisodiy ahamiyatga ega ekanligi to’g’risidagi fikrlarga alohida
ahamiyatini ko’rsatib berishdan iborat.
Qo’yilgan maqsaddan kelib chiqqan holda bu ilmiy ishda qo’yidagi
masalalarni hal etishga harakat qilingan:
1. Nurota vohasi va Nurota shahrining tabiiy geografik joylashuvi,
Nurota taponimining vujudga kelishi
2. Nurota tarixidan saxifalar, XX asr boshlarida Nurota vohasi va
Nur qal’asida olib borilgan tadqiqotlar
3. Nurota vohasi xo ’ jalik yutuqlari . Nurota vohasining sug ’ orilish tarixi ,
Nurota korizlari va Abdullaxon bandining tarixiy ahamiyati .
4. Mustamlakachilik yillarida Nurota shahri va Nurota vohasi aholisining
milliy urf odatlari, me’moriy ѐ
' dgorliklarning holati.
5. Mustaqillik yillarida Nurota tumanida tarixiy-me’moriy
ѐ
' dgorliklarning ta’mirlanishi va qayta tiklanishi.
6. Nurota shahri va Nurota vohasi aholisining xo’jaligi, turmush tarzi.
7. Madaniy me’rosimizning o’rganilishi va uni kelajak avlodlarga
yetkazish masalalari.
Nurota vohasidagi me’moriy ѐ
' dgorliklar o’sha davr rus va mahalliy
tadqiqotchi olimlar tomonidan XX asrdan boshlab o’rganila boshlangan.
8

Yodgorliklar ustida olib boriladigan ishlar esa mahalliy ro’znomalarida va
to’plamlarda nashr etib borilgan. Sho’rolar davridagi ѐ' dgorliklarning o’rganilishi
natijasi dessertatsiyada ishlar xronologik davriy ketmaketlikda berilgan. Bularning
natijasida ilmiy tarixiy ma’lumotlar to’plana borgan.
Muammoning ishlab chiqarish darajasi. Nurota vohasidagi tarixiy
ѐ
' dgorliklari, etnografiyasi, ijtimoiy iqtisodiy ha ѐ ' ti, hunarmandchiligi hamda
vohaning sug’orilish tarixi jumladan, Abdullaxon bandi va Nurota korizlari qisman
o’rganilgan. Bu sohani o’rganishda taniqli arxeologlardan Ya.G’.G’ulomov,
P.Sh.Zoxidov, O.M.Rostovsev, X.Muhammedov, A.Muhammadjanovlar qisman
qisqa muddatli tadqiqod ishlarini olib borishganlar.
Bu o’rinda bir masalaga e’tibor qaratishni lozim topdik. Ma’lumki,
dehqonchilik va sug’orish inshootlari tarixi anchayin qiziqarli mavzu hisoblanadi.
O’zbekistonning qadimgi viloyatlari hududidan dehqonchilik mahsulotlarining
qoldiklari, mehnat qurollari, qishloq xo’jalik mahsulotlari saqlanadigan idishlar,
sug’orish inshootlari ildizlarining topilishi xo’jalik yuritishning muayyan turidan
dalolat beradi. Sug’di ѐ
' nadagi miloddan avvalgi I ming yillikning o’rtalariga oid
dehqonchilik va sug’orish inshootlari to’la-to’kis o’rganilmagan. Bu o’rinda
akademik Ya.G’ulomovning o’tgan asrning 60-yillarida Zarafshon va
Qashqadar ѐ
' ning quyi oqimlaridagi qadimgi yerlarni sug’orishning o’ziga xos
xususiyatlari va gidrografiyasiga oid masalalarini tadqiq etganligini ta’kidlash
zarur. Ayniqsa, A. Muhammadjonovning antik va o’rta asrlarga oid sug’orish
masalalariga bag’ishlangan tadqiqotlarini alohida qayd etish lozim.
Olimlar tomonidan olib tadqiqodlar natijasida aniqlanishacha Nurota
tumani mamlakatimiz hududida sug’orilish tarixida keng qo’llanilgan korizlar
mavjud tuman sanaladi. Olib borilgan kuzatishlar natijasida aniqlanishicha Nurota
tumani hududida 360 ta ma’na shundan sug’orish inshoatlari mavjud ekanligi
aniqlangan. Tumani hududidagi korizlarning eng qadimiylari esa miloddan oldingi
IV-III asrlarga borib taqaladi. Nurota tumaning sug’orilish tarixi haqida
gapirganda eng avvalo bugingi kunga qadar qisman bo’lsada o’rni saqlanib qolgan
9

16 asrda bun ѐ' d etilgan qadimiy suv omborilaridan bo’lgan Abdullaxon bandi suv
ombari haqida to’xtalib o’tish joiz. 1913 yilda N.A.Dimo tomonidan topilgan
bo’lsa, mazkur ѐ
' dgorlikda o’tgan asrning 60-yillarida taniqli olimlar
Ya.Ya.G’ulomov va X.Muhammadjanovlar tomonidan tadqiqot ishlarini olib
borgan.
Bugungi kunda o’zining haybatli xarobalari bilan hammani o’zga maxli ѐ
'
etib turgan qadimiy va navqiron Nur qal’asida taniqli arxeolog
Ya.G’.G’ulomovning olib borgan tadqiqotlari natijasida qal’adan eramizning I –
IV asrlariga oid arxealogik ash ѐ
' lar topilgan. Nur qal’asi atrofida arxeologik
kuzatishlar olib borgan olim O.Rostovsev mazkur hududda odamzod izlari
milloddan avvalgi 42-38 ming yilliklarga borib taqalishini aytib o’tgan.
Tabiatning no ѐ
' b tufhasi sanalgan Nurota shahrini suv bilan ta’minlab
turgan Nur chashmasi hisoblanadi. Uning qanday va qachon paydo bo’lganligi
haqida hech qanday ma’lumotlar mavjud emas.
Bundan tashqari bugungi kunda Nurota tumaning turli hududlarida
jumladan qadimda Kuchot deb nomlangan hozirda tumanning Soykechar qishlog’i
yaqinida Qoratog’ etagida va Nurota shahrining sharqiy qismida tuman
markazidan 35- 40km masofadagi Tutaksoy qishlog’ida saqlana ѐ
' tgan qadimiy
qoyatosh suratlari hali hamon to’laligicha o’rganilgan emas.
Ilmiy ishni ѐ
' zishda yuqorida nomlari keltirilgan olimlarning ilmiy
izlanishlari maxsuli sanalgan kitoblari, yani asosiy adabi ѐ
' tlar bilan birga
Prezidentimizning qarorlari, ilmiy maqolalar, to’plamlar, shuningdek bir qator
gazeta va jurnallar so’rov-surishturuv ishlarim hamda o’zimning keyingi yillarda
olib borgan dala so’rov – curishturuvlari natijasida to’plagan ma’lumotlarimdan
ham foydalandim.
Ilmiy ishning yangilik jihati shundaki unda istibdod davridagi o’rganilgan
ishlar chuqurroq talqin etilib, ularni to’ldirishda internet ma’lumotlaridan ham
foydalanilgan. Ilmiy tadqiqotda istibdod davridagi chiqarilgan ma’lumotlar bir-biri
bilan solishtirilib, ularning eng ishonchlilaridan foydalanilgan. Ilmiy ishda Nurota
10

tuman aholisining bugungi kundagi etnik tarkibi va ulardagi milliy urf odatlar,
bayramlar shuningdek turli marosimlar o’z ifodasini topgan.
Tadqiqotda amaliy jihatdan Nurota tumani va Nurota vohasidagi
me’moriy ѐ' dgorliklarni istibdod, mustaqillik davrlari holati, xalqimizning asrlar
davomida shakllanib kela ѐ
' tgan milliy urf odatlari, an’analarini keng ѐ ' ritib berishga
harakat qilingan. Mamlakatimiz mustaqillikka erishganimizdan keyingi yillarda
tuman aholisining turmush tarzida Nurota shahrida amalga oshirilgan ishlar,
hamda iqtisodiy ma’daniy, ma’riy sohada amalga oshirilgan ishlar to’g’risida
to’xtalib o’tilgan. Mamlakatimizning mustaqillikka erishishi munosabati
boshqaruv, ta’lim va iqtisodiy sohada erishilgan hamda bu islohatlarining Nurota
tumanida qay holda amalga oshirilgangiligini ko’rishimiz mumkin. Jumladan
ta’lim va sport sohalarida, shaharsozlik va fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish
organlarida olib borila ѐ
' tgan ishlar o’z ifodasini topgan. Har bir ѐ ' dgorlik ustida olib
borilgan ishlar amaliy jihatdan ular haqidagi bor ma’lumotlarga tayangan holda
olib borilgan. Bundan tashqari mazkur yuzasidan olib borilgan tadqiqot ishlari va
ularning natijalari ѐ
' ritib berilgan ilmiy materiallardan foydalangan holda ilmiy
izlanish olib borilgan. Nurota vohasining tarixi qisman bo’lasada ѐ
' ritish maqsadida
dala arxeologik so’rov-surishturuv ishlari olib borgan holda to’plangan materiallar
asosida ish olib borildi. Nur qal’asi va chashma majmuasi atrofidagi ѐ
' dgorliklar,
Nurota vohasidagi qadimiy tepalikllar va bundan tashqari sug’orish inshoatlari
bo’lgan, korizlar, Abdullaxonbandi to’g’on suv ombarida kuzatuv ishlari olib
borildi. Arxiv materiallaridan foydalangan holda to’plangan ma’lumotlarga
tayanib mavzuning mazmuni va asosiy maqsadni ѐ
' ritib berishga harakat qilindi.

11

I BOB. NUROTANING GEOGRAFIK VA TARIXIY JOYLASHUVI.
NUROTA TUMANING TASHKIL TOPISHI
I 1. Tabiiy geografik joylashuvi.
Nurota vohasi qadimgi tarixiy o’lkalardan sanaladi. Bu vodiy Qoratog’ va
Oqtov oralig’idagi vodiy bo’lib, sharqdan shimoliy yo’nalishga qarab 100-130 km
masofani tashkil etadi. Uning ayrim joylarining kengligi 20-25 kmgacha boradi.
Nurota tizma tog’lari Pomir-Oloy tog’ tizmasining shimoli-G’arbiy tarmog’i
bo’lib, Nurota vohasini shimol va g’arb tomondan o’rab turadi. Tog’ tizmasini
G’ubdin tog’, Qaroqchi tog’, Qo’ytosh tog’lari bilan qo’shib hisoblaganda, janubi-
sharqdan shimolig’arbga tomon 500 km.ga cho’zilgan. Tog’ning eng baland joyi
Ha ѐ' tboshi cho’qqisi bo’lib, uning balandligi 2169 metrga teng. Janubi-sharqda
Sangzor dar ѐ
' sidagi Ilonutdi tog’ yo’lagi Nurota tizmasini Molguzar tizmasidan
ajratib turadi. Nurota tizmasining janubi-g’arbiy tarmog’i Oqtog’ bo’lib, tog’ning
kengligi 50-70 km. platformani tashkil etadi. Shimoliy ѐ
' nbag’ri bepo ѐ ' n
qizilqumga, u orqali Aydarkulga hamda Qozog’iston dashtlariga tutashib ketadi.
Vohani janubi-g’arbdan Zarafshon vohasi va Zomin tog’ tizmalari o’rab turadi. 5
Ma’muriy jihatdan Nurota vohasi hududlari Respublikamizning Samarqand
viloyatining Qo’shrabot tumani, Navoyi viloyatining Nurota va Xatirchi tumanlari
tarkibiga kiradi. Vohaning iqlimi asosan qishi sovuq, ѐ
' zi issiq kechadi. Hududi
tog’ va tog’ oldi tekisliklariga to’g’ri keladi va mazkur tekisliklarda joylashgan
dehqon va chorvador o’zbek urug’lari istiqomat qiladi. Nurota vohasi hududlarini
Nurota tumaning sharqiy qismi va Qo’shrobot tumanlarining g’arbiy qismlari
hududlari tashkil etadi. Vohaning asosini Qo’shrobot tumaning eng yirik
qishloqlaridan Oqtog’ va Qoratog’ bag’rida joylashgan Qo’shrobot, Navkat
Pangat, Shova, Qovunchi, Qoratosh, Qo’shtamg’ali, Jo’sh kabi yirik qishloqlari
hamda Nurota tumanining Jilontamg’ali, Tikanli, Paponay, Soykechar, Chuya,
Oqqula, Jarma, Yangiobot, Xayrabot, Yangibino va Nurota shahri va eng chekka
qismini Dehbaland va G’ozg’on qishloqlari tashkil etadi. Mazkur hudud o’simlik
5 Кори
ѐв М. Ўзб ѐкистон табиий г ѐографияси. Тошк ѐнт.: 1968. 44-б ѐт
12

va hayvanot dun ѐ' si ancha boy bo’lgan vohalardan sanaladi. Nurota vohasining
asosiy qismini Nurota tumani tashkil etadi.
Nurota tog’ tizmalari Pomir - Oloy tog’ tizmasining shimoli - g’arbiy
tarmog’i bo’lib, Nurota vodiysini shimol tomondan o’rab turadi.
Janubda esa viqorli, go’zal, so’lim daralarga boy, chiroyli manzarali
Qoratov (Ko’hi si ѐ
' h), Oqtov (Ko’hi safed) va Baxiltov yastanib ѐ ' tadi. Nurota tog’
tizmasidagi Ha ѐ
' tboshi cho’qqisi 2169 metr, Oqtovning esa eng baland cho’qqisi
Taxtko’h bo’lib, u 2005 metrga bo’y cho’zgan. Oqtov o’z atrofidagi tog’lar orasida
eng go’zali. Unda qor tez erib ketmaydi. Issiq boshlanib, jilg’alar oqqanda ham u
bamisoli qor malikasidek oq va moviy rangda tovlanib ko’zga tashlanadi Nurota
tog’lari g’arbdan Qizilqum tekisligiga tutashib ketadi.
Nurotaning geografik jihatdan qulayligi qadimdan e’tiborda bo’lgan. Xitoy
bilan Yevropani bog’laydigan Buyuk ipak yo’lining bir tarmog’i - Hyp,
Mingbuloq botig’i, Xorazm orqali Volgagacha borgan. 6
Darhaqiqat, o’tmishda
O’zbekistan hududida g’arbdan sharqqa o’tuvchi ikkita yo’l bo’lgan. Biri
Zarafshon vodiysi orqali o’tgan bo’lsa, ikkinchisi Farg’ona vodiysidan o’tgan.
Nurota tumanining deyarli markazida Nurota shahri joylashgan. U dengiz
satxidan 500 - 512 metr balandlikda joylashgan. Nurota qadimgi Buyuk ipak yo’li
tarmog’i ustidagi ko’hna qo’rg’on – shahar. Taniqli olimlar Ya.G’ulomov,
P.Sh.Zoxidov, O.M.Rostovsevlarning olib borgan dastlabki izlanishlari Hyp
chashmasi atrofida yuqori paleolit davrida ham ibtidoiy odamlar – ajdodlarimiz
yashaganligini ko’rsatadi. O’zbekiston FA Arxeologiya instituti olimlarining
fikricha, Hyp chashmasi atrofidagi madaniy qatlam 35 - 40 ming yilni tashkil
kiladi.
Islomga e’tiqod qiluvchi musulmonlar shaharda muqaddas chashma va aziz
– avli ѐ
' larning qabri va qadamjolari mavjudligini e’tirof etib, shaharni «Nurota -
Nuri Xudo», «Kichkina Makka» deya ulug’lashgan. Bu esa Nurotaning tashqi
6 Хошимов М. Буюк Ипак йўлининг Самарқанд вилоятидаги туристик йўл кўрсатгичи. Самарқанд.:
Зарафшон, 2012. 103-б
ѐт
13

dun ѐ' bilan aloqasining yanada kengayishiga, ma’lum va mashhur bo’lishiga olib
kelgan.
O’tmishda nurotaliklar Buyuk ipak yo’lining bir tarmog’i o’tgan
Pashshot(Nurota shahrining g’arbiy qismida bo’lgan. Bugungi kunda savdo
rastalarining o’rni qisman saqlanib qolgan)dagi bozor orqali qorako’l teri, mayiz,
poliz mahsulotlari, marmar buyumlar, qulolchilik namunalari, gilam, bug’doy va
boshqa turli uy-ro’zg’or va hunarmandchilik mahsulotlari bilan savdo kilishgan.
Savdogarlar esa ularni karvon bilan uzoq - uzoqlarga, o’zga yurtlarga etganlar.
Pashshotdagi bozor rastalarining o’rni hali ham saqlanib qolgan. Akademik
Ya.G’ulomovning ta’kidlashicha, Pashshot manzilgohida topilgan ohaktosh va
marmardan yo’nilgan bezaklar
Kushon imperiyasi davriga to’g’ri kelib, I-III asrlarda bu o’lka obod bo’lgan.
Tumanda bir necha joyda – Sentobsoy, To’taksoy, Zulqarnayn qishlog’ida qadimgi
odamlarning toshdagi tasvirlari topilgan.
Nurota shahrining hozirgi joylashuvi ham e’tiborga molik bo’lib, u
O’zbekistonning deyarli o’rtasida joylashgan. Nurota shahridan yurtimizning
g’arbigacha 650 kilometr, sharqigacha 800 kilometr, shimoligacha 350
kilometrdir. Yana bir qiziqarli jihati shundaki, tuman bir tomondan obod vodiylar,
ikkinchi tomondan bepo ѐ
' n cho’llar bilan chegaradosh bo’lib, dehqonlar va
chorvadorning uchrashadigan maskanidir.
O’zbekiston 1991 yilda istiqlolga erishgandan keyin Nurotaning qadimiy
shon – shuhrati yana o’z holiga qayta boshladi. Hozirgi kunda Nurota go’zallashib,
chiroyi tobora ochila ѐ
' tgan navqiron, shu bilan birga qadimiy an’analarni o’zida
saqlagan shahardir.
Insonlar Nurotaning bu sirli va xilvat maskanlariga uzoq asrlardan beri
intilib kelishadi. Muzdek tog’ havosidan simirib, tong pallasida tog’larda
kakarlab sayragan kakliklarning sho’x nag’masidan zavqlanishadi, ona tabiat
qo’ynida orom olishadi. Ayni paytda Nurotaga kela ѐ
' tgan sa ѐ ' hatchi va
zi ѐ
' ratchilarning soni ko’payib bormoqda. Mehmonlar Markaziy Osi ѐ ' ning
14

hamma respublikalaridan, Rossiya, AQSh, Turkiya, Fransiya, Italiya, Gollandiya
va boshqa ko’plab chet mamlakatlardan tashrif buyurishadi. Hozirgacha
Nurotaga 56 mamlakat vakillari kelib ketishgan.
Nurota qadimiy va muqaddas shahar. Nurotaga tashrif buyurgan insonlar
o’z qa’rida necha ming yillik tarixni saqlab kela ѐ' tgan, hali o’z sirlarini batamom
namo ѐ
' n etmagan bu aziz zaminga mehr - muhabbat qo’yishadi.
Tumandagi joy nomlari xilma – xil va rang – barangdir. Ko’pchilikni o’zi
uchun qadrli bo’lgan ko’cha, qishloq, shahar, soy, tog’, koriz va boshqa jug’rofiy
atamalarning qanday paydo bo’lganligi qiziqtiradi, albatta.
Joy nomlari ilmiy tilda toponimlar deyiladi. Toponim yunoncha so’z
bo’lib, topos – joy, onoma – nom so’zlaridan tashkil topgan bo’lib, joy nomi
ma’nosini anglatadi.
Nurota tumanidagi joy nomlari joyning relefi, o’simliklar dun ѐ
' si, tarixiy
– jug’rofiy belgilari, tuproq xususiyati hamda urug’ – avlodlar nomlariga
hamohang tarzda shakllangan.
Tumanda - «obod» so’zi bilan bir nechta joy nomlari mavjud. Masalan:
Adizobod, Cho’ponobod, Haydarobod, Xo’jaobod va boshqalar.
Toponimlar tarkibida uchraydigan rang ko’rsatkichlarini ifodalovchi
Oqtog’, Qoratog’, Qizilqum, Qoraqum, Qizilcha, Oqtosh, Qoratosh, Oqtepa,
Ko’ktepa, Oqmo’la, Qoramo’la atamalari ko’pchilikni tashkil etadi.
Tumandagi jug’rofiy nomlar tarkibida chashma ѐ
' ki buloq nomlari
alohida o’rin tutadi. Masalan, Hyp chashmasi, Buloqi Cho’li, Sovuqbuloq,
Qizilbuloq, Chimbuloq, Toshbuloq, Ko’kbuloq, Qo’shbuloq va hokazo.
Undan tashqari soy nomlari – Darasoy, Orasoy, Bo’tanasoy, Soykechar.
Quduq nomlari – Chuqurquduq, Shamolquduq, Quduqcha, koriz nomlari —
Boshkoriz, Kaltakoriz, Korizcha, Sultonkoriz, Zulmkoriz va boshqalar joyning
tabiiy-jug’rofiy xususiyatlari va boshqa sabablar asosida vujudga kelgan.
Tumanda aholining turmush tarzi, kasb-hunarini ifodalovchi, shuningdek,
avlod ѐ
' ki urug’ atamalari saqlanib qolgan. Masalan: Dukchixo, Ustoxo, Go’rkovo,
15

Ko’zagaron, Qassobo, Ko’nchi, Namatzano, Novvoylar hamda Qo’shtamg’ali,
Sirtsuluv, Xo’jaobod va hokazo.
Nurotada azaldan o’zbek va tojiklar aralash yashab kelgan. Bu hol
mahalliy jug’rofiy nomlarda o’z ifodasini topgan. Shunisi harakterliki, Nurota
shahri va unga ѐ' ndosh qishloqlarda asosan o’zbekcha va tojikcha atamalar, shahar
atrofidagi qishloqlar tomon siljigan sayin aksariyat o’zbekcha qisman tojikcha
so’zlardan tuzilgan atamalar ko’zga tashlanadi.
Bulardan ko’rinib turibdiki, joylarga, urug’larga, suv manbalariga xalq
besabab nom tanlamagan. Jug’rofiy nomlar o’sha joydagi kasbkorga, tabiiy -
jug’rofiy sharoitga xos bo’lgan ma’lum bir ma’noni anglatgan.
Hyp va Nurota taponimining shakllanishi to’g’risida turli fikrlar mavjud.
Aslida Hyp atamasi shaharning shahriston qismidagi chashmaga
nisbatan paydo bo’lgan. Tog’ etagidagi chashmadan bahor va qish oylarida suv
bug’lanib yuqoriga ko’tariladi, ana shy suv bug’iga ertalab qu ѐ
' shning zarrin
nurlari ta’sir etib, xuddi shu yerdan nur ko’tarila ѐ
' tgandek bo’lib ko’rinadi.
Kamalak hosil bo’lib, ѐ
' n atrof nurga chulg’anadi. Buni dastlabki paytda
anglamaganlar. Yerdan nur chiqa ѐ
' tir deb, bu joyni Nur deya ataganlar. Hyp -
arabcha so’z bo’lib, « ѐ
' rug’lik» degan ma’noni anglatadi. Bu to’g’rida shahar
aholisi o’nlab rivoyatlar bilishadi.
Nurotaliklar orasida Iskandar Makedonskiy shahsiga aloqador ko’plab
rivoyatlar yuradi. Bir rivoyatda Iskandar chashmadagi dev-parilarni quvsa, bir
rivoyatda odil musulmon podsho sifatida ta’riflanadi. Bir rivoyatda Iskandar
korizlar qazib qal’a qursa, boshqa rivoyatda yana boshqa voqealar bilan bog’liq
fikrlar aytiladi.
Jumladan Nurota tarixi bilan bog’liq bo’lgan eng qadimiysi sanalagan bir
rivoyatni keltirishni joiz bildik. Mazkur rivoyat xalq orasida Nur shahriga Iskandar
Zulqarnayn asos solganligi to’g’risida bashorat qiladi. Tarixdan hech narsani
o’chirib bo’lmaydi. Ajdodlarimizning yashash tarzini, ularning jasoratini
ko’rsatuvchi, bo’lib o’tgan voqealar bitiklarda, ѐ
' dnomalarda, rivoyatlarda bizgacha
16

yetib kelgan. Eng muximi ularni to’g’ri tahlil qilish, to’g’ri ilmiy xulosa
chiqarishdir.
Eramizdan avvalgi 329 yil bahorda Iskandarning qo’shinlari O’rta Osi ѐ'
hududida paydo bo’ldi. Mahalliy xalq sug’d bahodiri Spitamen boshchiligida
bosqinchilarga qarshi kurashga otlandi. Rivoyatlarga
Karaganda, Spitamen pahlavon Si ѐ
' vush avlodidan bo’lgan ekan. Bosqinchilarga
qarshi sug’diylar, baqtriyaliklar, usrushonlar, saklar, daxlar va boshqa O’rta Osi ѐ
'
xalqlari Spitamen atrofiga birlashdilar. Tez orada massagetlar ham yunonlarga
qarshi kurasha ѐ
' tgan ozodlik jangchilari safiga kelib ko’shildi. O’rta Osi ѐ ' dagi
harbiy harakat Iskandar uchun sarosimali bo’ldi. Chunki u shuncha yerni bosib
olib, bunchalik qarshilikka uchramagan edi. Samarqanddagi garnizoni Spitamen
tomonidan qamal qilindi. Iskandar Spitamenga qarshi Farnux ismli lashkarboshini
yubordi. O’zi zsa Sirdar ѐ
' bo’yida yashaydigan saklar bilan qirg’inbarot urushlar
olib bordi va Sirdar ѐ
' ѐ ' qasida shahar-qo’rg’on qurishga kirishdi. Qurilish
shunchalik tez olib borildiki, 17 kun deganda qal’a, uylar qariyb tay ѐ
' r bo’ldi. Bu
qal’aga u o’z askarlarini, yarador bo’lganlarni va asir olganlarni joylashtirdi.
Aleksandr (Iskandar) unga qarshi kurashga otlangan 120 ming sug’diylarni
qatl qildi, baktriyaliklarni jazoladi, ikkinchi marta bosh ko’targan sug’diylarni asir
oldi, kerakli joylarda shahar-qo’rg’onlar qurib, unda asirlarni saqladi.
Iskandar Samarqand va hozirgi Xo’jand orasida yashagan
ustrushonlar bilan bo’lgan tengsiz jangda 30 ming mahalliy xalqning atigi 8 mingini
tirik qoldirdi. Tog’liklarning ko’pchiligi asir tushmaslik uchun qoyalardan pastga
sakrab xalok bo’ldilar.
Miloddan avvalgi 328 yilda sug’diylar, baktriyaliklar bilan bo’lgan
janglarda Iskandar ko’plab mahalliy xalqlarning qo’rg’onlarini yer bilan yakson
qildi va harbiy strategik jihatdan qulay bo’lgan joylarga yangi shahar-qo’rg’onlar
qurdi. Bu shahar-qo’rg’onlarda urushga qatnasha olmaydigan yunonlar,
makedoniyaliklar bilan birga Iskandarga bo’ysungan mahalliy aholi ham yashay
boshladi. Iskandarning maqsadi osi ѐ
' liklar bilan yevropaliklarni aralashtirib, yangi
17

shaharlar barpo qilib, O’rta Osi ѐ' da harbiy sarkarda sifatida nom qoldirish, balki
o’zi qurdirgan shaharqo’rg’onlar orqali nomini abadiylashgirish edi. Nurotada
qurilgan «Iskandariy qal’a»si hamda Nurota aholisi orasida uchraydigan moviy
ko’z insonlar yuqoridagi fikrlarga misoldir.
Iskandar Zulqarnayn uch yillik qonli urushlar mobaynida Sug’di ѐ
' na va
Baqtriyaning ko’p aholisini qirib tashladi.
G’arb va Sharqni egallagan, eramizdan avvalgi 323 yilda vafot etgan
Aleksandr Makedonskiydan bo’lak Iskandarni tarix bilmaydi. Iskandarning O’rta
Osi ѐ
' ga yurishi bilan bog’liq bo’lgan tarixiy voqealar O’rta Osi ѐ ' ѐ' zma manbalarida
turli sabablarga ko’ra saqlanib qolmagan. Lekin obrazi xalq og’zaki ijodida
Iskandar Zulqarnayn azaldan tasvirlab kelingan. Aytishlaricha, Iskandarga avval
katta qishloq-Jadir bekligi qo’shinlari qarshi chiqishgan. Jaxli chiqqan Iskandar
ularni qirib, to Nurotagacha quvib kelgan. Jadirdan toki Nurotagacha cho’zilgan
changalzorlar o’sha shahid bo’lgan jangchilar qoni to’qilgan joylardan o’sib
chiqqan ekan.
Nurota begi buni ko’rib, jangsiz taslim bo’lgan ekan.
Iskandarning o’limi hakida ham nurotaliklar tilida bir qancha rivoyat
mavjud:
...Iskandarni beto’xtov jangu jadallar toliqtirib qo’ygandi. O’zga yurtlarda
olib bora ѐ
' tgan qonli urushlardan u bezib, uzokda qolib ketgan vatanini sog’ina
boshladi. Bir kechasi Iskandar tush ko’rdi. Tushida unga Azroil aytarmish: ―Ey
Iskandari zamon! Sening ajaling yaqin. Qachonki osting va ustingda temir
bo’lganda sening kuning bitadi . Ertasiga Iskandar o’zini
‖ ѐ ' mon seza boshlabdi.
Hatto otda ham yurolmabdi. Uni ot qo’shilgan bir temir aravaga ѐ
' tkizib
qo’yishibdi. Lashkarboshilardan biri Iskandar qu ѐ
' sh tig’idan loxas bo’lmasin deb,
uning ustini temir qalqoni bilan ѐ
' pib qo’yibdi. Shunda Iskandarning ѐ ' diga kechasi
ko’rgan tushi kelibdi. Iskandar miyig’ida kulib o’ylabdi: Yo tavba! Rostdanham
umrim tugaganga o’xshaydi. Ostimda temir, ustimda temir, xuddi tushimning
18

o’zginasi, o’sha kuni Iskandar olamdan o’tibdi. Uni Zulkarnayn qishlog’iga dafn
etibdilar (Bu qishloq Nurotadan 3 km janubda.).
Bu albatta tarixiy hakiqatdan uzoq bo’lgan afsona, xalqning esa shunga
ishongisi keladi.
Mahalliy xal o’z shahrini ―Nurota (―Nurato ), o’zlarini ―nuratoyi‖ ‖ ‖
deydi. Ato arab va fors tillarida ―baxsh etmoq , ―in’om etmoq
‖ ‖ ma’nolarini
anglatib, chashma ya’ni nur chashmasi o’z qon tomirlari - ariqlari orqali bu
shaharga jon ato etgan degan fikr haqiqatga yaqindir. Undan tashqari ato so’zi
mahalliy aholi fonetikasiga xos bo’lib, shahardagi Sayyidato, Nurgulato atamalari
xuddi Nurato singari talaffuz qilinadi.
Aslida Nurga zi ѐ
' ratga kelgan zi ѐ ' ratchilar tilida Hyp ota, ya’ni nur
chashmasi soxilida dafn etilgan avli ѐ
' , Nurda islom dinining targ’ibotchisi IX – X
asrlarda yashagan Shayx Abul Hasan Nuriy (Nur bobo) zi ѐ
' ratiga keluvchilar tilida
Nurota nomi paydo bo’lgan edi. Nurota nomi bilan mashxur bo’lgan olim, ya’ni
ota Shayx Abul Hasan Nuriy haqida Faridaddin Attor o’zining ―Tazkiratul –
Avli ѐ
' , Alisher Navoiy ―Nasoyimul – muhabbat asarlarida o’z fikrlarini ‖ ‖ ѐ ' zib
qoldirganlar. Nurota so’zi shahar tevarak atrofida istiqomat qiladigan turkiy elatlar
hamda har yili shaharga oqib keladigan ko’p sonli sa ѐ
' hatchilar tilida Nurda dafn
etilgan otaning zi ѐ
' ratiga, ya’ni Nurotaga (avli ѐ ' ga) keldik deya aytilish natijasida
shakllangan va keyinchalik shahar ham Nurota deb atalavergan.
Shuni ta’kidlab o’tish joizki, Nurota atamasi dastlab shaharning nomi
emas, balki muqaddas qabrda dafn etilgan avli ѐ
' ota - Shayx Abul Hasan Nuriyning
nomi bo’lgan. Keyinchalik shaharning nomi ham Nurota deyilgan.
Shayx Abul Hasan Nuriy IX asrda Nur(Nurota)da yashagan va faoliyat
ko’rsatgan mashhur diniy arbobdir. U islom ta’limotini Nurda targ’ib etgan, xalq
orasida islomiy fikr yurgizgan, yagona Olloxga itoat to’g’risida tarbiya bergan
dastlabki ruhoniydir. Shayx Abul Hasan har tomonlama mahalliy xalq hurmatini
qozonganligidan o’zining oliy darajadagi olamni bilish to’g’risidagi islomiy bilimi
va nihoyatda hoksor, kamtarligi bilan boshqalarga ibrat bo’lganligidan
19

ajdodlarimiz bu aziz insonni o’zi uchun muqaddas bo’lgan joyga – Nur chashmasi
sohiliga dafn etgan, qabrini obod qilgan va uni zi ѐ' rat qilib, eslashni savob ish deb
hisoblagan.
Shayx Abul Hasan Nuriy haqida ma’lumot to’plash jara ѐ
' nida ko’plab
tarixiy manbalarda keltirilgan ma’lumotlar bilan tanishib, o’qib o’rganildi.
Abduraxmon Jomiyning ―Nafahot ul-uns min hazrot ul-quds (―Pok zotlar
‖
tomonidan esgan do’stlik shabadalari ) tazkirasi o’rganildi va bu tarixiy asarda
‖
Shayx Abul Hasan Nuriy 616 ta donishmandlarning biri sifatida nomi zikr etilib,
quyidagicha ma’lumot keltiriladi: Shayx Abul
Hasan Nuriy keyingi tabaqadan bo’lib uning asli ismi Ahmad ibn Muhammad. U
Hirot, Marv, Bag’dod orasidagi shaharda yashagan va yuqorida nomlari islom
olamida mashxur bo’lgan ahli donishlar bilan suhbatlashgan va ko’rishgan. 7

Shayx Abul Hasan Nuriy haqida Farididdin Attorning ―Tazkiratul avli ѐ
' ‖
asarida quyidagi ma’lumot mavjud: ―Shayx Abul Xusayn Nuriy, qoddasallohu
ruhahul aziz, kutbi zamon edi. Uni Amir ul-kulub va Qomar us-so’fiya(qalblar
amiri va tasavvuf oyi) der edilar. Sirri Saqotiyning muridi edi. Nuriy deb
‖
atalishning sababi — qorong’uda so’z aytsa, muborak og’zidan nur chiqar edi.
Sahroda bir savmaasi(ibodatgohi) bor edi. Ibodat qilar ekan, kechasi undan
nur balkar edi. O’zining yuzi ham porloq - nurli edi. Oq rangli, oq soqolli Nuroniy
bir pir edi.
Hazrati Axmad Harroz der ediki, ―Husayn kabi toat qilguvchi kishini
ko’rmadim .
‖
-Junayddan ham ortiqmi? - dedilar.
-Uning xoli boshqa, buning holi boshqa. Zero, har kimning bir turli
muoamalasi bo’lur. Ularning Alloxdan boshqa zot bilmas, - dedi .
‖ 8

Yuqoridagi ma’lumotlar shuni ko’rsatadiki, haqiqattan ham Nur chashmasi
soxilida dafn etilgan Shayx Abul Hasan Nuriy tobeinlardan biri bo’lib,
7 Шавкат Исмоилзода. Нурота тарихидан сахифалар. –Т.:Уздавматбуотли нашри
ѐ'ти, 2010. 20-б ѐт.
8 Фаридиддин Аттор. Тазкират-ул авли
ѐ'. Мирзо К ѐнжаб ѐк таржимаси. -Т.: ЎзМЭ нашри ѐ'ти,
1997. 100-б
ѐт .

20

shahrimizda islom dinini tarqatishda beqi ѐ' s xizmat qilgan. Shayx Abul Hasan
Nuriy payg’ambar avlodi vakillaridandir. Avli ѐ
' ning Nuriy taxallusi esa shaharga
nisbat, shayx esa o’sha davrda olim, donish insonlar nomiga qo’shib aytilgan.
Shayx Abul Hasan Nuriy tarixini yig’ib yurish davrida Nurotadagi
Chashma muzeyida saqlani ѐ
' tgan ―Sangi salavot da ‖ ѐ ' zilgan ―Durudi toj , ya’ni ‖
Muhammad payg’ambarning sifatlari ba ѐ
' n etilgan lavxa atrofidagi fors – tojikcha
bitiklarga e’tibor berdik, unda quydagi ma’lumotlar keltirilgan. ―Nurotaning
oxirgi miri Rahmatillo Ho’ja topshirig’iga binoan ushbu ―Durudi Mustafo
‖
marmar toshiga bitildi. Bu zamzamsifat chashma soxilidagi avli ѐ
' Abul Xasan
xokini tavof qilish kimga nasib etsa ushbu salavotni o’qib duo qilsin. Ollohning
elchisi Muhammad hurmati kimiki Ollohdan neki tilasa Olloh unga shuni ato etsin.
Xatlonlik kotib ushbu ―Durudi Mustafo ni 1337 hijriyda
‖ ѐ ' zib tugatdi. Ushbu
―Salavot – Yodnoma 1918 — 1919 yillar o’rtasida
‖ ѐ ' zilgan va Shayx Abul Hasan
to’g’risida aytilgan yuqoridagi fikrlarni to’ldiradi. 9

Shayx Abul Hasan Nuriy 907 milodiy yilida vafot etganlar. Shayx Abul
Hasan Nuriy islom olamida mashhur bo’lgan ko’nlab avli ѐ
' lar qatorida turgan
alloma. Bobolarning aytishicha, avli ѐ
' lar Ollohga yakin kishilar bo’lib, insonlar va
xudo orasida vositachidirlar. Nurbobo Ollohning yagonaligini tan olib, uning
zi ѐ
' ratiga kelganlarga ruhiy kuch quvvat, nur berar ekanlar.
Nurotadagi me’moriy ѐ
' dgorliklar asosan shayboniylar davrining mahsulidir
va keyingi davrlarda ya’ni mang’itlar sulolasi xukmronlik qilgan vaqtda
ta’mirlangan. Narshaxiyning ѐ
' zishicha, Nurda jome’ masjidi va rabotlar bo’lgan.
Zi ѐ
' ratga keluvchilarning asosiy qismi Buxoro aholisi, shuningdek, boshqa
joylardan ham bu yerga ko’plab kishilar tashrif buyurishgan. Hozirgi vaqtda ham
bu yerga keluvchilarning aksariyati Buxoro va uning atrofidandir. Narshaxiy Hyp
zi ѐ
' ratiga borib qaytganlarni hojilar fazilatiga ega bo’lishi to’g’risida ham ѐ ' zib
qoldirgan. Nurning zi ѐ
' ratgoh bo’lishi unda muqaddas qadamjolarning mavjudligi
bilan bog’liqdir. Muqaddas buloq, baliqlar, tarixiy obidalar, Sayyid ad- Din Abul
9 Шавкат Исмоилзода. Ўша асар. 20-б
ѐт.

21

Hasan Nuriy singari tarixiy shaxslarning qabrlari mavjudligi, shuningdek arablar
istilosi davrida Movarounnaxrga kelib qolgan va shu tuprokda foniylikdan
boqiylikka ketgan hamda Nurda dafn etilgan tobeinlar qabrlari borligi shundan
dalolat beradi.
Yanada qadimgiroq tarixga, Nurota shahrining paydo bo’lgan davriga
nazar tashlaydigan bo’lsak, hozirgi Nurota hududlari qadimgi Sug’d (Sug’di ѐ' na)
davlati tarkibiga kirgan. So’nggi yillarda olib borilgan tadqiqotlar natijalariga
ko’ra, miloddan avvalgi VII-IV asrlarda Sug’di ѐ
' na davlatining chegarasi g’arbda
Buxoro vohasi, sharqda Hisor tog’lari, janubda Qashqadar ѐ
' ning quyi oqimi va
Ko’hitang adirlari, shimolda esa Nurota tog’adirlari bilan chegaralangan.
Nurota xuddi Avli ѐ
' ota, Cho’ponota, Zangiota singari diniy,
muqaddaslashtirilgan joy nomidir. Hozirgi kunlarda Nurato va Nurota atamalari
baravar ishlatiladi.
Nurota go’zal tog’lar orasida joylashgan maskan. Uning bepo ѐ
' n yaylovlari,
bahor oylarida qip - qizil lolalarga burkanadigan qir - adirlari, so’lim bog’lari
betakrordir. Nurotaning ko’p sonli buloqlari, chashmalari yilning to’rt faslida ham
sizib ѐ
' tadi. Shimol tomoni cho’lga tutash yam-yashil Nur vohasida buloq va
chashmalar asosiy ha ѐ
' t manbai hisoblanadi.
Nurota dilbar va dilkusho o’lka bo’lib, uning havosi musaffo, suvi esa
shifobaxshdir. Ona tabiat xuddi bu afsonaviy di ѐ
' rni yaratganu, ѐ ' mon ko’zdan
asrash uchun uning atrofini tog’lar bilan o’rab qo’yganday.
Nurota o’zining chashmalari, serjilo qorako’l terilari, kamalak nusxa
marmari, o’zining qadimiy madaniyati bilan jahonga ma’lum va mashxurdir.
O’zbekistan ne’matlari ichida ayniksa uning shirin-shakar qovun-tarvuzlari, uzum
va mayizlari tansiq.

I 2. Nurotaning tarixiy joylashuvi
O’zbekistondagi qishloq va mahallalar yanada obodonlashib, shaharlar
yanada ko’rkamlashib bora ѐ
' tgan bir sharoitda ularning o’tmish tarixi va
madaniyatiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Nurota tumani O’zbekistan
22

Respublikasining deyarli qoq o’rtasida, Navoiy viloyatining shimolisharqida
joylashgan kattakon hududlardan biri. Uni shimoli-sharqdan Jizzax, janubi-sharq
va sharqdan Samarqand viloyatlari o’rab turadi. G’arb va janubi-g’arbdan Navoiy
viloyatining boshqa tumanlari bilan chegaradosh. Nurota tumani 40 28» va 41 20»
shimoliy kengliklar, 65 40» va 66 48» sharqiy uzunliklar orasida joylashgan.
Xuddi shu kengliklarda jahonning AQSh, Portugaliya, Ispaniya, Italiya, Albaniya,
Gresiya, Xitoy, Koreya va Yaponiya singari yirik davlatlari joylashgan. Ularning
ko’pchiligi dengiz bo’yi mamlakatlari bo’lib, iqlimi nam va issikdir. Nurota esa
materik ichkarisidagi iqlimi quruq, kontinental o’lkadir. Qishda -39 gacha sovuk,
ѐ' zda esa +46 gacha issiq bo’ladi. O’rtacha yillik ѐ ' g’in 200-250 millimetrni tashkil
etadi.
Tuman xududi kattaligi jihatidan O’zbekistonning yirik tumanlaridan biri
sanaladi. U shimoldan janubga tomon qariyb 68 km, g’arbdan sharqqa tomon 95
kilometrgacha cho’zilgan. Yer maydoni 6549 km.kv. bo’lib, chegaralarining
umumiy uzunligi 500 kilometrdan ortadi. Bu chegaralarning aksariyat qismi
tog’lardan, katta qismi Qizilqum qumliklari, sho’rxoklar hamda Haydarko’l suvlari
orqali o’tadi. Uning g’arbiy qismi tekislik, shimoliy qismi Haydarko’l, sharqiy
qismi esa Nurota tog’lari va Nurota tekisligi, janubi Oqtov tog’lari va uning
tarmog’i Qoratov orqali o’tgan.
Yurtimizning boy tarixga ega bo’lgan Nurota shahri geografik jihatdan
O’zbekistonning markazida joylashgan bo’lib, Hypota tumani shimoli-sharqdan
Jizzax, janubi-sharq va sharqdan Samarkand viloyatlari, g’arb va janubi-garbdan
Navoiy viloyatining boshqa tumanlari bilan chegaradoshdir. Tuman markazi
bo’lmish Nurota shahri o’ziga xos boy va betakror tabiati, zilol hamda muqaddas
buloqlari bilan mashhur. Shu bilan birga shaharning tarixi ham uzoq o’tmishga
borib taqaladi.
Hypota ѐ
' ki «Nuri Buxoro» nomi bilan tarix sahifalaridan o’rin olgan
mazkur tarixiy shahar haqida Abu Bakr Muhammad Narshaxiy ma’lumot berib,
uni Buxoro tarkibidagi tarixiy joy sifatida qayd etadi. Narshaxiyning «Buxoro
23

tarixi» asarining «Buxoro va unga qo’shiladigan joylar» faslida Nurota haqidagi
quyidagi fikrlar mavjud:
«Nur katta joy. Unda Masjidi jome’ bor; u ko’pgina rabotlarga ega. Buxoro
va boshqa joylarning odamlari har yili zi ѐ' rat uchun u yerga boradilar. Buxoro
aholisi bu ishda ko’p mubolag’a qiladilar; Hyp zi ѐ
' ratiga borgan kishi haj kilgan
[kishining] fazilatiga ega bo’ladi; u zi ѐ
' ratdan qaytib kelganida tabarruk joydan
kelganligi sababli shaharni havoza band qilib bezatadilar. Bu Nurni boshqa
viloyatlarda Nuri Buxoro deb ataydilar. Tobeinlardan ko’p kishilar u yerga dafn
etilganlar, Xudo ularning hammalaridan to qi ѐ
' matgacha rozi bo’lsin. 10

Narshaxiy IX-X asrlarda yashab o’tganligini nazarda tutadigan bo’lsak va
uning bu hudud haqida o’sha davrda ma’lumotlar ѐ
' zib qoldirilganligini hisobga
olsak, u holda Nurning qadimiyligiga shak-shubha qolmaydi. O’sha davrda ham
bu maskan zi ѐ
' ratchilar tashrif buyuradigan qadamjo bo’lgan. Zi ѐ ' ratgohning
g’arbiy qismidagi muqaddas chashma va chashmadagi muqaddas hisoblangan
baliqlar kishi e’tiborini o’ziga tortadi. Buloqdan yuqorida, uning g’arbiy
burchagida sag’ana va qabrtosh qo’yilgan. Bu ѐ
' dgorlik Nuriy nisbasi bilan
mashhur Sayyid ad-Din Abul Hasanga tegishli.
Narshaxiyning ѐ
' zishicha, Nurotada jome’ masjidi va rabotlar bo’lgan.
Zi ѐ
' ratga keluvchilarning asosiy qismi Buxoro aholisi, shuningdek, boshqa
joylardan ham bu yerga ko’plab kishilar tashrif buyurishgan. Hozirgi vaqtda ham
bu yerga keluvchilarning aksariyati Buxoro va uning atrofidandir. Narshaxiy Hyp
zi ѐ
' ratiga borib qaytganlarni hojilar fazilatiga ega bo’lishi to’g’risida ham ѐ ' zib
qoldirgan. Nurning zi ѐ
' ratgoh bo’lishi unda muqaddas qadamjolarning mavjudligi
bilan bog’likdir.
Muqaddas buloq, baliqlar, tarixiy obidalar, Sayyid ad-Din Abul Hasan Nuriy
singari tarixiy shaxslarning qabrlari mavjudligi, shuningdek arablar istilosi davrida
Movarounnaxrga kelib qolgan va shu tuprokda foniylikdan boqiylikka ketgan
hamda Nurda dafn etilgan tobeinlar qabrlari borligi shundan dalolat beradi.
10 Наршахий. Бухоро тарихи. Форс-тожик тилидан А. Расулов таржимаси. Тошк
ѐнт.: Фан, 1966. 20-б ѐт
24

Nurning qadimiy tarixini Iskandar Makedonskiy istilosi bilan bog’lashadi.
Hyp atrofidagi qishloqlardan birida uning va onasining ramziy maqbarasi mavjud
va bu joy ham muqaddas zi ѐ' ratgoh sanaladi. Biroq makedoniyalik istilochining
Nurga asos solganligi haqida aniq dalillar yo’q, faqat rivoyatlar, xalq og’zaki ijodi
mahsuli bo’lgan ayrim uzuk-yuluq afsonaviy hikoyalar mavjud.
Ta’kidlash joizki, turli davrlarga oid ѐ
' zma manbalarda va rivoyatlarda
Nurotaning qadimiyligi haqida so’z yuritilsada, shahar va uning atroflari tarixi
ilmiy jihatdan yetarlicha o’rganilmagan. XX asr 50yillarining boshlarida akademik
Ya.G’.G’ulomov boshchiligidagi ilmiy guruxning qisqa muddatli ilmiy izlanishlari
hamda keyinchalik O’zbekiston FA Arxeologiya institutining ilmiy xodimi
O.M.Rostovsev olib borgan tadqiqotlar bu sohaga biroz oydinlik kiritdi. Mening
qisqa muddatli Nurota va uning atroflarida olib borgan kuzutlarim va suruv –
surishturuvlarim bu hududda keng ko’lamdagi tarixiy arxeologik tadqiqotlar olib
borish zarurligini ko’rsatadi.
Avvalo, shaharning nomlanishi haqida... Nurota shahri o’rta asrlarda
―Nur , ―Nuri Buxoro nomlari bilan mashhur bo’lgan. O’rta asrlar muarrixlari
‖ ‖
Narshaxiy, Juvayniy, Istaxriy asarlarida ko’hna shahar Hyp deb tilga olingan.
―Nur atamasi ko’hna shaharning shahriston qismidagi chashmaga nisbatan
‖
paydo bo’lganligi ehtimoldan xoli emas. Chunki tog’ etagidagi chashmadan bahor
va qish oylarida suv bug’lanib yuqoriga ko’tarilib turadi. Bu suv bug’iga ertalab
qu ѐ
' sh nurlari ta’sir etib kamalak hosil bo’ladi va go’ ѐ ' ki yerdan nur
ko’tarila ѐ
' tgandek ko’rinadi..
Yanada qadimgiroq tarixga, Nurota shahrining paydo bo’lgan davriga
nazar tashlaydigan bo’lsak, hozirgi Nurota hududlari qadimgi Sug’d (Sug’di ѐ
' na)
davlati tarkibiga kirgan. So’nggi yillarda olib borilgan tadqiqotlar natijalariga
ko’ra, miloddan avvalgi VII-IV asrlarda Sug’di ѐ
' na davlatining chegarasi g’arbda
Buxoro vohasi, sharqda Hisor tog’lari, janubda Qashqadar ѐ
' ning quyi oqimi va
Ko’hitang adirlari, shimolda esa Nurota tog’adirlari bilan chegaralangan bo’lishi
mumkin. Qadimgi davrda O’rta Osi ѐ
' ning ijtimoiy-iqtisodiy va si ѐ ' siy ha ѐ ' tida
25

muhim o’rin egallagan Sug’di ѐ' na davlati turli manbalarda Sug’d, So’g’d, Sug’ud
nomlari ostida eslatib o’tiladi. Bu nomlarning kelib chiqishi va ularning manosi
haqida turli fikrlar mavjud.
O’rta asrlarda arabiy, forsiy, turkiy manbalarda mamlakat nomi Sug’d
shaklida qo’llaniladi. ―Sug’d so’zini ma’nosi fanda turlicha talqin qilib kelinadi.
‖
Masalan, tadqiqotchi V. Tomashsk bu so’zni So’ch//So’z – ―kuymoq, ѐ
' nmoq,
porlamoq deb izohlagan. Bundan Sug’dni ―Muqaddas ilohiy olov (Zardushtiylik
‖
tasavvuriga ko’ra) bilan poklangan yer kabi ma’noda talqin etnshga harakat
‖
qilingan. Professor M. Isxoqovning fikriga ko’ra, Sug’d so’zi sernam, unumdor
yer deb tushuniladi. Bunga hozirga qadar pastlik, suv yig’iladigan yer ―Sug’d,
Sug’ut deb atalishini dalil qilib ko’rsatish mumkin.
‖
―Avesto kitobida Sug’d mamlakat nomi sifatida bir marta uchraydi.
‖
―Ardvisura Yashti (―Obon Yasht ) va Ardvi (Amudar
‖ ‖ ѐ ' ) Ishkata, Paruta, Mouri,
Sug’uda va Xvarazm tomon ha ѐ
' tbaxsh suvlarini eltadi, deya ta’kidalanadi.
―Avesto ning Videvdat naslida esa Axuramazda yaratgan ezgu yurtlardan biri
‖
Gava deyiladi va u yerda sug’dlar yashaydi, deb ko’rsatiladi. 11

Agar qadimgi o’lkalar, viloyatlar nomlari ko’p hollarda ular hududidagi
tog’lar, dar ѐ
' lar, ko’llar, qal’alarning nomlaridan olinganligiga e’tibor qaratsak,
Sug’di ѐ
' na ham o’z xududlaridagi biror joy nomini olmaganmikin, degan fikr
tug’iladi. Nurli va hosildor o’lka bo’lgan Nurota aynan mana shu joyga to’g’ri
kelishi mumkin. Ammo, bu fikrni asoslash uchun hali ko’pgina ilmiy tadqiqotlar
kerak bo’ladi.
Qadimgi tariximizni tiklash uchun qimmatli ma’lumotlar beruvchi ilk ѐ
' zma
manbalar – ―Avesto , ahamoniylar mixxat
‖ ѐ ' zuvlari hamda yunon va rim
tarixchilarining asarlarida Sug’di ѐ
' na va sug’diylar haqida ma’lumotlar berilsa-da,
ularda aynan Nurota haqida ma’lumotlar uchramaydi. Hozirgi kungacha olib
borilgan arxeologik tadqiqotlar ham Nurotaning ahamoniylar ѐ
' ki yunon –
makedonlar davriga oid madaniy qatlamlari aniqlanmagan. Bu hududlarda jiddiy
11 Ражабоб К, Абди
ѐва 3 . Нурота //Ўзб ѐкистон мнллий энциклоп ѐдиси. Т.6. -Т.: ЎзМЭ нашрк ѐ'ти, 2001. 419-
б
ѐт.
26

arxeologik tadqiqotlar olib borish va bu tadqiqotlar natijasida Nurota shahri ѐ' shini
aniqlash zarurati ham aynan mana shu holat bilan belgilanadi.
Baqtriya, Xorazm, Marg’i ѐ
' na va Sug’di ѐ ' na hududlaridan Ahmoniylar
davriga oid sug’orish inshootlarining izlari aniqlangan. Ko’pchilik tadqiqotlarning
fikricha, tog’ oldi tekisliklari va dasht hududlarini sug’orishda ishlatilgan korizlar -
yer osti kanallari aynan mana shu davrda paydo bo’lgan. Xususan, Polibiy
salavkiylar podshosi Antiox III ning Parfiya dashtlari orqali o’tgan harbiy
yurishlari haqida ma’lumot berganda ushbu dasht hududlari bir qancha quduqlari
bo’lgan yer osti kanallari orqali sug’orilib, bu kanallar «forslar davrida» bun ѐ
' d
etilgani haqida ѐ
' zadi.
O’zbekistonning mana shunday murakkab sug’orish inshootlaridan
foydalanilgan tumanlaridan biri Nurotadir. Bu yerda korizlardan hozirgi kunda
ham foydalaniladi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, koriz - yer osti suv inshootidir.
Bunday sug’orish inshootini qurish nihoyatda og’ir va murakkab bo’lgan. U
mashaqqatli qo’l mehnatidan tashqari yer osti suvlarining to’planadigan qatlami,
yil mavsumlarida bu suvlar sathida ro’y beradigan o’zgarishlar va koriz
chiqariladigan joy relefidagi nishablikni juda aniq belgilashni talab etadi. Nurotada
hozirgi kunda yer yuzasiga suv chiqarib turgan koriz «Kalta koriz» deb nomlanib,
unda 50ta quduq bor. Bu yerda yuzaki tekshiruv o’tkazgan kishi ham qadimgi
dehqonlar mehnati va san’atiga qoyil qolmay iloji yo’q.
Sug’orilishning koriz usuli miloddan avvalgi VII-IV asrlarda tog’ oldi
tekisliklari va dashtlarida keng foydalanilganiga e’tibor qaratsak, Nurota atroflari
axmoniylar davrida ѐ
' k o’troq aholi tomonidan o’zlashtirila boshlanganligini
kuzatish mumkin. Nurotalik qadimgi bobodehqonlar ancha murakkab bo’lishiga
qaramay ushbu sug’orish usulidan foydalanganlar. Bu suvlar yetib kelgan joylarda
esa yerlarni o’zlashtirib turar-joylar va manzilgohlar barpo etganlari shubhasizdir.
Mazkur ilmiy ishni ѐ
' zishda Nurota qal’asi, shahar devori deb taxmin
qilina ѐ
' tgan Devori Pirosta hamda Nurota atrofidagi Pashshot qal’asi qoldiqlarida
kuzatish ishlarini olib borish bordim. Nurota qal’asi uning atrofidan topilgan
27

soplarning ѐ' shi dastlabki xulosalarga ko’ra sopollarning eng qadimgisi milodiy IV-
V asrlarga oiddir. Yanada qadimgiroq deb taxmin qilina ѐ
' tgan sopollar esa qi ѐ ' siy
o’rganishni talab etadi.
Nurota qal’asining tuzilishi, devorlar va ulardagi minoralar (burj) qisman
tadqiq etildi. Qal’a devorining ichki yo’laklariga eltuvchi kirish yo’llari (mahalliy
aholi ularni g’orlar deb tasavvur qiladi) saqlanib qolgan. Qal’a devori paxsa
asosida xom g’ishtdan qad ko’targan hamda vaqti-vaqti bilan ta’mirlab turilgan.
Xom g’ishtlarning o’lchamlari
Sug’di ѐ
' nadagi miloddan avvalgi VI-IV asrlarga oid Uzunqir, Yerqo’rgon,
Chordara kabi ѐ
' dgorliklardagi g’ishtlarga ancha yakin ekanligi aniqlangan. Bular
hozircha dastlabki xulosalar bo’lib, aniq xulosalar berish uchun jiddiy tadqiqotlar
o’tkazish zarur.
Nurota ustidan Buyuk ipak yo’lining bir tarmog’i o’tgan. U o’tmishda
harbiy-strategik ahamiyatga ega bo’lib, yirik savdo markazi ham hisoblangan. Hyp
qal’asi qadimdan Jizzaxdan so’ng Buxoro va Samarkand vohasiga kirish uchun
ikkinchi darvoza hisoblangan. Nurota Buxoro vohasining shimoldagi chekka
shahar bo’lib, madaniy o’troq aholi va ko’chmanchi xalqlar yashaydigan hudud
chegarasida joylashgan. 12

Nurotaning islom davri tarixi haqida manbalarda kengroq ѐ
' ri- tilgan va
uzoq moziydagi voqea va jara ѐ
' nlar shu joy bilan aloqadordir. Uning o’tmishiga
e’tibor qaratadigan bo’lsak, bu yerda Saljuqbekning o’g’illari qo’nim topishgan.
Ibn al-Asir (1160-1234)ning ѐ
' zishicha, Saljuqbek 107 ѐ ' sh (ba’zi
manbalarda 100) ѐ
' shga kirib vafot etgan. Uning vafotidan so’ng o’g’illari:
Mikoil, Muso, Arslon (Isroil) kabi amirlar boshchiligidagi saljuqiylar
Jand va Yangikent atroflaridan ayrim hukmdorlar bilan kelisha olmagan,
Somoniylar davlatining ijozati bilan Zarafshon vodiysidagi Nuri Buxoro (Nurota)
atroflarida ko’chib yurganlar (X asr oxirlari). Gardaziy
(XI asr) o’z asarida so’nggi somoniy Muntasirning qoraxoniylardan Nasr
Ilekxonga qarshi olib borgan kurashiga 1003-1004 yillarda saljuqiylar ѐ
' rdam
12 Ражабов
Қ. Салжук /Ўзб
ѐкистон миллнй энциклоп ѐдияси. Т.7. —Т.: УзМЭ нашри ѐ'ти, 2004. 443-б ѐт
28

berganligini ta’kidlaydi. Saljuqbekning avlodlari - Mikoilning o’g’illari:
To’g’rulbek va Chag’ribek XI asr 30-yillarida saljuqlar- o’g’uzlarning harakatiga
boshchilik qilib, Saljuqiylar davlatini tuzishgan. Nurota qal’asi ko’plab lashkar va
aholini o’z himoyasiga olgan.
Somoniylarning dushman tomonidan tor-mor etilgan oxirgi vakili Muntasir
Nurotaga kelib joylashgan va 1004 yilga kelib Dabusiyadagi dushmanga qarshi
hujum uyushtirgan.
Somoniylarning so’nggi amiri Muntasir Buxoroni egallab olgan
dushmanlaridan mag’lub bo’lganidan so’ng, o’z harbiy kuchlarining
qolganqutganlari bilan Nurotaga kelib, mustahkamlanib olgan va shu yerdan turib
Dabusiya qal’asida joylashib olgan raqibiga hujum qilgan.
Jamol al-Qarshining ―Mulxakat as-surax asaridagi ma’lumotlarda ‖
keltirilishicha, Nurota atroflaridagi saljuqiylar Buxoro amiri tomonidan haydalgan.
Lekin haqiqatda saljuqiylar qoraxoniylar siquvi ostida bu joylarni keyinchalik tark
etganlar.
O’g’uz turklari Nurota vohasidan avval Xuroson, so’ngra Kichik Osi ѐ
'
yarim oroliga borib o’rnashgan va Saljukiylar davlatiga 1038 yilda asos solgan.
Tadqiqochilarning fikricha, Nurota qal’asi O’rta Osi ѐ
' da islomga qadar
qurilgan antik me’moriy ѐ
' dgorliklardan biri sanaladi. Mahalliy xalq ushbu obidani
―Qal’ai Iskandariy , deb, Iskandar nomi bilan bog’laydi. Shuning uchun bo’lsa
‖
kerak, xalq og’zida Iskandar haqida ko’plab rivoyatlar yuradi. Darhaqiqat,
Iskandar Makedonskiy askarlarining izi qolgan Nurota qal’asi Movaraunnaxr
tarixining zarxal sahifalarini tashkil etadi. 13

Nurota qadimdan Buxoro va Samarkand vohasiga kirish uchun Jizzaxdan
so’ng ikkinchi darvoza hisoblangan va o’zining istehqomlari bilan mashhur
bo’lgan. Tarixiy asarlarni o’rganar ekanmiz, Nurota harbiy strategik ahamiyatga
molik yirik savdo nuqtasi bo’lib, ko’z o’ngimizda gavdalanadi.
13 Умирзоқов С., Умрзоқов О. Нурота чашмаси, тошк
ѐнт.: Фан, 2005. 85-б ѐт
29

Nurota tizma tog’lari qadimgi Sug’di ѐ' na va Buxoro vohasini mustahkam
devorday to’sib turgan. Shuning uchun qadimgi Zarafshon vodiysiga olib
kiradigan ikki yo’l - Jizzax yaqinidagi Temir darvoza va Nurotada harbiy
istehqomlar qurilgan.
O’tmishda Nurota orqali katta harbiy va madaniy ahamiyat kasb etgan tosh
yo’l o’tgan. Bu tosh yo’l orqali karvonlar Buxoroga, undan so’ng Dashti
Qipchoqqa chiqqan.
Nurota Buxoroning shimolidagi chekka shahar bo’lib, u madaniy o’troq
aholi va ko’chmanchi xalqlar yashaydigan hududning chegarasida joylashgan. Shu
tufayli qadimgi tosh yo’l orqali Nurotaga ko’plab karvonlar kelib to’xtagan.
Savdo-sotiq rivojlangan. Aytishlaricha, karvonlar asosan Nurota yaqinidagi
Pashshot degan manzilgoxda to’xtagan va u yerda katta bozor bo’lgan. Nurota
orqali o’tgan qadimgi tosh yo’lni Buyuk ipak yo’lining bir tarmog’i deb atash
haqiqatdan uzoq emas. Karvonlar Nurotada nafaqat savdo, balki shifobaxsh suv
g’amlab olish uchun ham to’xtagan. Xuddi ana shu yo’l orqali Buxoroga
Chingizxon qo’shini ham o’tgan.
Rivoyatlarga qaraganda, Chingizxon uzoqdan tog’ tepasiga qurilgan
Nurota qal’asini ko’rib taysallangan, shaharni o’rab turgan Pirosta devorlari haqida
eshitgach, shaharga kechasi hujum qilishni buyurgan. Shaharliklar mast uyquda
ѐ
' tganlarida Nurotaga mo’g’ullar kirgan. Shahar aholisi esa har vaqtdagiday
Nurotaga biror katta karvon kirgan bo’lsa kerak, deb o’ylagan.
Herman Vamberining ѐ
' zishicha, Chingizxon Nurotaga turkman
kulovuzlarining ѐ
' rdami bilan kirgan va u kelgan yo’l ko’p zamonlargacha ―xon
yo’li deb atapgan.
‖
1220 yil yanvar oyida Chingizxonnning oldingi muntazam qo’shinlari
Nurotaga yaqinlashdi. Qal’aga hujum qilish uchun Tohir Bahodir ismli ѐ
'
musulmon, ѐ
' turk rahbarligida Nurota atrofidagi o’rmonlarda uzun narvonlar
yasaldi. Shahar atrofida mahalliy xalqning bog’lari bo’lib, Nurota aholisi bahor
kirib kelishi bilanoq o’z chorbog’lariga ko’chib borishgan. Mo’g’ullarning kelishi
30

shaharliklar uchun kutilmagan holat bo’lgan. Nurotaliklar mo’g’ullarni savdo
karvoni deb o’ylagan, xatolarini anglaganlarida, mo’g’ullar shaharga yaqinlashgan
edi. Mo’g’ullar narvonlarni otda va qo’lda ko’tarib, shahar devoriga qo’ydilar.
Tohir Bahodir nurotaliklarga: haqiqatan ham kuchli mo’g’ul xoni keladir. Agarda
shahar aholisi qarshilik qilmasa, u bir necha kun qoladi, - dedi. Ko’p o’tmay
Nurota shahri darvozalari ochildi. Mo’g’ullar shaharga kirdilar. Buyruqqa muvofiq
shahar aholisi shahardan chiqarildi. Mo’g’ullar uylarni taladilar. Ammo odamlarni
o’ldirmadilar. Nurota xalqi Chingizxonga 1500 dinor soliq to’ladi. Chingizxon
Nurotadan so’ng Buxoroga ketdi. Chingizxon Buxoroda ko’z ko’rib, quloq
eshitmagan vahshiyliklarni qildi. 14

Chingizxonning Nurotaga kelganligi to’g’risida Abulg’ozi Bahodirxonning
―Shajarai turk asarida ham ma’lumot keltiriladi: ‖
―...Chingizxon Zarnuqni olgach, Nurotaga keldi. Nurota xalqi qal’aga
qamaldilar. Undan elchilashib xalq qal’adan chiqib yaxshi peshkashlar bilan kelib
xonni ko’rdi. Xon ham ul xalqqa inoyat shafqat qilib hukm qildikim, ―sen xalq
o’zingga yetgulik urug’ va qo’sh xo’kizingni olib qal’adan chiqgil. Qolgan
molingni lashkar talasin . Xalq qal’adan chikdi. Qolgan mollarini xonning lashkari
‖
talab oldi .
‖ 15

Bugungi kunda Samarqand Qo’shrobot – Nurota tumanlari yo’l ѐ
' qalaridagi
qadimgi qo’rg’on qal’alarning xarobalari hali hamon uchraydi. Bu vayrongarchilik
ishlari ishlari mo’g’ullar qo’shinlarining qirg’inbarot ishlari bilan bog’liq
ekanligini xalq orasida tarqalgan turli rivoyatlar ham tasdiqlab o’tadi. Bundan
tashqari Chingiz qo’shininlarining mazkur yo’l orqali o’tganli o’z navbatida bu
qo’rg’onlarda vayrongarchilik ishlarini olib borganligini tasdiqlaydi. Bu kabi
qal’alar Masalan Chuya, Bog’ojot, Jo’sh, Eski Qo’shrobot, Qo’shrobot, Mitan
qishloqlarida mavjud. Bu qal’alarda ha ѐ
' t keyinchalik umuman tiklanmagan.
14 Ҳ
ѐрман Вамб ѐри. Бухоро ѐ'худ Мовароуннаҳр гарихи. Нашрга тай ѐ'рловчи Сирожид- дин Аҳмад. -Т.:
Ғафур Ғулом номидаги адаби
ѐ'т ва. санъат нашри ѐ'ти,
1990. 22-б
ѐт. 15
Абулғози. Шажараи турк. Тошк ѐнт.: чўлпон, 1992.
64-б
ѐт
31

Nurota vohasidagi bu qo’rg’onlarda ha ѐ' t XIII asrning 20 yillariga qadar davom
etgan degvn xulosaga kelish mumkin.
Akademik V.A.Nilson (1953 yil), akademik Ya.G’.G’ulomov (1968 yil)
tomonidan olib borilgan arxeologik qazishmalar natijasi shuni ko’rsatadiki,
qal’aning ostki madaniy qatlami eramizdan oldingi asrlarda bino bo’lgan. 1974 yil
arxeolog O.M.Rostovsev boshchiligida qal’ada qazish ishlari amalga oshirilgan.
Ushanda qal’adan eramizning I va IV asrlariga oid arxeologik ash ѐ
' lar topilgan.
Nurota qal’asi mashhur Nurota chashmasining ustki qismida suv boshiga
egalik qilish, dushman qamaliga bardosh berish maqsadida qurilgan. Qal’aning
ichki qurilishlari yaxshi saqlanmagan. Qal’aning eng baland minorasi bo’lgan
kuzatuv maskanidan to’rt tomon yaqqol ko’rinib turgan. Kuzatuv punkta 26x26
metrni tashkil etadi. Kuzatuv punkta va ark 12 metrli usti yo’lak bo’lgan qalin
paxsa devor bilan tutashtirilgan. Devorning qalinligi taxminan 14-16 metrgacha
bo’lgan.
Qal’a qurilish tarixiga ko’ra o’ziga xosdir. U Yetti qaroqchi yulduz
turkumiga mos ravishda 7 ta minora va ularni birlashtiruvchi yo’laklar bilan
birlashtarilgan. Eng janubdagi va tog’ning yuqorisidagi minora Qutb yulduziga
mos qilib qurilgan, u asosiy minora bo’lib, u yerda Nurota beklarining qarorgohi
joylashgan.
Nurota chashmasining bir qism suvi qal’aning ostidan oqib keladi.
Mahalliy otaxonlarning aytishlaricha, agar qal’a dushman tomonidan o’rab olinsa
qal’adagilar hech suvsiz kolishmagan. Taxminan qal’aning o’rtalarida askarlar
maxsus zina bilan tushib, qal’a ostidan oqib o’ta ѐ
' tgan chashma suvidan olib
chiqishgan. Nurota qalasining asosiy me’moriy inshootlari IV-VII asrlarda qayta
tiklangan. VIII asrda Nurota qal’asi arablar tomonidan buzib tashlangan va
Somoniylar davrida yana qayta tiklangan. Nurota qal’asi XVII asrda yanada
mustahkamlanib, qadimgi poydevor ustiga yana kuzatuv punktlari qurilgan. Qal’a
asosan xom g’isht va toshdan qurilgan. Nurota qal’asi va uning atrofidagi
shahristoni qadimda mudofaa devori bilan o’ralgan bo’lgan. Bu devor
32

Pirosta devori deb atalgan. 15

O’rta Osi ѐ' tarixiga oid tarixiy-badiiy asarlarni varaqlar ekansiz, Iskandar
Makedonskiy davrida yurtimizda ko’plab shahar-qo’rg’onlar qurilganligining
guvohi bo’lasiz. Bu shahar-qo’rg’onlar bevosita Iskandarga mahalliy xalq bilan
olib borilgan a ѐ
' vsiz janglarda asqotgan. O’rta Osi ѐ ' xalkdarining mana shu
mash’um, fojiali tarix sahifalariga nazar tashlar ekanmiz, ko’hna Hyp(Nurota) ham
o’sha davrlarda harbiy-strategik ahamiyat kasb etgan shahar-qo’rg’on sifatida
gavdalanadi. Hyp qal’asining bevosita zamondoshi bo’lgan Pirosta devori
qadimdan shaharni o’rab turgan. Uning aylanasi 20-25 kilometr bo’lib, mudofaa
devorining qalinligi 12-15 metr bo’lgan deb ѐ
' ziladi. Mahalliy otaxonlarning
aytishlaricha, Pirosta devori juda qalin bo’lib, uning ustida ikkita arava bemalol
yurgan.
1950-1951 yillarda arxeolog Ya.G’.G’ulomov Pirosta devorini tekshirgan va
mudofaa devori VI asrda qurilib, X asrdan buzila boshlangan, deb ѐ
' zadi.
Pirosta devori eramizdan oldingi III asrdan to eramizning X asrigacha
mavjud bo’lib, uning uzunligi 20-21 kilometrni tashkil qilgan. Pirosta devori,
Nurota qal’asining g’arbida tog’ cho’qqisidan maxsus bino qilingan inshoot
harobasidan boshlanib shimolga tomon 4 kilometr masofada davom etadi, so’ngra
u keskin burilib sharqqa yo’naladi, ikki kilometr narida Mozor qishlog’ining
janubiy qismidan o’tadi va 5 kilometrdan so’ng devor sharqi-janubga, keyin
janubga qarab o’z yo’nalishini o’zgartiradi. Shu yo’nalishda 3 kilometrdan so’ng
sharq tomondan qal’aga birlashib ketadi. 16

Nurota shahristoni 500x500 metrli hududda joylashgan bo’lib, shahriston
ham alohida mustahkam devor bilan o’ralgan va unga bitta darvoza orqali kirilgan.
Nurota shahristoni darvozasi «Darvozai qo’rg’on» deb atalgan va undan chiqqan
yo’l shimoliy mudofaa devori bo’lgan Pirostaning o’rtasiga yo’naltirilgan. Bu
yerda esa shaharning asosiy darvozalaridan biri Darvozai Pirosta bo’lgan. Bu
qadimgi yo’l hozir Ahmad Yassaviy ko’chasi deb nomlanadi.
15 Нильс
ѐн В.А. Становл ѐни ѐ фѐодальной архит ѐтуры Ср ѐдн ѐй Азии. Тошк ѐнт.: Наука, 1966. Стр 26.
16 Мухаммади
ѐв Х. Қадимги мудофаа д ѐворлари. Тошк ѐнт.: Фан,1961.43-б ѐт
33

Pirosta devori paxsadan qurilgan, hozir uning ba’zi joylarda 170 santimetrli
harobasi saqlanib qolgan. Devor ustidan arava bemalol yurganligini shu yerda xis
qilish mumkin.
Pirosta devori ichkarisidagi yer maydonidan shaharliklar bog’dor- chilik,
dehkonchilik uchun foydalanishgan.
Xitoy bilan Yevropani bog’laydigan Buyuk ipak yo’lining bir tarmog’i
Nurota, Qoraqarg’a, Mingbulok, Xorazm orqali Volgaga chiqqan. Ko’xna Pirosta
ortidagi Pashshotda savdo-sotiq rivojlangan. Pashshotdagi bozor rastalarining o’rni
hozir ham saqlanib qolgan.
Nurotalik otaxonlarning aytishlaricha, Pirosta devori ham Nurota qal’asi
singari Iskandar davrida qurilgan. Shaharlik keksalar tilida «Sharsharai Ko’chot,
gulgulai Pashshot», degan ibora uchraydi, Buning ma’nosi shuki, shaharliklar
Nurotadan 7-8 kilometr uzokdikda joylashgan Ko’chotda oqqan suvning
sharsharasini hamda Pashshotda bo’la ѐ' tgan bozor g’ulg’ulasini bemalol
eshitishgan. Ularning aytishicha, Oqtov tomonidan kela ѐ
' tgan Ko’chotdagi suv
shunchalik tez bo’lganki, xatto tuyani ag’anatgan. Pashshot – katta qo’rg’on –
qishloq bo’lgan. «Nurota qadimda shunchalik obod bo’lganki, - deya eslaydi Rajab
bobo, - uloq Pashshotdan Ko’chotgacha tomma-tom borgan».
Qadimgi mudofaa devori uchta darvozadan iborat bo’lgan;
1. Darvozai Pirosta (Asosiy darvoza)
2. Darvozai Rabod (Jo’sh tomonda)
3. Darvozai Shodi (Hovuzak mahallasi tomonda)
Arxeolog O.M.Rostovsev ham o’zning 1974 yilda olib borgan ilmiy
tadqiqotlaridan so’ng Nurota shahri va Pirosta mudofaa devorining reja chizmasini
yaratgan va bu mudofaa devoridan uch tomonga chiqish mumkinligini ko’rsatib,
Pirostani «Kampir devor» deb atagan.
Akademik Ya.G’ulomov o’zining asarlarida qadimgi Pirosta devorini
qariyib to’rtburchak shaklda ya’ni shimol, sharq va g’arb tomondagi mudofaa
devorlari taxminan 7 kilometrdan bo’lganligini, shahar janub tomondan tog’lar
bilan to’silganligi tufayli sharqiy va g’arbiy devorlar toqqa yaqinlashar-
34

yaqinlashmas qo’rg’onlar bilan mustahkamlanib, shaharliklar o’zlarini har qanday
vaziyatda ham ishonch bilan himoya qilganliklari haqida axborot beradi.
Ya.G’ulomov Pirosta devorining faqat shimol tomonga ochiladigan bitta asosiy
darvozasi haqida aytib o’tadi.
1451-1457 yillarda Nurota hokimi Pirko mo’g’ul, 1463 yilda Muhammad
Jo’ki 1458-1462 yillarda Nursaidbek bo’lgan. Ular ham shu qal’adan turib
Nurotani idora ettanlar.
Nurota qal’asi Markaziy Osi ѐ' dagi ko’pchilik antik ѐ ' dgorliklar qatoridagi
to’la o’rganilmagan tarix xazinasi bo’lib, u o’z sirlarini hali batamom ochgan
emas. Kelajak avlod bu ko’hna Tapix xazinasining kalitini qo’lga kiritsa ajab
emas. Zero Iskandar Makedonskiyga qarshi O’rta Osi ѐ
' xalqlarini mardonavor
kurashga otlantirgan sug’d bahodiri Spitamen va uning safdoshlari siymosini
kitoblarda yaratib, bobolar ruhini shod etsak degan orzudamiz.
Chor mustamlakachilari O’rta Osi ѐ
' da mustamlakachilik tuzumini
o’rnatganidan so’ng boshqaruv tuzumi isloh qilingan va 1925 yil Nurota bekligi
o’rnida Nurota uezdi tashkil etilgan. Nurota tuman sifatida 1926 yil 29
sentyabrda Nurota uezdi o’rnida tashkil etilgan. 1930 yil
17 avgustdan Samarqand viloyati tarkibida 1982 yildan Navoiy viloyati, 1988
yildan Samarqand viloyati va 1992 yil martdan boshlab yana Navoiy viloyati
tarkibiga o’tgan. Tuman markazi Nurota shahri hisoblanadi 1976 yildan boshlab
Nurota qishlog’i shahar sifatida ro’yxatga olingan. Nurota tumaning umumiy yer
maydoni 6531 kv.km. bo’lib bugungi kunda aholisi 85ming kishini tashkil etadi.
Nurota tumanida 7 ta Qishloq fuqarolar yig’inlari; Nurota, Chuya, Qizilcha,
Dehibaland, Sentob, Gum, G’ozg’onlardan iborat. Nurota shahrining yer maydoni
21,4 kv.km. bo’lib, 4 ta guzur 36 ta mahalla bor. Nurota shahri qadim zamonlardan
fan va madaniyat markazlaridan bo’lgan. Nurota shahrida bugungi kunda 2 ta o’rta
maxsus kasbhunar kollejlari va tuman miq ѐ
' sida esa 5ta kasb-hunar kollejlari
mavjud. Tumanda bugungi kunda jami 56 umumiy o’rta ta’lim maktablari mavjud
bo’lib ularda jami 13342 o’quvchilar taxsil olmoqdalar. Bugungi kunda tuman
35

markazi Nurota shahrida zamon talablariga javob beradigan maxsus musiqa va
san’at maktabi qad roslamoqda. Bularning barchasi zamon talablari asosida
jixozlangan, 40 dan ortiq maktablar joriy va kapital ta’mirlangan hamda 18 ta
maktabda zamoniy sport zallari mavjud.
Bularning barchasi mustaqilligimiz sharofati mevasidir.
Aholisi 30,1 ming kishini tashkil qiladi. Nurota tumaning etnik tarkibi turli
millat vakillaridan iborat. Tuman aholisining tarkibida o’zbeklarning o’rni
ko’pchilikni va 86 %, tojiklar 11%, boshqa millat vakillari jumladan qozoqlar va
qoraqolpoqlar 3%ni tashkil etadi. Nurota vohasida qadimdan bir necha tabaqa va
urug’lar vakillari istiqomat qilib kelishgan.
Nurota tumani mamlakatimizda hudud jixatidan katta, joylashuv jihatdan
o’ziga xos o’lkadir. Uning tarixi bir necha ming yilliklarni o’zida aks ettiradi.
Hozirgi shahar qabristonida 154 ta qavm (go’rxona) mavjud bo’lib, qavm ѐ' ki to’p
beshta yirik avlodlar va urug’lar sulolasiga borib taqaladi. Bular: O’zbek urug’lari;
Arab avlodlari; Qozoq urug’lari; Turkman urug’lari; Fors-tojik avlodlari.
Bu avlod va urug’lar O’rta Osi ѐ
' zaminida kadimdan yashab kelgan
sug’diylar, turkiylar, keyinchalik O’rta Osi ѐ
' ning arablar tomonidan bosib olinishi
hamda islom dinining keng tarqalishi natijasi o’laroq arablar qo’shilmasidan tarkib
topgan va yillar o’tishi mobaynida tarixiy etnogez jara ѐ
' nida bir-biri bilan
assimilyatsiyaga kirishib, bir-biri bilan qorishib ketgan hozirgi qavmlardir.
Nurota vohasi Nurota shahrining etnik tarkibi to’g’risda to’xtalib o’tganda
turli millat va elat vakillari hamda turli o’zbek urug’lari haqida to’xtalib o’tish joiz
deb o’ylaymiz. Bugungi kunda Nurota shahrida istiqomat qilo ѐ
' tgan ayrim urug’ va
qavmlar haqida to’xtalgandi Nurota Sayyid avlodlari to’g’risida to’xtalib o’tish
joiz. Bugungi kunda Nurota Sayyidlarining aholi orasida hurmat va etibori katta
urug’lardan sanaladi. Ular o’zlarining to’g’ri so’zligi va ilmga tashnaligi va diniy
ilmda boshqalardan ustinligi bilan boshqalardan ajralib turadi. Nurota shahrida
hozirgi kunda yashab kela ѐ
' tgan tabaqalardan biri sayyidlar bo’lib, ular dastlab
36

Sayyidato mahallasida istiqomad qilishgan va hozirgi kunda shaharning barcha
mahallalarida yashaydilar.
Sayyidlar - Muhammad payg’ambar avlodlarining faxriy unvoni bo’lib
barcha musulmon mamlakatlarida alohida tabaqa sifatida izzathurmatga ega bo’lib
xalq orasida doimo alohida mavqega ega bo’lganlar.
Sayyid (arabchada-janob) avlodlari islomda ―xulafo arro- shidin (to’g’ri‖
yo’ldan yurgan xalifalar), dindorlar orasida ―chor ѐ
' rlar deb atalgan, Quraysh ‖
qabilasining hoshimiylar xonadonidan Muhammad payg’ambarning
amakivachchasi dastlabki to’rt xalifadan (hazrati Abu Bakr, hazrati Umar, hazrati
Usmon, hazrati Ali) to’rtinchisi hazrati Ali ibn Abu Tolib va Muhammad
payg’ambarning qizi bibi Fotimadan tug’ilgan imom Hasan va imom Husayn
hamda ulardan tarqalgan avlodlar hisoblanadi.
Sayyidlar deyarli barcha musulmon mamlakatlarida mavjud bo’lib, Eronda
ko’p tarqalgan. Markaziy Osi ѐ
' da, xususan, O’zbekistonda ular ―to’ralar va ‖
―eshonlar (fors-tojikcha ―ular ) deb ataladi.
‖ ‖
Arablar Movarounnaxr va Xurosonga islom dinini olib kirdi. Islom dini
bilan birgalikda mahalliy aholi orasida arab tili, islom madaniyati keng targ’ib
etildi. Islom ilohi ѐ
' tchilari, tobeinlar, sayyidlar targ’ibot-tashviqot ishlarini keng
ko’lamda olib bordilar. Ular O’rta Osi ѐ
' ning eng asosiy shaharlari Marv, Termiz,
Buxoro, Samarkand, Xo’jand va boshka ko’plab shaharlarda islomni da’vat qilib,
masjid-madrasalar qurilishiga katta e’tibor berdilar.
Qadimgi Nurota aholisiniig islomni qabul qilishi qanday kechganligi
haqida tarixiy manbalarda hozircha biror-bir ma’lumot uchratmadik. Faqatgina
―Qutayba 709 yilda Buxoroga kelganida arablar Buxoro shahristonining bir
qismiga, ya’ni Attoron darvozasigacha bo’lgan joylarda arab qabilalarining robi’a
va mudar urug’larini joylashtirdi , - degan ma’lumot uchraydi. Shuningdek,
‖
Belazuriyning ѐ
' zishicha, 671 yilda Basra va Kufa shaharlaridan 50 mingga yaqin
arablar O’rta Osi ѐ
' shaharlariga yuborildi. Ular oilalari bilan kelishib, shahar va
qishloqlarda yashay boshladilar. Narshaxiyning ѐ
' zishicha, Qutayba Buxoroni
37

olgach mahalliy xalq xonadonini ikkiga ajratib, ularning yarmisiga arablarni
joylashtirdi. Tabariyning ѐ' zishicha, yuqoridagi ahvol Samarqandda ham
takrorlandi.
Buxoroga arablar kelib qanday joylashgan bo’lsa, Buxoroning Nurida ham
xuddi shunday holat bo’lganligini tasavvur qilsa bo’ladi.
Sababi Nurotaning eng katta guzarlaridan biri qadimdan Arabguzar deb
nomlanadi. Nur chashmasining bir arig’i o’tadigan bu joyda o’tmishda arablar
dastlab kelib o’rnasha boshlashgan. Ushbu guzarda yashaydigan Nurotaning yirik
qavmlaridan bo’lgan – ―arabho , ―soqibo
‖ ѐ ' nho (laqabi ―po’k ) antropologik ‖ ‖
jihatdan arabiy hamda turk-tojik tashki ko’rinishiga ega. Arabguzardagi dastlabki
mahalla Sayyidato mahallasi bo’lib, bu mahallada qadimdan sayyidlarning
avlodlari istiqomat qilib kelishadi. Nurota sayyidlari taqvodorligi, islomiy
fikrlarining chuqurligi, etiqodi, sharqona lutflari bilan ajralib turishadi. Ular
nihoyatda ko’rkam, chehralarida ―Nuri Muhammadiy balqib turadigan va xalq
‖
orasida ―karomatli eshonbobolar degan izzat-hurmatga ega. Ularning o’zlari va
‖
otabobolari haqida xalq orasida turli rivoyatlar yuradi.
Xalq orasida mashhur bo’lgan islom dinining Nurotadagi rahnamolaridan
bo’lmish Muhammad paygambar (s.a.v) avlodlari vakillarizabardast eshonbobolar
Nusratillaxon, Boboxon, Rajabxon, Amonxon, Lutfilloxon, Jalolxon, Madadxon,
Abdurasulxon, Mansurxon, Abdulfayzxon, Islomxon, Sayyidjon, Atoxon,
Halimxon, Eshoni Sudur (Tursunxon), Karomatxon, Haydarxon, Muhammadjon,
Ibrohimxon, Rajabxon, Ahmadxon, Mo’minxon, Istamxonlarni nurotaliklar
nihoyatda izzat hurmat bilan nomlarini tilga oladi. Ahmadjon eshon boboniig
aytishlaricha, Nurotaga dastlab kelgan eshon bobo Nusratillaxon bo’lib, ul zot
Turkistondan kelgan sayyidlardan ekanlar. Nusratillaxon, Akbarxon va Rajabxon
eshonlarning qabrlari Sayyidato mahallasidagi sayyidlar avlodiga mansub xilxona
qabristonidadir.
Hozirgi Nurota qal’asining shimoliy-g’arb tomonida Nurota sayyidlari
qabristoni joy olgan. Unda Mansurxon eshon (1919 yili vafot etgan), u kishining
38

o’g’illari Sayyidxon eshon (1887-1949), Atoxon eshon (1897-1961), Halimxon
eshon (1908-1970)larning qabrlari mavjud.
Shuningdek, ushbu qabristonda Qodirxon eshon ham dafn etilgan. 17

Vohaning o’troq aholisidan biri bu tojik etnosi hisobladi. Tojiklar Nurota
vohasida Nurota tizma tog’ning o’rta va eng baland qismidagi tor daralarida,
Nurota shahrida va Oqtog’ning shimolida joylashgan G’azg’on va Dehibaland
qishloqlarida kompakt holda joylashganlar. Tarixiy va etnologik adabi ѐ' tlarda
ushbu guruhga nisbatan ―nurota tojiklari atamasi qo’llaniladi.
‖
Son jixatdan ko’pchilikni mazkur etnoslar Nurota tizma tog’ining shimoli-
sharkida joylashgan bir qator qishloqlarda tashkil etishgan. 1930-yillargacha
mazkur hududda tojiklarning undan ortik yirik qishloqlari mavjud bulgan. Biroq,
O’sha davrda sovet hukumati tomonidan amalga oshirilgan aholini qo’riq yerlarga
ko’chirish si ѐ
' sati natijasida ko’plab tojik qishloqlari deyarli bo’shab qolgan.
Madaniyati jihatdan Buxoro shahriga yaqin bo’lgan G’azg’on, Dehibaland va
Nurota shahri aholisi
Nurota tizma tog’idagi tojiklarni o’zlaridan farqlagan holda, ularni ―tog’chi deb
‖
atashgan 18
. O’zining turmush tarzi va antropologik qi ѐ
' fasi bo’yicha Nurota tizma
tog’ida yashovchi tojiklar Yuqori Zarafshonda yashovchi tojiklar bilan ko’plab
o’xshashliklarga egalar. Bundan tashqari ushbu xalqlar shevalarida ham
o’xshashliklar mavjud.
Shunga qaramasdan, Nurota tizma tog’ining mazkur etnoslari 1872-yilda
rus olimi A.P.Xoroshxinning ta’kidlashicha, o’zlarini o’zbeklarning ba’zi
urug’lariga mansubligini ta’kidlashgan. Olim Nurota tojiklarining asli kelib
chiqishi o’zbeklarga borib taqalishiga va keyinchalik ularning ba’zi bir tojik tilli
guruxlar ta’sirida tojik tilini qabul qilganliklari borasidagi xalqona rivoyatlarga
shubxa bilan qaraydi. U o’z asarida «qaysi tojik guruxlari va qachon bu xalqqa
ta’sir o’tkazgan. Axir, ular o’zbek urug’larining qurshovida joylashgan-ku» deb
ѐ
' zadi. Xaqiqatdan ham, vohadagi tojik qishloqlari har tarafdan o’zbek urug’lari
17 Дала маълумотлари. Нурота тумани Нурота шахри Саййидота маҳалласи. 2012 йил
18 Кармыш
ѐва.Б.Х. П ѐщѐрѐва Е.М. Мат ѐриалы этнографич ѐского обсл ѐдования таджиков Нуратинского
хр
ѐбта.//С.Э, 1964.
39

istiqomat qiladigan qishloqlar bilan qurshalgan. A.P.Xoroshxin mazkur
etnoslarning tashqi tuzilishi, xo’jaligidagi ba’zi jixatlari va bir muncha
madaniylashgan turmush tarzini ta’kidlagan holda, Nurota tizma tog’ining tojiklari
sof tog’chi ya’ni ―tog’li tojiklar dir degan fikrga keladi. ‖
Ma’lumki, Nurota hududlari Buxoro amirligi tarkibida bo’lgan, taxtni
o’zbek urug’lari egallaganidan so’ng, mamlakatda mazkur etnoslarning nufzi oshib
ketgan. Aynan mazkur vaziyat Nurota vohasi tojiklari tomonidan o’zbek urug’lari
nomlarini o’zlashtirilishiga sabab bo’lgan bo’lishi mumkin. Ammo, mazkur
jara ѐ
' nda tabiiy, ya’ni etnik omilni ham hisobga olmaslik, fikrimizcha to’g’ri
bo’lmaydi.
Xullas, bu hududda keng qamrovli tadqiqotlar o’tkazish lozimligini
ko’rsatadi. Nurota, shubhasiz O’zbekistondagi qadimiy shaharlardan biridir.
Ushbu fikrni har tomonlama ilmiy asoslash keyingi bo’lajak tadqiqotlar
natijalariga bog’liq.
40

II BOB. NUROTA TUMANING NAVOIY VILOYATI IQTISODIY
TARAQQIYOTIDA TUTGAN O’RNI
II.1 Xo’jalik yutiqlari.
Nurota tumani Navoiy viloyatining eng salmoqdor tumanlaridan sanaladi. Nurota
tumani o’zining geografik joylashish o’rniga ko’ra Nurota vohasining markazida
joylashgan hudud sanaladi. Qadim zamonlardan boshlab mazkur vohada
xo’jalikning turli sohalari rivojlangan. Shunday ekan bugungi kunga qadar an’ana
tarzida rivojlanib kela ѐ' tgan qishloq xo’jaliigi va xalq hunarmandchiligining o’ziga
xos yutuqlari mavjud. Qadimda Nurota Buxoro vohasining shimolidagi chekka
shahar hisoblanib, madaniy o’troq aholi va ko’chmanchi xalqlar yashaydigan hudud
chegarasida joylashgan 19
shahar hisoblangan. Shunday ekan qadim zamonlardan
mazkur hududda savdo-sotiq bilan birgalikda dehqonchilik va chorvalik
rivojlangan. Nurotalik bobodehqonlar tomonidan qadim zamonlardan dehqonchilik
amalga oshirib kelingan. Ular dehqonchilikda o’ziga xos yutiqlarga erishgan.
Nurota vohasi aholisi qadim zamonlardan bugungi kunga qadar rivojlanib
kelina ѐ
' tgan dehqonchilikda ikki xil; lalmikor va obikor dehqonchilik rivojlanib
kelinmoqda. Obikor dehqonchilikda Nurotaliklarning otabobolari o’zlari tomonidan
yaratilgan kichik va yirik turdagi suv inshootlari: korizlar, to’g’onlari-suv omborlari
suvlaridan va bahor oylari ѐ
' g’ingarchilik natijasida yirik soylardan oqib keladigan
suvlardan, tog’ ѐ
' nbag’irlaridagi buloq suvlaridan foydalangan holda amalga
oshirganlar. Nurotalik bobodehqonlarning mehnatlari samarasi o’laroq ular
tomonidan ishlab chiqilgan doimiy qo’llanib kelingan dehqonchilik bilan bog’liq
an’analar bugungi kunga qadar saqlanib qolgan.
Bunday an’analar bugungi kunda nurotaliklar tomonidan qo’llanib kelinmoqda. Bu
an’analari xususida keyinroq to’xtalib o’tamiz.
Nurota vohasida qadim zamonlarda dehqonchilik rivojlangan hudud
ekanligini va Nurota vohasi aholisi ota bobolari qadimda usta bobodehqonlar
bo’lishganligi to’g’risida tarixiy asarlarda o’ziga xos satrlar saqlanib qolgan.
19 Ражабов Қ., Абди
ѐва З. Нурота // Ўзб ѐкистон миллий энсклоп ѐдияси. Т6. –Т.: ЎзМЭ нашри ѐ'ти, 2003. 419-
б
ѐт
41

Jumladan Abulg’ozi Baxodirxonning ―Shajari turk asarida: ―...Chingizxon‖
Zarnukni olgach, Nurotaga keldi. Nurota xalqi qal’aga qamaldilar. Undan
elchilashib xalq qal’adan chiqib yaxshi peshkashlar bilan kelib xonni ko’rdi. Xon
ham ul xalqqa inoyat shafqat qilib hukm qildikim, ―sen xalq o’zingga yetgulik
urug’ va qo’sh xo’kizingni olib qal’adan chiqgil. Qolgan molingni lashkar talasin .
‖
Xalq qal’adan chikdi. Qolgan mollarini xonning lashkari talab oldi
‖ 20
- degan
ma’lumot keltiriladi. Bundan ko’rinib turibdiki nurotalik qadim zamonlada ham
dehqonchilikning turli saxolari bilan chunonchi g’allakorlik bilan shug’ullanib
kelishganlar.
Nurotalik dehqonlar asosan qadim zamonlardan bog’dorchilik uzumchilik
va albatta g’allakorlik bilan shug’ullanpib kelishgan. Nurotalik g’allakorlar
qadimdan lalmikor bug’doy va arpa ekib kelishgan. Bunda albatda kuz mavsumi
davomida yer shudgor qilingan va bahor kelishi bilanoq yerga urug’ qadashga
kirishgan. Lalmikor g’allachilikda kuzgi va bahorgi urug’ qadash ishlari amalga
oshirilgan.
Nurotalik bobodehqonlar qadim zamonlardan o’zlarining dehqonchilik
yutiqlaridan faxirlanib kelishganlar. Chunki ular bu sohada bir qator yutiqlarga
erishganlar. Jumladan Nurota vohasi qishloq xo’jaligida muhim soha sanalgan
dehqonchilikning asosini tashkil qiluvchi irgatsiya-sug’orish sohasi qadim
zamonlardan rivojlanib kelgan. Ma’na shundan sug’orish tarmoqlaridan biri bu
qadimiy korizlar sanaladi. Koriz – yer osti suvilarini yig’ish va uni yuzaga chiqrish
uchun quriladigan maxsus inshooti bo’lib, u qadim zamonlardan boshlab Yaqin
sharq Janubiy sharqiy Osi ѐ
' , O’rta Osi ѐ ' ning tog’liq va tog’oldi hudularida, suv
taqchil bun ѐ
' d etilgan va bunday inshoatlardan qadimgi zamonlardan so’ngi o’rta
asrlar ya’ni xonliklar zamoniga qadar, ayrimlaridan xatto XX asrning 20-yillarga
qadar foydalanishgan. 21
Nurota vohasida insoniyat aql zakovotining maxsuli
sanalgan bunday sug’orish inshootlari keng tarqalgan hududlardan sanaladi.
20 Абулғизий. Шажарий турк. Тошк
ѐнт.: Чўлпон.1992. 64 б ѐт
21 Парда
ѐв М., Ғофуров Ж., Қорабо ѐв С. Ғарбий устуришонанинг ѐр ости сув чиқариш иншоатлари ҳақида//
Ўзб
ѐкистоннинг моддий маданипяти тарихидан. Самарқанд.: 2011.215-б ѐт.
42

Qadim zamonlardan boshlaboq ajdodlarimiz nishabsiz tekis yerlarda
quduqlar qazib, qovg’a bilan suv tortib o’z ehti ѐ' jini qondirgan bo’lsa, pastbaland
adirlardan iborat tog’ etaklarida esa yuzlab quduqlarni bir-biriga tutashtirgan
antiqa irrigatsiya inshooti - korizlar vositasi bilan yer osti suvlarini yer yuziga
chiqarib, dehqonchilikda foydalanganlar.
O’zbekistonda mana shunday irrigatsiya inshootlaridan keng
foydalaniladigan tumanlardan biri bu biz ko’rib o’ta ѐ
' tgan Nurota tumani sanaladi.
Bu yerda korizlar qadim zamonlarda ѐ
' q barpo etilgan bo’lib, ulardan hozirgi
kunlargacha foydalanib kelinadi. Manbalarda ѐ
' zilishicha korizlar eramizdan oldingi
329-327 yil yan’ni Iskandar Zulqarnaynning O’rat Osi ѐ
' ga yurishi davrida deb
taxmin qilinadi 22 23
. Nurotaliklarning rivoyatlariga ko’ra, Iskandar Zarafshon
vodiysiga qo’shin tortib kelganda Nurota tizmasining janubiy qanoti Oqtog’ning
eng yuqori cho’qkisiga chiqqan. U tog’dan janub tomonga qarasa, Zarafshon dar ѐ
' si
va obod vodiyni, shimol tomonida esa daraxtsiz keng maysazor yaylovni ko’rgan.
O’shanda yamyashil po ѐ
' nsiz keng dashtga qarab Iskandar ―bu viloyatning dar ѐ ' si
yer ostidan oqar ekan , — degan emish. So’ngra Iskandar qo’shinini Nurotaga olib
‖
kelib, 366 harbiy qism sarkardalariga o’z otryadlari bilan har biri bittadan koriz
kavlashi haqida buyruq bergan. Natijada 366 ta koriz kovlanib, Oktog’ etaklariga
suv chiqarilgan va Nurota atrofi obod bo’lgan.
Shubxasiz bu faqat rivoyatgina bo’lmay, balki Nurotaning tabiiy sharoiti,
jumladan, uning gidrogeologiyasi ustida mahalliy aholining uzoq vaqt olib borgan
kuzatishlaridan to’plangan bilimning natijasidir. Shuning uchun ham Nurota
tumani ostidagi oqar dar ѐ
' to’g’risidagi xalq og’zaki rivoyati Iskandar tilidan
hikoya qilinib, yer osti suvlaridan foydalanish uchun kovlangan korizlar uning
nomi bilan bog’lab ko’rsatilsada, lekin u suvga tanqis bo’lgan Nurota aholisining
suv manbalarini izlab topish va juda katta mashaqqatlar bilan barpo etilgan suv
inshootlari — korizlar orqali yer osti suvlarini yer ustiga chiqarish yo’lida olib
borgan kurash tarixini ifodalaydi. Hududda Iskandar nomi bilan bog’liq korizlarda
22 Суюнов С. Нурота коризлари ўрганиш // Ўзб
ѐкистон - қадимда ва ўрта асрларда. Самарқанд.: 1992. 121-
23 б
ѐтлар
43

masalan Bog’ojot qishlog’i va To’ra qishloqlarida bugungi kunga qadar saqlanib
qolgan korizlarni misol keltirish mumkin. Mazkur korizlardan faqat Bog’ojot
qishlog’idagi korizdan bahor oylarida suv chiqib turadi.
Koriz-yer osti suv inshootidir. Bunday irrigatsiya inshootini qurish
nixoyatda og’ir va murakkab bo’lgan. U mashaqqatli qo’l mehnatidan tashqari, yer
osti suvlarining to’xshanadigan qatlami, yil mavsumlarida bu suvlar sathida ro’y
beradigan o’zgarishlar va koriz chiqariladigan joy relefidagi nishablikni juda aniq
belgilashni talab etgan.
Koriz chikarishda tajribakor korizchi irrigatorlar dastavval qiyalikning
balandroq yeridan yer osti suvigacha shaxmat usulida bir necha quduq qazishgan.
Quduqlardagi suv vaqti-vaqti bilan belgilab turilgan. Yer osti suvlari tortilib,
quduqlardagi suv satxi eng pastga tushgan fevral oyida koriz kavlashga kirishilgan.
Ish yer nishabini belgilash, ya’ni nivelirovka qilishdan boshlangan. Chunki yer
nishabini aniq va to’g’ri belgilash koriz trassasini o’tkazishda va yer osti
suvlarining koriz orqali yer yuziga oqib chiqishida hal qiluvchi rol o’ynagan.
Nivelirovka qilib koriz trassasini belgilashda ikki ѐ' ki uch kishi qatnashgan.
Birinchi kishi quduq tepasida usturlab orqali kuzatib turgan. Ikkinchi kishi bo’yi
quduq chuqurligiga teng uzun xoda ѐ
' ki ѐ ' g’ochni olib. Suv chiqariladigan tomonda
uni tikka ushlab turgan. Yog’ochning uchi quduq og’zi bilan bir xil gorizontal
yo’nalishda bo’lganda, quduqdagi yer osti suvi o’sha nuqtada yer yuziga oqib
chiqqan.
Yer nishabini olishda vaterpas asbobi ham ishlatilgan. Tarozi - vaterpas
ѐ
' rdamida yer satxini belgilashda uch kishi katnashgan. Ikki kishi ѐ ' g’och xodalarni
tik o’rnatib, reja ipini tarang tortib turgan. Uchinchi kishi tarozini reja o’rtasiga
osib, shokulga qarab yer nishabini belgilagan. Tekshirila ѐ
' tgan tekislik gorizontal
vaziyatda bo’lsa, u muvozanatni saqlagan, aksincha bo’lsa shokulning bir tomoni
og’ib ketgan. Shokul otgan tomonda ip uchini ѐ
' g’och xodadan pastga tushirib,
shokulni tarozining tiliga keltirish bilan yeriing qanchalik qiyaligi aniqlangan. Shu
tariqa butun koriz trassasi belgilab chiqilgan. Demak, yer osti suv inshootlari -
44

korizlar kazishda usturlob (astrolyabiya) va shokulli tarozi (vaterpas) kabi maxsus
asboblardan foydalanilgan. Bu asboblar ѐ' rdamida yer sathidagi nishablikning aniq
hisobi olingan.
Nivelirovka o’tkazilib, koriz trassasi aniqlangach, trassa bo’ylab xar 10
metrda qator quduqlar kovlangan. Yer osti suvlarining to’plangan qatlamiga qarab
suv chiqadigan bosh quduqlarning chuqurligi 18-20 metr, ba’zan undan ham
oshiqroq bo’lgan. Quduqlar tonnel orqali bir-biriga tutashtirilgan. Bosh
quduqlardan yig’ilgan yer osti suvlari mana shu tonnel orqali oqib chiqqan. Tonnel
«laxm» deb atalgan. Uning balandligi 1,25-1,5 metr, eni 1 metr bo’lib, uzunligi joy
nishabiga qarab bir necha kilomertga cho’zilgan. Masalan, Nurotadagi Maston deb
atalgan korizning 280ta qudug’i bo’lib, bosh quduqning chuqurligi 14 metr va
laxmning uzunligi 3 kilomertga teng bo’lgan. Korizning quduqlar orasidagi ustki
qismi «pushta» deb atagtgan.
Korizni kovlashda laxm o’tkazish eng ma’suliyatli ish bo’lib, yer osti
suvlarining yer ustiga oqib chiqishi laxmning to’g’ri kovlanishiga bog’liq bo’lgan.
Buning uchun, birinchidan, quduqlarni birlashtirishda, qaramaqarshi tomonlardan
kovlanadigan laxmning biror ѐ
' qqa qiyshayib ketishiga yo’l qo’ymay, quduqlarni
bir-biriga to’g’ri tutashtira olish, ikkinchidan, koriz orqali yer osti suvlarini yer
ustiga oqib chiqishini ta’minlash lozim bo’lgan. Shuning uchun ham laxmlar
odatda 0,005 metr nishablikda kovlangan.
Koriz kovlashda bir qancha korizchi jamoalar oylab va yillab laxm hamda
quduqlar qazib, minglab kubometr tuproq va shag’allarni qazib chiqarishgan.
Masalan, uzunligi 3 kilometr bo’lgan 250-300 quduqlardan iborat o’rta hajmdagi
korizdan taxminan 7-8 ming kubometr tuproq qazib chiqarilgan. Nurotadagi
korizlardan birining ―Zulmkoriz deb atalishiga sabab Iskandar bu korizni zulm
‖
bilan qazdirgani va yer osti suvlarini yer ustiga chiqarishdagi mehnat jara ѐ
' nining
nihoyatda og’irligidan bo’lsa kerak.
Ma’lumki, korizlardan bir me’ ѐ
' rda suv oqib turishi uchun ular har yili
tozalanib turilgan, ta’mir etilgan. Koriz tozalash eng mashaqqatli va og’ir
45

ishlardan hisoblanadi. Chunki korizdor dehqonlar har yili erta bahorda 20-30 kun
korizning tonneli ichida suv kechib, laxm va quduqlar ichiga cho’kkan loyqalarni
qazib chiqarganlar. Ko’pincha korizning pushtasi cho’kib, laxmning kattagina
qismini bosib qolgan. Bunday hollarda laxmning bosib qolgan qismi qayta qazilib,
o’pirilgan joylariga ѐ' g’och ѐ ' ki toshlar qo’yilib mustahkamlangan.
Ha, korizlar ko’hna Sharqning qadimiy gidrotexnika inshooti bo’lib,
korizchilik ota-bobolarimiz dehqonchilik san’atining no ѐ
' b namunasi hisoblanadi.
O’tmishda bobodehqon o’tgan ajdodlarimizning yer osti suvlarini mohirlik bilan
yer yuzasiga olib chiqqanligini ko’rib lol qolasan kishi.
Bobolarimiz koriz suvi to’g’ri oqa ѐ
' tganlishni tekshirish uchun birinchi
quduqqa kax-somon tashlab, somonni oxirgi quduqdan chiqa ѐ
' tgan suvda ko’rib,
suvning ravon oqa ѐ
' tganligini, suv miqdorini tekshirganlar. Rivoyat qilisharicha,
Iskandar Nurotaga kelganida oxirgi quduqda bir to’da odam quduq boshidagilarga
qarab, ―Kax rez! (Somonni to’k) deb baqira
‖ ѐ ' tganligini eshitib: ―bular nima deb
qichqirishayapti? -deb so’ragan ekan.
‖
O’zbekistonning tog’oldi tumanlarida qadimgi zamonlardan to hozirgi
kungacha korizlardan foydalanib kelinmoqda. Irrigatsiya texnikasining bu qadimgi
turi keng tarqalgan tumanlardan biri Nurotadir. Nurotaning qadimgi korizlaridan
juda ko’pi ko’milib ketgan bo’lsa ham, hozirgi vaqtda faqat Kalta-korizda qishin-
ѐ
' zin suv oqib turadi. Mahalliy xalq tumanda mavjud bo’lgan korizlarning bir qismiii
Iskandariy korizlar deb sarkarda Iskandar nomi bilan bog’laydi. Ular: Tovboy,
Qaynar, Boshkoriz, Mazor, Quvandiq, Ko’nchi, al-Buxoriy
(Alpuxori), Satilg’on, Miri, Yalok, Taylok, Sulton, Maston, Mastak, Komboy,
Zulfiqor, Kalta-koriz bo’lib ularning nomlari yillar o’tishi mobaynida ehtimol
o’zgargan. Biz quyida yana Nurota korizlarining nomlarini keltiramiz: Toshloq,
Gajobod, Savrobod, Qizil kanda, Sattorobod, Toshquduq, Xayrobod, Yamon
turkman, Qum koriz, Chuchqok koriz, Zulmkoriz, Dangal koriz, Janjalobod,
Nurobod, Saxti, Sherobod, Go’robod, Qulol, Korizi Kalon, Korizcha va boshqalar.
46

Nurota korizlarining har biridan o’rta hisobda sekundiga 40-50 litr suv oqib chiqib,
40-50 gektargacha yer maydonini sug’organ.
Nurota korizlarining ko’pi oxirgi marta XVI-XVIII asrlarda qurilgan
bo’lib, hatto ayrim korizlarning nomlaridan ularning qazilishi tarixi yili chiqadi.
Masalan, ―Zulm korizining nomidagi harflarning yig’indisidan 970 raqami va‖
―Zulfikor korizi nomidagi harflardan 1118 raqamlari chiqadi. Xijriy yil
‖
xisobida olingan bu raqamlarni milodiy yilga aylantirsak ―Zulm korizi 1533-
‖
1534 yillarda va ―Zulfikor koriziz esa 1706-1707 yillarda qurilganligi ma’lum
‖
bo’ladi.
Shunisi xarakterliki, hozirgi vaqtda oxirgi marta qazilgan ko’pgina korizlarning
ѐ
' nida, ularga parallel ravishda ba’zan ikki, bazan uch qator ko’milib, suvi qurib
qolgan ko’xna korizlarning o’zanlari joylashgan. Bu quruq uzanlari, shubxasiz,
asrlar davomida Nurota korizlarining bir necha bor ishdan chiqib, qayta
tiklanganligining guvohidir.
Koriz kovlash, shuningdek, korizni tartibli saqlash uchun, uni ta’mir
etishda bajariladigan qo’l mehnatining nihoyatda og’irligi tufayli korizdor
dehqonlar bunday yer osti inshooti bilan bog’liq bo’lgan barcha ishlarni jamoa-
jamoa bo’lib, birgalikda amalga oshirishgan. Korizdan oqib chiqadigan suv
miqdori aytarlik ko’p bo’lmasdi. Shuning uchun ham har bir jamoadagi koriz
suvidan foydalanuvchi dehqonlarning soni qatiy belgili bo’lgan. Masalan,
kichikroq korizlarda korizdor jamoa 24 kishidan va kattaroq korizlarda 36 kishidan
oshmagan. Har bir koriz 24 ѐ
' ki 36 dehqondan iborat jamoaning kuchi ѐ ' ki
mablag’iga qurilgani uchun, u shu jamoaning jamoa mulki hisoblangan. Shunga
asosan korizdan foydalanishda bu jamoa a’zolari teng huquqli bo’lib, koriz suvi
ham, undan sug’oriladigan yer maydoni ham ular o’rtasida bab-baravar
taqsimlangan.
Koriz suvi bilan dehqonchilik qilishda har bir korizdor jamoa 10 ѐ
' ki 12ta
mayda guruhlarga bo’lingan. Har bir guruh mayda korizlarda ikki dehqondan va
katta korizlarda uch dehqondan iborat bo’lgan. Nurotaliklar bunday guruxlarni
47

―hamboz , ya’ni sherik deb atagan. Koriz suvi bilan sug’oriladigan yer maydoni‖
ham hambozlarning soniga qarab bo’lingan. Har bir yer bo’lagi ―taxta deb
‖
yuritilgan. Katta korizlarda taxta 16 tanob (4 gektar) va kichik korizlarda 6-8 tanob
(1,5-2 gektar)ga teng bo’lgan.
Har yili bahorda hambozlar o’rtasida chek tashlash yo’li bilan taxtalar
taqsimlanib, sug’orish navbati belgilangan. Navbat esa haftada bir marta aylangan.
Odatda koriz suvi sutka bilan o’lchanib, nurotaliklar uni ―shabi- ro’z , ya’ni
‖
kecha-kunduz deb atashgan. ―Shabi-ro’z 96 qoraga (obi karoyi) teng bo’lib, vaqt
‖
bilan hisoblanganda korizdan ovdan 15 minutlik suv bir qora xisoblangan. Har bir
taxtaning hakobasi, ya’ni tegishli suvi 48 qora bo’lib, navbat kelganda bir kun ѐ
' ki
bir kecha koriz suvining hammasi shu taxtaning hambozlariga berilgan. Korizdan
foydalanuvchi har bir dehqon esa 16 qora suvga ѐ
' ki korizning 4 soatlik suviga ega
bo’lgan. Bu suv nasldan-naslga meros tarzida o’tishi tufayli har bir dehqon o’z
suvini sotish huquqiga ega bo’lgan. Korizning suvi nihoyatda qimmatbaho bo’lib,
uning har qorasi botmon g’alla ѐ
' ki bosh qo’y hisobida sotilgan.
Jumladan: Maston korizining bir qora suvi 20-25 bosh qo’y bahosida
bo’lgan. Suvning nihoyatda tanqisligi va qimmatligidan Nuratoda kimda kim suv
sotib olsa, ѐ
' ki otasi vafot etib otasining suviga ega bo’lsa, korizdan suv ichadigan
barcha dehqonlarni chaqirib ―kapa zi
‖ ѐ ' fat bergan va arbob hamda oqsoqollarga
to’n kiydirgan. Suv sotib olinganidan so’ng beriladigan zi ѐ
' fat ―nimmardi , ‖
otasining vafotidan so’ng uning hakobasiga (otasiga tegishli suvga) ega bo’lgan
o’g’il tomonidan qilib beriladigan zi ѐ
' fat esa ―nadari murd deb atalgan. ‖
―Nimmardi va ―nadari murd kabi zi
‖ ‖ ѐ ' fatlardan so’ng korizdor jamaoga qabul
qilingan kishilar - hambozlar qatoridan joy olgan. 24

Nurota vohasida ham qadim zamonlarda mamlakatimizning boshqa
hududlarida bo’lgani nurotalik zaminorlar sug’oriladigan yerlari ijraga
berishganlar. O’z navbatida ijorador tomonidan yerni ijraga oluvchi chorakor
24 Шавкат Исмолзода. Ўша асар. 31 б
ѐт
48

qo’sh, urug’lik, oziq ovqat bilan ta’minlagan. Xirmon uyulganda esa xosil teng
ikkiga bo’lib olingan.
Nurota vohasida qadim zamonlarda dehqonchilik va u bilan bog’liq
an’analarning rivojlanib kelganligi ko’rsatib beruvchi yirik sug’orish inshooti bu
XVI asr me’morchiligini va irrigatsiya sohasining yirik na’munasi sanalgan
―Abdullaxon bandi suv omboridir. ‖
XVI asr Buxoro tarixchisi Hofiz Tanish Mirmuhammad alBuxoriyning
―Abdullanoma nomli qo’l
‖ ѐ ' zma asarida hikoya qilinishicha, Buxoro xoni
Abdullaxon 1582 yilda Shimoliy Qozog’istonga qilgan harbiy yurishidan qaytib
kela ѐ
' tganda Nurotaga Jo’sh qishlog’i yaqinidagi Oqchob manzili orqali o’tgan.
Bu yerda bahor oylarida juda ko’p miqdorda sel suvlari to’planar ekan. Ammo bu
suvlarning dehqonchilik uchun foydasi bo’lmagan. Sel suvlaridan mahalliy
dehqonlarning foydalanishi uchun xon Oqchob darasi oralig’iga katta to’g’on
qurishni buyurgan 52
. Shubhasiz, Oqchob qishlog’ining aholisi dehqonchilik qilish
uchun suvning tanqisligi haqida Abdullaxonga arz qilgan va undan Oqchobsoyni
to’sib suv ombori qurishga ruxsat berishni iltimos qilgan. Shuning uchun ham
Abdullaxon xonlikdagi eng oliy mansablardan biri ―otaliq lavozimini o’tab
‖
turgan Ahmadali Naymanga band qurilishida boshchilik qilishni buyurgan 53
.
Biroq qo’l ѐ
' zmada bu qurilishning natijasi to’g’risida hech qanday ma’lumot
berilmagan. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida ѐ
' zilgan ―Tarixi Salimiy nomli ‖
qo’l ѐ
' zmada keltirilgan quyidagi ma’lumotlarga qaraganda, inshoot to’la qurilib
bitkazilgan. ―Tarixi Salimiy da
‖ ѐ ' zilishicha, bahorgi ѐ ' mg’ir suvlarini to’plash
uchun Abdullaxon tomonidan qurdirilgan to’g’on ikki tog’ oralig’ida joylashgan
dara ichida tog’ toshlari va pishiq g’ishtlardan bino qilingan. Inshootning uzunligi
besh yuz qadam bo’lib, uning har joy, har joyida suv oqib chiqadigan temir
dahalari – qovurlari bo’lgan. 25
To’plangan suv quvurlardan chiqib Nurota tomon
oqqan. Xullas yuqoridagi qo’l ѐ
' zma asarlarda tasvirlanishicha, XVI asrda Nurota
25 Мирзо Салимб
ѐк. Тарихи Салимий.Тошк ѐнт.: Фан. 1997. 45 б ѐт
49

vohasida qurilgan suv omborining to’g’oni o’sha davrdagi eng ulkan va
anchagina murakkab suv inshoatlaridan bo’lgan.
―Abdullanoma va ―Tarixi Salimiy asarlarida qayd etilgan XVI asr‖ ‖
suv ombori to’g’onining qoldiqlari 1913 yilda Russiya dehqonchilik
minstirligining yerlarni yaxshilash bo’limi tomonidan
tashkil etilgan Buxoro ekspeditsiyasining ishtirokchisi, tuproqshunos N.A.Dimo
tomonidan topilgan. 1957 va 1962 yillarda u Ya.G’.G’ulomov boshliq Moxondar ѐ
'
arxeologik otryadi tomonidan maxsus tekshirildi. Bu qadimgi suv inshooti
Oqchob qishlog’i yaqinida Nurota tizma tog’larining janubiy ѐ
' n bag’ridan oqib
chiqadigan Beklarsoy ichida qurilgan. Oqchob qishlog’i esa Nurotadan 65 km
sharqda Urganji Qishloq fuqarolar yig’ini hududida joylashgan. Qishloqning
shimoliy va sharqiy tomonlari Nurota tog’ tizmalariga ѐ
' ndashib ketgan adirlarga
va uning janubiy hamda g’arbiy tomonlari esa, Nurota tog’ining Oqtog’ va
Qoratog’ tizmalari oralig’ida g’arbga tomon cho’zilgan Nurota o’rta vohasining
keng yaylovlariga tutashgan. Oqchob qishlog’idan adirlar o’sha soy qirg’og’i
bo’ylab yuqoriga ko’tarilgan sari uning sohillari balandlashib, qoyatoshli daraga
aylanadi. Ushbu daraning tor yeri Hofiz Tanish tasvirlagan ulkan to’g’on bilan
to’silgan. Bu inshoot mahalliy aholi o’rtasida ―Abdullaxonbandi nomi bilan
‖
mashhurdir. ―Abdullaxonbandi tog’ toshlaridan suvga chidamli maxsus qurilish
‖
qorilmasi bilan bino qilingan. Hozirgi vaqtda to’g’onning uchdan ikki qismi
saqlanib, qachonlardir Beklarsoyning kuchli oqimi daraning so’l qirg’og’iga
tutashgan joyida uning uchdan bir qismini tag-tugi bilan olib ketgan. Shunga
qaramasdan, inshootning saqlanib qolgan qismida olib borilgan arxeologik
tekshirishlar, to’g’onning tuzilishi, qurilish materiallari, to’g’on oldida vujudga
kelgan suv omborining kattaligi, unga to’plangan suvning miqdori va boshqa
masalalarni aniqlab berdi.
Beklarsoy darasining Abdullaxonbandi o’rnatilgan joyining kengligiga
qaraganda, to’g’onning uzunligi ―Tarixi Salimiy da ko’rsatilganidek, 500 qadam
‖
bo’lmay, balki asosida 73 m , yuqorisida 85 m bo’lib, eni tubida 15,3 m va ustida
50

4,5 m , balandligi esa 15 m bo’lgan 26
. Bu inshootning old tomoni tik ko’tarilgan va
orqa tomoni esa, avvalgi ikki ѐ' dgorliklardagidek, to’g’on oldiga to’plangan 15 m
chuqurlikdagi suv zapasining bosim hamda inshootni ag’daruvchi kuchlariga
qarshi zinapoya shaklida ishlangan. Shuning uchun ham to’g’onning asosi
yuqorisiga nisbatan deyarli 3,5 barobar qalin qilib qurilgan.
Abdullaxonbandi to’g’oni bir nechta inshootlar kompleksini o’z ichiga
olgan zamonasining anchagina murakkab injenerlik tipidagi gidrotexnika
inshootlaridan hisoblanadi. Uning inshootlar kompleksi Beklarsoyni to’sib turgan
balandligi 15 m tosh to’g’on, suv omboridan ortiqcha suvlarni chiqarib
yuboradigan suv tashlag’ich, jamg’arilgan suvlarni vegetatsiya davrida ekin
yerlariga chiqarish uchun ishlangan oldi ochiq quduqli darvoza hamda to’g’on
ostidan ko’ndalang o’tkazilgan ravoqsimon shakldagi tonneldan iboratdir.
Shunday qilib, suv tashlag’ich inshootlari tuzilishi jihatidan XVI asr gidrotexnika
inshooti Xonbandi va G’ishtbandilardan tubdan farq qilgan. Abdullaxonbandida
pastbaland o’rnatilgan quvurlarni deyarli uchratmaymiz. Ular vazifasini
ravoqsimon tunnel va oldi ochiq quduqli ikki qavat qilib ishlangan suv tashlag’ich
darvoza bajargan.
Inshoot ostidan o’tqazilgan tunnelning balandligi 1 m, eni 50— 60 sm va
uzunligi 19,3 m ga teng. Uning ichki og’zi ravoqsimon va tashqarisi kvadrat
shaklda ishlangan. Tunnel o’z navbatida, to’g’onning markazidan tushirilgan
chuqurligi 14 m va diametri 2 metrli quduq bilan tutashgan. Asosiy suv tashlag’ich
darvoza ravoqsimon tunneldan 1 m yuqorida o’rnatilib, eni 50 sm, balandligi 12,5
metrli torgina yo’lakni eslatadi. Suv oqib o’tadigan bu tor yo’lakcha ham quduqqa
tutashtirilgan. Tunnel havzadagi suv zapasining sathi eng pasaygan paytdagina
ochilib qolgan vaqtlarda doimo mahkam berkitib qo’yilgan. Suv oqimini
boshqaruvchi regulyator vazifasini yo’laksimon sifatida ishlangan yuqoridagi
ikkichi suv yo’li bajargan. Yo’lakning og’zi va o’rta belida kengligi 20sm
chuqurlgi 10 smli vertikal pazlar ishlangan bo’lib, soy suvini havzaga damlash
26 Муҳаммаджанов А. Қуйи Зарафшон водийсининг суғорилиш тарихи. Тошк
ѐнт.: Фан. 1972. 313 б ѐт
51

vaqtida ularga to’rtburchakli g’o’lalar terib chiqilgan. Natija inshoat butunlay
berkitilib, suv bog’langan. To’pganlangan suvdan kerakli vaqtda foydalanish
uchun g’o’lalar birin ketin olib turilgan.
XVI asr gidrotexnika inshoatlarining suv tashlag’ich darvozsi
konstruksiyasidan shu narsa ma’lum bo’ladiki, Abdullaxonbandini qurgan
mutaxassislar darvozadan katta kuch bilan o’tadigan oqimning inshootni
yemiradigan dinamik ta’siriga qarshi murakkab texnikaviy masalanini juda ustalik
bilan yecha olganlar. Masalan, katta bosim bilan tor yo’lakdan otilib kira ѐ' tgan suv
quduq bo’shlig’iga kirishi bilan bir muncha susaygan. Bo’shliq doira shaklida
bo’lgani uchun oqim diyarli qarshilikka uchramasdan doira bo’ylab harakat qilgan
va girdob hosil qilib, inshoat tubidan o’tgan quvir orqali tashqariga oqib chiqqan.
To’g’onning ko’ndalangiga quvur kesib o’tgan shu qismi orqa tomondan 4X4 m
kattalikdagi zinopoya qilib ishlangan tirak bilan mustahkamlangan.
Tuneldan oqib chiqadigan suvni pasaytirib turish uchun tunul og’zidan
pazlarga g’o’lalar tirab qo’yilgan. Bu pazlarning kengligi va chuqurligi 20 sm
bo’lgan. Go’lalar shubxasiz qalqon vazifasini bajargan. Ostki ravoqsimon tunel
esa, o’z navbatida to’g’on oldiga to’plangan loyqalarni suv omboridan tashqariga
chiqarib yuborish uchun xizmat qilgan. To’g’onning o’ng tomonida uning
tepasidan ko’ngdalangiga kesib o’tgan uchin suv tashlag’ich inshoot esa
to’g’onning o’ziga kengligi va chuqurligi 1 mert ariq shaklida ishlangan. Havza
suvga to’lib, uning sathi to’g’onning yuqori damiga ko’tarilgan vaqtida ortiqcha
suv ma’na shu tashlag’ich orqali o’tib, tog’ qiyaligi bilan pastga yo’nalgan va soy
qirg’og’i bo’ylab kovlangan ariqqa oqib tushgan. Shunday qilib Abdullaxonbandi,
Tarixiy Salimi asarlarida ѐ
' zilganidek, temir quvurlar esam, balki toshdan ishlangan
tonnel, g’o’la bilan boshqariladigan qudiqli darvoza va toshqin vaqtlarda ortiqcha
suvni oqizib qo’yadigan suv tashlagich kabi bir nechta inshootlar kompleksi bilan
ta’minlangan haqiqiy injenerlik asosida qurilgan suv ombori hisoblanadi. 27

27 Муҳаммаджанов А. История орош
ѐния Бухарского оазиса. Тошк ѐнт.: Фан. 1978. 260-262 стр.
52

Shunday qilib, o’rta asr irrigatsiya texnikasining bu ajoyib namunasi
injenerlik inshootlari kompleksi jihatidan, hozirgi zamon suv omborlari bilan
deyarli bir xilda qurilgan.
XVI asrda suv ombori qurilgan Beklarsoy V.A.Shuls klassifikatsiyasi
bo’yicha qor va ѐ' mg’ir suvlaridan to’yinadigan dar ѐ ' lar tipiga kiradi.
Beklarsoyning havzasi unchalik katta bo’lmay, u 180 kv.km ga teng. Uning
o’rtacha ko’p yillik suv sarfi 0,72 m 3
/sekkuntga teng. Sug’orishda foydalanish
uchun mumkin bo’lgan uning yillik oqimi 13 mln m 3
dan oshiqroqdir 28
.
Ma’lumki, Beklarsoyning o’zani dara ichida ancha nishab bo’lib
, u har 100
m da 1—1,2 m pasayadi. Shunday bo’lsa-da, XVI asrda Beklarsoy tosh to’g’on
bilan to’silgan, inshoot oldiga to’plangan suvning sathi 15 m ga ko’tarilganda hosil
bo’lgan suv omborining uzunligi 1,5 km gacha cho’zilgan. Kengligi to’g’on oldida
85 m va soyning yuqori qismida 125 m ga teng bo’lgan. Abdullaxonbandi suv
omboriga o’rta hisobda 1—1,2 mln. m 3
suv to’plangan.
Inshootdan quyida joylashgan Kamar, Oqchob, Urganji, Ravot, Jilontamg’ali va
Soykechar qishloqlari suv omboriga jamg’arilgan suvdan dehqonchilikda
foydalanilgan. XVI asrda a’na shu qishloqlar atrofida taxminan 1—1,2 ming gektar
yer maydoni o’zlashtirilgan. To’g’onning balandligi va uning oldida to’plangan suv
zapasining umumiy hajmiga qarab fikr yuritganda, bu inshootni bino qilgan XVI asr
irrigatorlari
Abdullaxonbandi suv omboriga Beklarsoyning yillik oqimining faqat
10 protsentinigina jamg’ara olganlar, xolos. Biroq bu yerda shuni aytib
o’tish kerakki, Abdullaxonbandi suv omborini qurishda o’rta asr irrigatorlari
geologik va gidrogeologik jihatdan Beklarsoyning eng mustahkam va eng qulay
qismini belgilay olganlar. Buni Beklarsoyda yangidan suv ombori barpo qilish
maqsadida keyingi yillarda o’tkazilgan geologik va geofizik tekshirishlar to’la
tasdiqladi. Qizig’i shundaki, Abdullaxonbandi to’g’onidan quyida Beklarsoy
28 Т
ѐкущий архив управл ѐния тр ѐста совхозов Самаркандской области, Т ѐхнико-экономич ѐско ѐ
обосновани
ѐ противоэрозионных м ѐроприятий на Акчобс а ѐ в совхоз ѐ «Кушрабад-2»
Нуратинского района Самаркандской области, 1971„ кн. I, стр. 19, кн. III, стр. 10 —11.

53

bo’ylab 850 m masofada ikki yerda suv ombori qurish mumkin bo’lgan torgina
dara bo’lishiga qaramasdan, o’tgan asrning 70-yillarida ―Uzshprozem‖
institutining loyihachilari yangi to’g’onni XVI asr inshooti ustiga o’rnatishga
mo’ljallaganlar. Bu tasodifiy voqea bo’lmay, balki qadimgi inshootdan quyida
Beklarsoyni ko’ndalangiga ikki yerida yer qobig’ining regional tektonik ѐ
' rig’i
o’tib, suv omboriga to’planadigan oqimning yer ostiga singib ketish xavfi bilan
bog’liqdir. Shunga asoslanilsa, Abdullaxonbandini bino qilgan XVI asr
irrigatorlari suv inshootlarini qurishda faqat tajriba va o’z zamoni uchun yuqori
darajada texnika bilimiga ega bo’libgina qolmay, balki suv oqimining harakat
qonunlarini, Beklarsoyning gidrologiyasini va to’g’on qurilgan daraning
gidrogeologiya va geologiyasini ham yaxshi bilganlar.
Zarafshon vodiysida o’rta asrning injenerlik tipidagi yirik gidrotexnika
inshootlari sel suvlarini jamg’arib, ulardan sug’orishda foydalanish uchun suv
omborlari bino qilish sug’orma Sharqning tog’li va tog’oldi viloyatlari irrigatsiya
texnikasida qadimdan qo’llanilgan. Nurota vohasida Beklarsoy darasida ma’na
shunday tarixiy suv inshoatining borpo etilishi buning ѐ
' rqin isbotir. Bunday suv
inshootlaridan o’rta asrlarda shimoliy Eron va shimoliy Afg’oniston
territoriyalarida, ayniqsa, keng foydalanilgan.
Ma’na shunday gidrotexnika inshoatlarining qurilishi va ulardan
foydalanish dehqonchilik nechog’lik rivojlanganligidan dalolat beradi. Nurota
vohasining sharqiy qismida XVI asrda ma’na shundan suv omborini to’g’onning
qurilishi mazkur hudud qishloqlarida dehqonchilikning ma’na shu davrda yuqori
darajada rivojlanganligi ko’rasatib o’tadi.
Nurota vohasi qadimdan nafaqat dehqonchilik balki chorvachilik
rivojlangan hududlardan biri sanalgan. Voha aholisi chorvachilikda asosan
qorako’lchilik alohida etibor qaratgan. Nurota qorako’l terilari Buxoro bozorlarida
hamisha a’lo sanalgan. Shuning uchun juda ham xaridorgir maxsulot sanalgan.
Qadimda hozirgi Qo’shrobot, Nurota, Pichot, Chuya hudularida chorvachilik keng
rivojlangan. Nurotaliklar chorvachilikda suruv chorvachiligiga alohida etibor
54

qaratishganlar. Nurota voxasi qadim zamonlardan bolab chorvachilikning turli
soxalari rivojlanib kelgan qorako’lchililik maxsulotlarini ishlab chiqarishda
erishgan yutulari samarasi maxsuli sifatida Nurota voxasida yetishtirilgan
maxsulotlar
Jumladan Nurota qorako’l terilari – ko’k, surx va boshqa turdagi terilar Buxoro
bozorlarida ma’lum va mashxur bo’lgan. Nurotalik savdogarlardan biri Sudur
Tursunxo’jaev o’z xo’jaligida va voxa yetishtirilgan teri maxsulotlari bilandoimiy
savdo-sotiq qilib borgan . Bir gal hatto Orenburg bozorlariga qadar Buxoro
amirligining savdo karvoniga boshchilik qilik qilib borib yirik foyda ko’rgan.
Nurota tumaning qadimdan chorvachilik uchun qulay hududda
joylashganligi bugungi kunda tuman iqtisodiy xo’jaligida qadimiy an’analardan
foydalangan holda chorvachilik bilan shug’ullanish imkoniyatini bermoqda.
Bugungi kunda tumanda 4 xo’jalik chorvachilik aynan qorako’lchilik bilan
shug’ullanib kelmoqda, tumanda 10 shirkat xo’jaligi 500 ga yaqin fermer
xo’jaliklar mavjud. Tuman zaxira yer maydonining 503 ming ga yeridan
foydalaniladi shundan 3,1 ming ga yer maydonlari shartli sug’oriladigan yer
maydonlari sanaladi. Tumanda dehqonchilik ishlari asosan lalmikorlik asosida
bo’lgani uchun 16,3 ming ga yerdan foydalaniladi.
Xullas, Nurota vohasi qadimdagi dehqonchilik va chorvachilik madaniyati
yuksak daraja rivojlangan hududlardan sanaladi. Nurota vohasi aholisi qishloq
xo’jalida umuman ma’na shu sohada yirik muvoffaqqi ѐ' tlar erishgan hudud
sanaladi. Mazkur hududning sug’orish texnologiyasi va undan foydalanish
an’analari ma’na shunday xulosaga kelishga zamin yaratib beradi.

II.2 Tumanning iqtisodiy tarzi.
Nurota vohasi qadim zamonlardan savdo sodiq rivojlangan mintaqalardan
hisoblanadi. Nurta vohasidan Ipak yo’lining bir tarmog’i bo’lgan qadimgi ―Tosh
yo’li o’tgan va mazkur savdo yo’li orqali kelgan savdo karvoni Nurota shahrida
‖
toza ichimlik suvi g’amlash maqsadida to’xtab o’tgan, olib kelgan mollari
ѐ
' rdamida savdoni amalga oshirgan.
55

Olib borilgan tadqiqot ishlari natijasi aniqlanishicha Qadimgi Buyuk Ipak
yo’lining katta harbiy va madaniy ahamiyat kasb etgan Tosh yo’li o’tgan,
keyinchalik bu yo’l Xon yo’li deb atalgan. Bu Tosh yo’li orqali karvonlar avval
Buxoroga, undan so’ng Dashti Qipchoqqa chiqqan. O’tgan asrning 60 yillarida
Nurota shahrida arxeologik tadqiqotlarni olib borgan akademik
Ya.G’.G’ulomovning fikriga ko’ra karvonlar asosan Nurota yaqinidagi
Pashshot(Nurota shahrining g’arbiy qismida bugungi kunda savdo rastalarining
qisman saqlanib qolgan) manzilgohiga kelib to’xtashgan va u yerda katta bozor
bo’lgan. Nurota orqali o’tgan qadimgi Tosh yo’lini Buyuk Ipak yo’lining bir
tarmog’i deb atash mumkin.
Tarixiy manbalarda keltirilshicha Chingizxon Sartoq shahrini olgandan
so’ng Nurotaga yurish uyushtirgan. Chingizxon Nurotaga turkman
qulovuzlari(yo’lboshchilari)ning ѐ' rdami bilan kirgan va u kelgan yo’l ko’p
zamonlargacha «xon yo’li» deb atapgan. 29

1220 yil yanvar oyida Chingizxonnning oldingi muntazam qo’shinlari
Nurotaga yaqinlashdi. Qal’aga hujum kilish uchun Tohir Baqodir ismli ѐ
'
musulmon, ѐ
' turk rahbarligida Nurota atrofidagi o’rmonlarda uzun narvonlar
yasaldi. Shahar atrofida mahalliy xalqning bog’lari bo’lib, Nurota aholisi bahor
kirib kelishi bilanoq o’z chorbog’lariga ko’chib borishgan. Mo’g’ullarning kelishi
shaharliklar uchun kutilmagan holat bo’lgan. Nurotaliklar mo’g’ullarni savdo
karvoni deb o’ylagan, xatolarini anglaganlarida, mo’g’ullar shaharga yaqinlashgan
edi. Mo’g’ullar narvonlarni otda va qo’lda ko’tarib, shahar devoriga qo’ydilar.
Tohir Bahodir nurotaliklarga: haqiqatan ham kuchli mo’g’ul xoni keladir. Agarda
shahar aholisi qarshilik qilmasa, u bir necha kun qoladi, - dedi. Ko’p o’tmay
Nurota shahri darvozalari ochildi. Mo’g’ullar shaharga kirdilar. Buyruqqa muvofiq
shahar aholisi shahardan chiqarildi. Mo’g’ullar uylarni taladilar. Ammo odamlarni
o’ldirmadilar. Nurota xalqi Chingizxonga 1500 dinor soliq to’ladi. Chingizxon
29 Ҳ
ѐрман Вамб ѐри. Бухоро ѐ'худ Маварауннахр тарихи. Нашрга тай ѐ'рловчи Сирожиддин Аҳмад.-Т.: Ғафур
Ғулом номидаги адаби
ѐ'т ва санъат нашри ѐ'ти, 1990. 22-б ѐт

56

Nurotadan so’ng Buxoroga ketdi. Chingizxon Buxoroda ko’z ko’rib, quloq
eshitmagan vahshiyliklarni qildi.
Yuqorida keltirilgan ma’lumotdan ko’rinib turibdiki Nurota shahri qadim
zamonlardan savdo va harbiy ahamiyatga ega bo’lgan shahar hisoblangan. Nurota
shahri turli tomonlardan to’xtovsiz savdo karvonlari kelib turgan va mazkur
shaharda savdo ayriboshlashlarni amalga oshirgan.
Nurotaga kelgan qadimiy yo’l Buxoro-Sartoq-Vobkent-Sharq-TavasisKuk-
Rabati Malik-Karmana-Xazara qishlog’i, Dobusiya shahri oldidagi hozirgi Qarnab
oldidan shimolga Nurota tomonga burilgan. 30
Nurotada qadimdan nurotaliklar
o’zlari tomonidan yaratilgan hunarmandchilikning turli na’munalari, zeb ziynat
buyumlari, qurq va xo’l mevalar bilan savdo qilishgan. Bundan tashqari Nurota
qorako’l terilari alohida ahamiyat kasb etgan.
Nurota shahri va nurotaliklarning iqtisodiy ha ѐ' tida qadim zamonlardan
marmar toshlar va ulardan yasalgan sangtaroshlik san’ati namunalari katta
ahamiyatga ega bo’lgan. Qadim zamonlarda boshlab G’ozg’on mavzeyida mavjud
marmar konlaridan marmar toshlar qazib olib unga qayta ishlob berib kelgan. Kon
atrofida va Nurota shahrida marmar toshga ishlov beruvchi ustalar istiqomat
qilishgan keyinchalik yirik ustaxonalar vujudga kelgan. Mazkur hududa yashagan
usta hunarmand sangtaroshlar tomonidan yasalgan tosh qozonlar, tosh tovoqlar,
tosh langanlar kishilarni hayratda qoldirib kelgan. Hunarmandlar tomonidan
tay ѐ
' rlangan bunday uy ro’zg’or buyumlari kundalik turmushda ishlatilishi bilan bir
qatorda ular savdo-sotiqda ham muhim ahamiyatga ega bo’lgan, asosiy o’rinlardan
birini egallagan. Nurota marmarlari qadim zamonlardan turli o’lkalarga olib
ketilgan. Nurota marmar toshlaridan memorchilikda keng qo’llanilgan. Ma’na
shunday na’munalardan biri Amir Temur davrida Bog’ishamol qasrining
qurilishida ishlatilgan. Bu xususida Sharafiddin Ali
30 Хошимов М. Буюк Ипак йўлининг Самарқанд вилоятидаги туристик йўл кўрсатгичи. Самарқанд.:
Зарафшон, 2012. 50-б
ѐт
57

Yazdiyning Zafarnomasida quydagi satrlar keltirib o’tilgan. ―... Qasrning sahniga
mamar toshlardan va ko’hi Nurdan keltirilgan toshlardan shunday chiroyli qilib
ѐ' tqizildiki, aql hayron qoladi, ularning latofatidan boshdan xush uchib ketadi . ‖ 31

G’ozg’on marmari Sharqda Afg’oniston, Eron, Hindiston, Iroq, Misrgacha,
G’arbda Moskva, Toshkent, Sank-Peterburg, Kiev va boshqa shaharlargacha yetib
borgan. Ko’pgina poytax shaharlarning metrolari – Moskva, Toshkent, Sank-
Peterburg, Kiev – G’ozg’on marmaridan bezatilgan.
Nurota tosh ustalrining dong’i va nomi katta doyradigi shahar mamlakatlarda
ma’lum. Ko’pgina allomalarning dahmalari ham G’ozg’on marmari bilan
bezatilgan.
Bugungi kunda ham Nurota tumani iqtisodiy salohiyatida Nurota marmar
konlarining va Nurota marmar ishlab chiqarish va qayta ishlov berish
korxonalarining ahamiyati katta. Marmar ishlab chiqarish va qayta ishlashda
Respublikamizda salmoqli o’rinlardan birini ―G’ozg’onmarmar aksiyadorlik
‖
jamiyati korxonasi egallaydi. Undan tashqari ―Nurota marmar ishlab chiqarish
‖
korxonasi, ―Nurotaavtoyo’lmarmar korxonasi tomonidan xalqimiz istemoli
‖
uchun va jahon bozori uchun yetkazib berila ѐ
' tgan sifatli marmar maxsulotlari
o’zining xaridorgirligi bilan ajralib turadi. Bugungi kunda respublikamizda
marmar ishlab chiqarishda yetakchidik qila ѐ
' tgan korxonalardan biri bu ―Nurota ‖
marmar ishlab chiqarish O’zbekiston-Italiya qo’shma korxonasi hisoblanadi.
Marmar qazib olish va ishlab chiqarish tumanda 1972 yildan boshlangan. Bo’lib
bugungi kunda yili 3,5 mln. m³ marmar qazib chiqariladi. Nurota marmari 2000 yil
Parijda bo’lib o’tgan xalqaro ko’rgazmada katta oltin medal bilan tag’dirlandi.
Tumanning iqtisodiy salohiyatida bundan tashqari ―Nurbuloq mineral
‖
suv qadoqlash korxonasi, ―Chashma , ―Istiqlol savdo korxonalari tikuvchilik
‖ ‖
fabrikalari ham xalqimiz istemoli maxsulotlarini ishlab chiqarib kelmoqda.
Tumandagi 700ga yaqin korxonadan, 551 tasi kichik firma, 75 yaqini kichik va
o’rta korxona hisoblanadi. Bundan tashqari 125 yaqin xizmat ko’rsatish
31 Шарафиддин Али Яздий. Зафарнома. Тошк
ѐнт.:1997, 89 - б ѐт
58

shaxobchasi, 200dan zi ѐ' d savdo do’konlari ishlab turibdi. Tuman hududining
chorvachilik va dehqonchilik uchun qulay mintaqada joylashganligi uning
iqtisodiy ha ѐ
' t tarzida o’z ifodasini topgan. Shunday ekan qadimdan rivojlangan
qorako’lchilik va chorvachilik maxsulotlaridan ishlab chirilgan maxsulot dun ѐ
'
bozoriga chiqarilgan. Bugungi kunda Nurota shahrida ―Amon ota fermer
‖
xo’jaligiga qarashli teri va poyabzal ishlab chiqarish kichik korxanasi ma’na
shunday korxonalar sirasiga kiradi. Mazkur korxona bugungi kunda ishlab
chiqargan maxsulotlari bilan nafaqat tuman balki viloyatimiz, respublikamizning
boshqa tumanlaridagi bozorlarda ham o’z o’rniga ega.
Nurota tumani iqtisodiy salohiyatida mahalliy hunarmandlar tomonidan
yaratila ѐ
' tgan kasanalik maxsulotlarining o’ziga xos o’rni bor jumladan. Bugungi
kunda tumanda 30 dan zi ѐ
' d kasanachilik maxsulotlarini ishlab chiqariladi.
II.3 Madaniy ha ѐ
6 ti
Nurota vohasi aholisi qadimdan o’troq aholi hisoblanib ularning o’ziga xos
madaniy ha ѐ
' t tarzi mavjud. Nurota vohasida yashovchi turli millat va elat
vakillarining o’zlariga xos turmush tarzi an’analari bog’liq turli udum va an’analar
asrlar davomida shakllanib kelgan. Vohaning tabiiy geografik sharoitidan kelib
chiqib o’ziga xos memorchilik an’analari, diniy marosimlar va urf odatlarning
shakllanib borishi bilan bog’lik milliy hunarmandchilik namunalarining keng
miq ѐ
' sda rivojlanib borishi bilan san’at namunalari shakllanib borgan. Asrlar
davomida o’zida xalqning dardi xasratlarini, orzu umidlari namo ѐ
' n etgan xalq
og’zaki ijodi namunalari bo’lmish dostonlar va mazkur janrning ijro an’anaviy
ijrochilari yetishib chiqqan.
Nurota vohasining me’morchiligida o’ziga xos uslub shakllanib borgan.
Jumladan diniy ibodatxonalar sanalgan masjidlarning qurilishida o’ziga xoslikni
kuzatish mumkin. Nurotadagi me’moriy ѐ
' dgorliklar asosan shayboniylar davrining
mahsulidir va keyingi davrlarda ya’ni mang’itlar sulolasi xukmronlik qilgan
vaktda ta’mirlangan. Ma’na shundan me’morchilik namunalardan sanalgan
qadimiy me’moriy obidalardan biri bu Chilustun jome’ masjidi sanaladi.
59

Nurotaning ―Chashma majmuasida joylashgan Chilustun jome’ masjidi‖
nurotaliklarning faxri hisoblanadi, Masjid juda qadimiy bo’lib, uni oxirgi marta
Tursunxo’ja Eshonxo’jaev (Eshoni Sudur) qurdirgan.
Chilustun jome’ masjidining tashqi ko’rinishi kvadrat shaklda bo’lib uning
mehrobi g’arbiy devorga tutashtirilgan. Masjidniig pegatoki an’anaviy, sharqona
«p» xarfi shaklida bo’lib, pegatok ortida bejirimgina minora masjidga salobat berib
turadi. G’o’lasimon shaklda kurilgan minora 5,6 metrdan iborat. Muazzin azon
aytadigan azonxonaga minora ichidagi aylanma zinalardan chiqiladi. Masjidning
kursisi-poydevori ikki qator marmar plitalardan terilgan. Masjid devorlari
ichkaridan Guliganch amalida bir tekis suvalgan. Masjidga to’rtga eshikdan
kirilgan. Bu eshiklar sharqona uslubdagi har xil geometrik shakllar bilan
bezatilgan. Kirish darvozasi marmar ustunlarga mahkam o’rnatilgan. Yog’ochdan
yasalgan sardari mayda bezaklar bilan to’ldirilgan.
Chilustun masjidi Eshoni Sudur davrida uchinchi marta qurilganda uning
bosh me’mori buxorolik Mullo Abdushukur bo’lgan. Masjid birinchi marta IX
asrda, ikkinchi marta XVI asrda, uchinchi marta esa XX asr boshida qurilgan.
Masjidning marmar bezaklari g’ozg’onlik mashhur sangtaroshlar Abduraxim va
Abdurasul Turdievlar ijodiga mansub. Ayniqsa A.Turdiev tomonidan ishlangan
mehrob oliy san’at asari darajasiga ko’tarilgan. Masjid darvozalari va bolorlarida
amalga oshirilgan ѐ
' g’och o’ymakorliklari usto Shams amalidir. Masjid qurilishida
mahalliy ustolardan usto Rahmonqul, usto Xo’ja, usto Rustam, usto Qalandar va
boshqalar qatnashgan.
Chashma majmuasida yana bir me’moriy ѐ
' dgorlik Panjvaqta - Katta
Gumbaz masjididir. Masjid XVI asrda Abdullaxon davrida qurilgan.
Masjid ѐ
' nidagi g’o’lasimon baland minorali azonxona saqlanib qolmagan. Masjid
ikki tomonlama ayvonli bo’lib, ayvondagi mexrobning guldor koshinlari va
hoshiyador naqshlari bilinib turibdi. Keksalarning aytishlaricha, masjid asli
nimrang, oq, moviy rang va qora fonga ishlangan havorang va oq mozaikalar bilan
bezatilgan. Bulardan faqat gumbaz ichidagi geometrik hoshiyalar saqlanib turibdi.
60

Qiblaga qaragan masjid mexrobining ikkala tomonidagi chillaxona 1994
yilda tiklangan. Masjid o’zining chillaxonasi borligi bilan boshqa masjidlardan
ajralib turadi.
O’rta Osi ѐ' ga arablarning kirib kelishi bilan Islom dini va islom
madaniyatini olib kirishgan. Nurota vohasida islom dinining keng ѐ
' yilishi bilan
Nurotada masjidlar qurib borilgan. Qadimda Nurota Islom dini tarqalishi hudud
aholisi islom dini etiqod qilishi hamda Nurota shahrini islom dini markazlaridan
biri deb bilishgan. Jumladan, Narshaxiyning ―Buxoro tarixi asarida, ―Nur katta
‖
joy. Unda jome’ bor; u ko’pgina rabotlarga ega. Buxoro va boshqa joylarning
odamlari har yili zi ѐ
' rat uchun u yerga boradilar. Buxoro aholisi bu ishda ko’p
mubolag’a qiladilar; Hyp zi ѐ
' ratiga borgan kishi haj kilgan [kishining] fazilatiga
ega bo’ladi; u zi ѐ
' ratdan kaytib kelganida tabarruk joydan kelganligi sababli
shaharni havoza band kilib bezatadilar. Bu Nurni boshqa viloyatlarda Nuri Buxoro
deb ataydilar. Tobeinlardan ko’p kishilar u yerga dafn etilganlar, Xudo ularning
hammalaridan to qi ѐ
' matgacha rozi bo’lsin 32
kabi satrlar keltirilgan. Narshaxiy IX- ‖
X asrlarda yashab o’tganligini nazarda tutadigan bo’lsak va uning bu hudud haqida
o’sha davrda ma’lumotlar ѐ
' zib qoldirilganligini hisobga olsak, u holda Nurota
qadimdan islom dini tarqalgan va islom madaniyatining o’choqlaridan
bo’lganligiga shakshubha qolmaydi. O’sha davrda ham bu maskan zi ѐ
' ratchilar
tashrif buyuradigan qadamjo bo’lgan.
XX asrning boshlarida Nurota shaharda 32 ta masjid bor bo’lgan.
Nurotaning 4 guzarining har birida 7-8 tadan masjid bo’lgan. Ko’pincha
Nurotadagi masjidlar o’zlaridan qadimiyroq ѐ
' dgorliklar ustiga bun ѐ ' d

32
Narshaxiy. Buxoro tarixi. Fors-tojik tilidan A. Rasulov tarjimasi. -T.: Fan,
1966. 20-bet
etilgan. Eskirgan, buzilib ketgan masjid o’rniga yangisi qurilgach, masjidning eski
nomi esa saqlanib qolgan. XX asr boshlarida Nurotada quyidagi masjidlar faoliyat
ko’rsatgan:
61

Arabguzarda Sayyidato masjidi, Chuqurak masjidi, Masjidi safed,
Shakarak masjidi, Bargso’z masjidi, Hovuzak masjidi;
O’rtaguzarda
Domalla masjidi, Kalta ko’cha masjidi, Turko masjidi, Sodiq masjidi,
Qulmahmad masjidi, Mazori chilla masjidi, Buduk masjidi;
Mirishkorda
Duoba masjidi, Dostoy masjidi, Luchchak masjidi, Osi ѐ' baland masjidi,
Mirishkor masjidi;
Rabotto’lgonda
Qo’rg’on masjidi, Yetimcha masjidi, Dasht masjidi, Xo’ja masjidi, Avez
Xo’ja masjidi, Sariosi ѐ
' masjidi, Rabotturg’on masjidi, Lo’la masjidi;
Bu davrda Nurotada masjidlarning ko’pligi qadimda xalqimizning islomiy
madaniyati yuqori, e’tiqodi mustahkam bo’lganligining nishonasidir. Nurota
masjidlari axloq-odob, nokiz aql, imon va mehnatsevarlik kabi insoniy fazilatlarni
shakllantirishda xalq orasida muhim rol o’ynaydi.
Nurota vohasi madaniy ha ѐ
' tida xalq og’zaki ijodining o’rni katta
hisoblanadi. Nurota vohasi qadimdan xalq og’zaki ijodining ѐ
' rqin namunasi
bo’lgan dostonchilik maktabi shakllangan hududlardan sanaladi. Nurota tumaning
shimoldan Qizilqum bo’ylab Qiziltepa, Konimex tumanlarigacha bo’lgan
hududlarida yetishib chiqqan dostonchilar gurihi Qurbon baxshi, Ashur baxshi,
Isirgap baxshi, Bekmurod Jo’raboy o’g’li,
Saidmurod panoh o’g’li, Qurbon Navro’zov, Tursun Sherov, Ma’mur Ermatov,
Fayzi Najmiddinov kabi o’nlab ijodkorlar ma’na shu maktabga mansub bo’lib
nafaqat Nurota balki qo’shni tumanlar aholisiga xizmat qilib kelgan. Bu
maktabning so’ngi talandli vakillari Saidmurod panoh o’g’li va
Bekmurod Jo’roboy o’g’lidan ―Alpomish , ―Odilxon , ―Kuntug’mish ,
‖ ‖ ‖
―Go’ro’g’lining Qrimga borishi , ―Avazxon , ―Malikai ay
‖ ‖ ѐ ' r kabi dostonlar‖
ѐ
' zib olingan va nashr etilgan. Bu baxshilar repurtuarida boshqa hududlarda
tarqalmagan ―Sarmonxon , ―Ahmadxon , ―Cho’pon qizi , ―Maston kampir
‖ ‖ ‖ ‖
kabi dostonlar ham bo’lgan. Ammo bu dostonlar o’z vaqtida ѐ
' zib olinmagan.
62

Bu baxshilar Go’ro’g’li turkumi dostonlarini 64 doston qilib kuylaganlar. 32

Shuning Nurota tuman hududidagi qoraqolpoq va qozoq xalqlari orasida XX
asrning boshlarida izchil dostonchilik an’analari davom etgan. Bu an’analarning
Nurota dostonchilik maktabi vakillariga ta’siri sezilarli bo’lgan. Bu o’z navbatida
ijro usullarida yaqqol ko’zga tashlangan.
Xalq dostonlari alohida maxorat bilan kuylangan va bu marakazlar shu
hudud nomi bilan maktab sifatida atalgan. Hozirgi kunda o’zbek
falkulorshunosligida Bulung’ur, Qo’rg’on, Shahrisabz, Qamay, Sherobod, Janubiy
Tojikiston, Xorazm kabi poetik dostonchilik maktablari – baxshichilik san’atining
ajoyib markazlari aniqlangan. 33 34

Ma’na shunday yirik maktablardan biri bo’lgan Qo’rg’on baxshichilik
maktabi asoschisi Ergash Jumanbulbul o’g’li sanaladi. Ergash Jumanbulbul o’g’li
1868 yil Nurota tumaniga qarashli Qo’rg’on qishlog’ida tug’ilgan. Qo’rg’on
baxshichilik maktabining asoschilari Ergash shoirning avlod ajdodlari sanaladi.
Ergash Jumanbul o’g’li Nurota vohasidan yetishib chiqqan yirik baxshilardan
hisoblanadi.
Nurota vohasi moddiy madaniyati o’ziga xos rivojlanish bosqichini bosib
o’tgan moddiy madaniyatlar sirasiga kiradi. Mazkur voha aholisi turmush tarzi urf
odatlari, diniy etidoqodi hamda memorchiligida, kundalik turmushida mazkur
xolatning o’zining ѐ' rqin ifodasini topgan.
III BOB
NUROTA VOHASINING ETNOGRAFIYaSI.
III.1 Nurotadagi urf-odat va marosimlar
Qadim o’tmishda Nurota O’rta Osi ѐ
' tarixiy-madaniy viloyatlaridan biri
bo’lgan Sug’di ѐ
' na manzilgohlaridan hisoblanadi, Nurota tizma tog’lari g’oyat boy
va serunum bo’lib, vohani Qizilqumdan esadigan issiq shamoldan to’sib turgan.
O’tmishda Sug’di ѐ
' naga ikki tomondan kirilgan. Biri Jizzax yakinidagi Temur
darvoza bo’lsa (ba’zi manbalarda Ilono’tti), ikkinchisi Nur bo’lgan.
32 Мирза
ѐв Т. Халқ бахшиларининг эпик р ѐпуртуари, Тошк ѐнт.: 1979. 120-б ѐт
33 Иномов К., Мирза
ѐв Т., Саримсоқов Б., Сафаров О. Ўзб ѐк халқ оғзики по ѐтик ижоди. Т.: Ўқитувчи,
34 .236-б
ѐт
63

Zardushtiylik dinida olovga har qanday gunoxlardan tozalovchi vosita deb
qaralgan. Zardushtiylar xayit va boshqa marosimlarni o’tkazish uchun doimo o’t
ѐ' nib turadigan otashkada, ya’ni otashxonalarda to’planishgan. Ushbu bayramlarda
ular un, ѐ
' g’, shakardan tay ѐ ' rlangan ovqat - holvaytar yeganlar. Qadimgi
Nurotaning aholisi uchun asosiy yemak bo’lgan xolvaytar hozir ham eng tansiq
taom sanaladi, hattoki avloddan avlodga o’tib kela ѐ
' tgan ―xolvachixo urug’i bu ‖
nozik san’atni hozirgacha davom ettirib kelishadi. Olov ѐ
' qib alas qilish, tutatqi
tutatib isiriq bilan odamga, mol – xolga, go’dakka yem qilish, afsungarlik
usullaridan foydalanish, ruxlarni chakirib, ma’lum maqsad yo’lida xizmat
qildirish, yem qilish odatlarini hali-hamon nurotaliklar orasida uchratish mumkin.
Nurotaliklar chaqaloqni beshikka belaganda albatta isiriq tutatib zararli
mikroblarni haydaydilar, yangi qurilgan imoratlarga uning shoxchasini ilib
qo’yadilar. Otash, issiqlik ta’siri bilan zararli kushandalarni yo’qotish marosimlari
mavjud. «Avesto»da otash poklovchi va ofatni ketkazuvchi vosita hisoblangan. U
bilan hatto kiyim - kechaklarni ham zararsizlantirish mumkin. Nurota aholisi turli
marosimlarda sham ѐ
' qib qo’yish, to’ylarda gulxan (kishda mankaldonda) ѐ ' kib
uning atrofida bazm qilish, kelinni gulxan atrofida uch marta aylantirish kabi
an’analarni hozirgi kungacha saqlab keladilar.
Nurota aholisi qo’y, qoramol so’yib qoni oqizilgan joyni tozalab, o’sha
joyga olov ѐ
' kib poklaydilar. Shuningdek, nurotaliklar yer, suv, zamin, xona,
badan, kiyim-kechak, oziq-ovqatlarni toza tutishga alohida e’tibor beradilar.
Nurotada yaxshi saqlanib qolgan marosimlardan yana biri mushkulkushod
o’qitishdir. Bu marosimning asl mohiyati mehnatni, halollikni targ’ib qilishdir.
Ushbu marosimda dasturxon ѐ
' zilib, qora chiroq ѐ ' qib qo’yiladi. Dasturxonga non,
mayiz qo’yiladi. Otinbibi tomonidan bir chol va uning yetti farzandi, cholning
tog’dan o’tin terib yetti farzandini ulg’aytirib, halol mehnati evaziga ularni uyli -
joyli qilganligi haqidagi ibratli hikoyat o’qiladi.
O’rta Osi ѐ
' xalqlarining milliy bayrami hisoblangan Navro’zning tarixi ham
islomga qadar mavjud bo’lgan zardushtiylarning an’anaviy yangi yil bayramidir.
64

Navro’z bayramining ko’hnaligi haqida Beruniy, Umar Xay ѐ' m, Mahmud
Qoshg’ariy kabi allomalar qimmatli ma’lumotlarni ѐ
' zib qoldirishgan.
Qu ѐ
' shning hamal burjiga kirishi, kecha bilan kunduzning barobar kelishi
yil boshi hisoblangan. Bu eski qu ѐ
' sh yili hisobida farvardin oyining avvaliga, 21
mart, kecha bilan kunduzning tenglashgan vaqti va kunduzning uzaya boshlashi,
tabiatda jonlanish, bahorning boshlanish davriga to’g’ri kelgan.
Navro’z bayramida har xil taomlar pishirilgan, uy - joylar tozalangan,
yaqin kishilar bilan diydorlashilgan, zi ѐ
' ratga borilgan.
Navro’zning eng an’anaviy taomi sumalak bo’lib, rivoyat qilishlaricha
sumalak pishirila ѐ
' tganda arshi a’lodan «siymalak», ya’ni o’ttiz malak tushar
emish. Navro’z Nurotaning qal’a maydoni-to’pxonada azaldan bayram qilingan,
Nurota begi bayramni qal’adan turib tomosha qilgan. Chunki shu yerdan dalalarga
qo’sh chiqarilgan, bug’doy ekishga kirishilgan.
Nurotaliklarning islomga qadar bo’lgan bayramlari orasida bahor faslida,
Navro’zga atab o’tkazilgan tabiatning go’zal ne’mati - gulga bag’ishlangan
―Sayli guli surx bayrami alohida o’rin tutgan. Bu bayramda hamma
‖ ѐ ' q anvoyi
gullar bilan bezatilgan. Shahardagi hunarmandlar chashma atrofi va bozor - joy
yakinidagi rastalarga o’z mollarini chiqargan. Qal’a ortidagi to’yxonada
Navro’zning ―Guli surx sayli bo’lgan. Qiz - juvonlar to’pxonadan nariroqdagi
‖
―Ko’hi duxtaron degan qirda bayram kilishgan.
‖
Qadimgi davrlarda xalqimizning ma’naviy ha ѐ
' tida katta ahamiyatga ega
bo’lgan diniy e’tiqodlar, bayram va ma’rosimlar hanuzgacha yaxshi
o’rganilmagan, Diniy tasavvur va e’tiqodlar O’rta Osi ѐ
' hududlarida yashagan
qadimgi ajdodlarimizga xos bo’lgan. Ibtidoiy tuzum kishilari tabiatni jonli tarzda
tasavvur qilishgan. Ular o’zlarida sodir bo’ladigan ruhiy kechinmalarni tabiatga
xos holat deb bilishgan.
Hozir ham nurotaliklar jinlar va ѐ
' mon arvohlar keltiruvchi zararlarni daf
etish uchun is chiqarishadi. Is chiqarish odatda arafa kunlari, to’y tantanalari
oldidan, bahorgi, kuzgi yer haydashdan avval amalga oshiriladi va buzmuk
65

(bo’g’irsoq), qatlama pishirib tarqatiladi. Ular qizdirilgan ѐ' g’ hidi uydan ins -
jinlar keltiradigan xavf-xatar sababchisini quvib, avlodlar homiysi bo’lmish ota -
bobolari arvohini chaqiradi, deb bilishadi.
Bu to’g’rida Beruniy ham o’zining ―Qadimgi xalqlardan qolgan
ѐ
' dgroliklar kitobida aytib o’tadi. Germaniyalik faylasuf Fridrix Nisshe XIX asr ‖
oxirida Eronga safar qiladi. U Yazd shahrida istiqomat qila ѐ
' tgan zardushtiylar
bilan uchrashadi va ularning urf-odatlari bilan tanishadi. Faylasuf o’z yurtiga
qaytarkan, zardushtiylarning diniy belgisi uchlari qayrilgan qo’shuv alomatiga
o’xshash svastikani olib keladi va hamyurtlariga bu oliy irq belgisi ekanligini
tushuntiradi. O’rta Osi ѐ
' va Eronga islom dini kirib kelgach, islomni qabul qilishni
istamagan zardushtiylarning bir qismi Hindistonga ko’chib ketadi...
Nurotada chashma sohilida qurilgan ―Panjvaqta masjidi mehrobi atrofida
‖
zardushtiylarning diniy belgisi bo’lgan ushbu svastikadan qirq donasi bir-biriga
tutashtirilib chizib qo’yilgan. 35
Shu o’rinda bir mulohaza tug’iladi. Ehtimol
―Panjvaqta masjidi o’rnida avval zardushtiylarning otashkadasi bo’lib,
‖
keyinchalik islom davrida u masjidga aylantirilgandir. Masjid mehrobi
peshtoqidagi qirqta svastikaga mazmunan bog’liq ―chillaxona (chixil - qirq) ham
‖
borligi otashkadalar huzurida mahsus shifoxonlar bo’lganligidan nishona
emasmikin. Chunki ―Avesto ning barcha qismlarida, xususan, Vendidatda
‖
kasalliklar tasnifi, bemorlarni davolash usullari, dorivor o’simliklar, tabobat
amali ѐ
' ti, tabiblar, ularning burch va vazifalari haqidagi hamon o’z qimmatini
yo’qotmagan maslahatlar berilgan. Umuman, ko’hna Sharq nafaqat tarixiy,
madaniy, balki, insoniyat tibbiy qarashlarining ham qadimiy o’chog’i ekanligini
―Avesto dagi dalillar isbotlaydi.
‖
Xalqimiz orasida keng tarqalgan qadimiy odatlardan yana biri turli xil
duolar bo’yniga osib yuriladigan ѐ
' ki kiyimlarga tikib qadaladigan uch burchak,
uzunchoq tumor va radnoma saqlab yurish odatidir. Hozir bu odat islomiy odatlar
bilan uyg’unlashib ketgan. Undan tashqari quloqqa, kiyimga, do’ppiga
35 Шавкат Исмоилзода. Ўша асар. 56- б
ѐт
66

ko’zmunchoq taqish ham islomga qadar yashagan ajdodlarimiz odatlaridan biridir.
Nurota xalqi uy hayvonlariga, xususan it saqlashga e’tibor beradilar. Diyarli har
bir xonadonda bir ѐ' ki ikkitadan it saqlanadi.
Qadimgi Nurota aholisi turli usullar orqali ma’lum narsalar ѐ
' rdamida
tabiatga ta’sir qilish, shu yo’l bilan ko’zlangan maqsadlarga erishish mumkinligiga
ishonishgan. Masalan, Nurotada qadimdan bahorgi
(bahorikori), kuzgi (tiramoyi) bug’doy ekilgan. Ba’zi yillarda ѐ
' g’in-sochin kam
bo’lib, yil qurg’oqchil kelsa hosil bo’lmagan. Shu yillarda nurotaliklar ѐ
' mg’irni
chaqirish uchun har bir xonadondan oz-ozdan un yig’ib chiqqanlar va yig’ilishib
qochi pishirganlar, uni tanovul kilgach, kosa-tovoqlarning yuvindisini tarnovdan
oqizganlar va shundan so’ng ѐ
' mg’ir ѐ ' g’ishiga ishonganlar. Nurotada
dehqonchilikka oid xalq qo’shiqlari va marosimlari saqlanib qolgan.
Insoniyat sivilizatsiyasi ilk o’choqlarining vujudga kelishi va rivojlanishida
dehqonchilik madaniyati muhim omil bo’lgan. Dehqonchilik tarixini o’rganish
tarixni bosqichlarida mahalliy aholining ijtimoiy – iqtisodiy ishlab chiqarish
kuchlari rivojlanishini, xo’jalik yuritish madaniyatining o’ziga xos hususiyatlari,
sug’orma dehqonchilikning shakllanishi va rivojlanish bosqichlarini hamda u bilan
bo’lgan jara ѐ
' nlarni ilmiy asosli tahlil qilish g’oyat muhimdir. Qadimgi
dehqonchilik madaniyati, an’anaviy dehqonchilik xo’jaligi va u bilan bog’liq
marosimlar hamda agrar soha tarixchi, arxeolog olimlar doimo dolzarb qiziqarli
muammolardan biri bo’lib kelgan va bu borada
respublikamizning qadimiy dehqonchilik va chorvachilik vohalaridan biri bo’lgan
Nurota vohasi o’ziga xos dehqonchilik madaniyati bilan benazir hisoblanadi.
Dehqonchilik ishlarini yuritish bo’yicha azaliy tajribaga ega bo’lgan.
Nurota o’rta vohasi qishloqlarida o’troq holda yashab kela ѐ
' tgan, o’zbek,
tojik mahaliy aholisining dehqonchilik bilan bog’liq qarashlari tarixiy tajribalari
haqida va dehqonchilik bilan marosimlari xususida mulohaza yuritishni istadik.
O’rta Osi ѐ
' ning boshqa xalqlari qatori Nurota vohasi aholisi ham bahorgi
dehqonchilik yumushlarini mahalliy taqvim(mahalliy xalq orasida bugungi kunga
67

qadar saqlanib qolgan ―Qamariy (oy taqvimi)ga ko’ra yangi yil qu‖ ѐ ' shning baliq
(hut) burjidan quy (hamal) yulduzlar turkumiga o’tgan vaqtdan boshlaganlar.
Hozirgi amaldagi kalendari bo’yicha bu 22 martdan boshlanib 21 aprelgacha
davom yetgan. Dehqonlar taqvimidagi birinchi oy – hamalda kunlar ancha ilib, o’t
– o’lanlar jonlanib qoladi va bu oy dehqonchilik ishlariga to’la davr hisoblanadi.
Shuning uchun ―Hamal kirdi, amal kirdi deyiladi. Ushbu oyni o’ziga xos iqlimi,
‖
ob-havosi va boshqa hislatlari haqida uzoq kuzatishlar, tajribalar asosida paydo
bo’lgan xalqona qarashlar, maqollar va o’gitlardan dehqon, bog’bon, chorvador
keng foydalanganlar. Dehqonlar hut (19 fevral -21 mart) oyidanoq dala ishlarini
qizitib yuboradilar. Dalaga birinchi qo’sh chiqariladi yil boshi qilib yaxshi bo’lishi
uchun rasm – rusumlar qiladi. Ular yetilgan yerlarga qo’sh chiqarib ishlov
berganlar, o’g’it chiqarib – kultepalarni, ariqlarni tozalab suv chiqarganlar natijada
yerning hosildorligi yaxshi bo’lgan. Nurota vohasining barcha qishloqlarida
bahorgi ishlar oldidan masjid ѐ
' ki mozorlar yaqinida ―xudoyi qilinadi. Bu ‖
marosim ko’pincha mart oyi boshlarida keksa dehqonlar, chorvadorlar, oqsoqollar
boshchiligida o’tkazilgan. Oldinlari har bir xonadon imkoniyatiga ko’ra sutli ѐ
' ki
oilalardan bug’doy oziq – ovqat mahsulotlari yig’ilgan bo’lsa, keyinchalik pul ham
qo’shib yig’ilgan. To’plangan pulga bozordan buzoq ѐ
' ki qo’y sotib olinib,
qurbonlik uchun so’yilgan va go’shtidan halim pishirganlar(bunday holat asosan
Nurota va unga yaqin hududlarda kuzatilgan). Taom tay ѐ
' rlagunga qadar qishloq
yerkaklari uch–to’rt guruhga bo’linib, qishloq ariqlarini tozalaganlar. Tushlik
vaqtida hamma to’plangach ―xudoyi uchun tay
‖ ѐ ' rlangan taom tanavul qilingan.
Marosim ayrim sabablar uylariga nasiba tarzida taomdan berib yuborilgan.
Tushlikdan so’ng qishloq ruxoniysi qur’on oyatlaridan tilovat qilgan va oqsoqollar
ushbu xudoyi savobini ―o’tganlarning ruhlariga bahshida etishib kela
‖ ѐ ' tgan yil
hosiyatli, barakali bo’lishini hamda dehqonchilikda mo’l hosil olish va amalga
oshirish uchun xudodan madad so’raganlar. Vohaning asosiy yirik aholi yashash
punktlari hisoblangan Nurota, Jarma, Chuya, Popanoy, Soykechar, To’ra,
Oqmachit, Jo’sh qishloqlarida dehqonlar asosan yerga ishlov berish ishlarini
68

ertaroq bajarishga harakat qilganlar. Chunki yer bahorda shudgor qilinsa kesaklari
ezilmasdan, yil bo’yi dehqonlarga qiyinchilik tug’diradi degan tasavvur bo’lgan.
Shuning uchun ular amal qilgan ―Er haydasang kuz hayda, kuz haydamasang yuz
hayda maqolida juda katta ma’no bor albatta. Kuzda yerni haydasang, qor –‖
ѐ
' mg’irlardagi yer dam oladi va yaxshilab oziqlanib muloyim bo’lib bahorga
ekishga tay ѐ
' r bo’lib turadi. Bu yerda yana bir narsani aytish joizki, bahorgi yerni
haydov mavsumi mart oyi oxiridan boshlangan. Shu bilan dehqonlarni bahorgi
haydov va yerga urug’ qadash bilan bog’liq bo’lgan ―Dalaga qo’sh chiqarish ,
‖
―Shoxmoylar , ―Ekin sayli , ―Qo’sh oshi kabi marosimlarni o’tkazganlar.
‖ ‖ ‖
Marosimlar ko’pincha omadli, hosiyatli hisoblangan. Navro’z kunlari yerni
haydash arafasida qatlama, bo’g’irsoq, suzma kabi taomlar pishirilib, urf –
odatlarni qilganlar. Yog’ olib ho’kizlarni shohlarini moylaganlar buni keksalar
xo’kizni shohlari baquvvat, ho’kizlarni o’zi esa charchamaydigan bo’lar ekan
deydilar. Nurotaning ayrim qishloqlarida esa qurg’oqchilik yillari dehqonlar turli
xayri – xudoyilar o’tkazganlar va turli – tuman rasm – rusumlarni bajarganlar.
Umuman olganda ―Qo’sh chiqarish , ―Shoh moylar , ―Qo’sh oshi nomlari
‖ ‖ ‖
bilan aytiluvchi marosimlar dehqonlarning yangi yildagi birinchi ish kuni bo’lib,
iloji boricha xursandchilik bilan kutib olishga harakat qilingan. Bu azaldan
zardushtiylarning yangi yil qanday kutib olinsa, yil bo’yi o’sha kayfiyat hamroh
bo’ladi, degan qarashlarning bir ko’rinishi hisoblanadi.
Xulosa qilib aytganda Nurota vohasining yirik qishloqlaridan bo’lgan;
Nurota, Jo’sh, Qushtamali, Toz, Chuya, Oqula, Soykechar qishloqlarining
mahalliy xalqlarining an’anaviy dehqonchilik marosimlari ularning o’ziga xos
madaniyatga ega bo’lganligidan dalolat beradi. Dehqonchilik bilan bog’liq milliy
urf – odatlarda nafaqat xo’jalik yuritish an’analari, turmush tarzi, etnik tarixi, urf –
odatlari, diniy qarashlari, xalqimizning azaldan o’troq dehqonchilik, chorvachilik,
bog’dorchilik madaniyatlari o’z aksini topadi. Ulug’ ajdodlarimizdan meros bo’lib
kela ѐ
' tgan turli urf – odatlar va rasm – rusumlar avlodlar tomonidan
qadrlana ѐ
' tganligi quvonarli holdir.
69

Nurotaliklarning eng ulug’ ma’rosimlaridan biri to’ylar sanaladi va bu
to’ylar o’zgacha ruhda o’tadi. Nurotaliklarning to’y ma’rosimlar bilan bog’liq urf
odatlari mavjud. Jumladan mamlakatimiz boshqa hududlari singari nurotaliklarda
to’yga to’ ѐ' na bilan borish urf-odat va an’ana tusiga kirib qolgan. O’zbek xalqi
qadimdan to’yga to’ ѐ
' na bilan borgan. To’ ѐ ' na - to’yga, to’y egasiga sovg’a-salom
bilan borish degani. Ba’zi viloyatilarimizda odatni to’ ѐ
' na emas, qo’shan (qo’shish)
deb ham yuritiladi. To’y bo’la ѐ
' tgan xonadonga qarindosh-urug’lar, do’st
birodarlar yakka-yakka, ba’zan guruhguruh, jamoa bo’lib, ishxona, xizmatdoshlar
vakillari bir bo’lib, turli sovg’a-salom qilishlari mumkin.
To’ ѐ
' na qilish qadim zamonlarda to’yga, ho’qiz, qo’y keltirish misolida
bo’lgan. Uning miqdorii ham to’y egasining va to’ ѐ
' nachining moddiy
imkoniyatlari, iqtisodiy-moddiy mavqeyi, darajasiga va albatta, zamonga qarab
bo’lgan. Nikoh qadimdan poklik ramzi bo’lib, qizlar bokiraligi zilol suvga
qi ѐ
' slanishi va qadrlanishi bejiz emas. Nikoh ming-ming yillar ilgari ha ѐ ' t taqozosi
va turmush tajribalari asosida kelib chiqqan. Vaqt o’tishi bilan oila
mustahkamligining shartlaridan biriga, Sharq turmush madaniyatining yuksak
belgisiga aylangan.
An’anaviy urf-odat va irimlar nafaqat xursandchilik va shodi ѐ
' nalik
bo’libgina qolmay, balki muayyan maqsadga qaratilgan sehrgarlik tusidagi rasm-
rusumlardan ham iborat. Masalan hozirgacha ko’pgina to’ylar o’tkaziladigan
odatlardan qudalarga oq o’ratish, to’qqiz tortar, kelin-ku ѐ
' vga, quda va qavmu
qarindoshlarga falon sidra sarpo qilish, dasturxonga solinadigan non patirlarning
soni, isiriq tutatish, kelinning olov atrofida aylantirilishi, ku ѐ
' v tizzasiga o’g’il
bolani o’tkazish, kelin-ku ѐ
' v ustiga pul-chaqa va shirinliklar sochish, ularni
ko’zguga qaratish va tuxum yegizmoq kabilar garchi o’z mohiyatini yuqotsada,
qadimdan muayyan sehrgarlik maqsadida o’tkazilib kelina ѐ
' tgan irimlardir.
Nurotaliklar xalqqa katta osh bergach, nikoh bazmi, qavmu qarindoshlar
ishtirokida alohida o’tkaziladi.
70

To’y marosimi hamisha shod-xurramlik, ѐ' shlik, go’zallik, kelajakka yaxshi
umid va ezgu orzular ramzi sifatida o’tkaziladigan ajoyib oilaviy bayramdir.
G’oyat go’zal bo’lgan bu marosim barcha xildagi xalq san’ati, ashula, raqs bilan
o’tkaziladi. U aslida, asrlar osha sinovdan o’tgan, mohiyati chuqur o’ylangan,
milliy asosda nishonlanadigan marosim hisoblanadi, har bir davrda takomillashib,
muttasil boyib kelgan.
Nurotaliklarning to’ylarida kelinni tushirib olish marosimi ayniqsa
qiziqarlidir. Qadimiy ajdodlarimiz o’t-olovga sig’ingani bois, otda, tog’a
yetaklovida kelgan kelinni ku ѐ
' v bola otdan tushirib, darvoza oldida ѐ ' qib qo’yilgan
katta gulxan atrofida uch bora aylantirib, so’ngra chimildiqqacha olib kirgan. Bu
bilan ajdodlarimiz yangi oilani olov taftida har xil ins-jinslardan, ѐ
' mon ko’zlardan
tozalagan.

III.2 To’y bayram va boshqa xasham ma’rosimlari
Hanuzgacha o’rganilmay kelina ѐ
' tgan o’zbek xalq bayramlari uzoq va boy
tarixga ega. Agar tarixchi-madaniyatshunos olimlar ―bayram inson bilan birga
paydo bo’lgan va rivojlangan degan fikrlariga tayansak, bayramlar kurtaklarini
‖
eng qadimiy poleolit davridan, ya’ni O’rta Osi ѐ
' odamzoti paydo bo’la boshlagan -
500 ming yil avvalgi vaqtdan izlasa bo’ladi. Bu yarim million yil doirasidagi inson
ha ѐ
' ti, madaniyati, odatlari jiddiy tadqiqotlarni kutmoqda. Biz esa, hozirgacha
keyingi 3 ming yillik davr ichidagi mahalliy xalqlarning bayram va boshqa
ma’rosimlari haqida so’z yuritmoqchimiz. Buning uchun avvalo, qadimdan O’rta
Osi ѐ
' da yashagan ajdodlarimiz – sak, massaget, baqtriylar, sug’dlar, xorazmiylar
bayramlari va so’ngra o’rta asrlar va inqilobgacha tarixiy rivojlanib kelgan o’zbek
xalqi bayramlarining Nurota vohasi uchraydigan turlariga murojaat qilishimiz
mumkin. Shuni ta’kidlash kerakki, tarixga qanchalik chuqur kirib boraversak,
shunchalik tarixiy manbalarning kamayib keta ѐ
' tganligini sezamiz. Shu sababli
ibtidoiy davr bayramlarni asosan arxeologik qazilmalar va topilmalar bergan
71

ma’lumotlarni qi ѐ' siytarixiy tipologik tahlil qilish bilan o’rganishga, saqlanib
qolgan tarixiy abadiy va boshqa manbalar asosida tadqiq qilish zarur. 36

Insoniyatning madaniylashuvi negizida jamiyatning ilk boshlang’ich asosi
- oila va uning paydo bo’lishiga asos - to’y marosimi vujudga kelgan. Marosim
insoniyat madaniyatining eng muhim shakllaridan biri bo’lishi bilan bir qatorda
uni rivojlantiradigan samarali vosita hisoblanadi. Marosim xalq san’ati va
madaniyati shakllari orasida eng ulkan auditoriyani o’ziga jalb qiladigan
ommaviy-tadbir hisoblanadi. Insoniyatga sihat – salomatlik tilash, uni turmushda
to’kin – sochinlik, kundalik ha ѐ
' tida omad keltirish ѐ ' ki inson ha ѐ ' tining muhim
nuqtalarini qayd etish, nishonlash maqsadida maxsus o’tkaziladigan, xalq orasida
qat’iy an’anaga kirib qolgan hatti – harakatlar majmuidan iborat holda tashkil
topgan tadbir marosim deyiladi. 37

O’rta asrlardan tarixiy taraqqi ѐ
' tning yangi bosqichi boshlandi. Ijtimoiy –
si ѐ
' siy, madaniy – ma’rifiy, manaviy – diniy ha ѐ ' tda, jumladan, bayramlarni
o’tkazishda ham jiddiy o’zgarishlar vujudga keldi. Bu davrga kelib, xalqning
tabiiy – ha ѐ
' tiy ehti ѐ ' ji asosida paydo bo’lgan qadimiy bayramlar jiddiy qarshilikka
uchrab ha ѐ
' tda o’z mavqeini saqlab qolish uchun kurashdi. Chunki ayni paytda
Markaziy Osi ѐ
' xalqlari ha ѐ ' tida islom dini bilan birga, unga xos bayramlar kirib
keldi. Shuningdek, davlatchilik rivoji natijasida mamlakat va uning rahbarlari ha ѐ
' ti
bilan bog’liq marosim va bayramlar o’tkazish an’anasi kuchaydi.
Ilk o’rta asrlarda vujudga kelgan yangi si ѐ
' siy – diniy muhit qadimiy
mahalliy bayramlar taraqqi ѐ
' tiga o’z ta’sirini ko’rsatdi. Islomni targ’ib qiluvchi din
arboblari majusiylik, zardo’shtiylik, buddaviylik bilan bog’liq bayramlar,
marosimlar, odatlarga qarshi kurash olib borishgan. Mahalliy aholining tabiat bilan
bevosita bog’langan bayramlarga ehti ѐ
' ji kuchli bo’lganligi bois Navro’z, Sada,
Mehrjon kabi bayramlar saqlanib qolgan.
36 Қорабо
ѐв У. Ўзб ѐкистон байрамлари. Тошк ѐнт.: 1991, 6-7 б ѐтлар
37 Сафаров О. Ўзб
ѐкистон халқлари этнографияси ва фольклори. Тошк ѐнт.: «Ўқитувчи» НМИУ., 2007,
112-б
ѐт.
72

Islom arboblari ―Navro’z bayramini taqiqlashga ko’plab urinishlar olib‖
borishganlar. Bu bayram kishilarning ozodlikka intilishini kuchaytirishi, ularni
birlashtirishi mumkin, deb havotir olishgan. Shuning uchun ―Navro’z istilochilar
‖
saroylarida, amaldorlar va din rahnamolari davralarida rasmiy bayram sifatida
nishonlanmagan. Lekin bu taziyqqa qaramay ―Navro’z xalq orasida bayram
‖
qilinavergan. Shu boisdan ayrim shohlar va amirlar keyingi asrlarda o’zini
xalqparvar ko’rsatish maqsadida ―Navro’z ni bayram sifatida nishonlanishiga
‖
majbur bo’lgan.
Navro’z bilan bog’liq juda ko’p urf-odatlar va an’analar hamda o’yinlar
mavjud. Turk xotinlarining ishi kechalari (ya’ni, sumalak va halim qozonlari
atrofida) raqs tushish va bolalarning oq so’ngak o’ynashidan iborat bo’lgan.
Navro’zni Nurota vohasi xalqlari qadim-qadimdan e’zozlagan. Navro’zga
katta tay ѐ
' rgarlik ko’rilgan. Tozalikka, obodonlashtirishga beqi ѐ ' s e’tibor bilan
qaraganlar.
O’rta asrlarda O’rta Osi ѐ
' xalqlari madaniy ha ѐ ' ti ravnaq topdi. Ayni shu
davrda ularning bayram-marosimlarida rivojlanish yuz bergan. Ayniqsa, IX-XII
asrlar va XIV-XV asrlarda bu o’lkada bayramlar juda katta tantanalar bilan
nishonlangan.
Bu davrda o’lkada islom dini keng ѐ
' yilib, ushbu dinga xos Ro’za hayiti,
Qurbon hayiti, Ramazon kabi bayramlar xalq ha ѐ
' tidan o’z o’rnini topdi. Xalqning
qadimiy bayramlari (Navro’z, Sada, Mehrjon) o’rta asrlar boshida saqlangan
bo’lsada, keyinchalik din arboblarining bu bayramlarning o’tkazilishiga qarshi
kurashi natijasida ular o’z mavqeini yuqota boshlagan. ―Navro’z ning esa tabiat
‖
o’zgarishlari bilan chambarchas bog’liqligi tufayli uni taqiqlash, xalq ha ѐ
' tidan
siqib chiqarish samara bermadi. ―Navro’z o’rta asrlarda ham xalqning sevimli
‖
bayrami bo’lib qoldi.
XX asrda o’zbek bayramlari va to’y marosimlar murakkab bir davrni
boshidan kechirdi. Bu tarixni uchga bo’lib o’rganish mumkin. Birinchi davr –
73

milliy uyg’onish davri, ikkinchisi – sho’rolar davri, uchinchisi – Mustaqillik davri.
Bu davrlarning har biri o’ziga xos hususiyatlarga ega.
XX asr boshida yangi g’oyalar uchun kurash kuchaydi. XIX asr oxirida
boshlangan g’oyaviy – si ѐ' siy kurash XX asr boshida avjiga chiqdi. Bu jara ѐ ' nda
si ѐ
' siy oqimlar vujudga keldi. Milliy madaniyat, chunonchi, urf – odatlar va
bayramlarni ―qayta anglash , ularni isloh qilish g’oyasi mahalliy aholining ilg’or
‖
fikrli zi ѐ
' lilari tomonidan qullab – quvvatlandi. Din arboblari islom an’analari va
qadriyatlarini boshqa madaniyat ta’siridan saqlash uchun Yevropa madaniyatiga
qarshi kurashga intildilar. Ularning tarafdorlari sof islomiy odatlarni saqlab qolish,
yangi an’analarni xalq ha ѐ
' tiga yaqinlashtirmaslikka harakat qildilar.
Mustaqillik davrida milliy an’analarni tiklash davlat si ѐ
' sati darajasiga
ko’tarilib, xalqimizning tarixiy merosi bo’lgan an’analar qaytadan tiklandi.
Jumladan Navro’z, Ro’za hayiti, Qurbon hayitlari kabi bayramlarimiz rasman
tiklandi.
Xalq an’analari kishilar dun ѐ
' qarashi, ularning shaxs sifatida shakllanishiga
ta’sir ko’rsatuvchi muhim omildir. Shu boisdan xalq an’analarining tarkibiy qismi
bo’lgan oilaviy marosimlar tizimi, shakli, mazmuni va ularning shaxs
shakllanishidagi ahamiyatini ilmiy asosida o’rganish lozim. O’zbek oilalarida
chaqaloq tug’ilgandan to voyaga yetib, o’zi yangi oila qurguncha bir qancha odat
va ma’rosimlar o’tkaziladi:
Chaqaloq chilla – o’zbek xalqi odatlari orasida yangi inson chaqaloq
dun ѐ
' ga kelishi bilan bog’liq an’analar tizimi alohida o’rin to’tadi. Bu tizim
chaqaloq tug’ilganida qarindosh-urug’, ѐ
' r-birodarlardan, ―suyunchi olish , ‖
―kindik kesish , bolani cho’miltirish, ilk bor kiyim kiydirish, maxsus parxez
‖
taomlar pishirish, chaqaloqqa ism qo’yish, kichik va katta chillani o’tkazish, bolani
beshikka solish kabi maxsus tadbirlardan tarkib topgan.
O’tmishdagi odatlarga ko’ra, kelin-ku ѐ
' v, farzand ko’rgan a ѐ ' l va chaqaloq
ѐ
' mon ruh, alvasti, jin-ajina va boshqalardan saqlanish uchun chilla saqlashgan.
Chillali kelinchak uchun farzandsiz a ѐ
' llar bilan uchrashish xatarli hisoblangan.
74

Go’ ѐ' tug’mas a ѐ ' lning qismati kelinchakka o’tishi mumkin, deb tushuntirilgan.
Befarzand a ѐ
' l qadami tegsa kelinchak ham bola ko’rmaydi, deb irim qilingan. Bu
udum ―Chilla tushdi deb atalgan.
‖
Oilada bola tug’ilishidanoq chilla davriga katta ye’tibor berilgan. Chaqaloq
tug’ilganidan so’ng yo’ldoshi tushganidan boshlab, keyingi 6-8 xaftalik muddat
chilla davri hisoblanadi. Tabiblar tug’ruqdan so’ng a ѐ
' l organizmi to’la asl holatga
qaytishi uchun yeng kamida 5-6 kun, tug’ish og’ir kechganda yesa 70 kun kerak
bo’lishi ta’kidlashadi.
Farzand ko’rgan a ѐ
' l va uning chaqalog’i chilla davrida maxsus sharoitda
saqlangani uchun turli ins-jins va kasaliklardan himoya qilingan. An’anaga ko’ra
ona va chaqaloq 40 kungacha uydan chiqmasligi, bolali uyga begona odam qadam
bosmasligi va chillali uyda chiroq uchmasligi kerak.
Chilla davrida kasofat, baxtsizlik sodir bo’lmasligi uchun ona va bola
ѐ
' lg’iz qoldirilmagan. Xonada doimo chiroq ѐ ' qib qo’yilgan, bu xona yesa
―chillaxona deyilgan. Xalqimizda ba’zi tarbiyasi nochor kishilarga nisbatan
‖
―Chillasida chiroq ko’rmagan iborasini aytilishi bejiz yemas. Ona kechasi
‖
tashqariga ham ikki-uch a ѐ
' l hamrohligida chiqqan. Ona – bola oldiga begona
kishilar, farzandsiz a ѐ
' llar qo’yilmagan. Yovuz kuchlarni va ѐ ' mon ko’zlarni
haydash uchun kuniga uch marta isiriq to’tatilgan. Tuqqan a ѐ
' l xatto molxonaga
ham chiqmagan. Uning qo’shnilarga ovqat chiqarishi va ulardan olib turishi ham
taqiqlangan. Agar bunga amal qilinmasa, chaqaloqning boshiga chilla yarasi
chiqishi mumkin deyilgan. Chilla yarasi chilla suvi bilan yuvilgan.
Chaqaloq tug’ilgach uchinchi kuni, maxsus ko’ylakcha (chilla ko’ylak)
tikib kiygizilgan va bu kuylak chilla o’tmaguncha yechilmagan. Ba’zi qishloqlarda
chaqaloq tug’ilganidanoq unga ―it ko’ylak kiydirilgan. Bu bilan chaqaloqqa xavf
‖
solish mumkin bo’lgan balo-qazo itga ѐ
' pishsin, deyilgan. Chunki it kasallikka
oson chalinmaydigan chidamli, tez ko’payadigan hayvon hisoblanadi. Agar oilada
bola nobud bo’laversa, onaning chaqalog’i qirq kungacha cho’miltirilmagan.
75

Farzand ko’rgan onaga chaqaloq tug’ilganining ikkinchi va uchinchi
kunlarida qovurilgan tuxum, undan so’ng tovuq sho’rvasi ichirilgan. Chaqaloq
yetti-to’qqiz kunlik bo’lganda yupqa pishirilgan. Bordi-yu qirq kungacha
chaqaloqqa, yupqa pishirilmasa, bolaning xulqi biron ѐ' mon illat bo’ladi, deyilgan.
Katta chilla 40 kun o’tgach, bola cho’miltirilib, uning qo’liga taqilgan
mo’nchoq ko’zmunchoq bilan almashtiriladi. Shundan so’ngina bolani ko’tarib
hovliga chiqish, uni qo’ni-qo’shnilarga ko’rsatish mumkin. Katta chilla o’tgandan
so’ng a ѐ
' l mahalla ѐ ' qi qishloqdagi tanish-bilishlari, qarindoshurug’inikiga borishi
va nihoyat a ѐ
' l o’z ota-onasinikiga borib, ѐ ' tib qolishi joiz hisoblangan.
Keksalarning aytishlaricha, 40 kunlik chilladan omoneson chiqqan chaqaloqqa
tashqaridan ta’sir yetadigan ins-jinslarning kuchi yetmaydi.
Kelin-ku ѐ
' vning ota-onasi, qarindosh-urug’lari, qo’ni-qo’shnilari, doya
momo, yenagalar va chaqaloq tug’ilishida hozir bo’lgan a ѐ
' llar yig’ilishib ―Chilla
to’yi o’tkazilgan.
‖
Zamonlar o’tgan sari chilla davri va u bilan bog’liq rasmrusumlarning
aksariyati unitilgan. Ularning ba’zilarigina qishloq aholisi o’rtasida saqlanib
qolgan, xolos. O’zbekistonning har bir hududida chilla bilan bog’liq o’ziga xos
qoida va an’analar bor. Sho’rolar davrida qadimgi udumlar qatorida chilla davri va
uning rasm-rusumlari ham xurofot deb qoralandi. Bu rasm-rusumlarni yagona
maqsad esa onani va go’dakni barcha ѐ
' vuz kuch va begona ko’zlardan asrash,
bolaning sog’lom va chiroyli, aqlan barkamol o’sishini ta’minlash, onaning
sog’lom bo’lib, yana ko’plab farzandlar tug’ib avlodlar davomiyligini davom
ettirishga erishish edi.
―Chaqaloq chilla ozodalik va yehti
‖ ѐ ' tkorlik muddati sanaladi. Bu vaqtda
ona o’z sog’ligini tiklashga va bola esa ѐ
' rug’ dun ѐ ' ga moslashishga intilgan. Ana
shu davrda ona va bolani kasalliklar, ― ѐ
' vuz ruhlardan saqlash qat’iy qoida, ‖
irimlarga amal qilishni taqozo yetadi. ―Chaqaloq chilla ning deyarli har bir kuni
‖
o’z mazmuni va an’analariga ega bo’lgan. Ayniqsa, chillaning birinchi, uchinchi,
76

beshinchi, yettinchi, to’qqizinchi, yigirmanchi va qirqinchi kunlari maxsus
odatlarga rioya qilingan.
Qadimdan bolaga ism qo’yish juda ma’suliyatli ish sanalgan. Ism bola
tabiatiga mos kelmasa, undan yaxshi inson chiqmaydi ѐ' ki u kasallikka
chalinaveradi, deyilgan. Chaqaloqqa ism qo’yish vazifasi har kimga ham
topshiraverilmagan. Buning uchun maxsus marosim uyushtirilib, unga eng nufuzli,
dono qariyalar taklif etilgan. Mana shu marosimda yig’ilganlar o’zaro
maslahatlashib, bolaga ism qo’yishgan.
Ajdodlarimizning oilada farzandning dun ѐ
' ga kelishi bilan unga ism
qo’yish maqsadida mulla chaqirtirib, chaqaloqning qulog’iga azon aytirishgan.
Azon bilan bola o’zining ilk bor ismini eshitgan. Bu marosimning o’tkazilishi
bilan bolaning kelajakda mehribon va barakali bo’ladi deyilgan. Bolaning ismi
albatta bolaning qulog’iga aytilgan 38
.
Tug’ilgan kun oila ha ѐ
' tidagi eng quvochli voqea farzand tug’ilishi bilan
bog’liqdir. Darhaqiqat, farzand tug’ilganda - oilada bayramona kayfiyat vujudga
keladi. Oila a’zolariga qutlov tabriklar ѐ
' g’iladi…
Farzandning tug’ilgan kun sanasi rasmiylashtirilib, guvohnomada qayd
qilingandan so’ng, bu sana oilaning a’zolari uchun muhim sana hisoblana
boshlaydi. Bola o’sib ulg’aygan sari, uning tug’ilgan kunlari o’z oilasida, do’stlar
davrasida nishonlanadi.
Ilgari, ko’pgina sharq xalqlari, jumladan, o’zbeklarda ham ―yil boshi
‖
(―Navro’z ) da kishining
‖ ѐ ' shiga bir ѐ ' sh qo’shildi, deb hisoblangan. Shu sababli
Navro’z tabiatning yangilanish bayrami bo’lib qolmay, u barcha uchun o’ziga xos
― ѐ
' sh oshdi tantanasi hisoblangan ‖ 39
.
Beshik to’yi qadim zamonlardan har bir oilada o’tkazilib kelingani tufayli,
bu marosim xalq madaniy ha ѐ
' tining ajralmas qismiga aylanib qolgan. Orziqib
kutilgan jajji chaqaloqning dun ѐ
' ga kelishi qudalar, qarindosh-urug’, qo’ni-
qo’shnilar uchun katta xursandchilik keltiradi. Suyunchi berish, ism qo’yish odat-
38 Саттаров. М. Узб
ѐкски ѐ обычаи. Тошк ѐнт, «Маънавият», 2003 йил, 6-б ѐт
39 У.Қорабо
ѐв. Ўзб ѐк халки байрамлари. Т., 2002, 123- б ѐт
77

marosimlari shodlik manbaiga aylanadi. Agar tug’ilgan chaqaloq birinchi farzand
bo’lsa, bozordan beshik sotib olingan. Ikkinchi va uchinchi farzandlar bo’lsa, uni
akasi ѐ' ki opasi ѐ ' tgan beshikdan foydalanilgan. Beshik chaqaloqning birinchi uyi
hisoblanadi 40
.
Chaqaloq tug’ilgandan keyingi muhim tadbirlardan biri bolani beshikka
solish marosimi va beshik to’yidir. Mazkur to’y ayrim joylarda yesa u ko’pchilik
ishtirokida o’tkaziladigan kichik bayramga aylanib ketadi. Farzand tug’ilganiga 7
ѐ
' ki 9 kun to’lganida, avvaliga bolani beshikka solish marosimi o’tkaziladi.
Go’dakni chillasi chiqqadan keyin esa oila uchun qulay kunlarning birida alohida
zi ѐ
' fat berish va boshqa tantanalardan tashkil topgan beshik to’yini o’tkazish odat
tusiga kirgan.
Beshik to’yini chaqaloqning ota-onasi va qudalar o’zaro kelishib, bir kunni
belgilab, maxsus tay ѐ
' rgarlik ko’rgan holda o’tkazishadi. Beshik to’yida oldin
kelinning onasi o’z nabirasi uchun yangi chiroyli beshik, xilma-xil kiyim-kechak,
shuningdek qizi va ku ѐ
' vi, qudalari uchun sarpo tay ѐ ' rlaydi.
Qarindosh-urug’lar ham beshik to’yida chaqaloqqa atab sovg’a keltirishadi.
Sunnat to’yi u turli joylarda ―xatna to’yi , ―chupron to’yi ,
‖ ‖
―chulburron , ―qo’lni halollash , ―o’g’il to’yi kabi nomlar bilan yuritiladi. Bu
‖ ‖ ‖
to’y o’g’il bola ha ѐ
' tidagi eng muhim xodisa hisoblanadi. Sunnat islom paydo
bo’lishidan ham ilgari mavjud bo’lgan. Sunnat qilish qadimiy zamonlarda o’g’il
bolalarning bolalikdan o’spirinlikka o’tish davrida o’tkaziladigan - initsiatsiya
(jismoniy va ruhiy sinov) marosimlarining bir qismi sifatida shakllangan va
keyinchalik alohida tadbirga aylangan. Sunnat issiq iqlimli hududlarda yashovchi
xalqlar o’rtasida gigiena (ozodagarchilik)ga rioya qilish ususli sifatida taraqqiy
yetgan.
Folklorshunos K.Ochilov e’tiroficha esa, ―O’rta Osi ѐ
' xalqlari islom dini
qabul qilingan vaqtgacha sunnat va xatna qilish nimaligini bilishmaganlar, ularda
bunday odat bo’lmagan . Arab manbalari bilan puxta tanishgan va ulardan
‖
foydalangan olimlar buni tasdiqlaydilar. Xususan arab tarixshunos olimi
40 Саттаров. М. Узб
ѐкски ѐ обычаи. Тошк ѐнт, «Маънавият», 2003 йил, 7-б ѐт
78

Tabariyning materiallariga asoslangan V.V.Bartold quyidagilarni ta’kidlaydi.
Xuroson noibi 728 yilda Mavorounnahr aholisini musulmonchilikka kiritishga
harakat qiladi. Shu bois o’zining yaqin kishilari, ya’ni ikki din peshvolariga
musulmonchilikni qabul qilganlardan soliq olmaslikni odamlarga yetkazishni amr
etadi. ―Bu amr ijrosi tufayli xazinaga pul tushmaydi... Shunda Ashros faqat yangi
musulmon bo’lganlar orasidan kimda-kim sunnat qildirsa shularni soliqdan ozod
yetishni buyuradi‖ 41
.
Qadimda Nurota vohasida sunnat to’ylarida, yirik musobaqa: Uloq, kurash,
poyga o’tkazilgan. Xatna to’ylarida ―Kim chaqqon , ―Kim zo’r , ―Mast bola ,
‖ ‖ ‖
―Oq suyak kabi bolalar o’yinlari uyushtirilgan.
‖
Nurota chorvadorlari orasida keng tarqalgan ―Toy mindi odati hozir
‖
sunnat to’ylari bilan bog’liq odatlarni maxsus o’rganib, ularning o’kazilishi
tartibini aniqlagan: U o’z tadqiqotlarida o’zbek sunnat to’ylarida: 1. Maslahat oshi.
2. Suqum suydi. 3. ―Xatmi Qur’on o’qitish (kichik to’y). 4. Katta to’y.
‖
Shuningdek, ―Yigit yig’ish , ―Polvon tovoq , ―Musofir tovoq , ―Dangana
‖ ‖ ‖ ‖
kabi xalq odatlari; yana ―Poyga , ―Quchqor urishtirish , ―Kurash , ―Quloq
‖ ‖ ‖
cho’zma , kabi xalq o’yinlari; ―Yor-
‖ ѐ ' r aytish, ―Chipron , ―Tanga soz , kabi‖ ‖ ‖
san’at namunalari saqlanib qolgan.
Nurota an’anaviy sunnat to’ylari uch qismdan tashkil topgan bo’ladi: ―1
qism to’yga tay ѐ
' rganlik ko’rish odatlari: ―Maslahat oshi , ―Jar to’yga aytish , ‖ ‖
―qozon ko’rdi , ―sabzi to’g’rash kabi tadbirlar to’y boshlanishiga ma’naviy-
‖ ‖
ruhiy zamin tay ѐ
' rlaydi. To’yning 2 qismini asosiy (bosh) tadbirlar tashkil yetadi.
Unda ―Mehmon ko’tish (―Qunoq olish ), zi
‖ ‖ ѐ ' fat va bazm berish, tomosha, o’yin
va musobaqalar uyushtiriladi. Boy kishilar o’tkazadigan sunnat to’yi bir necha kun
davom etishi mumkin. Unda qadimda katta tomoshalar (mazxarabozlar, dorbozlar,
polvonlar, qo’g’irchoqbozlar san’anti) namoyish qilingan boshqa joylar
o’tkazila ѐ
' tgan sunnat to’ylarida ham ko’rinib qolmoqda. ―Toy mindi odati ‖
shundayki, to’y kuni ona tomonidan buvisi maxsus bezatilgan toychaga ―To’y
41 К.Очилов. Суннат тўйининг халқ огзаки ижодида тасвирланишига доир. – ЎТА., 2004 й., 5-сон, 65-б
ѐт
79

bolani mindirib, uni ko’chalar bo’ylab, karnay-so’rnay sadolari ostida sayr‖
ettiradi. Sayr to’yxona eshigi oldida katta ommaviy raqsga tushish bilan yakun
topadi. To’y kuni o’tkaziladigan odatlaridan yana biri – ―bola qochdi odati ham
‖
diqqatni tortadi: katta bolalar ―to’y bola ni biron joyga (masalan, tog’asinikiga)
‖
bekitib qo’yishadi. So’ng xabarchi yigit bola bekitilib qo’yilgani haqida xabar
beradi va to’y egasidan ―sovg’a talab qiladi. Xabarchi, olgan ―sovg’a sidan
‖ ‖
qanoatlanganidan so’ng barcha yigitlar ―to’y bola bilan birga mash’allar
‖ ѐ ' qib,
to’yxonaga kelishadi, bu yerda gulxanlar ѐ
' qib o’yin-kulgu qilishadi.
Sunnat to’yining uchinchi (yakuniy) qismi - bu to’ydan keyingi tadbir
bo’lib, to’yda xizmat qilganlarni taqdirlash, ularga alohida zi ѐ
' fat berish, sovg’alar
in’om etish, shuningdek, ―to’y bola ning holidan xabar olish qabilardan iborat
‖
bo’ladi.
Hozirgi paytda xatna qildirish odati dun ѐ
' ning barcha musulmon xalqlari
orasida keng tarqalgan. Xatna O’rta Osi ѐ
' da qadimdan mavjud bo’lgan, degan
taxminlar bo’lsa-da, biroq u arablar istilosi (VIII asr)dan so’ng keng tarqalgan.
Turli xalqlarda xatna qilish turli ѐ
' shlarda (8 kunlikdan, to o’spirinlik davrigacha
o’tkaziladi) bo’lgan. O’rta Osi ѐ
' da xatna o’g’il bolalik go’dak ѐ ' shidan bolalik ѐ ' ki
o’smirlik ѐ
' shida o’ta ѐ ' tgan paytda katta to’y qilish orqali nishonlangan. Keyingi
davrlarda esa xatna bolaning toq ѐ
' shlarida, chunonchi, 3, 5, 7 ѐ ' shida o’tkaziladigan
bo’lgan.
O’zbeklarda xatna mahalliy odatlar bilan chatishib, o’ziga xos xususiyatlar
bilan boyib, to’y - bayram darajasiga ko’tarilgan. Bu odat o’zbek di ѐ
' rining turli
joylarida o’ziga xos nomlar ―xatna to’yi , ―sunnat to’yi , ―qo’lni halollash ,
‖ ‖ ‖
―o’g’il to’yi kabi nomlar bilan yuritiladi.
‖
Muchal to’yi – xalqimizning uzoq asrlar davomida shakllangan aksariyat
an’analari ijtimoiy ha ѐ
' tda sodir bo’lgan, muhim o’zgarishlarni alohida marosim
( ѐ
' qi to’y) sifati nishonlash asosida paydo bo’lgan. Jumladan, o’g’il-qizlarning
bolalikdan o’smirlikka o’tish - muchal ѐ
' shini nishonlash ota-onalar uchun katta
quvonch baxsh etgan. Shuning uchun ham muchal ѐ
' shini nishonlash an’anaviy
80

marosimga aylangan. Muchal ѐ' shini nishonlash umrning bir davridan ikkinchisiga
o’tish - bolalikdan o’smirlikka o’tish tantanasi sifatida bayram qilingan. Chunki bu
davrdan so’ng bola vujudida tabiiy jiddiy o’zgarishlar sodir bo’la boshlaydi. U
jisman va ma’naviy ulg’ayadi
Xullas: XX asrda an’anaviy o’zbek xalqi bayramlari sho’rolar davrida
ko’llab ta’qib tazyiqlarni boshidan kechirdi, ularning barchasiga bardosh berib
qiyinchiliklarni yengib o’tdi. Mustaqillik tufayli o’zbek bayramlari tarixda yangi
sahifa ochdi.

III 3.Milliy hunarmandchiligi
O’rta Osiy hududida hunarmandchilik muhim va qadrlanadigan mashg’ulot
hisoblanganidek Nurota vohasi kishilarining ha ѐ
' tida ham hunarmandchilik muhim
ahamiyat kasb etgan. Xalq orasida hunarmand kishini, hunar egasini usta deb
chaqirish odat tusiga kirgan. Yigit kishiga yetmish hunar ham oz maqolining tez
tez tilga olinishi bejiz emas. Hatto kasb hunarli kishilarning hunar kuchi aql idroki
bilan ha ѐ
' tdagi turli mashaqqatlarni bartaraf etishlari xalq og’zaki ijodiga ko’chib
afsonalashagan ertaklarga o’tgan. Nurota qadim zamonlardan hunarmandchilik
markazlaridan biri bo’lib kelgan, O’rta Osi ѐ
' dagi hududlardan sanaladi. Nurotalik
hunarmandlar tomonidan yasalgan buyumlar asrlar davomida jahon bozorida
raqabotga asrlar osha bardosh berib kelgan. XIX asrga kelib O’rta Osi ѐ
' da
hunarmandchilik sohasida metalga ishlov berish keng o’rin tutdi. Bu o’z navbatida
Nurota hunarmandchiligida ham ko’zga tashlanib turadi. Metalga ishlov berish
sohasida temirchilik keng tarqaldi. Temirchilikning rivojlanishi
hunarmandchilikning turli sohalarini kerakli asbob uskunalari bilan ta’minlab
keldi. Temirchilik sohasi keng tarmoqli va tor ixtisosli bo’lgan. Qadimda Nurota
temirchilari tomonidan turli mahsulotlar tay ѐ
' rlanib kelingan. Jumladan bir guruh
ustalar tomonidan mayda maxsulotlar, uy zanjirlari, taqalar, mixlar, arava o’qlari
ta ѐ
' rlangan bo’lsa, yana bir guruh temirchilar tomonidan hunarmandchilik boshqa
vakillari tomonidan ishlatiladigan mehnat qurollari jumladan, o’roq, chalg’i
ketmon kabi mahsulotlar ishlab chiqarilgan bo’lsa, boshqa bir guruh tomonidan
81

pichoq, qaychi kabi uy ro’zg’or maxsulotlari ishlab chiqarilgan. O’rta Osiy
hududida hunarmandchilikning mehnat taqsimoti, ayrim joylarda ishlab
chiqarishning ixtisoslashuviga tabiiy yer osti boyliklarining joylashuvi sabab
bo’lgan. Jumladan bunday mehnat taqsimoti tabiatning inomiga qarab rivojlanar
ekan Nurota vohasida qadimdan sangtaroshlikning rivojlanishiga sabab bo’ldi.
Shunday ekan qadim zamonlardan boshlab Nurotaning usta sangtaroshlari
tomonidan tabiatning eng no ѐ' b inomi bo’lmish marmar toshlardan turli xil uy
ro’zg’or buyumlarini yasash an’ana sifatida avloddan-avlodga o’tib kelgan.
Jumladan Nurotalik usta sangtaroshlar tomonidan tosh qozonlar, tovoq va
likobchalar xonadonlarda uy ro’zg’or buyumi sifatida ishlatish uchun va azim
Nurota shahriga mehmonga kelganlar uchun esa esatilik sovg’alari sifatida olib
ketish uchun yasab kelingan. Nurotalik sangtoroshlar tomonidan yaratilgan uy
ro’zg’or bo’yumlari ular tomonidan san’at darajasida ishlov berganlar.
Sangtaroshlar tomonidan yaratilgan hunarmadchilik maxsulotlari orasida nafaqat
uy ro’zg’or maxsulotlari bo’lgan balki ular tomonidan me’morchilikda ishlatish
uchun turli ustunlarning tagkursilari, tosh tarnovlar va tosh lavxalar yasab
kelingan. Nurotalik sangtaroshlar mag’ribda mashriqda ma’lum va mashhur
bo’lganlar.
Nurota vohasida hunarmandchilikning rivojlanishida kulolarning o’rni
o’ziga xos o’rini bor. O’rta Osi ѐ
' ning barcha shaharlari singari qadim va navqiron
Nurotada ham kulolchilik taraqqiy etgan edi. Nurota usta kulollar tomonidan
yaratilgan kulolchilik maxsulotlar o’ziga xos tarzda yaratilgan va mana shu
shakllari bilan ajralib turgan. Albatta nurotalik usta kulollar tomonidan yaratilgan
ko’za, ko’zacha, kosa, pi ѐ
' la, xum, tog’ora kabi uy ro’zg’or buyumlariga talab
hamisha katta bo’lgan. XIX asrdan boshlab O’rta Osi ѐ
' ning kulollari tomonidan
sopolga qo’rg’oshindan foydalanib ishlov berish, yani sir berish keng urf bo’lgan.
Shunday ekan bu uslub nurotalik kulollar tomonidan ham keng qo’llanib kelingan.
Hunarmandchilikning keng tarqalgan sohalaridan biri bu harrotchilik edi.
Nurotalik harrotlar tomonidan bolalar beshigi va belanchak, chilim va ѐ
' g’och
82

tovoq, kosa hamda laganlar ishlab chiqarilar edi. Bu soha o’z navbatida
hunarmandchilikning keng taraqqiy etgan sohalaridan sanaladi. Nurotalik harratlar
tomonidan yaratilgan maxsulotlar orasida ѐ' g’och beshiklar aloxida o’rin tutgan.
Qadimda chorvachilik bilan shug’ullanib kelgan Nurota vohasi aholisi turmush
tarzida bola parvarishi jara ѐ
' nida beshik alohida ahamiyat kasb etgan. Bola
parvarishi jara ѐ
' nida beshikning nechog’lik ahamiyatli ekanligini biz u bilan
bog’lik bo’lgan bugungi kunga qadar saqlanib qolgan ma’rosimlardan biri bo’lgan
beshik to’yi misolida ko’rishimiz mumkin. Usta hunarmandlar beshik yasashda
asosan mahalliy bo’lgan tut daraxti ѐ
' g’ochidan va tol daraxtining ѐ ' g’ochlaridan
foydalangan. Bundan tashqari harratlar tomonidan yasalgan uy ro’zg’or
buyumlaridan kundalik turmush jara ѐ
' nida keng foydalanib kelingan. Bunday uy
ro’zg’or maxsulotlari orasiga chulpilar, laganlar, ѐ
' g’och qoshiqlar, kuvilarni misol
tariqasida keltirishimiz mumkin. Bunday maxsulotlar o’zlarining tabiiy
xususiyatlari bilan ajralib turgan. Bugungi kunda Nurota vohasining ayrim
xonadonlari usta hunarmand tomonidan yaratilgan harranglik maxsulotlarini hali
hamon uchratishimiz mumkin.
Nurotalik usta hunarmandlar tomonidan yaratilgan hunarmandchilik
maxsulotlari orasida usta hunarmand a ѐ
' llarimiz tomonidan ta ѐ ' rlangan qo’l
mehnatining maxsuli hisoblangan maxsulotlar – kashtalar va so’zanalar ayniqsa
ma’lum va mashxur bo’lgan. Jumladan gilam to’qish, chopondo’zlik, kashtachilik,
do’ppi tikish, namat tay ѐ
' rlash ayniqsa hunarmandchilikning muhim, rivojlangan
turlaridan edi. Qadimdan nurotalik usta hunarmand a ѐ
' llar tomonidan tay ѐ ' rlangan
kasanachilik maxsulotlari ayniqsa, ma’lum mashxur bo’lgan. Nurotalik a ѐ
' llar
so’zana va kashtachilikda o’ta didli jumladan tabiatning go’zal manzarasini,
gulzor, gullagan bog’ning bir ko’rinishini yangi, ijodiy badiiy talqinlarda
ifodalashga intilganlar. Ular so’zana va kashta tay ѐ
' rlar ekanlar, tika ѐ ' tgan ishlariga
o’zlarining qalb dun ѐ
' sidagi tuyg’ularini ham singdirib turli ranglarda jilo
berganlar. 42
Ularning mashaqatli mehnatlari evaziga mazkur sohalar amaliy san’at
42 Хироч
ѐва М. Улуғвор салохият қаршисидаги хайрат. Тошк ѐнт.: 2005. 56-б ѐт
83

darajasiga ko’tarilgan. Nurotalik a ѐ' llar mazkur sohaga kirishar ekanlar o’zlaridan
shogirtlar qoldirishga harakat qilganlar. Bunda kashtachilikning sir asrorlari
avloddan-avlodga o’tib kelingan. Unda onalar o’zlarining qizlariga mazkur
sohaning sir-sinoatlari o’rgatib kelgan. Qadim zamonlardan boshlab Nurota vohasi
qizlarining seplariga o’zlari tomonidan tay ѐ
' rlangan kashtachilik va so’zanachilik
na’munalari yig’ib kelingan. Nurotalik a ѐ
' llar kundalik turmush jara ѐ ' nida
ishlatiladigan o’zlari ishlab chiqarishga uringanlar. Chorvador nurotalik ha ѐ
' tida
suruv chorvachiligi qadimdan rivojlangan. Chorvachilik maxsuloti bo’lgan jundan
a ѐ
' llar tomonidan qadim zamonlardan boshlab gilam to’qish, namat tay ѐ ' rlash
an’ana tusiga kirib kelgan. Bu jara ѐ
' n bugungi kunga qadar saqlanib qolgan.
Nurotalik a ѐ
' llar gilam to’qishda ancha moxir sanalganlar. Ular tomonidan
to’qilgan gilamlar o’z xodonlarini bezatish bilan birgalikda bozorlarda ham ancha
xaridorgir maxsulot sanalgan. To’g’ri gilam to’qish jara ѐ
' ni o’ziga xos uzoq va
mashaqqatli mehnatni talab qiladi. Garchi shunday bo’lsada bu sohaga ular
tomonidan aldohida etibor qaratilgan. Gilam to’qish bilan birgalikda nurotaliklar
orasida namat tay ѐ
' rlash ham ancha keng tarqalgan soha hisoblanadi.
Nurota vohasi qadim zamonlardan boshlab hunarmandchilikning o’ziga
xos shakllari rivojlangan hudud hisoblangan. Bu yerlik usta hunarmandlar
tomnidan yaratilgan maxsulotlar mag’rib va mashriqda ma’lum va mashxur
bo’lgan.

XULOSA
Nurota azaldan qadimiy va betakror, boy va obod shahar. Qariyib ikki
ming yillik tarixga ega ushbu qutlug’ maskan insoniyatning yirik madaniy
beshiklaridan biri sifatida o’zida boy tarix va tamaddunni mujassam etgan,
xalqimiz, millatimiz dovrug’ini butun dun ѐ
' ga tarqalishida muhim o’rin tutgan.
Nurota haqidagi bunday ta’rifu e’tiroflar har bir yurtdoshimiz qalbida
cheksiz g’urur va iftixor tuyg’ularini uyg’otishi tabiiy.
84

Nurota shahrining uning vujudga kelishi Nur atamasining qanday vujudga
kelganligi to’g’risida turli fikrlar mavjud. Shaharning Nurota deb atalishini kimdir
Nurda islom dini targ’ibotchisi Shaxy Abul Xasan Nuriy nomi bilan bog’lasa,
kimdir erta tongda chashma suvning bug’lanishi va unga qu ѐ' sh tasirida havoda
ko’ringan shafaqni nur deb atashgan holda ―nurato yani nur ato etuvchi degan
‖
fikrlar bilan izohlaydi.
Nurota shahri Oqtog’ va Qoratog’ bag’ridagi so’lim go’sha qadimiy
shahar. Uning qachon barpo etilganligi to’g’risida hali-hamon aniq ma’lumotlar
mavjud emas. Nurota shahrining qadimiyligi to’g’risida xalq orasida tarqalgan
ma’lumotlarga qaraganda Nurota shahrining barpo etilishi Iskandar Zulqarnayn
davriga borib taqaladi. Nurota va uning atrofidagi majmualarda olib borilgan
arxeologik tadqiqotlar natijasida aniqlanishicha Qal’a va uning atrofida insoniyat
izlari 35-40 ming yillarni tashkil etishi aniqlangan. Nurota shahrining qadimiy
shahar xarobalari I-IV asrlar bilan belgilansa, uni o’rab turgan mudofaa devori
Pirosta devorining barpo etilishi VI asrlar bilan belgiladi. Narshaxiy keltirgan
ma’lumotlarga asoslangan holda keltirib o’tsak IX asrlarda Nur shahri gullab
yashnagan. Nurota va uning asosiy me’moriy inshoatlari shayboniylar
hukumronligi davrida qayta tiklangan.
Ming yillardan beri insoniyat bu shaharga hayrat va qiziqish bilan boqadi,
say ѐ
' hlar unga talpinadilar, shoirlar uni madh etib go’zal ash’orlar bitadilar.
Dun ѐ
' da bu kentning go’zalligidan, uning musaffo havosi-yu, zilol suvidan
bahramand bo’lish, betakror tarixiy obidalarini ko’rishni orzu qilmagan odamning
o’zi yo’q.
Nurota o’tmishda yirik savdo va hunarmandchilik, fan va madaniyat
markazi, buyuk ipak yo’li ustidagi savdo shahri sifatida dovrug’ qozongan. Nurota
shahri va unga tutash hududlar aholisi qadim zamonlar keng miq ѐ
' sda
hunarmandchilik rivojlangan hududlardan sanalgan. Nurota shahri yaqinidan
o’tgan Buyuk Ipak yo’linigng bir tarmog’i bo’lgan ―Xon yo’lining mavjudligi
‖
mavzkur shaharda savdo – sotiqning rivojlanishiga turtki bo’lgan bo’lsa, ikkinchi
85

tomondan voha aholisi iqtisodi ѐ' tida, turmush tarzi hamda ijtimoiy si ѐ ' siy ha ѐ ' tida
katta ahamiyat kasb etgan. Tarixiy manbalarda keltirilishicha Nurotaga ko’plab
yirik karvonlari kelib turgan. Bu o’z navbatida aholining moddiy va ma’daniy
ha ѐ
' tida katta ahamiyat kasb etadi. Jumladan savdo karvonlari bilan nafaqat savdo
almashinish balki madaniyat almashinib turilgan, dun ѐ
' sivilizatsiyasi namunalari
bilan tanishib borilgan.
Nurota shahrining Nur ѐ
' ki Nuri Buxoro deb atalishi o’z navbatida uning
Buxoro davlatida yirik si ѐ
' siy ahamiyat kasb etishini ko’rsatib o’tadi. Nurota shahri
dastlab harbiy qarorgoh va savdo shahri hisoblangan. U Buxoro xonligining harbiy
sitrategik ahamiyatga ega bo’lgan qismi sanalgan harbiy garnezon vazifasini ham
o’tagan.
O’rta Osi ѐ
' ga arablarning kirib kelishi va mazkur mintaqada islom dining
tarqalishi munosabati bilan Nurota bekligining diniy markaz sifatida ahamiyati
oshib borgan. Narshaxiy keltirgan ma’lumotlarga qaraganda Nurotaga zi ѐ
' ratga
kelgan kishining obru-etibori oshib zi ѐ
' ratdan borgan so’ng shaharning bezatiliga
etibor qaritilsa Nur shahrining islom dini dun ѐ
' sida qanday ahamiyatga ega
ekanligini ko’rib o’tish mumkin.
Nurota shahri hunarmandchilik taraqqiy etgan shaharlardan sanaladi. Nurota
usta hunarmandlari kulolchilik, harranglik, temirchilik, sangtaroshlik rivojlangan.
Nurota usta kulollari yaratgan kulolchilik namunalari kundalik turmushda hatto
boshqa hududlarga ham olib ketilgan. Nurotalik Sangtaroshlar va ularning san’at
namunalari bugungi kunga qadar saqlanib qolgan. Usta hunarmand a ѐ
' llar
o’zlarining qalb qo’rlarini jo qilib ishlagan kasanachilik maxsulotlari dun ѐ
' ahlini
hali hamon lol qoldirib kelmoqda.
Mustaqillik yillarida Prezidentimiz Islom Karimov rahnamoligida ozod va
obod yurtning bebaho durdonasi, tarix va zamonaviylik uyg’unlashgan betakror
shahar sifatida yanada ravnaq topmoqda. Muhtaram Prezidentimiz Islom Karimov
rahnamoligida milliy qadriyatlarimiz, an’analarimizni asrab-avaylash, keng targ’ib
etishga alohida e’tibor qaratila boshladi. Bugun mamlakatimizda, jumladan azim
86

va navqiron Nurotada ham keng ko’lamli bun ѐ' dkorlik ishlari amalga oshirildi.
Ajdodlarimiz zakovati va salohiyati mahsuli bo’lgan me’moriy obidalarni qayta
ta’mirlash, kelgusi avlodlarga bekamu ko’st yetkazish borasida ishlar ko’lami
yanada kengaydi. Nurota shahrining qadimiy merosi sanalgan tarixiy obidalarni
asrash va avaylash ularni kelajak avlodga yetkazib borish ma’suliyati o’laroq
bugungi kunda Nurota shahrida keng ko’lamli ta’mirlash va obodlashtirish ishlari
olib borilmoqda. Olib borilgan obodonlashtirish va ko’kalamzorlashtrish ishlari
natijasida 2010-2011 yillarda Nurota shahrining tarixiy qadamjolari, jumladan
Chashma majmuasida joylashgan Chilustun jome’ masjidi, Panjvaqt jome’ masjidi
hamda chashma atrofida umumiy maydon va Nurota tabiiy memoriy muzeyi
qaytadan tamirlandi. Mazkur majmuani tamirlashda umumiy 7 mlrd. sum mablag’
hisobidagi ishlar olib borildi.
Olib borilgan amaliy ishlar natijasida tarixiy obidalar ta’mirlanib, ular
atrofi obodonlashtirildi, yangi yo’llar qurildi, bog’ va xi ѐ
' bonlar tashkil etildi.
Chilustun jome’ masjidi, Eshoni Sudur hammomi, Panjvaqta jome’ masjida,
Sayyid addin Nuriy qabri kabilar qaytadan ta’mirlangib obod etildi, atroflari
obodlashtirilib ko’kalamzorlashtrildi.
Ta’kidlash lozimki, mustaqillik yillarida Nurota yurtimizning madaniy
markazlaridan biriga ham aylanib bormoqda. Istiqlol yillarida Nurotani dun ѐ
' ning
eng go’zal say ѐ
' hlik maskanlaridan biriga aylantirish borasida keng qamrovli ishlar
amalga oshirildi. Natijada ushbu maskanlar zamonaviy ko’rinishga ega bo’lib,
yo’lovchilarga yuqori sifatli servis xizmati ko’rsatish imkoniyatlari yaratildi.
Nurota shahrining markaziy ko’chasi bo’lgan X.Xudoyqulov ko’chasida yo’laklar
ta’mirlanib, zamonaviy ѐ
' ritish chiroqlari o’rnatildi. Markaziy xi ѐ ' bonning
irrigatsiya tizimi to’liq yangilandi.
XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Chor Rossiyasi O’rta Osi ѐ
' ni bosib oldi.
Istilochilar o’z si ѐ
' sati bilan birga, bu yerga o’z madaniyatini olib kirishga intildi.
Sho’rolar hokimiyatni egallaganidan keyin o’z g’oyasiga mos kommunistik
madaniyat yaratib, sho’rocha bayramlarni ha ѐ
' tga joriy qila boshladi. Xalqning fan
87

an’anaviy bayramlari rasmiy davlat bayramlari qatoriga kiritilmay, taqiqlandi.
Mustaqillikka erishilganidan keyingina o’zbek xalqining milliy an’anaviy
bayramlari tiklana boshlandi.
Mustaqillik davrida milliy an’analarni tiklash davlat si ѐ' sati darajasiga
ko’tarilib, xalqimizning tarixiy merosi bo’lgan an’analardir (Navro’z, Ro’za hayiti,
Qurbon hayitlari rasman tiklandi) Istiqlolning yangi bayramlar Mustaqillik kuni,
Konstitutsiya kuni, O’qituvchilar va murabbiylar kuni, Xotira va qadrlash kabilar
joriy etildi. Umuminsoniy qadriyatlarni targ’ib qiluvchi bayramlar Yangi yil
bayrami, Xotin-qizlar bayrami saqlanib qolindi. Jahon madaniyatiga munosib hissa
qo’shgan ajdodlarimizning tavalludlarini nishonlash ham xalqimizning eng
mo’tabar an’analariga aylandi.
Hozirgi nikoh to’ylari (bazmi) asosan restoran ѐ
' ki hovlilarda
nishonlanasada, undagi dabdabavozlik, o’ta zamonaviy qilib to’y marosimlarini
nishonlash, milliylik ruhini yuqolib ketishini oldini olish lozim.
Hozirgi paytda oilaviy marosimlar, jumladan, turli to’y tadbirlari
ta’sirchanligini yanada oshirish uchun: turar joylarda xalq marosimlari kengashini
tuzish; ana’anaviy xalq odatlarining eng yaxshi jihatlarinin keng targ’ib qilish;
kam daromadli oilalarning to’ylarini mahalliy rahbarlar ѐ
' rdamida uyushtirish;
oilaviy marosimlar tarkibida ko’p harajat talab qiladiigan tadbirlarni; nikoh to’y
marosimlarini ixchamlashtirib, barcha tadbirlarni bir kunda o’tkazish; marosim
liboslari bo’yicha ko’rik-tanlov o’tkazish; marosimlarni ixcham, fayzli va yuqori
madaniy – badiy saviyada uyushtirish; yaqin qarindoshlar (masalan,
akaukalarning)ning bir-biri bilan quda anda bo’lishining salbiy oqibatlarini
tushuntirish lozim.
Nikoh to’yi oila qo’rgan yigit va qiz odida jamiyatning yangi, kichik
yacheykasini tuzish, avlodni davom ettirish, jamiyatga xizmat qilish kabi ijtimoiy
vazifalarni ham yuklaydi. Shuning uchun ham katta ijtimoiy ahamiyatga ega
bo’lgan to’ylarni o’tkazish jara ѐ
' nida asosiy diqqatni zi ѐ ' fatbozlikka emas, balki
to’y qatnashchilarining ma’naviy oziq olishiga, ѐ
' shlar ongiga xalqimizga xos eng
88

yaxshi fazilatlarni singdirish, yangi oilaning mustahkam g’oyaviy-ma’naviy
poydevorini yaratishga qaratmoq lozim.
Kumush, oltin va olmos to’ylar respublikamizning ba’zi madaniyat
muassasalarida, klublarda. FHDYo xodimlari ishtiroqida uyushtirilmoqda. Bu
to’ylar joylarda mazmun jihatdan ham, tashkiliy jihatdan ham, turlicha
uyushtirilmoqda. Endilikda bu boradagi ilg’or tajribalarni umumlashtirib, ularni
xalqimiz orasiga keng ѐ' yish lozim.
Shunday ekan o’zbek xalqining madaniy merosida xalq ijod qilgan va katta
ijtimoiy ahamiyatga ega turli bayramlar, ommaviy o’yinlar, an’ana va urf-odatlar
alohida o’rinni egallaydi. Bayramlar va marosimlar ijtimoiy va shaxsiy ha ѐ
' tning
barcha tomonlari qamrab oluvchi va kishilar o’zaro munosabatlarining turli
jabhalari va shakllarida namo ѐ
' n bo’luvchi muayyan urf-odat va an’analar, ahloqiy
prinsiplar va huquqiy tartibotlarning tarixan shakllangan yig’indisidir. Odat tusiga
kirgan marosimlar kishilik xulq-atvorini boshqarar ekan, nafaqat jamoatchilik
fikrlari nufuziga, balki qabul qilingan va qaror topgan odatiy qonun-qoidalar
kuchiga suyanadi.
O’zbeklar O’rta Osi ѐ
' dagi boshqa xalqlarning tarix sinovidan o’tgan
bayramlari va marosimlari kishilarning o’zaro munosabatlaridagi yaxshi
fazilatlarni, chinakam xalqchil, umuminsoniy qadriyatlarni aks ettiradi. Ijobiy urf-
odat va marosimlarda o’zbeklarning milliy ruhiyati, ularning ma’naviy ongining
soddaligi va fe’l-atvorning shakllari ham namo ѐ
' n bo’ladi. Asrlar davomida
shakllanib va avaylanib kelingan ijobiy rasmudumlar va odatlardan Vatan
sadoqati, ѐ
' shi kattalarga hurmat, ota-onaga, yetimlarga va qariyalarga g’amxo’rlik,
mehmondo’stlik, qon-qarindoshlik va o’zaro ѐ
' rdam, oila sharafini va a ѐ ' llar
sha’nini ehti ѐ
' tlash bayram va marosimlarda ochiq namoyish qilinadi. Asrlar osha
saqlanib kelingan va ijtimoiy mohiyatga ega urf-odatlardan yana biri og’ir,
mashaqqatli kunlarida o’z yaqinlarini ochlik va kambag’allikdan, gadolik ѐ
' ki
daydilik qilishga yo’l qo’ymaslik. Agar shunday odam chiqib qolguday bo’lsa,
uning isnodi barcha, qarindosh-urug’lariga mahalla-ko’yga, xalqiga kelgan. Asli
89

gadoylik mamlakat uchun dog’ tushuradigan holat ekanligini ―Temur tuzuklari‖
qoralab, unga qarshi amaliy-ijtimoiy tadbirlar o’tkazish zarurligi qayd qilingan.
O’zbek oilaviy marosimlarnining Nurota vohasida uchraydiganlarini tahlil
qilish natijasida quyidagilarga diqqatimizni jalb qilishimiz lozim:
1.Asrlar osha shakllangan o’zbek xalqi oilaviy marosimlarining asosiy
mohiyati – inson va oila ha ѐ
' tidagi eng muhim, yirik xodisalarni nishonlash bo’lib,
ularni tashkil qilish jara ѐ
' nida ahillik, inoqlik, imone’tiqodlilik, izzat-ikrom, mehr-
oqibat, odob-ahloq, mehmonnavozlik, birodarlik kabi insoniy fazilatlar namo ѐ
' n
bo’ladi.
2. O’zbek oilalarida chaqaloq tug’ilganidan to u ulg’ayib yangi oila
qurgunga qadar sodir bo’ladigan muhim voqealarni qayd qiladigan (bola bilan
birga rivoj topib boradigan) marosimlar tizimi vujudga kelgan.
Mazkur tizimga kirgan ―Chaqaloqning dun ѐ
' ga kelishi , ―Ism berish , ‖ ‖
―Chaqaloq chilla , ―Beshik to’yi , ―Soch to’yi , ―Birinchi qadam , ―Sunnat ,
‖ ‖ ‖ ‖ ‖
―Muchal ѐ
' shi , ―Nikoh to’yi kabi inson rivojlanishi va kamol topishi uchun ‖ ‖
o’ziga xos ma’naviy ―zina sifatida xizmat qiladi.
‖
3. Oilaviy marosimlarda namo ѐ
' n bo’ladigan mehribonlik,
mehmondo’stlik, olijanoblik kabi fazilatlar ѐ
' shlar tarbiyasiga ijobiy ta’sir etadi.
Oilaviy tadbirlar tufayli avloddan-avlodga o’tib kela ѐ
' tgan rangbarang xalq
odatlari, folklor janrlari (ulan, lapar, ѐ
' r- ѐ ' r, marosim qo’shiqlari), raqslar, o’yin-
musobaqalar, qutlovlar, duolar ѐ
' shlarni ma’naviy barkamol inson sifatida
tarbiyalash sifatida katta ahamiyatga ega.
4. Mustaqillik sharoitida oilaviy an’analarning tiklanishi - sho’rolar
davrida yuz bergan xatolarni tuzatishda katta o’rin tutmoqda. Xalq an’analari qayta
jonlanishi bilan bir qatorda oila ha ѐ
' tiga keyingi davrlarda kirib kelgan - tug’ilgan
kunni nishonlash, bolaning o’quv yurtida tahsil ko’rishi jara ѐ
' nida uyushtiriladigan
marosimlar hamda keksalarni qadrlash tadbirlari (kumush, oltin, olmos to’ylar),
yubeley tantanalari kabilarni ham diqqat e’tiboridan qoldirmasligimiz lozim.
Yoshlar tarbiyasida ulardan ham samarali foydalanish – davr talabidir.
90

5. Oilaviy marosimlar muayyan shaxs haѐ'tidagi xususiy tadbir bo’libgina
qolmay, balki (unda qo’ni-qo’shni, qarindosh-urug’, hamkasblar, mahalla
(qishloq)doshlar qatnashgani uchun) muhim ijtimoiy-madaniy ahamiyatga ega
bo’lgan xodisadir. Shu sababli, ularni mazmunli qilib, bir tomondan – xalq
an’analardan samarali foydalanib, ikkinchi tomondan – zamon talabi darajasida
nafaqat moddiy asosga, balki ma’naviy-badiiy saviyaga ko’proq e’tibor berib
uyushtirish lozim bo’lmoqda.
6.Oilaviy marosimlar tarixiy jara
ѐ'ni sifatida xalq pedogogikasi va
donishmandligi bilan uyg’unlashib ketib, asrlar davomida
ѐ'shlarni tarbiyalashdagi
asosiy shakllardan biri bo’lib kelgan. Shu sababli, hozirgi davrda ham xalq
an’analarini qadrlagan, turli marosimlarni o’tkazishda ma’naviy-estetik jihatlarga
alohida e’tibor bergan oilalarda voyaga yetgan
ѐ'shlar odob-ahloqli bo’lib voyaga
yetadi.
Xullas Nurota vohasi tarixi hali to’laligicha o’rganilmagan hududlardan
sanaladi. O’z sir sinoatlarini omma etiboriga namoysh etmagan vohalardan sanaladi.
91

Foydalanilgan adabiѐ6tlar
Karimov I.A. Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz. 7- Jild.
Toshkent.: Yosh.1999.

Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. Toshkent.,
«O’zbekiston», 1998.

Karimov I.A. O’z keljagimizni o’z qo’limiz bilan qurmoqdamiz.
―Turkiston gazetasi muxbirlarining savolariga
‖
javoblar. Toshkent., «O’zbekiston», 1999.

Karimov I.A. O’zbekiston XIX asr bo’sag’asida. Xavfsizlikka
tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqi ѐ
' t
kafolatlari. T., «O’zbekiston». 1997.

Karimov I.A. Ma’naviy yuksalish yo’lida. Toshkent.: O’zbekiston,
1998.

Karimov I.A. O’zbekiston buyuk kelajak sari. Toshkent.:
O’zbekiston, 1998.

Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch. Toshkent.:
Ma’naviyat, 2008.

Farididdin Attor. Farididdin Attor. Tazkirat-ul avli ѐ
' . Mirzo Kenjabek
tarjimasi. -T.: O’zME nashri ѐ
' ti, 1997.

Narshaxiy. Buxoro tarixi. Fors-tojik tilidan A. Rasulov tarjimasi.
Toshkent.: Fan, 1966.

Herman Vamberi. Buxoro
ѐ'xud Movarounnahr garixi. Nashrga
tay
ѐ'rlovchi Sirojid- din Ahmad. -T.: G’afur G’ulom
nomidagi adabi
ѐ't va. san’at nashri ѐ'ti, 1990.

Abulg’ozi Baxodirxon Shajarai turk.
Toshkent.: Cho’lpon, 1992.

Hofiz Tanish al- Abdullanoma ―Sharafnomaiy shohiy . I kitob.
‖
Buxoriy Toshkent.: Sharq, 1999.

92

G’ulomov G’.G’. Arxeologicheskie rabot ы k zapadu ot Buxarskogo oazisa –,
Trud ы In-ta istorii i arxeologii AN UzSSR. T.1956.

G’ulomov G’.G’. Stranitsa istorii drevnego oresheniya v Sredney Azii. Pravda
Oastova, 1957.

G’ulomov G’.G’. Istoriya irrigatsiya Uzbekistana s drevneyshix vremen do
seredin ы XIX v. Tashkent.: 1975.

G’ulomov G’.G’. Arxeologiya tarix fani xizmatida. Toshkent.: O’zbekiston,
1976.

G’ulomov G’.G’. K izucheniyu drevnix vodnqx soorjeniy v Uzbekistan.
Izv. AN UzSSR. 1955, №2

G’ulomov G’.G’. Xonbandi. O’zbekistoning sug’orilish texnikasi tarixidan. -
Fan va turmush, 1958, №4

Nilsen V.A. Stanovlenie feodalnoy arxitetur ы Sredney Azii.
Toshkent.: Nauka, 1966.

Muhammadiev X. Qadimgi mudofaa devorlari. Toshkent.: Fan,1961.

Karm ы sheva.B.X.
Pe щ ereva Ye.M. Material ы etnograficheskogo obsledovaniya tadjikov
Nuratinskogo xrebta.//S.E, 1964.

Pardaev M., G’ofurov J.,
Qoraboev S.
G’arbiy G’arbiy usturishonaning yer osti suv chiqarish
inshoatlari haqida// O’zbekistonning moddiy
madanipyati tarixidan. Samarqand.: 2011.

Suyunov S. Nurota korizlari o’rganish // O’zbekiston - qadimda va
o’rta asrlarda. Samarqand.: 1992.

Mirzo Salimbek. Mirzo Salimbek. Tarixi Salimiy.Toshkent.: Fan. 1990.

Muhammadjanov A. Quyi Zarafshon vodiysining sug’orilish tarixi. Toshkent.:
93

Fan. 1972.

Muhammadjanov A. Istoriya orosheniya Buxarskogo oazisa. Toshkent.: Fan.
1978.

Sharafiddin Ali Yazdiy. Sharafiddin Ali Yazdiy. Zafarnoma. Toshkent.: Sharq,
1997.

Mirzaev T. Xalq baxshilarining epik repurtuari, Toshkent.: 1979.

Inomov K., Mirzaev
T., Sarimsoqov B.,
Safarov O. O’zbek xalq og’ziki poetik ijodi. T.: O’qituvchi, 1990.
U. Qoraboev O’zbekiston bayramlari. Toshkent.: 1991.

O.Safarov.

O’zbekiston xalqlari etnografiyasi va folklori.
Toshkent.: «O’qituvchi» NMIU., 2007.

Sattarov. M. Uzbekskie obыchai. Toshkent, «Ma’naviyat», 2003.

K.Ochilov Sunnat to’yining xalq ogzaki ijodida
tasvirlanishiga doir. – O’TA., 2004 y., 5-son,
Xirocheva M Ulug’vor saloxiyat qarshisidagi xayrat. Toshkent.:
2005.

Nematov N Gosudarstvo Samanidov. Dushanbe.: Donish,1977.

Mustaqillik izohli ilmiy-ommabop lug’at. A. Jalolov, Q.Xonazarov tahriri ostida.
Toshkent.: Sharq, 1998.

Ahmedov B Tarixdan saboqlar. Toshkent.: O’qituvchi, 1994.

Asqarov A O’zbek xalqining etnogezi va etnik tarixi.
Toshkent.: Universitet, 2007.

Buryakov B., Alaksey G. Maverannaxr na velikom shelkovom puti.
Samarqand.: 2006.
94

Koriev M. O’zbekiston tabiiy geografiyasi. Toshkent.: 1968.

Xoshimov M. Buyuk Ipak yo’lining Samarqand viloyatidagi turistik yo’l
ko’rsatgichi. Samarqand.: Zarafshon, 2012.

Shavkat Ismoilzoda. Nurota tarixidan saxifalar. –T.:Uzdavmatbuotli nashri ѐ' ti,
2010.

Rajabob K, Abdieva 3. Nurota //O’zbekiston mnlliy ensiklopedisi. T.6. T.:
O’zME nashrk ѐ
' ti, 2001.

Rajabob K, Abdieva 3. Nurota //O’zbekiston mnlliy ensiklopedisi. T.7. -
T.: O’zME nashrk
ѐ'ti, 2001.

Umirzoqov S.,
Umrzoqov O. Nurota chashmasi. Toshkent.: Fan, 2005.
Koriev M. O’zbekiston tabiiy geografiyasi. Toshkent.: 1968.

Jabborov.I O’zbek xalqi etnografiyasi. Toshkent.: ―O’qituvchi ,
‖
1994.

Jabborov.I O’zbeklar:turmush tarzi va madaniyati.Toshkent.:
―O’qituvchi , 2003.
‖

Jabborov.I O’zbeklar. Toshkent.: ―O’qituvchi , 1994.
‖

Djabborov.I Iz istorii etnograficheskogo izucheniya o’zbekov v
dorevolyusionn ы y period. Nauchnыe trudы TashGU,
vыp. 482, Toshkent.: 1976.

Safarov. O. O’zbekiston xalqlari etnografiyasi va folklori.
Toshkent.: «O’qituvchi», 2007.

Sattorov. M. O’zbek udumlari.Toshkent.: «Fan», 1993.

Saotov G. Xalq bayramlarining etno-folklor xususiyatlari.
Namangan.: 1992.
95

Safarov. O. O’zbek bolalar poetik folklori. Toshkent.: 1985.

L.M.Gumilev Qadimgi turklar. Toshkent.: Fan, 2007.

Xodjaniyazov G’. Qadimgi Xorazm mudofaa devorlari. Toshkent.: O’zbekiston,
2007.

Dimo N.A. Pochvenn ы ya a basseyne r. Amu-dari. «Ejegodnik
Otdela zemeln ы x uluchniy», ch.II. Pg., 1914.

Muhammadjanov A.R. Iz istorii drevnix vodnix soorujeniy V
Ubekistane.// Zemli Drevnego oresheniya i
perspektiv ы ix selskoxozyaystvennogo
ispolzovaniya. Masvka.: Nauka, 1969.

Gulyamov.Ya.G Osvoim zemli drevnego oresheniya..// Zemli Drevnego
oresheniya i perspektivы ix selskoxozyaystvennogo
ispolzovaniya. Masvka.: Nauka, 1969.

Gulyamov.Ya.G Kladbi щ e kulpi-sar.// Istoriya materialnoy kultur ы
Uzbekistana. Vыpusk 2. Toshkent.: Nauka 1961.

Muhammadjanov A.R. Vodoizmeriteln ы e sosud ы .// Istoriya materialnoy
kultur ы Uzbekistana. Vыpusk 6. Toshkent.:
Nauka, 1965.

Muhamedov X. Nove uchastki Kanpir-devora drevnego Sogda.// Istoriya
materialnoy kultur ы Uzbekistana.
V ы pusk 9. Toshkent.: Nauka, 1972.

Kabirov Dj. Naskalnыe izobrajeniya Sarmыshsaya.// Istoriya
materialnoy kulturы Uzbekistana. Vыpusk 9.
Toshkent.: Nauka, 1972.

Gulyamov.Ya.G
Issledovanie istorichescheskoy gidrografii
nizovev Kashkadari i Zarafshana.// Istoriya
materialnoy kulturы Uzbekistana. Vыpusk 6.
Toshkent.: Nauka, 1965.

96

Ipak yo’li afsonalari(Joy nomlari bilan bog’liq afsonalar).Nashrga tayѐ'rlovchi M.
Jo’raev. Toshkent.: Fan, 1993.

Abdullaxonbandi suv ombori(XVI asr)
Abdullaxonbandi suv ombori
97

Nurota vohasining supidnidan olingan tasviri

Nurota shahrining supitnikdan olingan tasviri
98

Nur qal’asining supitnikdan olingan tasviri
99

Nur qal’asining kuzatuv minorasi

Nur qal’asininng sharqiy devori
100

Nur qal’asining sharqiy tomondan ko’rinishi

Nur qal’asi devor qoldiqlari
101

Nur qal’asining deovrining g’arbiy tomondan k щ rinishi

Devorlarning ko’rinishi
102

Panjvaqta jome masjidining umumiy ko’rinishi

Panjvaqta jome masjidining ѐ' n tomondan ko’rinishi
103

Panjvaqta jome masjidining mehrobi

Panjvaqta jome masjidiga kirish tomondan ko’rinishi
104

Chilustun Jome masjidi

Chilustun jome masjidi
105

Nurota chashma majmuasiga kirish

Panjvaqta jome’ masjidining kirish tomondan k щ rinishi
106

Panjvasta jome’ masjidi 2010 yiligi ta’mirlashdan odingi holati

107

Nurota voxasi kulolchilik namunalari

108

Nurota vohasida keng tarqalgan harrotlik namunalari
109

Nurota voxasidan topilgan qadimgi misgarlik namunalari
110

Nurotalik usta sangtaroshlarning tomonidan yaratilgan sangtaroshlik namunalari

111

Nurota vohasi arxeologiyasi tarixi

Sotib olish